Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

INTERVISTA-Shpend Sollaku Noé dhe tradita evropiane

by

Përshëndetje z. Noé! Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj bisede. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë ç’thuhet për ju në Web. Kam mundur të kem në dorë antologjitë tuaja poetike “Atdheu i Tjetrit”, “Të zgjohesh në fund të greminës”, “Piramida të thërmuara” “Eshtë koha të ikim, Sokrat” “Pantheoni in Blackout”. Vepra e juaj, sipas shtypit, radiove e televizioneve të huaj, është përfshirë në fillin e zi të traditës europiane që shkon nga “Marionettetheater” i Kleist-it tek “Teatro della crudeltà” të Artaud-it e më tej. Kjo vepër është radhitur, madje në mënyrë të ndryshme, me veprën e një brezi të tërë poetësh (Brodskij, Milosz, Herbert, Kancev), të cilët, ashtu si ju, u shtërnguan të braktisin atdhetë që nuk mund të shuanin etjen e tyre për liri. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale dhe thelbi artistik e filozofik i penës tuaj poetike. Cila ka qënë eksperienca juaj e parë në gjininë e poezisë?

Mah! Është e vështirë të kujtosh data e vite. Raporti im me poezinë ka qenë gjithmonë i vështirë. Dikush shkruan se ka filluar të shgarravisë kur u dashurua për herë të parë. Mua, mesa më kujtohet, më ka ndodhur prej rebelimit tim të parë serioz. Ishim akoma fëmijë. Mësuesja ime e fillores, Drita Guxhumani (një profesioniste e shkëlqyer), më kish mbyllur në katin e dytë me një nxënës të “dobët”, që ta ndihmoja për të bërë hartimin. Po ai tjetri, për orë të tëra, nuk donte të shkruante as edhe një rresht. Dhe unë ç’bëra? Hapa dritaren, u kapa në degët e një ekualipti ngjitur me shkollën, dhe ia mbatha për në shtëpi. Dënimi që më dha mësuesja të nesërmen qe “i tmerrshëm”: Hartimin tim do ta shkruaja në vargje e brenda 2 orëve të mësimit! Desha, s’desha iu vura punës. Që nga ajo ditë nisa ta urrej poezinë. E shihja si mjet ndëshkimor. Pastaj ne jetonim në provincë, ku mendohej se poetët ishin njerëz të lajthitur, që, kur shkonin rrugës, u binin shtullave me kokë. Në atë periudhë fillova të lexoj fshehurazi libra që ne i quanim “për të mëdhenj”, por vetëm prozë e drama, në asnjë mënyrë poezi! Kjo ide më shoqëroi deri sa dëgjova që edhe në qytetin tonë kishte dalë një poet që pëlqehej edhe në Tiranë. Ishte Faslli Haliti. Ne e vërejtëm atë rrugës me kureshtje dhe u habitëm: Ishte njeri normal, shumë seroiz dhe … nuk përplasej me neonet!

Megjithatë ju keni gjetur zërin tuaj si poet e keni filluar të botoni që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qënë me të vërtetë emocionuese dhe mbresëlënëse. Çfarë mendoni se ju ka dhënë shtytjen e parë drejt poezisë?

Siç e theksova pak më lart, raporti im i parë me poezinë në fillim ishte tërësisht një raport përbuzjeje. Kjo deri sa nisa të frekuentoj, në Shtëpinë e Pionierit e më vonë në shkollë, rrethin letrar. Shumica e pjesmarrësve atje shkruante poezi. Mua m’u shkrep të bëja gjëra më “serioze”: tentova dramën, tregimin dhe novelën! Skicat e shkurtra “ia lashë” një shokut tim me të cilin, në atë periudhë, për atë gjini askush nuk mund të matej: mjeshtrin e lindur Shkelzen Meçaj (sot përkthyes i shkëlqyer në Sh.B.A.). Drejt poezisë ndoshta më shtyu dhimbja. Ndoshta sepse kuptova në kohë që përvoja e pakët jetësore nuk mund të më ndihmonte në prozë e dramaturgji; ndoshta sepse kam kaluar një fëmijëri shumë të vështirë; ndoshta sepse, ashtu siç më jepte mundësinë poezia, asnjë gjini tjetër nuk mund të më ndihmonte në shprehjen e vuajtjeve që pësoja për faje aspak të miat. Në dalë të fëmijërisë e kam shkruar poezinë “Mëzi pas karrocës”, që është sinteza më e qartë e shpirtit të brezit tim të asaj periudhe: ne që dëshironim të ishim të lirë të paktën të ëndërronim, dhe ata që na kishin lidhur pas karros së tyre!

Më vonë, në gjimnaz, pak nga pak, raporti im me poezinë u bë normal e serioz. Konkurenca në rrethin letrar të athershëm ishte shumë e fortë: në të kishin bërë pjesë Fatbardh Rustemi e Visar Zhiti, militonte Bujar Xhaferri, ishte Shkelzeni që vazhdonte me skicat e tregimet e tij të mrekullueshme, ishte Gëzim Hajdari, ishte Vladimir Çuni, ishte Piro Kice, ishte Kujtim Hajdari që shkruante prozë e drama, ishte Advije Hoxha që shkruante dhe recitonte si një aktore profesioniste. Të bije në sy mes tyre duhej punë e pasion i përhershëm. Rrethi letrar i atëhershëm, i drejtuar nga mësuesi ynë i pasionuar i letërsisë Hasan Çobani, si dhe grupi artistik me dirigjent Dashnor Krujën e baletmaestër Vangjel Lalën, ishin pa dyshim realiteti më i bukur i Shqipërisë së asaj kohe, përsa i përkiste moshës së rinisë. Në atë periudhë në gjimnazin tonë “18 Tetori” u organizuan dy seminare kombëtare për talentet e reja në letërsi e arte. Ne filluam të botojmë edhe në Tiranë. Ansambli ynë artistik u filmua disa herë nga Televisioni Shqiptar dhe koncertet përsëriteshin. Qenë ato sezone që na krijuan bindjen që mund të mateshim edhe në rang kombëtar.

Ah, paska qenë një ambient i shkëlqyer dhe shumë stimulues!

Sigurisht, ne “ushqenim” me talente estradën e teatrin e qytetit. Unë në atë periudhë edhe prezantoja, edhe recitoja në teatër, edhe këndoja në festivale dhe me estradën, ashtu si edhe të tjerë të ansamblit tonë, Liliana Kanina, Sandër Bufi, Elida Korreshi, Elanda Xhelili e Merita Lola. Gjatë frekuentimit të mëparshëm të Shtëpisë së Pionierit, falë këmbënguljes së mjeshtrit të muzikës Fotaq Filipeu, iu vura mandolinës dhe më pas kitarës dhe, duke qenë se shkruaja poezi, ëndërroja të bëhesha kantautor. Në kohën e lirë, në xhirot e gjata, kishim fatin të shkëmbenim mendime me Halil Jaçellarin e Faslli Halitin. Mes tyre gjenim edhe një poet të çuditshëm, Sherif Balin. Për ata që si unë, u pëlqente edhe piktura apo skulptura, mjaftonte t’i hidhnin një sy studjove të Halitit, Maksim Bushit, Behar Sefës, e më vonë të Besim Golemit, Luan Boriçit e Ilir Çakallit. Lushnjen e vizitonin shpesh edhe Loni Papa, Vath Korreshi, Vaçe Zela, Ajete Brahimi, Ilia Shyti, Kristaq Dhamo, Margarita Xhepa e Pavlina Mani. Nuk mungonin për një kohë të gjatë as Ismail Kadarè, Dritëro Agolli, Sali Shijaku e Skënder Kamberi… Ky ishte fati i mirë i lushnjarëve, toka e tyre ishte shumë pjellore jo vetëm në bujqësi!

Por kjo atmosferë, për fat të keq, nuk vazhdoi për një kohë të gjatë. Shpejt ne do të mësonim “t’i bënim hesapet” ma ata që komandonin realisht artet dhe letërsinë. Famëkeqi Plenum i Katërt dogji më parë ëndrat e krijuesve në moshë më të madhe se e jona. Përzënia e Faslli Halitit në fshat ishte sinjali i parë që asgjë nuk do të vazhdonte si më parë. Burgimi i Visar Zhitit, që e kisha edhe fqinj e ishim miq shtëpie, na dha goditjen e knokc out-tit. Post plenumi qe për shumë prej nesh një shtyrje me forcë drejt dramash e tragjedish që lanë në ndërgjegjet tona plagë të pashërueshme.

Përse flisni gjithmonë në shumës?

Sepse dhe shock-u që pasuam ishte kolektiv. Rrugët tona do të ndaheshin më vonë, sipas talentit, punës, fatit dhe, sidomos, sipas mëshirës së komanduesve.

Ju keni një aftësi të pabesueshme të stilit tuaj poetik, që dëshmon gjithnjë e më shumë se jeni ndër poetët e shquar të letërsisë shqipe. Kur ju shkruani një poezi, cila është pjesa më e vështirë; puna me fjalën, muzikaliteti i vargjeve, kadenca, ruajtja e rimës apo figurat artistike?

Mendoj se stili nuk duhet zgjedhur paraprakisht. Formën e vargut e zgjedh vetë poezia. Autori duhet të jetë i gatshëm dhe i përgatitur t’i përgjigjet në çast trokitjes së saj në portën inkandeshente të zemrës e ta pëcjellë atë në laboratorin e ftohtë të trurit. Me fjalët unë punoj shumë, pasi ato janë treni i ngadaltë e i arësyeshëm i mendimit të vërshyer. Qëllimi im ka qenë gjithmonë ta afroj poezinë me njerëzit e zakonshëm dhe kjo bëhet së pari duke mos qenë hermetik me dashje. Metaforat e mjetet e tjera artistike janë të dobishme deri sa nuk ndërpresin komunikimin me lexuesin, ato duhet të befasojnë, por jo të vështirësojnë kuptimin e vargut. Në vargjet e mia kadencat apo muzikaliteti i vargjeve vijnë krejt natyrshëm, unë nuk i mendoj dhe as i kontrolloj ato. Thonë që kjo ka të bëjë me veshin e muzikës së poetit. Nëse kjo thënie është e vërtetë, unë, të paktën në këtë drejtim, duhet të falenderoj natyrën. Edhe rimat, sipas meje, kanë të bëjnë me muzikën. Në fakt, varg të rregullt të mirëfilltë unë nuk shkruaj më, por rimat dhe asonancat më vijnë të pa më pyetur, ndoshta kjo edhe për eksperimetet e shumta ta kohës së rinisë, kur adhuroja Çajupin, Nolin, Lasgushin apo Eseninin.

Ku qëndron forca e inteligjencës tuaj; është ambicje sfidë apo të dyja bashkë?

Nuk jam ambicioz dhe kjo më ka shpëtuar nga xhelozia – sëmundje kronike e një pjese të mirë të poetëve. Sfidë? Mund të them se po. Kam sfiduar gjithmonë brenda meje, herë alegorikisht e më shpesh hapur, fatin historik, të djeshëm e të sotëm, kam sfiduar e sfidoj vetveten, fatkeqsitë, lodhjet, sëmundjet, kohën. Arma e sfidimit ka qenë gjithmonë e njejtë: puna.

Cili është elementi më i rëndësishëm dhe më interesant për të shkruar një libër të suksesshëm me poezi?

Carpe Diem. Poezia është çast, emozion, anarki. Ajo vdes kur emocionit i merret fryma nga racionaliteti. Poezitë e pashkruara janë si gra të bukura që kalojnë vazhdimisht pranë teje. Ato më të bukurat të godasin menjëherë. Por jo të gjithë dinë t’i joshin ato e t’i bëjnë për vete. Nëse kap emocionin që ato ngjallin, poezia është shkruar vetë.

Ju keni shkruar poezi e poema me ndjenja të trishta, të thella, me ton qytetar e intelektual. Mesa di unë iu kanë quajtur “poeti rebel, i cili ka luftuar gjithmonë kundër regjimive mizore e të pamëshirshme, kundër egërsisë së diktaturës”. A ka dicka të vërtetë në këtë thënje?

Mendoj se po. Gjithë jeta e krijimtaria ime kanë kaluar nëpër shtegun e vështirë të kërkimit të të vërtetës e të të drejtës, pavarësisht se kjo tendencë më ka shkaktuar e vazhdon të më shkaktojë vuajtje pa mbarim, kundërshtarë të egër e hakmarrje.

Tek poema “Barkodë” ju shkruani: “…Nuk rrodhi kurrë gjak i mirë midis meje e sovranëve…”. Kur shkruan poeti vargje rebelë?

Kur ka revoltën brenda.

Njeri prej kritikëve tuaj thekson: Shpend Sollaku Noè shkruan një poezi të angazhuar, me retrospektiva në histori e mitologji, por për t’u kthyer gjithmonë në bashkëkohoren dhe problemet e sotme të një bote të populluar nga tiranë, xhelatë, banca të kthyera në perëndi…

Autori i këtyre rreshtave, M. Rizza, është bazuar tek poemat e mia “Mare Nostrum”, “Murus Noster”, “Check up Homerit” e “Barkodë”, të shkruara në fakt para falimentimit të Lehman Brothers-it. Më kanë dhënë kënaqësi të veçantë mesazhet e marra nga të rinjtë e përfshirë në lëvizjen 15-M, të quajturit movimiento de los indignados. Më shkruanin që poema “Barkodë” qarkullonte tendë më tendë.

Ju shkruani edhe poezi dashurie në vargjet tuaja shpërthyese. Ç’është dashuria për ju?

A² + b²= c² ? Nuk ka Pitagorë apo Jerome Isaac Friedman që i jep përgjigje kësaj pyetjeje. Dashuria është një mister aq origjinal, saqë lind e vdes brenda një trupi të vetëm. Sepse s’ka dashuri që ngjajnë. Ngjashmëritë e saj janë iluzione që na pëlqen t’i besojmë. Ne nuk jemi të aftë ta zbërthejmë atë as me njohuritë tona shkencore, as të nisur nga Bibla, Kurani apo Thorah. E shumta që mund të bëjmë është të përshkruajmë vuajtjet që pësojmë prej atij misteri të mbinatyrshëm. Flas për dashuritë tona personale. Ato të të tjerëve përpiqemi, me sukses të mjerë, vetëm t’i imagjinojmë.

Më keni impresionuar se me sa ndjenjë, profesionalizëm, talent dhe kujtesë të admirueshme transmetoni emocionet në përkthimet tuaja në disa gjuhë. Cilit parimi i përmbaheni gjatë përkthimit? Si ia arrini të balanconi krijimtarinë tuaj midis përkthimit dhe krijimit origjinal?

