Nga Evarist Beqiri/

“Një njeri duhet të bëjë atë që duhet – pavarësisht pasojave personale, pavarësisht pengesave, rreziqeve dhe presioneve – dhe ky është thelbi i dinjitetit njerëzor.” – John F. Kennedy

Lidershipi kërkon atë që Aristoteli e quante “përsosmëria e karakterit” (êthikai aretai) apo virtytet morale. Nëse do të vlerësojmë lidershipin e dikujt, kollona kryesore përbërëse e lidershipit individual është fuqia e karakterit të tij. Lidershipi është një kombinim midis fuqisë së karakterit dhe strategjisë. Në këtë kombinim karakteri merr më tepër rëndësi. Karakteri është thelbi i lidershipit. Zgjuarsia dhe strategjia ka rëndësinë e saj, por pa karakterin e fortë ato nuk të shërbejnë shumë. Ismail Qemali besonte se udhëheqësi duhet të jetë i drejtë dhe i duruar, në këtë mënyrë mund të qeverisë lehtësisht edhe në rajone të vështira si ato lindoret. Marrëdhënia e shëndetshme e besimit që ai arrinte të krijonte me popullsinë e vendit ku qeveriste, do t’i vinte në ndihmë edhe në momente të vështira të karrierës. Lideri duhet t’i luftojë gjithmonë padrejtësitë. Martin Luther King Jr. thoshte se: “Padrejtësia ndokund është një kërcënim për drejtësinë gjithkund.” Sjellja dhe qëndrimi që ne mbajmë janë shpirti i lidershipit. Ato dalin në pah, sidomos në situata krizash, kur marrja e vendimeve të caktuara vështirësohet. Lideri karakterizohet nga mbajtja e një qëndrimi, që e dallon atë prej kujtdo tjetër, përfshirë këtu edhe ndjekësit e tij. Sepse qëndrimi është ajo gjëja e vogël që bën dallimin e madh në të tilla raste.

Ismail Qemali shërbeu në Perandorinë Osmane në disa poste të larta. Për dyzet vjet me radhë, ai vuri në shërbim të Perandorisë zgjuarsinë e tij të madhe dhe karakterin e tij të drejtë. Përgjatë shërbimit publik, ai shfaqi integritet të rrallë. Më tepër se ç’preferonte titujt apo postet, ai ka parapëlqyer të thotë haptas mendimin e tij, duke vuajtur edhe pasojat…

Më 14 dhjetor 1891, Ismail Qemali u emërua në postin e guvernatorit të vilajetit të Bejrutit në Liban. Përgjatë kësaj periudhe ai do të shërbente edhe si Guvernator i Përgjithshëm ad interim i vilajetit të Sirisë në Damask. Ndërkohë, më 12 korrik 1892, atij i erdhi një telegram nga sulltani, ku i kërkohej të kthehej menjëherë në Stamboll, sepse do të ngarkohej me një mision të rëndësishëm. Pas qendrimit 8 mujor si guvernator i Bejrutit, ai u largua në fund të gushtit 1892. Populli i Bejrutit ndjeu keqardhje për largimin e Ismail Qemalit, por, nga ana tjetër, ata u gëzuan, sepse kujtuan se ai po thirrej për të marrë postin e Vezirit të Madh. Ata i dhuruan si kujtim një album, të veshur me ar dhe me gur smeraldi në mes. Albumi ishte i mbushur me fotografi nga vendi dhe monumentet e tij.

Kësaj periudhe i përket edhe rrëfimi i personalitetit të shquar libanez, diplomatit, shkrimtar dhe gazetarit Emin Arslan. Ai i përkiste një familje të shquare druzësh, të cilit mbajnë titullin e Emirit. Njëkohësisht Emin Arslan shërbeu si konsull i Perandorisë Osmane në disa shtete. Ai ka rrëfyer me detaje në një shkrim me titullin “Pikëllimet e dashurisë së humbur” të 12 korrikut 1913, në gazetën argjentinase “Caras y Caretas”, historinë e një dashurisë tragjike, të përkthyer në shqip nga Aurenc Bebja. Pjesë e kësaj historie dramatike është edhe Ismail Qemali, i cili asokohe shërbente si Guvernator i Përgjithshëm i Libanit.