Kohët e fundit merrem shumë pak me përkthime, pasi koha ime e lirë është gjithmonë e zënë me shkrimin e krijimtarisë time origjinale. Që t’i vihem përkthimit duhet që të kem lexuar diçka që veçanërisht më ka pëlqyer apo të kontrolloj përkthyesit e librave të mi se sa e si i janë përmbajtur origjinalit. Duhet të them se të dyja palët, autorët që përkthej ashtu edhe përkthyesit e veprës time, vuajnë shumë prej meje. Në përkthimin e të tjerëve unë kërkoj dorë të lirë, pasi i përmbahem parimit të përshtatjes në gjuhën e sidomos në kulturën e vendit ku autori dëshiron të prezantohet. Modeli më i mirë i këtij parimi në Shqipëri ishte Noli, që nuk përkthente, por shqipëronte. “Traduttore-traditore” thotë proverbi italian. Në fakt të gjithë përkthyesit, kush më shumë e kush më pak, e tradhëtojnë autorin që përkthejnë. Por kjo tradhëti, kur lind nga qëllimi i mirë për të prezantuar sa më denjësisht autorin dhe për ta bërë atë sa më të asimilueshëm për lexuesin e ri që nuk është ai i atdheut origjinal të veprës, është një tradhëti e bukur. Për të qenë i sinqertë, ju them që, nga ana tjetër, “u nxij jetën” përkthyesve të mi dhe bëj të pamundurën që të jem “i tradhëtuar” sa më pak.

Ju shkruani në shqip dhe italisht dhe jeni përkthyer në 17 gjuhë të rëndësishme të Evropës, Azisë, Amerikës Latine e Afrikës e Oqeanisë. Librat tuaj janë shitur në rreth njëqind vende. A kanë meritë në këtë sukses edhe përkthyesit? Cilët nga përkthyesit e tu ju kanë pëlqyer më shumë?

Sigurisht që kanë një meritë të rëndësishme. Prej tyre do të veçoja Renato Vecellio (Vjenë, Austri – në gjermanisht, nga italishtja), Ana María Pizza Velasco, (Buenos Aires, Argjentinë – në spanjisht nga italishtja), Shkelzen Mecaj (Usa në anglisht nga shqipja dhe italishtja), Fanélie Chef Cointot, (Francë – në frëngjisht nga italishtja)…

Në krijimtarinë tuaj të gjërë një vend të shquar zini edhe si prozator. Vecanërisht do të përmendja: “Kolumbia e Ballkanit”, “Shekulli i shkurtër ballkanik”, “Kufiri i mjegullës” etj. , që kanë patur jehonë, por edhe janë vlerësuar mjaft nga kritika e huaj. Çfarë ju ka shtyrë për realizimin e këtyre veprave në prozë? Përse tituj kaq intrigues?

Dy librat e parë janë të karakterit hulumtues-hetimor. “Kolumbia e Ballkanit” ka të bëjë me ekpansionin e mafieve në gadishullin tonë në fillimet e viteve ’90, ndërsa “Shekulli i shkurtër ballkanik” ishte një përpjekje e dëshpëruar për t’i bërë të njohur Evropës rrezikun që i kërcënohej Kosovës. Që të dy këta libra libra janë shkruar në fillim të viteve 90 dhe janë bërë publikë në 1994-ën. Në suksesin e tyre ndihmoi shumë edhe RAI, radiotelevizioni italian. Romani i sapobotuar në Itali, në italisht, “Il confine della Nebbia” (Kufiri i mjegullës) e merr subjektin nga Shqipëria e pas shembjes së Murit të Berlinit. Është i pari botim i një serie romanesh që kam shkruar rreth asaj teme. Titujt e tyre janë intrigues, pasi dhe ç’ka përshkruajnë është e tillë.

Kur dikush pyeti Stefan King se si mund të bëhesh shkrimtar, ai iu përgjigj: “Merrni ndër duart tuaja libra të shkrimtarëve të tjerë dhe lexoni çdo gjë të tyre, mos mendoni jo vetëm si të shkruani libra”. A ndani të njëjtën filozofi me të?

Deri në një farë mase. Nuk mjafton vetëm të lexosh shkrimtarë të tjerë për t’u bërë i aftë të shkruash. I pari mbetet gjithmonë talenti. Pa të nuk shkohet asgjëkundi. Pastaj duhet zotëruar një kulturë shumë e thellë. Dhe këtu nuk e kam fjalën vetëm në njohjen e marifeteve e të të shkruarit. T’ì mbijetosh konkurencës së sotme duhet të njohësh me themele së pari gjuhën në të cilën shkruan e të kesh një kulturë enciclopediche. Pastaj duhet t’i mohosh vetes shumë prej gëzimeve “të vogla” tokësore, të jesh gati të sakrifikosh vetveten, kohën tënde të lirë, shpesh edhe miqësitë dhe ndjenjat e tua më të shtrenjta. Kur ke arritur të kuptosh se je bërë një njeri i tillë, të paktën ke filluar të mendosh si një shkrimtar. Pastaj hyjnë në lojë aftësia për të qenë origjinal, pastaj…

A ju ka rastisur gjatë jetës tuaj që të jeni takuar apo të keni pirë kafe me ndonjë nga personazhet e prozës tuaj?

Shpesh. Mendoj se u ndodh të gjithëve atyre që, ashtu si unë, kanë si pikënisje realitetin. Aforisma që i etiketon shkrimtarët si vjedhës të jetës së të tjerëve nuk është e pabazë. Të gjithë ju mendoni se jeni të pasurvejuar, në bar apo në rrugë, por atë që nuk ua kanë bërë zbulimet e fshehta, mund t’ua bëjë shkrimtari. Ju futeni pa dashjen tuaj ne dedalonë e trurit të tij dhe rilindni diku tjetër, në faqet e ndonjë romani. Sigurisht me emër tjetër, ndoshta edhe me portret të modifikuar, por ai që është më i rëndësishmi, shpirti, është juaji. Sidoqoftë jini të qetë, shpirtin tuaj nuk e presin qelitë e torturave të Guoanbu-së apo të Dirección General de Inteligencia. Shkrimarët nuk janë agjentë të pamëshirshëm, as UFO, as Karontë dhe as Shën Pjetra. Nuk do t’ju takojë të paguani asgjë. Nëse keni fatin të jeni “grabitur” nga ndonjë talent i vërtetë, mbeteni të pavdekshëm, por këtu në tokë, dhe jo duke u sorollatur nëpër mjegullat e Akeronit.

Ju merreni edhe me publiçistikë e politikë. Si i harmonizoni këto pasione me letërsinë?

Sforzimi më i madh është të mos i bëj këto pasione të ndërthuren me njera-tjetrën. Shpresoj t’i jem përmbushur këtij kushti thelbësor.

Jeni gjithashtu bashkëpunëtor dhe mbështetës i fortë e i suksesshëm i Amnesty International, në mbrojtje të të drejtave themelore të njeriut, sidomos të emigrantëve dhe azilantëve politikë. Si ndiheni për këtë?

Gjithmonë në alarm. Si pjesë e të tërës. Shumë prej azilantëve janë intelektualë të mirëfilltë. E këtu problemi nuk është vetëm human. Me emigrimin e tyre ata sjellin në Evropë e gjetkë një pjesë të rëndësishme të trurit e të kulturës së vendeve që shpesh janë të detyruar të braktisin përgjithmonë. Ligje të përbashkëta të Evropës për t’i marrë në mbrojtje nuk ekzistojnë ende, ato të vendeve anëtare kanë shumë boshllëqe. Prandaj roli i Amnesty International dhe i të tjerave organizata binjake, në shpëtimin e këtij mozaiku të rëndësishëm të kulturës botërore, është i pazëvendësueshëm.

Çfarë do t’ju pëqente t’u thonit politikanëve shqiptarë?

Nuk më pëlqen të trasformohem në një predikues. Megjithatë, nëse fjala ime ka ndonjë vlerë, uroj jenë inteligjentë për të kuptuar momentin kur koha e tyre ka perënduar e të mos druhen që t’u lënë vendin më të rinjve, sidomos kur ata sjellin ide të reja. Në një demokraci (ajo amerikane in primis) e shumta mund të rrish mbi shalë deri në 8 vjet. Ndryshe trasmormohesh në një Hugo Chaves. Kasta e sotme shqiptare është e vjetëruar. Që prej 20 vjetësh janë po ata emra. Prej tyre nuk mund të pritet rinovim – kusht ky i domosdoshëm për t’iu bashkuar Evropës.

Dhe gazetarëve?

Të jenë më shumë të pavarur prej xhepit që i paguan. Duket e vështirë, por nuk është e pamundur.

Po për inteligjencës shqiptare?…

Që ka mundësira të jashtzakonshme, që Amerika e fundit akoma nuk është zbuluar. Ndoshta duhet të jetë më pak nazionaliste e më shumë europeiste. Integrimi në kontinentin ku bëjmë pjesë imponon deri diku sakrifikimin e sovranitetit kombëtar.

Shqiptarëve të diasporës?

Të mos getizohen, te japin nga kultura jonë e të marrin prej vendeve ku jetojnë, të mësohen të mendojnë globalisht.

Ç’përshtypje ju lë kritika e sotme shqiptare?

E hutuar, e sipërfaqshme, klienteliste.

A ka ndonjë gjini tjetër që ju e lëvroni apo që do të dëshironi ta provoni?

Zbavitem me fotopoezi e murales për të ilustruar librat e mi. Më pëlqen t’ua bëj vetë edhe kopertinat. Për nesër nuk i dihet…

Kush ju mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme?

Sot gruaja dhe djali. Dhe jo vetëm shpirtërisht. Në themel qëndrojnë gjithmonë nëna, vëllezërit dhe motrat e mia të pakursyera. Pa sacrificat e tyre asgjë nuk do të kishte qenë e mundur.

Bisedoi: Raimonda Moisiu.Botoi Tirana Observer

Abdulatif Arnauti: Opusi im poetik mbetet Shqipëria, edhe pse kam lindur e jetuar në Siri

by

Pengu më i madh i jetës sime: Djegia e bibliotekës personale dhe dorëshkrimeve pa fund, që gjendeshin në pritje të dritës së botimit./

    Kush është Abdulatif Arnauti?/

 Abdulatif Arnauti është një nga personalitet më të rëndësishme të botës arabe, ai njihet gjerësisht si shkrimtar, poet, studiues i gjuhës dhe i letërsisë arabe, publicist dhe mbi të gjitha ai mban kurorën e meritës si përkthyesi i parë i letërsisë shqiptare në gjuhën arabe.

Origjina e prindërve të tij është nga Kosova dhe që prej vitit 1913, ata kanë emigruar drejt Sirisë, si shumë shqiptarë të tjerë, të cilët u shpërndanë anekënd për t’i shpëtuar represionit serb të kohës.

Edhe pse ka lindur dhe vijon të jetojë në Damask të Sirisë, Abdulatif Arnauti, sot 81 vjeç, vazhdon të krijojë dhe njëherësh të përkthejë autorët më të mirë të letërsisë shqipe, si Ismail Kadare, Ali Podrimja, Dritëro Agolli, Azem Shkreli etj. Firmën e tij të prurjeve artistike e shkencore e mbajnë 61 vepra të zhanreve e llojeve të ndryshme të krijimtarisë. Pavarësisht se krijimet e veta i ka shkruar në arabisht dhe paçka se ai është rritur në një mendësi dhe kulturë të ndryshme nga ajo shqiptare, veprat e Abdulatif Arnautit mbartin kryekëput  frymën shqiptare dhe botëkuptimin e kombit tonë. Këtë e pohon edhe shkrimtari Ismail Kadare, në parathënien e hartuar me rastin e publikimit në gjuhën shqipe të vëllimit poetik “Zjarri i mallit” (Sh. B. “Naim Frashëri, 1985), ku motiv mbizotërues në këtë libër me poezi është dashuria për rrënjët e kombëtarësisë dhe vajtimi i fatit të shqiptarit që endet në emigrim.

Për herë të parë, Abdulatif Arnauti jep një intevistë për mediat shqiptare dhe posaçërisht për emisionin “Kontakt letrar” në radio Kontakt. Intervista vijuese paraqet fakte tronditëse nga jeta e shkrimtarit, që nga djegia e dorëshkrimeve të fundit të tij prej bandave rebele siriane e deri tek peripecitë jetësore të familjes së tij. Ai flet edhe për përvojën përkthimore dhe takimet me Kadarenë e Agollin, që prej vitit 1981.

Në këtë intervistë është të zgjeruar ai rrëfehet në tre plane: profesor Abdulatif Arnauti mes familjes, shqiptarëve të Sirisë dhe letërsisë. Për më shumë, ju ftojmë të lexoni intervistën vijuese:

Përse gjendeni në Tiranë profesor Arnauti, në një kohë kur në Damask trazirat po marrin çdo ditë jetë njerëzish dhe po djegin e plaçkitin gjithçka, mos vallë keni vendosur të ndryshoni vendbanimin tuaj?

Së pari, ju falënderoj për interesimin që shprehët ndaj meje, por edhe për këmbënguljen që treguat për të realizuar këtë intervistë, sepse në Shqipëri kam ardhur shpesh, por për herë të parë po jap një intervistë. Më vjen mirë që po flas shqip, sepse ka tre vjet që nuk kam pasur mundësi të flas në këtë gjuhë, për shkak se gruaja ime është arabe dhe fëmijët e mi nuk dinë shqip.

Unë gjendem në Tiranë për të përjetuar nga afër atmosferën e festimeve që po bëhen për 100-vjetorin e shtetit shqiptar, por edhe për të marrë pjesë në një seminar kulturor, që organizoi Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam (AIITC), në të cilin unë fola për fatin e shqiptarëve të Sirisë sot, duke qenë se edhe familja ime është pjesë e këtij komuniteti të madh.

Në lidhje me vendbanimin, vërtet do të kisha dëshirë të jetoja në Shqipëri, por jam i detyruar të kthehem në Damask, sepse atje kam shtëpinë, gruan, djalin, vajzën dhe kam sakrifikuar shumë gjithë jetën, e nëse unë e lë shtëpinë atje mund të ma marrin rebelët sirianë.

Kur ka emigruar familja juaj drejt Sirisë?

Në vitin 1913 im atë pati ndërmend që të shkonte në Arabi Saudite (afër Mekës e Medinës), por kur mbërritën në Siri, u ndalën aty sepse gjetën mikpritjen e popullit sirian. Duke qenë se shqiptarët ishin njerëz punëtorë, sirianët i punësonin ata dhe për këtë arsye, edhe i respektonin shumë, duke u krijuar kushte të përshtatshme jetese.

Si ikën prindërit e tu deri në Siri?

Rrugën nga Kosova deri në Siri, prindërit e kanë bërë me këmbë dhe ky udhëtim ka zgjatur gati tre muaj. Pasi janë vendosur në Siri, ata kanë bërë dasmën. Pas 15 vjetësh martesë kam lindur unë, pra në vitin 1931 dhe më pas erdhën në jetë dy motrat e vëllai im Abdul Kadri.

Cili ishte profesioni i prindërve tuaj dhe a e patën të vështirë integrimin në Damask?

Babai im ishte nëpunës në Shkup dhe dinte të lexonte e këndonte Kuranin. Ndërsa nëna ime ka qenë mësuese, por kishte shumë pasion të shkruarit. Kur u vendosën në Siri, u detyruan të merren me punë të ndryshme. Megjithatë, nëna e vijoi të ushtruarit e profesionit të mësueses për pasion, duke u mësuar leximin e Kuranit grave shqiptare që jetonin në Siri.