Emin Arslan shkruan duke marr shkas nga fakti që gazetat po flisnin shumë për Shqipërinë dhe shqiptarët, e veçanërisht për Ismail Qemal Beun, promotorin e pavarësisë së tyre dhe kreun e qeverisë së përkohshme: “E kam njohur shumë mirë këtë burrë shteti të shquar, ai më nderon me miqësinë e tij dhe e vlerësoj shumë. Kur u kthye në vendin e tij për të shpallur pavarësinë e tij, më dërgoi një letër në Buenos Aires duke rekomanduar katër emigrantë të varfër shqiptarë. Sa herë, pra, që gazetat na japin lajme nga Shqipëria, nuk mund të mos kujtoj një histori të pikëllimeve të dashurisë së humbur që kam parë dhe që më dha mundësinë të mësoj për karakterin fisnik të atij burri shteti.”

Historia flet për një vajzë shumë të bukur me emrin Leila, me të cilën familja e Emin Arslan kishin një miqësi të veçantë. Leila do të vuante disa fatkeqësi përgjatë jetës së saj. Arslan admiron bukurinë klasike dhe inteligjencën e rrallë të saj. Ai e krahason bukurinë e Leilës me kryeveprën e “Venus de Milo”, e cila gjendet në Muzeun e Luvrit në Paris.

Pas shumë peripecive dhe një jete të mbushur me dhimbje, Leila mbetet e ve në një moment shumë të vështirë të jetës. Kunati i saj, i preferuari i sulltanit dhe spiuni i tij, vjen dhe do që t’i heqë trashëgiminë Leilës. Askush nuk guxonte të mbronte çështjen e saj. Vetë gjykata kishte frikë mos shkaktonte zemërimin e kunatit dhe njëkohësisht të preferuarit të sulltanit. Sulltan Abdyl Hamidi nuk bënte shaka. Një fjalë dhe të dërgojnë në fund të Bosforit ose në fund të Saharasë, në Tripoli.

Emin Arslan shkon në qytet për t’i shprehur ngushëllimet zonjës Leila dhe për informuar të emën e tij lidhur me gjendjen e saj.

Me cinizëm kunati i saj i kishtë thënë Leilës: “Zonjë, ti je shumë e bukur për të pasur nevojë për pajë për burrin tënd të ri.” Të gjithë ishin të frikësuar nga kunati i fuqishëm dhe i frikshëm. Leila kërkonte të paktën, lëmoshën e paqes. Ajo kishte kaluar dhjetë vite të jetës së saj duke i shërbyer si infermiere bashkëshortit të sëmurë në shtrat.

Njëzetë e katër vjeçari i atëhershëm Emin Arslan, u prek thellësisht dhe tentoi që ta ndihmonte Leilën fatkeqe… Ai po ndihej shumë keq, duke e parë veten të pafuqishëm për ta ndihmuar shoqen e fëmijërisë, të cilën e donte si motër.

Sapo del nga shtëpia e Leilës, krejt papritur Emin Arslan ndeshet me karrocën e Guvernatorit të Përgjithshëm (Valiut) Ismail Qemal Beu, i cili njihej si një guvernator energjik dhe thuhej se ishte njeriu i besuar i Mid’hat Pashës, babait të Kushtetutës, dhe thuhej se edhe sulltani kishte frikë prej tij.

“Oh! Çfarë ideje, – mendon me vete ai. Nëse do të shkoja ta takoja dhe t’i shpjegoja situatën e Leilës? Ndoshta mund të jetë e dobishme. Në çdo rast, çfarë dëmi do të kishte? Çfarë mund të pësoja nga kunati?”

Ismail Qemali valiu (Guvernatori i Përgjithshëm i Bejrutit) ishte duke u kthyer në shtëpi. Në shtëpi kishte shumë njerëz që e prisnin. I trembur dhe pak i turpshëm Arslan ju kërkon ndihmësve të Ismail Qemalit që ti mundësojnë një takim me guvernatorin.

Më pas, ndihmësi i guvernatorit e çon në një sallon dhe e fton të takojë Shkëlqesinë e Tij. Ismail Qemali ishte ulur në fund të një salloni të madh, i mbushur plot me shtresën e lartë të qytetit. Sapo hyri brenda, Ismail Qemali u ngrit dhe e ftoi të ulet. Pasi i bëri paraprakisht disa pyetje Ismail Qemali i kërkoi Arslanit që ta sqaronte lidhur me arsyet e takimit. Arslani i kërkon që të bisedonin privatisht, gjë të cilën Ismaili e pranon. Ai e futi në kabinetin e tij të punës, u ul dhe i bëri shenjë të ulej dhe i thotë:

“- Le të shohim. Shpresoj që të mos jetë asgjë serioze.”

Me pak fjalë, Arslan i tregon në mënyrë të përmbledhur historinë e Leilës dhe se si, pasi kishte qenë viktimë e të shoqit për dhjetë vjet, ajo ishte e ve dhe tashmë viktimë kunatit të saj, një favorit i fuqishëm dhe me ndikim te sulltani.

Ismail Qemali e dëgjoi me vëmendje, pa e ndërprerë as edhe një herë. Emin Arslan merr guximin dhe i thotë:

“- Ajo grua e gjorë ka vetëm një shpresë, Shkëlqesi. Nëse Shkëlqesia Juaj e braktis, gjithçka do të marrë fund për të dhe për ne; sepse do të tregohet se të preferuarit dhe spiunët janë ata që na qeverisin.

– Ke të drejtë, – i thotë Ismail Qemali. – A je i sigurt për atë që më thua?

– Shkëlqesi, unë vij nga shtëpia e të vesë së varfër dhe nga buzët e saj mësova gjithçka që kam pasur nderin t’i them Shkëlqesisë Tuaj.”

Me dorën e rëndë, Ismail Qemali tundi një zile mbi tavolinën e tij dhe u shfaq një shërbëtor.

“- Thirr kapitenin,” – i tha Ismaili.

Një moment më vonë, kapiteni shfaqet, përshëndet ushtarakisht dhe pret.

“- Lërini të shkojnë menjëherë për të kërkuar X., dhe ta sjellin pa vonesë, urdhëroi guvernatori.”

Pastaj, duke u kthyer nga Arslan, i tha :

“- Shpresoj se do të guxosh të më thuash para tij atë që të ka thënë kunata?

– Sigurisht, Shkëlqesia Juaj, Zotëri.”

Ai shikoi mbi zyrën e tij dhe mori një kopje të “Revue des deux Mondes” nga Parisi.

“- Ja, – i tha Ismaili, – “argëtohu duke e lexuar atë, derisa të vijë kundërshtari yt.”

Ismail Qemali u largua dhe e la vetëm në zyrën e tij. Papritmas vjen i preferuari i sulltanit (kunati). Ai dukej i shqetësuar. Ismail Qemali e priti menjëherë dhe, duke qenë se dera ishte lënë hapur, Emin Arslan e dëgjoi të gjithë bisedën. Ismail Qemali përsëriti historinë e tij pothuajse fjalë për fjalë dhe e mbylli fjalimin e tij me këto fjalë:

“- Epo, unë ju kam thirrur për t’ju thënë këtë: nëse keni gjetur zyrtarë frikacakë ose të vetëkënaqur, nëse mendoni se do të gjeni gjyqtarë mjaft të poshtër që do t’ju lejojnë të plaçkitni një të ve të varfër si kjo, megjithatë ka dikë që e keni harruar dhe se ai nuk ka frikë prej jush, i cili është në gjendje të mbrojë të dobëtit dhe të braktisurit; dhe se ai dikushi jam unë. Ju më njihni mjaft mirë dhe e dini që unë bëj atë që them dhe se nuk ka fuqi në tokë që mund të më trembë. E kuptoni? Dhe tani shkoni dhe mbi të gjitha kujtoni se sa të jem gjallë do të jem gati t’ju ndjek deri sa të vihet drejtësia.”

I preferuari sulltanit (kunati), si të gjithë frikacakët që i dorëzohen forcës, tha duke belbëzuar se dallimi mes tij dhe kunatës ishte ekzagjeruar dhe për t’i vërtetuar Shkëlqesisë guverantorit se ishte keqinformuar, u largua menjëherë për të korrigjuar këtë dallim.

Në fakt, ai doli i zbehtë dhe duke u dridhur; dhe menjëherë dërgoi një mik për t’i bërë të ditur Leilës se nuk kishte asnjë kundërshtim dhe gjithçka u zgjidh pa asnjë vështirësi. Por, menjëherë pas kësaj, një thashethem qarkulloi në qytet se Ismail Qemali ishte tërhequr në Kostandinopojë dhe të gjithë u tronditën. Sepse, për herë të parë që nga koha e Mid’hatit, në vend ishte parë një zyrtar liberal.

Por, i preferuari i sulltanit (kunati) ishte betuar për hakmarrje dhe mori hak; sepse, sapo mbërriti në Kostandinopojë, ai i dërgoi sulltanit aq shumë raporte sekrete për rrezikun e pranisë së Ismail Qemalit në Bejrut, ku ai propagandonte idetë e Turqisë së Re, saqë sulltani përfundoi duke e lëvizur Guvernatorin e Përgjithshëm.