Çfarë raportesh kishin me letërsinë familjarët tuaj, sepse ne dimë që rridhni nga një familje artistësh?

Është e vërtetë që në familjen time ka shumë artistë. Gjyshi im quhej Abdulla Ferizaj dhe ka shkruar disa vepra letrare e fetare. Para se të vdiste, ai më la amanet disa vepra, por unë nuk pranova t’i mbaja fletoret me shënimet e tij, duke i thënë: “Gjysh, ju keni edhe shumë jetë përpara dhe nuk duhet të flisni për amanete”. Ky ka qenë gabimi më i madh i jetës sime, sepse unë fletoret e tij nuk i gjeta më, pasi ai u largua nga kjo botë, përveç disa poezive dhe shënimeve letrare.

Gjithashtu nëna ime, ka shkruar shumë poezi, veçanërisht me temë atdhetare, por nuk ka botuar, thjesht ua lexonte fëmijëve dhe grave të bashkësisë shqiptare në Siri.

Motra ime Hatixheja ka qenë po ashtu poete, por pasi u martua lindi shtatë fëmijë dhe iu përkushtua atyre dhe jetës me bashkëshortin e saj në Francë. Ndërsa motra tjetër Aishja ka shkruar katër vëllime me poezi dhe një roman. Vëllai im Abdyl Kadri, ka qenë piktor shumë i njohur në tërë Sirinë dhe konsiderohet si një nga personalitetet e kësaj fushe. Ai është ndarë nga jeta 20 vjet më parë, por edhe sot kritikë dhe dashamirës të artit i referohen veprës që ai ka lënë pas.

Gjyshi juaj ka shkruar shumë mevlude, a keni dorëshkrime të tij në këtë zhanër?

Gjyshi im ka shkruar shumë mevlude dhe poezi shqipe, por me alfabet arab dhe kjo është e veçanta, sepse ai ndiqte traditën e bejtexhinjve si në formë, ashtu edhe në përmbajtje.

Njëri prej mevludeve të krijuar prej gjyshit lexohej në festën e mevludit çdo vit, saqë thuajse të gjithë i dinit përmendësh vargjet e tij. Më vjen shumë keq, që si për ironi të fatit, unë nuk e disponoj këtë mevlud, edhe pse deri para disa vitesh e kisha.

Çfarë ndodhi, pse nuk e keni më tani?

Kur isha në Kosovë takova poetin Latif Berisha, i cili asokohe po bënte një studim rreth mevludeve në arabisht. Me këtë rast, unë i dhashë kopjen e vetme të mevludit, në mënyrë që të përfshinte edhe gjyshin në këtë studim. Unë ia dhashë me të drejtë kthimi, sepse atëherë nuk kishe fotokopje. Kur u zhvillua lufta në Kosovë, në vitin 1999, Latifin e vranë forcat serbe duke zbritur shkallët e shtëpisë së tij dhe shtëpinë ia dogjën, e kështu mevludi humbi.

Cila është muza juaj e frymëzimit dhe kush ju ka inkurajuar për  ta parë botën me syrin e artistit?

Padyshim është nëna ime. Ajo më ka dhënë zemër për të shkruar, por më ka ushqyer me edukatën që të jem pro gruas dhe jo kundra saj. Këshillat e nënës dhe marrëdhënia e mirë me të më kanë ndihmuar që të ndërtoj një jetë të qetë edhe me bashkëshorten time, me të cilën kam kaluar pesëmbëdhjetë vjet dhe një jetë shumë të mirë. Ne e kemi shtyrë jetën, e ndonjëherë dhe ajo na ka shtyrë neve, por e rëndësishme është që bashkëshortja ime më ka ndihmuar dhe pas nënës, ajo ka qënë burimi i frymëzimit tim.

Po me bashkëshorten tuaj si jeni njohur?

Unë isha inspektor arsimi në Damask, ndërsa ajo ishte drejtoreshë e një shkolle, ku kishte nën varësi 40 mësues. Ajo ishte 31 vjeç dhe kishte mbaruar studimet për histori. Kur shkova për kontroll në shkollën që drejtonte Mona, unë u magjepsa nga rregullsia e saj në punë dhe menjëherë, mendova se ishte një njeri i denjë për të kaluar jetën me të.  Dhe kështu ndodhi, unë i propozova asaj menjëherë që të martoheshim bashkë dhe pas një jave, ajo erdhi në zyrë time dhe më tha që ishte dakord. Që prej asaj dite, ne nuk jemi ndarë kurrë nga njëri-tjetri dhe së bashku kemi dy fëmijë: një djalë dhe një vajzë, të cilët sot kanë krijuar familjet e tyre dhe janë bërë me fëmijë.

Cilat janë profesionet e fëmijëve tuaj, a kanë lidhje me të shkruarit?

Jo, fatkeqësisht asnjëri prej fëmijëve të mi nuk ka lidhje botën e letërsisë, por ndjehem krenar për ta, sepse ata janë bërë të aftë në fushën që kanë zgjedhur. Djali im Ahmeti është inxhinier  dhe asnjëherë nuk ka shprehur interes për të lexuar ato gjëra që shkruaja unë, por çuditërisht vajza e tij që është 12 vjeç, pra mbesa ime ka shumë dëshirë të lexojë dhe madje edhe të krijojë vjersha.

Si e mësuat gjuhën shqipe?

Herën e parë, gjuhën shqipe në versionin e folur e kam mësuar nga nëna dhe babai, të cilët gjithnjë na flisnin shqip. Në lagjen ku jetonim kishte shumë shqiptarë dhe mbaj mend që flisnim shqip kur luanim me fëmijët e tjerë, madje unë deri kur kam nisur shkollën nuk dija asnjë fjalë arabisht.

Më pas kur shkova në shkollë fillova të shkruaja e të lexoja arabisht. Mësuesit e mi u habitën nga shkrimi im dhe nga përvetësimi i shpejtë që i bëra gjuhës arabe dhe që prej asaj kohë, njëra prej mësuese të mia më tha se në të ardhmen do të bëhesha shkrimtar.

Cila ka qenë fusha juaj studimore më tej?

Unë kam studiuar në fakultetin e Gjuhës dhe të Letërsisë Arabe. Më pas kam kryer studimet kam pasuniversitare për këtë fushë. Temën e diplomës e kam mbrojtur me temën “Çështje gjuhësore jonormative në gjuhën arabe”, saqë kur përfundova studimin shumë shokë e kolegë të mitë bëni çudi sesi një shqiptar ka ardhur për të na mësuar gjuhën arabe.

Në cilën moshë keni filluar të shkruani?

Kam nisur të shkruaj poezi për dashurinë që kur isha 16 vjeç. Ndërsa rreth moshës 18-vjeçare kam shkruar romanin me titull “Aroma e Hyrit”. Ky roman lindi nga dashuria e madhe që ndjeja unë për një vajzë, e cila nuk pranoi të lidhje me mua, por u martua me një mjek, sepse ai ishte më i pasur se unë. Këtë histori reale nga jeta ime unë e bëra subjekt romani, por kur e shoh tani mendoj se romani im i parë nuk ka vlerë.

Pjesa dërmuese e krijimeve tuaja kanë qenë në gjuhën arabe, sepse ajo është gjuha me të cilën jeni formësuar, po në shqip kur keni nisur të shkruani?

Herën e parë unë kam bërë përkthime, nuk kam krijuar në shqip. Fillimisht kam përkthyer këngët shqip se ishin më të lehta për përkthim dhe këtë proces e kam nisur rreth viteve ’60. Pastaj vendosa që t’i dërgoj për botim në shtypin periodik arab, ato këngë popullore që përktheja. Në vendet arabe u pëlqyen shumë dhe botuesit më kërkonin të tjera materiale poetike nga krijimtaria e shqiptarëve. Ndërsa unë vetëm kam krijuar disa poezi në gjuhën shqipe, sidomos pas viteve ’80, ku edhe kam botuar një përmbledhje poetike me titullin “Zjarri i mallit”.

Ju jeni i pari që keni prezantuar letërsinë shqipe përballë botës arabe. Cili është viti që keni nisur të përktheni në arabisht dhe cilët janë autorët e parë që përzgjodhët?

Siç thashë, përkthimet e para i kam nisur herët, duke sjellë në arabisht këngë popullore që mua më pëlqenin dhe i dija përmendësh. Ndërsa autori i parë që kam përkthyer ka qenë Ismail Kadare me veprën “Përse mendohen këto male?”. Në vitin 1964 kam përkthyer disa nga poezitë e Kadaresë dhe më pas edhe romanin “Gjeneralin e Ushtrisë së vdekur”.

Të 5 mijë kopjet e para të këtij romani janë shitur brenda 6 muajsh në vendet arabe, sepse Ministria e Kulturës së Sirisë shprehu konsideratë për vlerat e kësaj vepre.

Më tej, po nga Kadareja kam përkthyer romanet: “Kështjella”, “Dasma” “Dosja H” etj.

Gjithashtu kam përkthyer veprën e Dritëro Agollit: “Njeriu me top’’, dramën ”Ato male” të Vath Koreshit, veprën “Toka jonë” të Kolë Jakovës etj. Në gjuhën arabe kam përcjellë 100 poezi të 100 poetëve më të mirë të historisë së letërsisë shqiptare. Një rëndësi të veçantë i kam dhënë edhe përkthimit të vjershave për fëmijë, të cilat kryesisht i merrja nga revistat e kohës si “Fatosi’ dhe “Pioneri”.

Si i siguronit këto materiale të letërsisë shqiptare?

Librat unë i merrja me postë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia. Këto materiale m’i dërgonin Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, apo institucione të tjera, si redaksitë e gazetave “Zëri i popullit”, “Bashkimi” etj. Pra, çdo material më mbërrinte në pesë kopje zakonisht dhe unë një kopje e mbaja për vete, të tjerat i shpërndaja ndër biblioteka universitare. Fatkeqësisht, asnjë prej këtyre librave nuk i kam më.

Çfarë ka ndodhur me bibliotekën tuaj?

Ah mos më pyesni më mirë…(përlotet teksa flet). Kam pasur një bibliotekë shumë të madhe, të cilën e kisha ngritur në një apartament të ri që bleva në Damask. Çdo ditë unë shkoja punoja në këtë bibliotekë dhe në mbrëmje kthehesha në shtëpi. Ai mjedis ishte streha ime shpirtërore e përditshme, në të cilën më shoqëronte shpesh edhe gruaja ime. Kjo gjë ndodhte përditë deri para një muaji e gjysmë, kur një mëngjes e gjetëm të shkrumbuar nga zjarri. Rebelët sirianë kishin shkatërruar gjithçka në atë apartament dhe librave u kishin vënë zjarrin. Aty gjendeshin të gjitha shënimet, përkthimet dhe krijimet e mia. Aty gjendeshin librat që i kisha të trashëguar prej gjyshit dhe babait tim dhe libra të tjerë në gjuhë të ndryshme. Aty gjendej pjesa më e vyer e jetës sime dhe e shpirtit tim. Unë tani kam mbetur i shokuar dhe nuk di nga t’ia nis. Projektet e mia e prenë në mes dhe puna ime shumëvjecare humbi brenda pak çastesh.

Profesor, u kuptojmë gjendjen tuaj, por duhet të kuptoni se pavarësisht se jua kanë djegur librat, nuk mund të fshihen apo të digjen ato gjëra që ju keni në mendje dhe për të cilat keni punuar gjithë jetën, prandaj presim të tjera botime nga ju?

Eh…shpresoj! Por e kam shumë të vështirë, më kuptoni, jam i dërrmuar.

A keni informacione se si kanë emigruar shqiptarët nëpër në Siri?

Emigrimet shqiptare në Siri kanë nisur përpara 200 vjetësh, kur ushtarët shqiptarë të Ibrahim Pashës, djalit të sunduesit shqiptar të Egjiptit Mehmet Ali Pashës, nuk u kthyen me ushtrinë në Egjipt, por u vendosën në Siri. Pjesa më e madhe e tyre e ruajtën gjuhën dhe traditat, por pati nga ata që u përzien me vendasit dhe nuk arritën të ruajnë as gjuhën dhe madje as mbiemrat e tyre. Por, megjithatë ata edhe sot e kësaj dite ata janë të vetëdijshëm për origjinën e tyre shqiptare dhe nuk e harrojnë atë. Emigrimet e tjera të shqiptarëve në Siri ishin ato të viteve 1912-1913 (ku bën pjesë edhe rasti i emigrimit të familjes sime) për t’i shpëtuar represionit serb të kohës dhe të viteve 1945-1948 dhe për t’i shpëtuar përndjekjes së pushtetit komunist në Shqipëri e Jugosllavi. Por këta të fundit, më pas emigruan drejjt Amerikës dhe shumë pak prej tyre qëndruan në Siri.

Një veçori e shqiptarëve të Sirisë është se ata kanë qenë tepër të lidhur me njëri-tjetrin. Ata mblidheshin bashkë në  kuvendime dhe falnin namaze dhe më pas, gjithsecili shkonte në shtëpitë e veta. Nëse dikush nuk dilte në xhami, mendonim se ka ndonjë problem dhe menjehërë i shkonin për vizitë në shtëpi, pra imagjinoni nuk rrinin dot një ditë pa u parë me njëri-tjetrin.

Po brezi pasardhës a i ka ruajtur traditat dhe sa flitet sot gjuha shqipe ndër shqiptarët e Sirisë?

Brezi pasardhës nuk i ka trashëguar pothuajse fare as traditat dhe as gjuhën. Në vitin 40-të shqiptarët filluan të shpërndaheshin, nuk jetonin në të njëjta lagje. Nëpër shkolla mësonin arabisht dhe shumica prej tyre martohen me arabë, e normalisht që gjithçka është zbehur, për të mos thënë që cdo gjurmë e shqipes është zdukur.

Në Siri nuk ka shkollë shqipe, madje edhe një që u hap para disa vitesh u mbyll, për shkak se nuk kishte asnjë nxënës të interesuar për të mësuar shqipen.

A keni miq shqiptarë, të cilët i keni njohur që nga fëmijëria juaj?

Po, kam shumë miq shqiptarë, por shumë prej tyre e kanë harruar gjuhën shqipe.  Shumica e miqve të mi, sot janë figura me kontribut madhor në kulturën dhe artin arab, si romancieri Maaruf Arnaut, piktori Abdulkadir Arnaut, dijetarët Muhamed Nasiruddin Albani, Abdulkader Arnauti, Vehbi Gavoçi etj. Gjithashtu, shumë vite më parë kanë ekzistuar edhe klubet e arnautëve në Siri, ku të gjithë mblidheshim e diskutonin cështje të ndryshme sociale e kulturore

Keni kontakte me shqiptarët sot dhe si po e përjetojnë kohën e trazirave?