Disa kohë më pas, rreth viteve 1907-1908, Ismail Qemali dhe Emin Arslan do të gjendeshin në Paris. Arslan e fton që të vizitojnë Muzeun e Luvrit dhe e çon në sallën ku ndodhet statuja e “Venus de Milo”. Më pas Arslan e pyet:

“- E mbani mend, Shkëlqesi, vizitën e parë që ju bëra në Bejrut, pesëmbëdhjetë vjet më parë, kur ishit guvernator i provincës?

– A më kujtohet? Mendoj se po, – ia kthen Ismaili. Historia e asaj gruaje të ve, apo jo?

– Po, është ajo, – thotë Arslan. Është shprehja e saj magjepsëse e bukurisë, krenarisë, fisnikërisë dhe madhështisë.

-A e dini, – thotë Ismail beu, – se kjo histori më kushtoi postin? Nuk jam penduar kurrë, sepse ishte detyra ime të bëja drejtësi; Por tani pendohem akoma edhe më pak.”

Karakteristikë për liderët e mëdhenj është fakti që ata e trajtojnë cilindo sipas personalitetit dhe cilësive të karakterit. Ismail Qemali ishte njerëzor dhe i virtytshëm kurdoherë dhe me këdo. Ai ngjallte një ndjenjë respekti dhe besimi të thellë te bashkëpunëtorët e tij. Në kujtimet e tyre askush prej bashkëpunëtorëve të ngushtë të Ismail Qemalit nuk citohet të ketë folur negativisht për të pas vdekjes së tij.

Aftësitë e shkëlqyera të dëgjimit të Ismail Qemalit, i dëshmon edhe Emin Arslan në këtë histori. Ato e ndihmuan Ismail Qemalin që t’i kushtonte vëmendje të jashtëzakonshme ndjesive të kujtdo me të cilin komunikonte. Kjo përkujdesje ndaj tjetrit i jepte atij mundësinë të krijonte një raport në një nivel shumë të thellë emocional. Ai i fliste kujtdo me gjuhën e duhur, qofshin këta mbretër, kryetar shtetesh, politikan dinak apo fshatarë të thjeshtë. “Ismail Qemali,” – kujton Sali Hallkokondi, – “ishte në gjendje të fliste me njerëzit sipas moshës dhe formimit të gjithsecilit, edhe sipas cilësive të tyre morale: me të riun, me të moshuarin, me pleqtë, trimin e ngrinte lart, të druajturit i jepte kurajë.”

Ismail Qemali ishte kurdoherë i gatshëm për të mbajtur qëndrimin e duhur kundrejt së mirës dhe së keqes. Ai ishte i përgatitur për të sakrifikuar interesin vetjak dhe për të vuajtur pasojat që vinin nga mbajtja e qëndrimit të drejtë dhe të palëkundur. Ai i mbronte kurdoherë të dobëtit dhe të braktisurit që përballeshin me padrejtësi. Ai bënte atë që thoshte, dhe thoshte gjithmonë atë që bënte. Dhe nuk kishte asnjë forcë në tokë që mund t’a trembte.

Tipari më madhështor i njerëzve të mëdhenj, thotë Stefan Cvajg, është aftësia për të lënë mënjanë interesat vetjakë për hir të së mirës së përgjithshme. Ky ishte një tipar karakteristik i lidershipit të Ismail Qemalit, i cili shfaqet gjithmonë me konsekuencë. Dhënia e dorëheqjes me vetëmohim nga posti i kryeministrit, me qëllim për t’i dhënë fund përçarjes dhe anarkisë në vend, është vetëm një tjetër shembull i karakterit e fisnikërisë së shpirtit të tij bujar.

“Plaku i pavdekshëm,” – kujton Ali Asllani – “kish një zgjuarsi dhe një dijeni të thellë, ta merrte fjalën nga goja…Sytë e tij kishin shtatë drita…” Ai kishte aftësinë për të udhëhequr nëpërmjet forcës së shembullit, sepse “fjalët të mësojnë, ndërsa shembujt të tërheqin”. Por, fatkeqësisht këto tipare sublime të lidershipit të tij, rrallëherë janë kuptuar dhe zbatuar përgjatë historisë sonë kombëtare…