Për shkak të situatës në Siri nuk është se tani kam shumë kontakte me shqiptarët atje.
Cilat janë profeisonet dhe zanatet e shqiptarëve në Siri?

Janë inxhinierë, mësues, nënpunës dhe punëtorë. Ata janë të përfshirë dhe janë integruar mirë në Siri.

Si e shihni ju shtetin shqiptar në këtë 100-vjetor?

Më ka pëlqyer shumë Shqipëria. Dëshiroj që Shqipëria të ketë sukseset e saj. Unë e shoh të stolisur bukur dhe aroma festive ndjehet ngado. Sa i takon politikës, unë nuk dua të merrem fare me këtë pjesë, por thjesht dua ta shoh Shqipërinë si burimin pozitiv të forcës sime krijuese e jetësore.

Në çfarë moshe keni ardhur për herë të parë në Shqipëri?

Ka qenë viti 1963 kur unë vizitova për herë të parë Kosovën. Isha 32 vjeç dhe vendosa të vija vetëm në Kosovë për të njohur nga afër vendin ku kishte lindur babai dhe nëna ime dhe gjithashtu të takoja kushërinjtë e mi. Unë isha marrë vesh me letra me kushërinjtë dhe me miqtë e mi dhe ata e dinin që unë dija shqip dhe kisha dëshirë t’i takoja.

Ndërsa në Tiranë kam ardhur në vitin 1971 me ftesë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, të cilët kishin dëgjuar për përkthimet e mia dhe dëshironin të më njihnin nga afër.

Mbaj mend që te “Hotel Dajti” në atë vizitë jam takuar për herë të parë me Ismail Kadarenë dhe me Dritëro Agollin.

Çfarë mban mend nga takimi me Kadarenë dhe Agollin, për çfarë biseduat?

 Ata më falënderuan për përkthimin që u kisha bërë veprave të tyre në arabisht. Ata ishin të interesuar rreth faktit se si ishte pritur letërsia shqiptare në kulturën arabe.

Islamil Kadareja më inkurajoi që të botoja poezitë e mia në gjuhën shqipe dhe madje më hartoi edhe një parathënie për vëllimin që u botua më vonë me titullin ‘’Zjarri i mallit”. Në fillim këto vjersha i kisha shkruar në arabisht, ndërsa më vonë i përktheva e botova në shqip, megjithësi ka prej tyre që janë shkruar direkt në gjuhën shqipe.

Sa njihet letërsia shqipe në vendet arabe?

Në vendet arabe nuk e kanë ditur fare se çfarë është letërsia shqiptare. Unë kam filluar të përkthej duke bërë përkthime të materialeve letrare dhe të studimeve mbi historinë e Shqipërisë. Libri shqiptar atje ka qenë tërësisht i panjohur, por tashmë situata ka ndryshuar, sepse përveç meje ka edhe shumë të tjerë që përkthejnë si Dr. Muhamed Mufaku, apo përkthyes nga gjuhët e tjera si Affif Imashkija që ka përkthyer romanin “kështjella” prej frëngjishtes në arabisht me titullin “Tamburet e shiut”.

Çfarë pikëtakimesh ekzistojnë mes kulturës shqiptare dhe asaj arabe, përderisa urat e komunikimit po shtrihen kaq dendur?

Lidhja që i bashkon këta dy popujt është shumë e fortë. Lidhja më e fuqishme është  çështja e  besimit fetar mysliman, që ka lënë gjurmë të mëdha për hedhjen e bazave të kulturës së dy popujve. Muslimanët janë të njësishëm, pavarësisht vendit të botës ku ata jetojnë. Gjithashtu një tjetër ngjashmi mes kombeve, une e shoh tek gjendja sociale e politike, e shoh tek dhimbja e te shpresat e përbashkëta të njerëzve, por edhe te persekutimet, me të cilat u ballafaquar popujt përkatës.

Shqiptarët emigruan në vendet arabe nën gjurmët e faktorëve të panumërt, por ajo që e bën më të fortë lidhjen mes kombeve është fakti se emigrantët shqiptarë jetuan në vende të ndryshme të Arabisë Saudite. Vendet arabe u kanë hapur dyer vijimësisht për shqiptarët, duke u ofruar miqësinë e vëllazërinë dhe duke mos e kthyer ardhjen e tyre për përfitime meskine, por duke baskëpunuar në mënyrë njerëzore të shkëlqyer, gjë e cila shëmbëllen fisnikërinë e popullit arab. Unë  personalisht, ndjehem në Siri si një ndër  qytetarët e Damaskut dhe për asnjë cast nuk jam ndjerë i paragjykuar, apo nuk më janë mohuar të drejtat dhe mundësitë qytetare.  Prandaj gjithë kjo klimë miqësore e gjithë këto gjëra të përshkakëta nuk janë rastësi, por janë një element që lexuesinm arab e bën të pranojë natyrshëm frutet e kulturës shqiptare. Ata përqafojnë me dashuri letërsinë dhe kulturën shqiptare, ashtu siç përqafuan dhe pranuan komunitetet shqiptare që të bashkëjetojnë pranë tyre.

Cili është një nga shkrimtarët më të vështirë për t’u përkthyer?

Nuk mund të them kush është më i vështiri, por mund të pohoj se për mua një nga zhanret më të vështira për t’u përkthyer është poezia, e cila kërkon jo vetëm përkthimin e kuptimit, por edhe ruajtjen e muzikalitetit të vargut.

Cilin çmoni më shumë nga poetët shqiptar të Kosovës dhe të Shqipërisë?

Çdo poet e ka vlerën e vetë. Megjithatë për mua më të dashurit janë Llazar Siliqi, pasi ka një poezi të veçantë dhe gjithashtu Ismail Kadarenë.

Me çfarë po merreni kohët e fundit?

Tani nuk po shkruaj më, sepse jam ende shumë i turbulluar nga djegia e dorëshkrimeve. Shpresoj që të rikrijoj librin me poezi, që ia kam dedikuar bashkëshortes sime.

Duket sikur në krijimet tuaja i jepni një rëndësi  të veçantë çështjes së gruas. Çfarë synoni të përcillni, duke përzgjedhur femrën si figurë bosht në letërsi?

Unë kam siguri të plotë se me të vërtetë femra ka nevojë dhe e meriton të jetë në qendër të veprave letrare, por edhe në qendër të veprimtarive jetësore. Kur shoh gra të poshtëruara apo femra që diskriminohen vetëm prej gjinisë së tyre natyrore, më vjen vërtet shumë keq dhe mendoj se secili prej nesh mund të japë kontributin e vet për ta ndryshuar situatën dhe të triumfojë barazia gjinore. Burri dhe gruaja duhen parë si dy gjini që plotësojnë njëri-tjetrin dhe lidhja midis tyre është lidhja e harmonisë dhe e tolerimit dhe jo e çjerrjes, inferioritetit dhe e obligimeve që shihen vetëm në formë të njëanshme.

Cilat është vepra që ju vlerosoni më shumë nga ato që kanë shkruar deri tani?

Në fakt, e kam shumë të vështirë të veçoj, sepse veprat që krijon janë si puna e fëmijëve, ku e ke vështirë t’i dallosh nga njëra-tjetra, për shkak se të gjitha i kam krijuar me përkushtim dhe dashuri të veçantë. Megjithatë, përderisa kanë qenë edhe më të vlerësuarat nga kritika, do të përmendja romanin “Aroma e Hyrit” dhe romanin “Druvari”. Subjektet e këtyre romaneve lidhem me historinë e shtegtimit të shqiptarëve, por sigurisht janë veshur me elementi dhe trillin artistik.

 

Më parë, ju keni përkthyer korifenjtë e letërsisë shqiptare. Po sot që ka kaq shumë botime në Shqipëri, si orientoheni në përzgjedhjen e autorëve për përkthim?

Pothuajse u kam mbetur besnik emrave ë konsoliduar të letërsisë shqipe dhe të them të drejtën nuk marr përsipër të përkthej nëse nuk më pëlqen dicka. Përveç kësaj, larmia e botimeve dhe mungesa e një kritike të mirëfilltë në Shqipëri, më krijon vështirësi edhe kur dua të marr një libër të mirë për ta lexuar për kënaqësi. Kjo larmi krijimesh e botimesh mua më përgjithësisht më duket pozitive, sepse tregon zhvillimin dhe pasurinë e letërsisë e kulturës shqiptare.

Për çfarë ndjeheni më tepër krenar që jeni shqiptar?

Ndjehem krenar për mbiemrin tim, për gjuhën dhe traditat që i kam ruajtur me fanatizëm dhe patjetër ndjehem krenar për dinjitetin që e karakterizon figurën e shqiptarit në çdo kohë.

Cili është mesazhi juaj për të gjithë shqiptarët?

T’i rikthehen vlerave më përfaqësuese të tyre si bujaria, ndershmëria dhe puna. Gjithashtu, u them të gjithë bashkëkombasve të mia që ta duan librin dhe kulturën, sepse kjo është rruga më e sigurtë dhe më e bukur për të ecur në jetë.

Intervistoi:Jolanda Lila

Dhjetor 2012

 

 

Gjuha shqipe është një xeherore e artë për shpëtimin e kombit

by

(Intervistë me idealistin e Bukureshtit)/

 Të jesh shkrimtar i mirë don të thotë të jesh fabrikë mendimesh për furnizimin e popullit me dritën e diturisë. Gjuha amtare është një vlerë absolute. Të shkruash sot në toskërishte apo gegërishte, është njësoj sikur ta ndash gruan nga burri, duke i dhënë secilit nga një shtrat të veçantë. Gazetari është qeni më besnik për mbrojtjen e demokracisë, kurse gjuha shqipe është e vetmja pasuri e gjallë që na ka mbetur. Rumunëve u ka mbetur poezia dhe gocat e bukura, kurse neve na kanë mbetur dëshmorët dhe shqipja si një xeherore e artë për shpëtimin e kombit.

Ramiz Dërmaku

Titulli paraprak i këtij shkrimi (Intervistë me bujkun e Bukureshtit, siç e preferonte B. Y.), dikujt mund t’i dukej qesharak, por neve jo, sepse të jesh bujk, bari, katundar apo malësor, nuk është turp. Turp është të jesh bari i fjalëve që s’din t’i kullosë si duhet fjalët, apo bujk që në vend të farës së mirë e hedh farën e keqe. Para nesh kemi një vlerë të veçantë, kombëtare e ndërkombëtare, një krijues profesionist që i ka tejkaluar kufinjtë e arave të tij e të fshatit të tij, duke u bërë i njohur dhe admiruar, deri tejmatanë brigjeve të Amerikës, Skandinavisë dhe Australisë. Ka momente kur protagonist i kësaj bisede ka humbur disa miq, por ata janë të paktë, më të paktë se gishtërinjtë e dorës, njërin duke e dekoruar me epitetin Ujk. Ujku dhe bujku. Ujku është një kafshë politike apo konfesionale që i ngatërron gjërat, që tenton ta hedhë bujkun e Bukureshtit në gjyq pse e paska kritikuar librin e keq të gruas së një përkthyesi të mirë, ndërsa bujku është një lavërtar i mirë që kultivon arat, duke mbjellur farën e mirësisë dhe duke vjelur fryte e fjalë të ëmbla për të ushqyer gjuhën shqipe dhe shpirtin shqiptar.
Gazetari është qeni më besnik për mbrojtjen e demokracisë
Ramiz Dërmaku: Kush është Baki Ymeri?
Baki Ymeri: Një poet i famshëm theksonte se jam një pikë gjaku që flet. Unë s’desha të flas me këtë rast, për hirë të modestisë, sepse kam folur më parë në kuadrin e disa intervistave dhe nuk dua t’i përsëris ato që i kam thënë më parë, ndaj mo ma zeni për të madhe po qe se këtë bisedë e dekorojmë edhe me pak humor! Pse? Sepse shkrimtari po qe se e braktis humorin, duhet ta thejë penën. Siqeriteti i ekzagjeruar është i dëmshëm (?), siç është e dëmshme një jetë banale dhe pa shkëlqim.
R. D.: Pse u larguat nga Vendlindja dhe kur?
B. Y.: Po ju pse u larguat nga vendlindja dhe kur? Po ju pyes unë juve pse u larguat ju nga Kosova, apo pse u larguan nga Shqipëria Naum Veqilharxhi, Nikolla Naço, Viktor Eftimiu, Asdreni etj. Disa u larguan për të shpëtuar nga kthetrat e invazionit osman, disa tjerë nga zullumi komunist, disa për arësye politike, ekonomike, apo, madje, për të shpëtuar nga ahmarrja. Unë nuk u largova nga vendlindja, por erdha në vendlindjen e mamasë sime të ndjerë. Të them se isha i ndjekur për motive politike në kohën e Titos, mos po e teproj! Apo të them se e braktisa përkohësisht një fshat me tradita anadollake për të kaluar jetën në gjirin e bukurosheve të Bukureshtit, poashtu e teproj dhe bëhem qesharak, sidomos para bashkëfshatarëve të mi që digjen përkulturë, për komb e atdhe.
R. D.: Çfarë është gjuha amtare?
B. Y.: Gjuha amtare është një vlerë absolute. Gjuha shqipe është e vetmja pasuri e gjallë që na ka mbetur. Rumunëve u ka mbetur poezia dhe gocat e bukura, kurse neve na ka mbetur shqipja si një xeherore e artë për shpëtimin e kombit. Nga të gjitha objektivat e propozuara, idealizmi qëndron mbi gjithëçka. Po qe se unë e braktisa vendlindjen përkohësisht për kultivimin dhe afirmimin e kulturës shqiptare në gjirin e sivëllezërve tanë rumunë, nuk bëhem as qesharak dhe as cinik.
R.D.: Ju jeni një ambasador i shkëlyqer i Gjuhës dhe Kulturës shqiptare në Bukuresht. Disa ju kanë quajtur Bubullima e Bukureshtit, ndërsa unë po ju quaj Shqiponja e Kosovës dhe e tërë kombit shqiptar. Ju jeni një rilindës i njohur i kulturës dhe mërgatës shqiptare. Cili është roli i shkollës shqipe në diasporë në njohjen e një gjuhe letrare te brezat më të rinj?
B. Y.: Faleminderit për komplimente! Roli dhe rëndësia e gjuhës letrare është tejet e madhe, sepse kultivimi dhe njohja e saj na shpëton nga asimilimi, ndaj këtë pyetje preferoj t’ia bëni motrës sonë në Gjermani, Miradije Gashi (arsimtare), dhe vëllajt tonë në Suedi, Sadulla Zendeli Daja (botues fjaloresh). Ajo që desha të them në këtë kontekst ka të bëjë me kontributin modest, simbolik por tejet të rëndësishëm që është duke e dhënë Ministria e Diasporës (falë ministrit Ibrahim Makolli dhe stafit të tij), për ta mbajtur gjallë dritën e diturisë në shkollat shqipe të diasporës shqiptare. Si konkretizohet kjo? Kjo konkretizohet me furnizimin e shkollave shqipe me literaturë përkatëse, duke shpresuar se bëjnë apo do të bëjnë diç edhe për sponsorizimin e arsimtarëve tanë në mërgim.
R. D.: Sa mirë e njohin shkrimtarët e sotëm gjuhën shqipe?
B. Y.: Situata ka qenë e atillë në Kosovë që disa krijues nuk kanë patur kohë dhe paqë që të frekuentojnë ligjëratat në katedrën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe pranë Universitetit të Kosovës, ndaj duhet t’i kuptojmë dhe ta pranojmë të vërtetën se disa e njohin fare mirë, kurse disa tjerë më pak. Respekti ynë, edhe ndaj njërës, edhe ndaj tjetrës pale, është i madh, sepse të jesh shkrimtar i mirë don të thotë të jesh fabrikë mendimesh për furnizimin e popullit me dritën e diturisë. E lansova edhe unë një mendim të përngutshem dhe të (pa)pjekur për shkrimtarin dhe misionin e tij, sa për të thënë diç, duke i dhënë shansin lexuesit për të qeshur, për të qarë apo për ta demantuar një mendim të këtillë.
R. D.: Si e mendoni ju zgjidhjen e harmonizimit të gjuhës sonë në trojet shqipfolëse dhe cili është mendimi juaj për realizimin në praktikë të një gjuhe standarte në të gjithë trojet shqiptare?
B. Y.: Fati i gjuhës standarde është vendosur në Tiranë, para 40 vitesh, në bashkëveprim me gjuhëtarët tanë edhe nga Kosova. Gjuha standarde ekziston si një monument i gjallë në të gjitha trojet shqiptare, kurse zbatimi i saj në praktikë varet prej nesh, po qe se i zëvendësojmë krahinarizmat me gjuhën letrare, jo vetëm në Parlament, institucione, shkolla, shoqata, letërkëmbim apo internet, por edhe në gjirin familiar. Çdo respect ndaj do bijve të shqipes që e kultivojnë gjuhën amtare edhe në diasporë (Vitore Leka, Artan Fili, Kozeta Zylo, botuesit e Zemrës Shqiptare, Eduard Dilo, Neki Lulaj, Hasan Qyqalla, Ilia M. Dilo, Liman Zogaj, Xhevat Muqaku, Sadik Krasniqi etj.) Numri i tyre është i madh ndaj le të mos preken të tejrët për ekonomizimin e hapsirës tipografike lidhur me këtë subject!
R. D.: A Ju ka goditur kush dhe a e ka goditur globalizimi gjuhën shqipe?
B. Y.: Askush nuk guxon ta godasë poetin, sepse të jesh poet don të thotë të jesh mbret. Nuk e kam ndërmend më të qortohem me askend, sepse nuk kam kohë për t’u pajtuar. Sa i përket gjuhës, varet kush dhe si e kupton këtë pyetje. Në çik e ka goditur me sintagma si “Ok”, “on line” etj. Globalizmi ka anët negative kur dikush bënë orvatje të komunikosh vetëm rusisht apo serbokroatisht (si dikurë), apo anglisht (si sot), dhe anët pozitive kur gjermanët, anglezët, amerikanët e të tjerët, krijojnë admirim edhe ndaj gjuhës sate, duke të ofruar kushte për afirmim dhe admirim.
R. D.: Ju jeni kritik, eseist, historian i letërsisë, publicist , përkthyes, dhe poet.
B. Y.: Një këngë labe thot: Po more po, e jo more jo! Për ata që flasin për vetëveten, shqiptarët e Kosovës e kanë një fjalë: “T’u ritë men(d)ja!” Më mirë është të jesh bari, bujk apo shkrimtar, se sa kafshë politike që nuk merr masa për identifikimin dhe arrestimin e korbave të kombit që na i vranë bijtë më të mirë të Kosovës kreshnike, siç ishin Ahmet Krasniqi etj.
R. D.: Keni filluar të merreni me letërsinë si kritik apo si poet?
B. Y.: Fillimisht si poet, pastaj si përkthyhes dhe në fund si autor reçensionesh e parathëniesh, ngase kritikët e mirëfilltë janë të paktë dhe të mirënjohur, siç ishin Rugova, Qosja, Hyni Hoxha etj. në kohën e tyre, apo siç janë sot Sabri Hamiti, Sali Bashota, Ramadan Musliu, Basri Çapriqi, Prend Buzhala, Nexhat Rexha, Halil Haxhosaj, Namik Selmani etj.
R. D.: E doni më shumë poezinë, studimin e letërsisë apo njësoj edhe poezinë, edhe studimin e saj?
B. Y.: Të gjitha nga pakë, dhe jo vetëm nga pakë, por edhe nga shumë. Më mirë pak e për merak, se sa shumë e për lumë! Më mirë është të jesh poet apo kritik letrar se sa kafshë konfesionale që ia zhvat 30 milionë euro buxhetit të Prishtinës për ngritjen e një xhamie, për t-ia prishur qetësinë qendrës universitare me zërin e telallit islamik. Kush s’e do poezinë dhe femrën, nuk është patriot.
R. D.: Ku keni kontribuar më shumë në letërsinë shqipe: me poezinë apo me studimin e kësaj letërsie?
B. Y.: As me njërën dhe as me tjetrën, por me përkthimin e vlerave letrare shqiptare në gjuhën rumune. Po i rikthehem sintagmës “kafshë konfesionale”. Më mirë ishte të ngresh një fabrikë për inkuadrimin e njerëzve të pa punë, se sa të ngresh një xhami në një vend të mbushur me rreth një mijë faltore islamike.
R. D.: A zhvillohet sot letërsia shqipe në trojet etnike e diasporë natyrshëm, si një letërsi kombëtare, si një e tërë, apo ende vërehen në të disa dallime, të cilat ishin kushtëzuara nga ndarjet që kishin sjellë kufijtë politikë të 1912-it?
B. Y.: Si gazetar, po e shoh se keni bërë një kërcim të madh kohëve të fundit, sa i përket përvetësimit të gjuhës letrare, madje pse jo, edhe formulimit të pyetjeve për intervistë. Shqipen letrare e keni njohur edhe më parë, por po shoh se ka kodra e kodra mes jush dhe disa krijuesve që i përsërisin të njëjtat sintagma apo të njëjtin mendim 2-3 herë brenda një fjalie apo periudhe. Dallime ka patur si pasojë e kufinjve të mbyllur apo artificialë, por tani këto ndasi janë duke u shembur, sepse pas dimrit vjen pranvera, dhe pas ndarjes vjen bashkimi.
R. D.: A mund të themi se sot i kemi tejkaluar plotësisht të gjitha shabllonet e realizmit socialist? A i smadhojnë apo i fshehin studiuesit e letërsisë shqipe pasojat që pashmangshëm ka lënë teoria e realizmit socialist në këtë letërsi në të dy anët e kufirit?
B. Y.: Për fat të mirë, disa krijues i kanë tejkaluar, dhe për fat të keq, një numër i parëndësishëm ende vërtitet në kotaret e shablonit respektiv. Sa i përket pyetjes së dytë, vlen të potencojmë se ekzistojnë dy kategori studiuesish. Derisa njëra palë merret me smadhime e fshehje, pala tjetër (më e mençura), merret me kultivimin e një letërsie dhe kritike të mirëfilltë që e ka qitur në harresë realizmin socialist.
R. D.: E ka zënë poezia shqipe ritmin e zhvillimit të poezisë europiane apo ende mbetet pas saj për sa u përket përvojave aktuale dhe moderne krijuese?
B. Y.: Po na mahnitni me pyetje të këtilla që i përkasin një kalibri të lartë, e jo një gazetari të rëndomtë siç jeni jua apo ne! Poezia shqipe, sidomos ajo që krijohej dhe krijohet në Kosovë, shkon paralelisht me ritmin e poezisë europiane, kurse ajo që krijohej në Shqipëri, si pasojë e sistemit, ishte larg rrjedhave moderne krijuese të Perëndimit. Tani punët kanë marrë nga e mbara edhe në Mini-Albani.
R. D.: Ju jeni marrë edhe me përkthime dhe keni vizituar shumë biblioteka të Bukureshtit. Çka ju shtyri dhe si e vlerësoni punën e gazetarit?
B. Y.: Çka më shtyri? Nevoja për afirmimin e vlerave tona në gjuhë të huaja, dhe kjo don të thotë shumë, sepse vetëm brenda 7 vitesh autorët rumunë kanë botuar 7 përmbledhje me vështrime kritike kushtuar shkrimtarëve shqiptarë që i kemi rikënduar në gjuhën rumune, dhe ato janë vepra voluminoze si “Me shpirtin në buzë” (dy vëllime) të Marius Qelarut, “Kosova letrare” (dy vëllime) të Monika Mureshanit, “Dardania e zemrave tona” të Mihai Antoneskut dhe “Sali Bashota i vlerësuar nga shkrimtarët rumunë”. Përndryshe, në Bukuresht i kemi edhe disa krijues tjerë që merren me afirmimin e letërsisë shqipe, si Luan Topçiu, Kopi&Ardian Kyçyku dhe Marius Dobrescu. Sa i përket pyetjes së dytë, vlen të theksojmë se gazetari është qeni më besnik për mbrojtjen e demokracisë.
R. D.: A janë aktuale betejat intelektuale për lirinë e krijimtarisë dhe për përvojat moderne në letërsinë shqipe sot?
B. Y.: Liria e krijimtarisë është një e drejtë legjitime e çdo krijuesi. Ku ta di unë, ka po nuk ka beteja intelektuale për një liri të këtillë. Gazetarit të mirëfilltë nuk i ka hije të shkruajë për një ngjarje pa qenë në vendin e ngjarjes, dhe as mua të flas për beteja respektive pa jetuar në Prishtinë apo Tiranë. Ajo që di unë ndërlidhet me krijimtarinë e veteranëve të gazetarisë shqiptare të Bukureshtit, apo të titanëve të lirikës sonë gjatë kohës së Mbretërisë, Asdreni, Lasgushi, Kuteli etj. E përmendëm Mbretërinë sa për sy e faqe, sepse pot ë ishte mbreti mbret, Shqipëria sot do të ishte e bashkuar dhe jo e ndarë në pesë shtete e vilajete.
R. D.: Ç’do të thotë për Ju të jesh intelektual, gazetar, analist, shkrimtar modern, poet modern, përkthyes modern,eseist, etj?
B. Y.: Nuk më pëlqejnë lavdëratat, sepse këto epitete përmenden edhe më lart. Të jesh poet modern apo klasik, don të thotë të krijosh familje, fëmijë, inkuadrim, rrogë, automobil, para në bankë, pension dhe një jetë normale. Kurse ne në vend të një jete normale çojmë një jetë të çuditshme, duke përkthyer, shkruar e botuar, duke redaktuar, afirmuar dhe komunikuar, gjë që na mjafton, siç i mjaftonte edhe Adrenit në kohën e tij një jetë e këtillë.

R. D.: Çka do të thotë për Ju të shkruash sot në gjuhën dialektore?
B. Y.: Është një pyetje e lehtë që kërkon një përgjigje të rëndë, ndaj marr guximin mos t’i përgjigjem, sepse po qe se përgjigjem do të më rihidhërohen ca “miq” që e kultivojnë gegërishten në vend të gjuhës së unjësuar letrare. Është e drejtë e tyre, siç është e drejtë jona të themi se bashkimi i madh këmbëtar krijohet edhe përmes bashkimit të dialekteve, dhe një bashkim i këtillë në plan gjuhësor ka filluar të krijohet që nga viti 1972 e këndej. Të shkruash sot në toskërishte apo gegërishte është njësoj sikur ta ndash gruan nga burri, duke i dhënë secilit nga një shtrat të veçantë.
R. D.: Ju, më sa dimë, nuk jeni anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Mendoni se duke pasur parasysh krijimtarinë tuaj poetike, në radhë të parë si cilësi, por edhe si vëllim, mendoni se ndaj jush është bërë padrejtësi?
B. Y.: Për një anëtarësim të tillë duhet të jesh shkencëtar dhe artist, kurse mua më mjafton fakti që jam anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, dhe, sa për t’u vetëlavdëruar një çik, Anëtar i Nderi i lidhjes shqiptare, jo vetëm me lexuesit e Zemrës Shqiptare, por edhe me ata të Botës sot, Gazeta Kritika etj. Për momentin i përmenda vetëm tre gazeta të famshme që i shfletoj rregullisht, sepse kanë sens për seleksionim dhe botim vlerash të mirëfillta letrare, politike dhe publicistike.
R. D.: Gushti i këtij viti ishte përvjetori i 63-të i datëlindjes suaj. A mund të tregoni për lexuesin e revistës sonë disa nga planet e afërta dhe të largëta të krijimtarisë suaj?
B. Y: Nuk janë me rëndësi vitet, sa janë me rëndësi shpirti, ndërgjegja, idealiymi dhe vullneti për punë. Projektet janë të panumërta. Kam grumbulluar material dokumentar për disa libra me rëndësi të madhe për kulturën dhe historinë tonë. Kam trashëguar një turmë vlerash dokumentare nga arkivi i babait dhe nga arkive tjera; kam zbuluar, gjetur e blerë vlera të vjetra, gazeta, revista, dokumente, letra e fotografi të vjetra për disa vëllime kushtuar shqiptarëve të këtij vendi dhe diasporës shqiptare, por, meqë mungon financimi institucional, për momentin jam duke e siguruar ekzistencën me përkthime letrare, dhe për këtë iu jam mirënjohës atyre që na angazhojnë dhe ndihmojnë. Ju falënderojmë edhe Juve dhe Ju urojmë nga zemra: Gëzuar Krishtlindjet dhe Vitin e Ri!

R. D.: Përse i duam Krishtlindjet?

B. Y.: I duam Krishtlindjet sepse e ndjemë veten më afër nënës, babait dhe Zotit.

R. D.: Gëzuar qofshi edhe Ju, dhe Ju lumtë e Ju priftë e mbara!

 

***

Baki Ymeri është i njohur si atdhetar, intelektual, poet, përkthyes, eseist, publicist dhe botues. U lind në Shipkovicë të Tetovës më 1 gusht të vitit 1949, duke qenë produkt i një familjeje të thjeshtë dhe atdhetare, e zhirritur për liri dhe mbarësi sociale dhe patriotike. Ka kryer Gjuhën dhe Letërsinë Shqipe pranë Fakultetit Filozofik të Universitetit të Kosovës në Prishtinë (1969/73). Babai i tij ishte një patriot i lindur e i devotshëm, i cili tek djali i tij trashëgoi patriotizmin, krenarinë e të qenit shqiptar dhe ndjenjën e humanizmit. Duke qenë i ndjekur nga pushteti komunist i ish-Jugosllavisë, arratiset në Rumani (1973), ku i vazhdon studimet e specializimit në Vjenë (1973/74) dhe në Bukuresht (1975). Në ndërkohë përhap literaturë shqipe në relacionin Bukuresht-Shipkovicë-Prishtinë, si pasojë e së cilës shpifet, ndiqet, arrestohet në Pançevë (8 dhjetor 1975) dhe pas 6 muaj hetimesh e anketimesh, dënohet nga Gjykata komuniste e Qarkut të Shkupit me gjashtë vjet burg të rëndë (qershor 1976). Arsyetimi i procesit të montuar politik ishte: “Bashkim për veprimtari armiqësore kundër bashkësisë sonë socialiste”.