Luan Rama/

La vie heureuse ! Jeta e lumtur ! Në gjithë botën njerëzit duen të jenë të lumtur dhe e kërkojnë atë por lumturia ka gjithnjë një çmim. Lumturia është diçka që i përket shpirtit dhe jo botës materiale. Shumë filozofë që në mugëtirat e kohrave kanë shkruar për lumturinë por duket se Seneka, bashkëkohës i Ciceronit, Diogjenit dhe stoikëve të tjerë është më i sakti. Mjafton që mes veprave të tij të veçojmë dy traktatet e tij De Vita Beata (Jeta e lumtur) dhe De Brevietate Vitae (Jeta efemere) për të kuptuar se karakteri njerëzor ka mbetur po ai. Ja pse se mitet antike, të antikitetit grek e romak ashtu si dhe mitet e botës sonë antike mbijetojnë dhe i ndeshim shpesh në jetën tonë të përditëshme ku jo rrallë ndeshemi me sozitë e Edipit, Orestit, Andromakës, Kasandrës, Orfeut, Eumenideve e shumë të tjerë. Duket se asgjë nuk ka lëvizur që prej më shumë se dy-tre mijëvjeçarë. Po ata të nënshtruar, uzurpatorë, mbretër e perandorë dhe nxitës të luftrave. Këto dy traktate të Senekës janë padyshim mësimi më i mirë për të kuptuar botën e njeriut : « Kush nuk dëshiron të jetë i lumtur ? – pyet Seneka, – por kur duhet përcaktuar se çfarë e bën njeriun të lumtur, të gjithë nuk arrijnë të thonë të njëjtën gjë dhe humbasin në gjykimet e tyre. » Për Senekën, te jesh i lumtur do të thotë ti adoptohesh natyrës, të pranosh ligjin e natyrës dhe shëmbullin e saj. Jeta e lumtur nuk është veçse një përshtatje me natyrën. » Por siç dijmë, shpesh njeriu detyrohet të nënshtrohet dhe të bëhet instrument apo vegël në luftrat e princave apo prijësve për pushtet. « Një nga detyrat e para për të qenë i lumtur, shkruan Seneka – është të mos ndjekim të tjerët si puna e dhenve, pra e tufës që nuk shkojnë atje ku duhet por thjeshtë aty ku shkojnë të tjerët. Pasi s’ka mjerim më të madh se sa të qëndrosh konform i asaj që thuhet në publik, duke menduar se zgjidhja më e mirë është ajo që ka bërë shumica. Kjo” do të thotë të jetosh jo me arësye por sipas frymës së imitimit. Dhe kështu njerëzit nxitojnë njëri pas tjetrit në rrëmujë. Dhe ndodh që me turmën e kapur në makth njerëzit të shtypen, pasi ai që bie tërheq me vete të tjerët.”

Këto dy traktate janë padyshim jo vetëm rezultat e përvojës njerëzore por dhe i kurajos për tu kërkuar njerëzve që të mos shkojnë qorrazi në jetën e tyre, duke ndjekur turmat. Dhe dihet, ka qenë gjithnjë turma e cila ka qënë jo rrallë shkatërruese. Dhe Seneka shkruan sërish: “Ne shërohemi (dhe shkojmë drejt lumturisë) veçse nëse dallohemi nga uniformiteti (“Sanabibur, si medo separerum a coetu”). Jeta është e shkurtër thotë Seneka, diçka që e dimë të gjithë por që shpesh e harrojmë duke patur ndjesinë e përjetësisë. Aq më shumë pushtetarët, të djeshëm e të sotëm. Edhe kur kthehemi nga varrezat dhe kthjellohemi për një çast lidhur me ekzistencën tonë, ne përsëri e harrojmë që jemi të vdekshëm dhe çdo çast që jetojmë ështê jo më e tashme, por e kaluar. Ne nxitojmë drejt kohës që mbaron për secilin nga ne. “Njeriu që rend drejt bollëkut dhe voluptetit apo lavdisë kujton që jeton në botën e virtutit, por kjo nuk ndodh kur je në moshë të thyer apo i sëmurë, kur e kupton që gjithë kjo rendje është diçka e kotë…” C’thonë vallë njerëzit e pangopur nga pasuria në fundin e jetës së tyre, atëherë kur drita po shuhet dhe mbi ta ?

Lexon Senekën dhe e kupton se ajo që e bën njeriun të lumtur nuk janë shkëlqimet, narcizmi, kamja, pasuria, pushteti që të nxit për më shumë pushtet por pasuria shpirtërore. “Kur natyra do ta shuajë frymën time, – shkruan Seneka, – unë do iki nga kjo botë me ndërgjegjen se kam dashur të kem një ndërgjegje të pastër, ajo e interesave të ndershme dhe se liria e të tjerëve nuk është cunguar aspak për fajin tim.” Dhe më tutje ai shton dhe mbi atë shtresë të caktuar të të diturve, elitës, letrarëve dhe shkencëtarëve, se “filozofi apo njeriu i ditur mund të kenë pasuri por kur kjo nuk i është marrë një tjetri dhe nuk është njollosur nga gjaku i tjetrit. Ajo mund të fitohet pa bërë padrejtësira ndaj dikujt dhe pa përfitime të mbrapshta…” Ai, filozofi, njeriu i ditur, mund tu japë njerëzve të tjerë nga ajo që ai ka, qê ata të bëhen dikush… tu japë njerëzve më të denjë, për motive të drejta dhe të kuptueshme. Natyra më urdhëron që të jem i nevojshëm për njerëzit e lirë apo skllevërit kudo qofshin ata. Kudo ku ka një njeri ka vend për të dhuruar dhe qenë solidar…”