I apasionuar pas publicistikës, karakterizohet nga këmbëngulja për hulumitime historike dhe politike, duke evidentuar vlerat më të mira të atdheut e të njeriut. Ngjarjet e përjetuara, poezia, proza, përkthimet dhe dashuria, janë pasione të kahershme e të përhershme të tij. Organizon në Bukuresht tryezën e miqësisë së Kosovës me krijuesit rumunë dhe aktivitete tjera me taban kombëtar, letrar e artistik. Ndërkohë shkruan, përkthen dhe boton artikuj e studime mbi lidhjet farefisnore rumuno-shqiptare. Atdhetari, intelektuali dhe poeti Baki Ymeri është një figurë e respektuar dhe e admiruar, që rrezaton intelektualitet, atdhetarizëm, mençuri, urtësi, tolerancë dhe unitet, si në mërgatë poashtu edhe trojet tona etnike. Që nga viti 1971 përkthen letërsinë shqipe në gjuhën rumune dhe anasjelltas, jep provimet e doktoratës në Universitetin e Bukureshtit, polemizon, afirmon dhe mbron çështjen shqiptare të Kosovës në shtypin rumun dhe atë shqiptar, merr pjesë në simpoziume ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, afirmon diasporën shqiptare, bashkëpunon me një varg revistash e gazetash në veri dhe jug të Danubit, vepron në kuadrin e Këshillit Udhëheqës të Bashkësinë Kulturore të Shqiptarëve të Rumanisë, themelon Shoqatën e Miqësisë Rumuno-Shqiptare, afirmon dhe përkrah bijtë dhe bijat e rilindësve tanë, të gjitha aktivitetet i kryen vullnetarisht, pa kurrfarë të ardhurash.

Gjatë viteve të fundit ka përkthyer dhe botuar mbi 50 poetë nga Kosova në gjuhën rumune (Ali Podrimja, Sali Bashota, Miradije Ramiqi, Basri Çapriqi, Ibrahim Kadriu, Sabile Keçmezi-Basha, Ibrahim Berisha, Halil Haxhosaj, Nexhat Rexha, Lulzim Basha, Sabit Rrustemi, Adem Zaplluzha, Dedë Preqi, Edi Shukriu, Engjëll Koliqi, Brahim Avdyli, Skënder Zogaj, Fatmir F. Salihu, Ramadan Mehmeti, Vezir Ukaj, Remzi Limani, Liman Zogaj, Mazllum Saneja, Sarë Gjergji, Hysen Këqiku, Albina Idrizi, Pal Sokoli, Hamdi Tasholli, Jeton Kelmendi, Skënder Sherifi etj.). Pason ta përkthejë Idriz Ulajn, Ali M. Lajçin etj. Për kontributin e tij në fushë të internacionalizimit të kauzës kombëtare, si dhe për merita letrare, u nderua me shumë mirënjohje, si nga komuniteti shqiptar poashtu edhe ai rumun. Gjithashtu është pjesëmarrës në shumë lista, website dhe forume bashkëatdhetarësh në internet, ku jep kontributin e tij me shkrime publicistike, opinion, reçensione përkthime letrare dhe reportazhe kushtuar diasporës shqiptare. Baki Ymeri është veprimtar i shquar i diasporës shqiptare dhe bashkautor i disa monografive mbi sivëllezërit tanë në veri të Danubit: Shqiptarët e Rumanisë (1994), Emigracioni nga Maqedonia Perëndimore në Rumani (2004). Ai është njëherësh njohës i një numri të konsideruar gjuhësh të huaja, autor i qindra artikujshe mbi diasporën shqiptare, zbulues thesaresh të shoqërisë Drita, anëtar i disa shoqatave shkrimtarësh, prezent në disa antologji poetike, laureat mirënjohjesh të ndryshme, i nominalizuar nga Instituti Biografik Amerikan (ABI): Njeriu i Vitit 2001.

Bakiu jeton dhe krijon në Bukuresht, ku jep kontribut për afirmimin e vlerave letrare të Kosovës në gjuhën rumune, duke botuar dhe shpërndarë revistat Shqiptari dhe Kosova. Në fushë Ky veteran i mërgatës sonë bashkëvepron me Ambasadën e Shqipërisë dhe diplomatë rumunë e miq të Shqipërisë në Bukuresht, organizon lansime librash të krijuesve shqiptarë dhe rumunë që i ka përkthyer, bashkëvepron me komunitetin shqiptar dhe dashamirët e Shqipërisë. Ja vetëm 3 nga 300 letrat e nënshkruara nga dashamirët e tij: “Baki Ymeri duhet të ndihmohet ngase është në rrjedhë të çështjes kombëtare. Puna e tij është e çmuar dhe si e tillë duhet të vlerësohet, prandaj çdo ndihmë ndaj zotit Baki është ndihmë ndaj çështjes sonë. (Ali Podrimja). “Baki Ymeri është zjarri i shqiptarizmit në diasporë”. (Sali Bashota). Bakiu është një penë e ngrohtë dhe e pastër shqiptare. (Agim Shehu). (Ramiz Dërmaku, Gjermani, 20.12.2012)

 

NIPI I ELEZ ISUFIT, JONUZ NDREU, NDJEHET KRENAR PER RIVLERISIMIN E ”GJENERALIT ME SHAJAK”

by

Në ndër vatranët që e festuan 100 vjetorin e Pavarësisë në Shqipëri ishte dhe vatrani i devotshëm, Jonuz Ndreu. Me 26 nëntor ai ishte i ftuar në Parlamentin shqiptar me Ftesë të kryeparlamentares, Jozefina Coba Topalli. Jonuz Ndreu tha për Diellin se u ndje krenar kur mori pjesë në një veprimtari Kombëtare, kur Kuvendi i Shqipërisë kremtoi jubileun e 100-Vjetorit të Pavarësisë në një ceremoni madhështore në nderim të firmëtarëve të Aktit të Pavarësisë, anëtarëve të qeverisë së Lushnjes, udhëheqësve të kryengritjeve në trevat shqiptare.

Në sallën e seancave të zbukuruar me flamurin kombëtar, simbolin që bashkon të gjithë shqiptarët, ishin të ftuar nderi Presidenti i Republikës, Bujar Nishani, Presidentja e Kosovës, Atifete Jahjaga, Kryeministri Sali Berisha, Kryetari i Kuvendit të Kosovës Jakup Krasniqi, familjarë dhe pasardhës të firmëtarëve të Aktit të Pavarësisë, anëtarëve të qeverisë së Lushnjes, patriotëve, udhëheqësve të kryengritjeve dhe rilindasve të shquar. Të pranishëm ishin edhe përfaqësues të trupit diplomatik të akredituar në Shqipëri. Në fjalën e saj përpara të pranishmëve, Kryetarja e Kuvendit, Jozefina Çoba Topalli, ngafoltorja e Kuvendit, uroi të gjithë shqiptarët për Pavarësinë, për datëlindjen e kombit, për kryefestën e të gjithë shqiptarëve.

Nipi i Elez Isufit, u takua me udhëheqësit e lartë të shtetit shqiptar, dhe u shprehu mirënjohjen për vlerësimin e figurave historike, një ndër të cilat është edhe gjyshi i tij, i cili ka hyrë në histori si “Gjenerali me Shajak”,”Arusha e Malit”. Jonuz Ndreu u takua me kryeparlamentaren Topalli, me kryeministrin  Berisha,dhe personalitetet e tjerë të pranishëm.

Krahas figurave të tjera u bë dhe vlerësimi zyrtar i figurës së Elez Isufit. Në materialin përmbledhës të Kuvendit të Shqipërisë për të është dhënë ky vlerësim me shkrim:” Elez Isuf Ndreu (1861-1924)-  ka lindur ne Fshatin Sllovë të Dibrës. Bir i Isuf Ndreut, nga një familje që do bëhej simbol i Dibrës. Strateg dhe udhëheqës popullor në luftën për mbrojtjen e pavarësisë kombëtare. Në krye të forcave atdhetare dibrane u ndesh me pushtuesit serbë. Tre herë forcat serbe ja dogjën kullat e familjes Ndreu. Mbështeti qeverinë kombëtare të Vlorës dhe udhëhoqi kryengritjen e armatosur në krahinën e Dibrës. Në janar të vitit 1916, Franc Jozefi – perandori i Austro-Hungarisë dekoron Elez Isuf Ndreun me Kryqin e Konturës të Oficerëve të Urdhërit të Franc Jozefit (dekoratë lufte). Ka marrë pjesë në Revolucionin e Qershorit 1924 dhe vdiq në betejën e zhvilluar në Peshkopi kundër forcave të Ahmet Zogut.

Jonuz Ndreu, thotë se ndjehet i gëzuar që vlerësimi për figurën e Elez Isufit u bë me realizëm në këtë kohë trubullullirash, kur shumëkush e shkruan Historinë sipas oreksit. Elez Isufi u fut në historinë kombëtare me pushkë në dorë në një moshë shumë të re. Figurën e tij nuk mundi ta errësojë as regjimi më i egër që ishte instaluar në Shqipëri,diktatura komuniste, që i dënoi rreptë pasardhësit e heroit.
Për Elez Isufin janë kënduar sa e sa këngë, janë botuar sa e sa libra, janë shkruar mijëra faqe në shtypin e kohës por dhe sot. Ai u dekorua edhe nga perandori i Austro –Hungarisë. Dekoratën më të madhe Elez Isufit dhe vlerësimin më të lartë prijësit të Dibrës ia ka bërë populli i vet, që e ka futur atë në këngë, në legjenda dhe në memorien Kombëtare. Këto vlerësime përbëjnë dekoratën më të lartë për “Gjeneralin me shajak”, thotë ai për gazetën Dielli. Ndërkohë ai informon redaksinë e Diellit se gjatë kësaj vizite ka vizituar edhe vendlindjen, Sllovën. Shkoi dhe vizitoi edhe varrezën, ku pushojnë në përjetësi paraardhësit. U takua me të afërm e ,miq dhe u cmall, me të gjallë dhe të vdekur. Po ashtu, ai informon se së shpejti do të vendoset shtatorja e re e Elez Isufit-bust, para sheshit të Bashkisë, ku është përgatitur edhe  projekti i ri i sheshit me pemë dhe lulishte rrotull, që është shumë bashkëkohor.

***

Dera e Elez Isufit ka nxjerrë vec atdhetarë, të cilët nuk i përuli as diktatura e egër sllavo-komunistëve.Një ndër ta ishte edhe Cen Elezi, që vdiq në duart e torturuesve sllavo-shqiptare. Po ashtu edhe biri i tij, Isa Ndreu. Nacionalizmi shqiptar në diasporë e ka ngritur lart figurën e Isa Ndreut. Martin Camaj, Karl Gurakuqi, Ernest Koliqi por dhe arbëreshët e Italisë, emigracioni shqiptar në Egjipt, Damask, Turqi, Amerikë, Europë e deri në Australinë e largët, kane vleresuar kontributin kombetar te Isa Ndreut. Kudo që ndodheshin shqiptarët nëpër botë kishin në duar revistën “Koha Jonë” që shpërndahej falas dhe botohej me kontributin financiar të Isa Ndreut. Isa Ndreu është djali i nacionalistit Cen Elezi, nipi i Elez Isufit dhe vëllai i Jonuz Ndreut, i cili para pak vitesh u nda nga jeta në Firence të Italisë, ku jetoi dhe kishte një aktivitet të ngjeshur prej shumë e shumë vitesh. Ai qe shkolluar në perëndim ndaj dhe kishte kulturë dhe edukatë  perëndimore. Jonuz Ndreu thotë për të vëllanë:  Të flasësh për kontributin e Isa Ndreut në çështjen kombëtare nuk do mjaftonin pak radhë. Ai ndoshta në Shqipëri njihet pak, por në botën perëndimore njihet shumë. Isa Ndreu ishte një atdhetar i madh. Ai punoi plot dhjetë vjet që më së fundi edhe në një shesh në mes të Parisit t’i vendosej emri i heroit kombëtar Skënderbeu.
***

Anëtarin e bordit të Vatrës, z. Jonuz Ndreugjatë vizitës në Shqipëri, e priti edhe Xhelal Mziu, Kryebashkiaku Kamzës.Ata zhvilluan një bisedë të përzemërt. Në takim me kryetarin Mziu, njëri prej miqve  të vatranëve, u shkëmbyen mendime e eksperienca në lidhje me gjendjen e Shqipërisë në të shkuarën dhe në të sotmen. Ndërkohë që interesimi i Mziut ishte për veprimtarinë historike të Vatrës në Amerikë, ku Vatranët dhanë një kontribut të paçmuar për lirinë, pavarësinë dhe rënien e komunizmit në Shqipëri, çlirimin e pavarësinë e Kosovës. Z. Ndreu përshëndeti dhe përgëzoi z. Mziu për arritjet e tij gjatë mandatit në zhvillimin e Kamzës. Z. Jonuz Ndreu ftoi kryetarin e Bashkisë Kamëz z. Xhelal Mziu për një vizitë në New York. Gjatë vizitës së tij, z. Jonuz Ndreu shtroi një darkë  në qytetin e Durrësit, ku ishin të ftuar miqtë dhe të afërmit, ndër ta dhe nipi Eduard Ndreu, drejtor i Portit të Durrësit, kryetari i Kamzës. Z. Mziu si dhe të afërm të tjerë.

***

Kush është Jonuz Ndreu? Lindi me 10 mars 1930 në fshatin Sllovë të Dibrës. Në kohën e regjimit komunist Jonuzi u arratis me 6 maj të vitit 1949 në Dibër të Madhe. Ai pat provuar internimin dhe kishte bërë padrejtësisht 21 ditë burg. Familja e tij përbëhet nga 15 vëllezër dhe shtatë motra, nga këto 12 djem të arratisur. I ati i tij vdiq në burg në Dibrën e Madhe ne 9 maj 1946 nga torturat e mercenarit Mustafa Lleshi. Z. Jonuz shërbeu në ushtrinë Amerikane. Z. Ndreu është banues në New York, aktualisht është në pension. Z. Ndreu është një vatran aktiv dhe pjesë e Këshillit të Vatrës.

 

SHKRIMTARI ROMANO TREGON PSE E SHKROI LIBRIN”BESA” DHE DOMETHENIEN E KODIT TE SHENJTE TE SHQIPTAREVE

by

Louis Romano: Pse e shkrova librin “Besa” dhe domethënia e “BESES”, si një betim e botës njerëzore!/

 Intervistë me shkrimtarin amerikan, Louis Romano, autor i librit “BESA”/

NE FOTO; Shkrimtari Louis romano dhe shkrimtarja Raimonda Moisiu me 11 nentor 2012 ne takimin e shkrimtareve Shqiptaro-amerikane, ku z.Romano deklaroi edhe anetaresimin e tij/

Shkrimtari Louis Romano është lindur dhe rritur në Bronx, New York. Ai ka jetuar për vite në lagjen “Little Italy”, një bllok banesash të Bronx-it, në qytetin e New York-ut. Mbas një karriere të suksesshme në biznes, ai u dha mbas pasionit të hershëm të tij për të shkruar. Rezultati debutues i parë i tij do të ishte romani, “Fish Farm” (Rezervati i Peshkut)”. Ndërsa në pranverën e vitit 2011, botoi vëllimin me poezi; ”Foleza e ankthit” “ Kohët e fundit shkrimtari amerikan, Louis Romano botoi librin ‘fiction’ në gjuhën angleze,të titulluar me fjalën më domethënëse në gjuhën shqipe: “Besa”. Një histori mjaft e bukur dhe e shkruar mjaft mirë me talent e përkushtim. Për realizimin me sukses të këtij romani, shkrimtari Lous Romano studioi kulturën shqiptare për vite, veçmas i intriguar ato c’ka ai lexonte për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Autori nuk ngurron të bëjë krahasimin me “Vendetta siciliane”. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e tij shqiptarë dhe amerikanë i sugjeruan që shkrimtari duhet të provonte një titull tjetër. Por shkrimtarit Louis Romano, termi ”BESA” ju duk tejet domethënës dhe se fjala “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA” është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje. Autori Louis Romano ka njohuri të mira të kulturës dhe historisë italiane. Kjo edhe për shkak të origjinës së tij. Është një rrëfimtar shumë i mirë e i zoti, di sa ta tregojë e shkruajë atë. Ai shfaqet autentik dhe i sinqertë. Shkrimtari amerikan Louis Romano tashmë në të 60-a ka filluar karrierën e tij për të shkruar vonë. Ai ka një histori të suksesit në industrinë e energjisë, përfshirë këtu edhe pozicionet menaxheriale të mëparshme me kompani të tilla si “Hess & Castle Oil”. Aktualisht drejton biznesin Informa Energy, Inc. Dhe një partner ne firmën e konsumimit të energjisë. Në këtë bisedë, Louis Romano shpalos historinë e tij, se çfarë e frymëzoi atë personalisht, një shkrimtar amerikan, për të shkruar në lidhje me kodin e shenjtë shqiptar “BESA”.

Intervistoi: Raimonda MOISIU

Na tregoni kush është shkrimtari Louis Romano? Ku jetoni? Kur keni menduar për herë të parë, t’i përkushtoheni artit të të shkruarit?
Unë jam nga Bronx, New York, aktualisht jetoj në Neë Jersey. Unë gjithmonë jam shquar për të shkruar, kështu që kam filluar të shkruaj që nga shkolla e mesme e në kolegj. Në fakt vëllimin me poezi” Foleza e ankthit” (ANXIETY’S NEST) që u botua në pranverën e vitit të kaluar ishin poezi të shkruara kohë më parë që në vitet ’60-‘70s. Ndërsa unë e familja ime u kujdesëm për të ngritur biznesin tonë, unë kam pasur pak kohë apo aspak, për t’iu përkushtuar artit krijues. Jo se nuk do të shkruaja por nuk do të ishte e njëjta gjë si të shkruash një libër. Por gjithsesi unë i premtoja vetes time se kur unë të mundem do të shkruaj një ditë. Dhe premtimin e mbajta në moshën 58 vjeçe, katër vjet të shkuara fillova t’i përkushtohem artit kreativ.
Besoj se kjo zgjuarsi vjen nga diku në gen….A ka qenë ndonjë nga prindërit të cilët kanë shkruar? Kush iu ka inkurajuar ju, të shkruani?
Prindërit e mi kanë qenë shumë punëtorë, dhe nuk kanë pasur kohë për të shkruar. Unë kam studiuar në një shkollë të mesme katolike dhe ka qenë mësuesi im ai që më ka inkurajuar i cili pëlqente shumë essetë e mija me rreth 500 fjalë. Tema e një esseje njëherë ishte një personazh real e i paharrueshëm i jetës time. Mësuesi im pat qenë Kapiten ne Ushtrinë e SHBA-ës, kështu që kur unë shkrova për vëllain tim më të madh Anthoni i cili ishte ushtar në Vietnam në atë kohë, mësuesi e lexoi atë duke u lotuar. Në fakt unë nuk kisha vëlla më të madh ushtar në Vietnam. Ajo c’ka unë shkrova ishte krejt imagjinatë. Mësuesi im kurrë nuk e morri vesh që ishte fantazi dhe për vite me radhë më pyeste për “vëllain tim, Anthony”, ndërsa unë vazhdoja të fantazoja histori të ndryshme për të. Në atë kohë unë mbeta jo vetëm në atë kurs, por dhe në disa lëndë të tjera. Mësuesi iu tha mësuesve të tjerë që më kishin ngelur në klasë, se Lou nuk është aq i mefshtë sa ju e mendoni. Kjo është mëse e vërtetë.
Të shkruarit ishte instinkt i brendshëm apo ju e ndjenit se duhet të shkruanit?
Është mëse e vërtetë! Ngjarjet dhe poezia lindën krejt papritur te unë. Unë kurrë nuk e detyroja veten për të shkruar. Kam qenë në klinikën e një doktori, kur u frymëzova dhe kam shkruar një nga poezitë e mija më të mira, vetëm duke soditur një çift që ishin në dhomën e pritjes.
Sapo keni nxjerrë nga botimi librin tuaj të fundit “BESA”. Pse e keni titulluar librin tuaj në gjuhën shqipe dhe si keni arritur të realizoni botimin e tij?
Fillimisht librin e kam botuar vetë. Por më pas ka qenë Shtëpia Botuese; 9ine Inc Publishing. që e botoi atë. Për realizimin me sukses të këtij romani kam studiuar kulturën shqiptare për vite, veçmas kam qenë i intriguar ato ç’ka unë lexoja për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e mi shqiptarë dhe amerikanë më sugjeruan që duhet të provoja një titull tjetër. Por termi ”BESA”më dukej tejet domethënës dhe zbulova se “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA”
është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje.have written. What are you writing now

 

 

 

Çfarë ka qenë e dobishme në lidhje me atë eksperiencë për ju? Cilat ishin impresionet tuaja të para?
Orët e leximit dhe të hulumtimit kanë qenë tejet instruktive e ndriçuese për mua. Koha që kam kaluar me miqtë e mi shqiptarë në shtëpitë e tyre, zyra, dasma dhe funeralet e tyre kanë ndikuar shumë te unë. Ashtu sikundër ne italianët, shqiptarët janë njerëz të ndjeshëm, bujarë, mikpritësa, të gjallëruar, flasin me zë të lartë, të zëshëm, të vetëdijshëm dhe seksi. Unë ndjehem si në shtëpinë time me ta…
Nga ku i keni marrë subjektet? Ishte e vështirë për të arritur në ato gjëra që ju shkruani në lidhje me to? Që ku fillon ky libër?
Subjektet e mia i morra të gjithë rreth e rrotull meje – në rrugët e New York City.
A e keni ndërmarrë ndonjë studim për kulturën shqiptare, apo keni qenë frymëzuar nga diçka tjetër?
Një nga klientët e mi të biznesit më dhuroi Kanunin. Kam lexuar atë dhe ri-lexuar atë. Ky ka qenë një “terren” trajnimi për mua.
A keni miq të tjerë që ju dhanë idenë për rrëfimin “Besa”?
Po. Rick dhe Shpresa Metalia Elezi janë ata që kanë influencuar me ndihmesën e tyre. Miku im i dashur Hamdi Nezaj dhe miku im i golfit, Dino, anëtar i Bordit,- kanë qenë një ndihmesë e madhe.
Libri “Besa” ka një strukturë veçanërisht interesante. Si e keni realizuar atë?
Unë jam prozator- rrëfimtar i ngjarjeve. Dhe ky është një rrëfim.
A ka ndonjë diçka tjetër që ju ka ndihmuar në atë periudhë të ngarkuar teksa ju ishit duke shkruar romanin?
Po është mëse e vërtetë! Besnikëria, mikpritja dhe inkurajimi nga miqtë e mij të shtrenjtë shqiptaro-amerikanë dhe anasjelltas. Gjeja kohë të qetë për të shkruar, në zyrë, në shtëpinë time . por pjesën më të madhe të librit e kam shkruar gjatë pushimeve për të luajtur golf në Republikën Domenikane dhe Meksikë. Gjithmonë gjej kohë për të shkruar.
Kanë thënë se libri “Besa”, i Louis Romanos dëshmon të jetë një histori e vërtetë. A është ky libër i bazuar në fakte të vërteta?
Ka disa fragmente realë brenda rrëfimit por libri është kryesisht fantazi.
Cilat ishin ankesat e redaktorëve?
Fjalët shqiptare ishin një sfidë për ta, por siç e theksova më lart ne kemi punuar me ndihmën e miqve të mi, shqiptaro-amerikanë..
“Besa” ishte konceptuar fillimisht si një dramë jo si një komedi. A jeni përpjekur për të riformuar botën politikisht, atëherë?
“BESA” nuk ka asnjë lidhje me komedinë. Unë jam përpjekur për të treguar se hakmarrja është diçka që ne kemi nevojë për të lënë pas nesh.
A keni menduar ndonjëherë për ta shkruar skenar filmi? A do të jeni në gjendje ta bëni atë?
Nuk kam tentuar deri më tani për të shkruar një skenar filmi. David Armstrong, një shkrimtar mjaft i njohur për filmat Sci-Fi,ka shkruar skenarin e “Besa” dhe ka fituar çmime. Kjo po do të bëhet një film.
Zakonisht sa një përshkrime regjisoriale mund të bëjë një shkrimtar për të realizuar një skenar-filmi?
Sipas mendimit tim regjisori ka nevojë për të parë filmin, dhe volumin e faqeve të librit. Kjo mund të dëmtojë regjisorët gjatë procesit krijues.
Nëse kjo do të ndodhë, si do të ndiheni ju në rast se “Besa” që ju keni shkruar, bëhet film, por dikush tjetër do të jetë regjisori i saj, a do ta mendoni se kjo do të jetë krijim i juaji?
Patjetër. Historia e “Besa” është baza që skenari i filmit do të ndërtohet. Unë shpresoj dhe do të ndihmoj me çdo mënyrë që mundem.
A janë shkrimet tuaja, essetë,novelat poezitë janë të sajuara apo origjinalet tuajat? Për mua që i kam lexuar kam mendimin se ato janë emocionet tuaja origjinale…
Keni të drejtë. Gjithçka është nga brenda meje. Emocionet e mia nuk janë të sajuara, por janë ndjenjat origjinale..
Pse shkruani?
Pse artisti pikturon një pikturë ose një skulptor bën një skulpturën e tij? Të shprehurit e ndjenjave, dashuria për njerëzit, dashuria njerëzore dhe dashuria për të komunikuar me botën njerëzore..
Ju jeni amerikan, italian në origjinë…Cilat janë ndjenjat tuaja për Kosovën dhe kulturën shqiptare në tërësi?
Unë pëlqej shumë traditat tuaja, muzikën, dhe dashuria për jetën, ushqimet, respektin dhe nderimin që ata tregojnë për prindërit, familjen, miqësinë dhe bujarinë veçmas me të huajt. Brenga ime e vetme është që nuk jam në gjendje të flas gjuhën tuaj të bukur shqipe.. A ka shkolla të gjuhës shqipe në New York City? Besoj se ka, por unë mbase jam i moshuar për ta kapur e mësuar atë. Ashtu si trashëgimia e kulturës sime siciliane dhe trashëgimia e kulturës shqiptare është një kulturë që u mënjanua nga kulturat e tjera. Por zemrat e sicilianëve dhe zemrat e shqiptarëve kurrë nuk mund të ndryshojnë e të mënjanohen.
Si do ta interpretoni krizën e tanishme ekonomike globale? Është fantazi apo një realitet i dhimbshëm?
Unë e shoh atë si një riciklim të biznesit. Ky i fundit, jo ndryshe nga depresioni i madh është globale dhe më gjerë dhe me sa duket e pamundur për t’u zgjidhur. Unë besoj në rrugën kapitaliste të jetës për të mirën e njerëzimit dhe do ta refuzoja kategorikisht komunizmin, socializmin dhe teorinë marksiste. Unë akoma shpresoj se do të dalin udhëheqës të zotë për të na nxjerrë nga kjo krizë e vështirë globale..
Na tregoni diçka rreth librave të tjerë që keni shkruar. Çfarë jeni duke shkruar tani?
Libri im i parë në zhanrin e prozës është “Rezervati i Peshkut” (Fish Farm). “Besa” është libri im i dytë në këtë gjini, me të cilin mendoj se kam bërë një punë shumë të mirë. Jam në proces të redaktimit të një libri tjetër dhe gati më shumë se gjysma e tij është redaktuar. Ky libër është në lidhje me një vrasës serial. Jam në proces të një libri me foto për një burrë 82 vjeçar i cili jeton në Bruklin dhe kurrë nuk ka pasur ujë të ngrohtë apo ngrohje në shtëpinë ku ai jeton edhe sot e kësaj dite. Mjerisht ky është një libër rreth një individi që është abuzuar me të dhe aspak imagjinar.
Një mesazh për komunitetin e shkrimtarëve shqiptaro-amerikan?
Madhështia e popullit shqiptar duhet t’i rrëfehet botës. Jo vetëm gjendjen e Shqipërisë dhe Kosovës përmes viteve të shtypjes, por atë që është në zemrat dhe mendjet e shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Unë shoh Rilindjen italiane dhe pyes veten se çfarë po ndodhte në Shqipëri gjatë asaj periudhe. Pse kaq pak kreativitet nga njerëz të tillë të shkëlqyer, të ndjeshëm dhe të talentuar. Unë besoj se arti, arti i të gjithë popullit shqiptar gjatë asaj periudhe u përpoq ta ndriçonte historinë në njëfarë mase por ndodhi edhe ajo që arti u persekutua prej tyre… Kjo nuk mund të ndodhë dhe nuk do të ndodhë më në një Shqipëri të lirë. Ajo çfarë shqiptaro-amerikanët kanë arritur në 50 vitet e fundit në SHBA-ës në biznes e tregëti është vërtet impresionuese. Ajo çfarë komuniteti i shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë do të bëjë –do të mbetet EPIKE! Së pari, ne duhet të inkurajojmë të gjithë shqiptaro-amerikanët për të lexuar librin “BESA”! Jo sepse shqiponja me dy koka është në kopertinën e parë, por për shkak se ata duan për të pasuruar veten me fjalët dhe mendimet.