Ja pse për Senekën që të jesh i lumtur do të thotë të jesh i drejtë dhe solidar e akoma më e rëndësishme për njerëzit që luftojnë për drejtësinë dhe kur vetë ata mund të cënohen, blasfemohen, të burgosen apo të vriten. Të jesh i lumtur për Senekën do të thotë të jesh bujar dhe akoma më e rëndësishme të jesh njeri me karakter: të mbrosh dinjitetin e vetvetes. Duke shkruar për njerëzit që mbrojnë drejtësinë, kur luftojnë për të dhe kur vetë ata mund të cënohen, të burgosen apo të vriten Seneka nuk mungon të sjellë dhe shëmbullin e Sokratit grek për të mbështetur kurajon që duhet të ketë njeriu për të mbrojtur dinjitetin e tij. “Nga ai burg që e kishte shenjtêruar atë dhe e kishte bërë akoma më të nderuar se gjithë paria e qytetit, Sokrati proklamonte: “Cila është ajo çmenduri, cili është ai instinkt armiqësor i hyjnive dhe i njerëzve që të shpifë kundër virtutit dhe gjërave të shenjta përmes fjalimeve të poshtra. Nëse doni, ju njerëz mund ti lëvdoni ata, në mos, o njerëz të mirë hidhuni njëri kundër tjetrit, pasi nëse prrallisni dhe ju kundër qiellit unë nuk them se po bëni një sakrilegj por thjesht po humbni kohën tuaj. Edhe unë dikur i dhashë shkas Aristofanit për të bërë shakara. Gjithë klika e poetëve komikë prrallisën kundër meje duke thënê nga më tê këqiat… Por ishte e nevojshme që të më cytnin, harselonin, dhe këtê askush nuk mund ta kuptojë më mirë se ai që e provon këtë dhunë të turmës, pasi asnjë nuk e njeh forcën e sileksit veç atij që e punon atë. Ai tregohet njëlloj ndaj shkëmbenjve të thellësive të detit, ndaj dallgëve që shkojnë e vijnë dhe e godasin, por ato s’mund ta trondisin dhe shkatërrojnë atë. Sulmomëni, bëmëni keq! Unë do të fitoj mbi ju duke ju përballuar. Gjithçka që sulmon mbi një pengesë solide dhe të patundur, forcën e saj e përdor veç për të shkatërruar vetveten…”

Lexon Senekën sot pas dymijëvjetësh dhe kur ai flet për mbrojtjen e dinjitetit të kujtohen gjithë ata që kanë vdekur për dinjitetin e tyre dhe në kohën totalitare. I imagjinoj ata gjithnjë në “undergrand”-in e tyre të zymtê të qelive dhe burgjeve ku të dënuar për fjalën e lirë, e vetmja gjë që i bënte të lumtur ishte ndërgjegja e tyre, ishte ajo që ata nuk e ndoqën turmën por propozuan ide e projekte të reja, të tjera nga ato të liderëve. Ishte ky princip që ata nuk e shkelën dhe që ata e mbrojtën deri në fund. Një princip i lumturisë. Në dukje, gjatë gjithë historisë, shpesh princat shfaqeshin të lumtur, por në thellësi të tyre, etja për pushtet e territore te tjera apo pasuri, i bënte ata mjeranët më të mëdhenj dhe më tragjikët e të gjithë kohrave, njerëz që nuk e gêzuan jetën tokësore. Ishin makthet që nuk i lanë të shijojnë jetën e lumtur për të cilën na flet Seneka i madh.

Jaho Brahaj/

Në keto ditë të 375 vjetorit të lindjes së Papa Albanit autorët Eqrem Zenelaj dhe Dod Luli na sjellin botimin historik kushtuar ketij Pape me gjak shqiptar që dha nje kontribut të jashtëzakonshëm për Kombin tonë. Për herë të parë sillen të dhëna të vlefshme nga Gjenealogjia e kesaj familje fisnike shqiptare e vendosur në fillim në Brgamo të Italisë. Kjo gjeanologji sillet për herë të parë si rezultat i kerkimeve arkivore të autorëve. Nga kjo familje rrjedin nje plejadë njerzish të shquar të politikës, artit dhe klerikale, por që shendrit figura e Papes Klementi i XI Albani.

Në ketë botim i behet një analizë dhe botimit të gramatikës së gjuhës shqipe nga Fr. Maria Da Lecce, vepër e inicuar dhe mbeshtetur nga Papa Albani, që u botu në vitin 1716. Ndriqohet me burime arkivore që kjo vepër ishte nën patronazhin e Papës dhe me porosi të Tij.

Gjon Françesk Albani, siç u thirr në Pagëzim, lindi më 23 korrik 1649 në Urbino të Italisë. Si kreu shkollimin e plotë në Romë, falë aftësive të tij, ngjiti shumë shpejt shkallët e karrierës kishtare: së pari si sekretar i kanonikëve (1687), më pas si kardinal (1690) e së fundi si i 261-ti pasardhës i Shën Pjetrit (23 nëntor 1700). Pati një papni të trazuar nga konflikti i vazhdueshëm ndërmjet Francës e Perandorisë spanjolle, që krijoi rrezikun e një sulmi të armatosur kundër papatit. Përballoi me urtësi këtë konflikt e të tjerë, që u krijuan pas Traktateve të Utrehtit, të Ratsadit e të Badenit (1712- 1714) ku u caktuan normat për ndarjen e Evropës. Më pas iu desh të përballonte një rrezik tjetër: atë të pushtimit turk.

Në historinë shqiptare, si dhe ne fusha te tjera studimore albanologjike emri i Papa Klementit XI- Albani, do ruhet si Pape me “origjine shqiptare,” si Papa qe ka thirrur Kuvendin e Arbërit me 1703 dhe se ka pasur plot merita te tjera për çështjen shqiptare.

Krenar për prejardhjen e tij shqiptare, u interesua nga afër për fatet e vendit të të parëve. Emri i papës Albani mbeti në historinë e Shqipërisë si për organizimin e Kuvendit të Arbërit (1703) e për botimin e Akteve të tij në shqip e latinisht, vepër me rëndësi të dorës së parë për traditën tonë letrare, ashtu edhe për kontributin që dha në përhapjen e gjuhës e të kulturës në trojet shqiptare. I dha kështu dheut të të parëve të tij, ndihmesën e çmuar për të hedhur hapin e parë drejt rilindjes shpirtërore e kombëtare të popullit. Papa Klementi XI vdiq më 19 mars 1721 në Romë.

Kuvendi Kishtar i Arbërit ishte një mbledhje e klerit katolik shqiptar, mbajtur më 14-15 janar 1703 në Kishën e Shën Gjon Kryepremit në fshatin Merqi të Lezhës, me nismën dhe përkrahjen e Klementi XI – Albani

Kuvendi i Arbërit shqyrtoi gjendjen shpirtërore dhe shoqërore të besimtarëve, duke synuar të vërë në jetë në Shqipëri porositë e Vatikanit për t’i bërë ballë islamizmit të vazhduar të popullsisë. Ndër vendimet e marra ishin edhe kërkesat për të hapur shkolla dhe për të botuar libra në gjuhën shqipe, të cilat u zbatuan gjatë shek. XVIII e XIX me disa botime fetare të bëra në dialektin e Shkodrës.

Aktet e Kuvendit të Arbërit u shtypën si botim më vete në gjuhën shqipe që më 1706. Ato kanë vlerë në radhë të parë si dokument gjuhësor me rëndësi.

U hartu programi për mbajtja e shkollave shqipe pranë famullive që ekzistonin, por edhe rihapja e atyre që ishin mbyllur, gjithashtu u vendos ringritja e kishave të rrënuara, si dhe u vendos që katolikët të kenë bekimin e kishës vetëm atëherë kur jetojnë në bazë të dokeve e zakoneve shqiptare të miratuar e predikuar prej shekujsh nga doktrina kristiane.

Të gjitha këto do të bënin të mundur vazhdimin e qëndresës e palëkundur të Shqiptarëve nën pushtuesin mizor otoman, pushtim që kërkonte të zhdukte pa mëshirë jo vetëm të identitetit të etnisë tonë dhe të traditave.

Fatmirësisht Kuvendi e kreu detyrën. Bota shqiptare e njohu dhe e përkrahu Kuvendin e Arbërit të 14 e 15 janarit të vitit 1703. Në këtë botim monografik përmblidhen dhe dokumenti, aktet e Kuvendit të Arbënit (Arbërit) siq është shtypur në gjuhën shqipe në ato vite.