Intervistë me shkrimtarin amerikan, Louis Romano, autor i librit “BESA”

Shkrimtari Louis Romano është lindur dhe rritur në Bronx, New York. Ai ka jetuar për vite në lagjen “Little Italy”, një bllok banesash të Bronx-it, në qytetin e New York-ut. Mbas një karriere të suksesshme në biznes, ai u dha mbas pasionit të hershëm të tij për të shkruar. Rezultati debutues i parë i tij do të ishte romani, “Fish Farm” (Rezervati i Peshkut)”. Ndërsa në pranverën e vitit 2011, botoi vëllimin me poezi; ”Foleza e ankthit” “ Kohët e fundit shkrimtari amerikan, Louis Romano botoi librin ‘fiction’ në gjuhën angleze,të titulluar me fjalën më domethënëse në gjuhën shqipe: “Besa”. Një histori mjaft e bukur dhe e shkruar mjaft mirë me talent e përkushtim. Për realizimin me sukses të këtij romani, shkrimtari Lous Romano studioi kulturën shqiptare për vite, veçmas i intriguar ato c’ka ai lexonte për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Autori nuk ngurron të bëjë krahasimin me “Vendetta siciliane”. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e tij shqiptarë dhe amerikanë i sugjeruan që shkrimtari duhet të provonte një titull tjetër. Por shkrimtarit Louis Romano, termi ”BESA” ju duk tejet domethënës dhe se fjala “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA” është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje. Autori Louis Romano ka njohuri të mira të kulturës dhe historisë italiane. Kjo edhe për shkak të origjinës së tij. Është një rrëfimtar shumë i mirë e i zoti, di sa ta tregojë e shkruajë atë. Ai shfaqet autentik dhe i sinqertë. Shkrimtari amerikan Louis Romano tashmë në të 60-a ka filluar karrierën e tij për të shkruar vonë. Ai ka një histori të suksesit në industrinë e energjisë, përfshirë këtu edhe pozicionet menaxheriale të mëparshme me kompani të tilla si “Hess & Castle Oil”. Aktualisht drejton biznesin Informa Energy, Inc. Dhe një partner ne firmën e konsumimit të energjisë. Në këtë bisedë, Louis Romano shpalos historinë e tij, se çfarë e frymëzoi atë personalisht, një shkrimtar amerikan, për të shkruar në lidhje me kodin e shenjtë shqiptar “BESA”.

Intervistoi: Raimonda MOISIU

Na tregoni kush është shkrimtari Louis Romano? Ku jetoni? Kur keni menduar për herë të parë, t’i përkushtoheni artit të të shkruarit?
Unë jam nga Bronx, New York, aktualisht jetoj në Neë Jersey. Unë gjithmonë jam shquar për të shkruar, kështu që kam filluar të shkruaj që nga shkolla e mesme e në kolegj. Në fakt vëllimin me poezi” Foleza e ankthit” (ANXIETY’S NEST) që u botua në pranverën e vitit të kaluar ishin poezi të shkruara kohë më parë që në vitet ’60-‘70s. Ndërsa unë e familja ime u kujdesëm për të ngritur biznesin tonë, unë kam pasur pak kohë apo aspak, për t’iu përkushtuar artit krijues. Jo se nuk do të shkruaja por nuk do të ishte e njëjta gjë si të shkruash një libër. Por gjithsesi unë i premtoja vetes time se kur unë të mundem do të shkruaj një ditë. Dhe premtimin e mbajta në moshën 58 vjeçe, katër vjet të shkuara fillova t’i përkushtohem artit kreativ.
Besoj se kjo zgjuarsi vjen nga diku në gen….A ka qenë ndonjë nga prindërit të cilët kanë shkruar? Kush iu ka inkurajuar ju, të shkruani?
Prindërit e mi kanë qenë shumë punëtorë, dhe nuk kanë pasur kohë për të shkruar. Unë kam studiuar në një shkollë të mesme katolike dhe ka qenë mësuesi im ai që më ka inkurajuar i cili pëlqente shumë essetë e mija me rreth 500 fjalë. Tema e një esseje njëherë ishte një personazh real e i paharrueshëm i jetës time. Mësuesi im pat qenë Kapiten ne Ushtrinë e SHBA-ës, kështu që kur unë shkrova për vëllain tim më të madh Anthoni i cili ishte ushtar në Vietnam në atë kohë, mësuesi e lexoi atë duke u lotuar. Në fakt unë nuk kisha vëlla më të madh ushtar në Vietnam. Ajo c’ka unë shkrova ishte krejt imagjinatë. Mësuesi im kurrë nuk e morri vesh që ishte fantazi dhe për vite me radhë më pyeste për “vëllain tim, Anthony”, ndërsa unë vazhdoja të fantazoja histori të ndryshme për të. Në atë kohë unë mbeta jo vetëm në atë kurs, por dhe në disa lëndë të tjera. Mësuesi iu tha mësuesve të tjerë që më kishin ngelur në klasë, se Lou nuk është aq i mefshtë sa ju e mendoni. Kjo është mëse e vërtetë.
Të shkruarit ishte instinkt i brendshëm apo ju e ndjenit se duhet të shkruanit?
Është mëse e vërtetë! Ngjarjet dhe poezia lindën krejt papritur te unë. Unë kurrë nuk e detyroja veten për të shkruar. Kam qenë në klinikën e një doktori, kur u frymëzova dhe kam shkruar një nga poezitë e mija më të mira, vetëm duke soditur një çift që ishin në dhomën e pritjes.
Sapo keni nxjerrë nga botimi librin tuaj të fundit “BESA”. Pse e keni titulluar librin tuaj në gjuhën shqipe dhe si keni arritur të realizoni botimin e tij?
Fillimisht librin e kam botuar vetë. Por më pas ka qenë Shtëpia Botuese; 9ine Inc Publishing. që e botoi atë. Për realizimin me sukses të këtij romani kam studiuar kulturën shqiptare për vite, veçmas kam qenë i intriguar ato ç’ka unë lexoja për ngjarjet nga GJAKMARRJA. Ashtu siç është e vështirë të shpjegohet koncepti “Vendetta Siciliane” po ashtu është e vështirë për të shpjeguar këtë koncept për njerëzit që nuk e kuptojnë fenomenin e GJAKMARRJES. Meqenëse fjala “BESA” është e vështirë të përkthehet në gjuhën angleze dhe për të shmangur konfuzionin, disa miqtë e mi shqiptarë dhe amerikanë më sugjeruan që duhet të provoja një titull tjetër. Por termi ”BESA”më dukej tejet domethënës dhe zbulova se “BESA” është shumë e rëndësishme në gjuhën shqipe. Libri “BESA” është më tepër në lidhje me fjalën e nderit, kodi i respektit dhe i premtimeve të mbajtura, më shumë se- hakmarrje.
Çfarë ka qenë e dobishme në lidhje me atë eksperiencë për ju? Cilat ishin impresionet tuaja të para?
Orët e leximit dhe të hulumtimit kanë qenë tejet instruktive e ndriçuese për mua. Koha që kam kaluar me miqtë e mi shqiptarë në shtëpitë e tyre, zyra, dasma dhe funeralet e tyre kanë ndikuar shumë te unë. Ashtu sikundër ne italianët, shqiptarët janë njerëz të ndjeshëm, bujarë, mikpritësa, të gjallëruar, flasin me zë të lartë, të zëshëm, të vetëdijshëm dhe seksi. Unë ndjehem si në shtëpinë time me ta…
Nga ku i keni marrë subjektet? Ishte e vështirë për të arritur në ato gjëra që ju shkruani në lidhje me to? Që ku fillon ky libër?
Subjektet e mia i morra të gjithë rreth e rrotull meje – në rrugët e New York City.
A e keni ndërmarrë ndonjë studim për kulturën shqiptare, apo keni qenë frymëzuar nga diçka tjetër?
Një nga klientët e mi të biznesit më dhuroi Kanunin. Kam lexuar atë dhe ri-lexuar atë. Ky ka qenë një “terren” trajnimi për mua.
A keni miq të tjerë që ju dhanë idenë për rrëfimin “Besa”?
Po. Rick dhe Shpresa Metalia Elezi janë ata që kanë influencuar me ndihmesën e tyre. Miku im i dashur Hamdi Nezaj dhe miku im i golfit, Dino, anëtar i Bordit,- kanë qenë një ndihmesë e madhe.

Libri “Besa” ka një strukturë veçanërisht interesante. Si e keni realizuar atë?
Unë jam prozator- rrëfimtar i ngjarjeve. Dhe ky është një rrëfim.
A ka ndonjë diçka tjetër që ju ka ndihmuar në atë periudhë të ngarkuar teksa ju ishit duke shkruar romanin?
Po është mëse e vërtetë! Besnikëria, mikpritja dhe inkurajimi nga miqtë e mij të shtrenjtë shqiptaro-amerikanë dhe anasjelltas. Gjeja kohë të qetë për të shkruar, në zyrë, në shtëpinë time . por pjesën më të madhe të librit e kam shkruar gjatë pushimeve për të luajtur golf në Republikën Domenikane dhe Meksikë. Gjithmonë gjej kohë për të shkruar.
Kanë thënë se libri “Besa”, i Louis Romanos dëshmon të jetë një histori e vërtetë. A është ky libër i bazuar në fakte të vërteta?
Ka disa fragmente realë brenda rrëfimit por libri është kryesisht fantazi.
Cilat ishin ankesat e redaktorëve?
Fjalët shqiptare ishin një sfidë për ta, por siç e theksova më lart ne kemi punuar me ndihmën e miqve të mi, shqiptaro-amerikanë..
“Besa” ishte konceptuar fillimisht si një dramë jo si një komedi. A jeni përpjekur për të riformuar botën politikisht, atëherë?
“BESA” nuk ka asnjë lidhje me komedinë. Unë jam përpjekur për të treguar se hakmarrja është diçka që ne kemi nevojë për të lënë pas nesh.
A keni menduar ndonjëherë për ta shkruar skenar filmi? A do të jeni në gjendje ta bëni atë?
Nuk kam tentuar deri më tani për të shkruar një skenar filmi. David Armstrong, një shkrimtar mjaft i njohur për filmat Sci-Fi,ka shkruar skenarin e “Besa” dhe ka fituar çmime. Kjo po do të bëhet një film.
Zakonisht sa një përshkrime regjisoriale mund të bëjë një shkrimtar për të realizuar një skenar-filmi?
Sipas mendimit tim regjisori ka nevojë për të parë filmin, dhe volumin e faqeve të librit. Kjo mund të dëmtojë regjisorët gjatë procesit krijues.

Nëse kjo do të ndodhë, si do të ndiheni ju në rast se “Besa” që ju keni shkruar, bëhet film, por dikush tjetër do të jetë regjisori i saj, a do ta mendoni se kjo do të jetë krijim i juaji?
Patjetër. Historia e “Besa” është baza që skenari i filmit do të ndërtohet. Unë shpresoj dhe do të ndihmoj me çdo mënyrë që mundem.
A janë shkrimet tuaja, essetë,novelat poezitë janë të sajuara apo origjinalet tuajat? Për mua që i kam lexuar kam mendimin se ato janë emocionet tuaja origjinale…
Keni të drejtë. Gjithçka është nga brenda meje. Emocionet e mia nuk janë të sajuara, por janë ndjenjat origjinale..
Pse shkruani?
Pse artisti pikturon një pikturë ose një skulptor bën një skulpturën e tij? Të shprehurit e ndjenjave, dashuria për njerëzit, dashuria njerëzore dhe dashuria për të komunikuar me botën njerëzore..
Ju jeni amerikan, italian në origjinë…Cilat janë ndjenjat tuaja për Kosovën dhe kulturën shqiptare në tërësi?
Unë pëlqej shumë traditat tuaja, muzikën, dhe dashuria për jetën, ushqimet, respektin dhe nderimin që ata tregojnë për prindërit, familjen, miqësinë dhe bujarinë veçmas me të huajt. Brenga ime e vetme është që nuk jam në gjendje të flas gjuhën tuaj të bukur shqipe.. A ka shkolla të gjuhës shqipe në New York City? Besoj se ka, por unë mbase jam i moshuar për ta kapur e mësuar atë. Ashtu si trashëgimia e kulturës sime siciliane dhe trashëgimia e kulturës shqiptare është një kulturë që u mënjanua nga kulturat e tjera. Por zemrat e sicilianëve dhe zemrat e shqiptarëve kurrë nuk mund të ndryshojnë e të mënjanohen.
Si do ta interpretoni krizën e tanishme ekonomike globale? Është fantazi apo një realitet i dhimbshëm?
Unë e shoh atë si një riciklim të biznesit. Ky i fundit, jo ndryshe nga depresioni i madh është globale dhe më gjerë dhe me sa duket e pamundur për t’u zgjidhur. Unë besoj në rrugën kapitaliste të jetës për të mirën e njerëzimit dhe do ta refuzoja kategorikisht komunizmin, socializmin dhe teorinë marksiste. Unë akoma shpresoj se do të dalin udhëheqës të zotë për të na nxjerrë nga kjo krizë e vështirë globale..
Na tregoni diçka rreth librave të tjerë që keni shkruar. Çfarë jeni duke shkruar tani?
Libri im i parë në zhanrin e prozës është “Rezervati i Peshkut” (Fish Farm). “Besa” është libri im i dytë në këtë gjini, me të cilin mendoj se kam bërë një punë shumë të mirë. Jam në proces të redaktimit të një libri tjetër dhe gati më shumë se gjysma e tij është redaktuar. Ky libër është në lidhje me një vrasës serial. Jam në proces të një libri me foto për një burrë 82 vjeçar i cili jeton në Bruklin dhe kurrë nuk ka pasur ujë të ngrohtë apo ngrohje në shtëpinë ku ai jeton edhe sot e kësaj dite. Mjerisht ky është një libër rreth një individi që është abuzuar me të dhe aspak imagjinar.
Një mesazh për komunitetin e shkrimtarëve shqiptaro-amerikan?
Madhështia e popullit shqiptar duhet t’i rrëfehet botës. Jo vetëm gjendjen e Shqipërisë dhe Kosovës përmes viteve të shtypjes, por atë që është në zemrat dhe mendjet e shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Unë shoh Rilindjen italiane dhe pyes veten se çfarë po ndodhte në Shqipëri gjatë asaj periudhe. Pse kaq pak kreativitet nga njerëz të tillë të shkëlqyer, të ndjeshëm dhe të talentuar. Unë besoj se arti, arti i të gjithë popullit shqiptar gjatë asaj periudhe u përpoq ta ndriçonte historinë në njëfarë mase por ndodhi edhe ajo që arti u persekutua prej tyre… Kjo nuk mund të ndodhë dhe nuk do të ndodhë më në një Shqipëri të lirë. Ajo çfarë shqiptaro-amerikanët kanë arritur në 50 vitet e fundit në SHBA-ës në biznes e tregëti është vërtet impresionuese. Ajo çfarë komuniteti i shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë do të bëjë –do të mbetet EPIKE! Së pari, ne duhet të inkurajojmë të gjithë shqiptaro-amerikanët për të lexuar librin “BESA”! Jo sepse shqiponja me dy koka është në kopertinën e parë, por për shkak se ata duan për të pasuruar veten me fjalët dhe mendimet.

INTERVISTOI:Raimonda MOISIU