Ketu sillen dhe të dhëna historike dhe arkivore në përpjekje për të saktësuar se nga cila treve e Shqipërisë u shperngul familja fisnike e Mikel Lacit, paraardhësit e Papa Albanit, temë që mbetet e hapur per gjurmime në të ardhmen.

Ky studim monografik shkencor historik i autorëve Eqrem Zenelaj dhe Dd Luli ka vlera dhe mirpritet nga qarqet e studiuesve dhe lexuesit të gjerë sepse eshte me referenca te shumta, bibliografi e njohur per herë të parë, e me e rendësishmja eshte se është bazuar dhe ne hulumtime e gjurmime në arkiva te rendësishëm, materiale qe gjejnë pasqyrim ne faqet e keti botimi.

Së dyti, publiku shqiptar njihet me kontributin e keti personaliteti që jo vetëm nuk e harroi origjinën familjare, por dhe krenohej me gjakun shqiptar të Tij.

Së treti njohja me jetën dhe veprintarinë e Papa Albanit na shpalos dhe faqe të historisë tone kombëtare ne ato ditë e vite të veshtira.

Libri i Ri: “Papa Shqiptar Klemens XI – Albani” – Autorë: Eqrem M. Zenelaj, Dod Luli.

Bisedoi Rafaela Prifti/

Karriera profesioniste e Osman Demirit është natyrshëm një shkollë e vërtetë e artit fotografik dhe e evolucionit të fotografisë. Pronari i Galerisë Kult në Gostivar, e hapur qysh në vitin 2011, ka “shpirt rebeli”, siç thotë ai, por njëherit do që “çdo gjë ta lërë ashtu si e gjen në natyrë.” Osman Demiri punon me detaje në dukje të vogla sepse beson se aty gjenden tiparet individuale që janë në rrezik të humben në vorbullën e sotme të prirur nga sensacioni dhe uniformiteti. Mënyra sesi komunikon fotografia e tij me shikuesin është shumë interesante sepse Osman Demiri do t’i përcjell audiencës ndjenjën e përjetuar në momentin e shkrepjes së aparatit dhe përmes saj të përftohet ideja dhe qëllimi për të cilin është bërë fotografia. Si qenie njerëzore, ne “fotografojmë” përpara se të flasim, thotë Demiri. “Kliku” i tij e lejon subjektin të vazhdojë të jetojë i lirë duke dhënë moment të pakohë, dhe gjithmonë të freskët dhe tërheqës. Shumë artistë do ta dëshironin këtë për artin e tyre. Galeria Kult është organizatore e Festivalit Ndërkombëtar të Fotografisë PUNCTUM.

Nëpërmjet ekzemplarëve të cikleve me fotografi të Osman Demirit, që jemi të lejuar t’i botojmë, mund të hyni në botën e artit të fotografisë së tij bashkëkohore. Ai beson se nëse shqiptarët kanë me çka të krenohen, kjo është fotografia, “duke qenë në hap me botën qysh nga fillimet e saj.”

Kritika ju ka vlerësuar si “fotograf konceptual bashkëkohor”. Cili është këndvështrimi juaj kur vjen fjala te komunikimi i fotografisë me audiencën?

Është një thënie paksa filozofike: Fotografia nuk tregon çdo gjë, por nuk fsheh asgjë! Është fotografi ai që vendos, çka duhet të fsheh dhe çka duhet të tregojë. Ai vendos se ku të vejë theksin, ku duhet ta çojë shikuesin. Njëkohësisht është shumë me rëndësi, çka fotografi merr nga jashtë dhe çfarë nxjerr nga brenda, e mbi të gjitha si do t’i kombinojë ato. Problemi, apo mjeshtëria tjetër është, si mos e lësh audiencen indiferente, apo si vrojtues pasiv, por t’a lejosh në vorbullin e idesë që e prezanton. Këto

janë elemente kyçe të një arstisti, ose fotografi, pastaj tjerat janë pjesë përcjellëse. A do ta bësh këtë përmes dritës, ngjyrave, përmes motivit, apo dicka tjetër, krejt varet nga autori. Pra, mënyrën e komunikimit me audiencën e zgjedh vet autori. Shikuesi vjen në ekspozitë për të parë punën tënde, andaj je ti ai që e ke fjalën. Po arrite që shikuesit t’ia përcjellish ndjenjën tënde të cilën e ke pasur në momentin e shkrepjes dhe përmes saj t’ia shtjellosh idenë dhe qëllimin për të cilin ke shkrepur, atëherë misioni yt është kryer dhe ky është suksesi. Sa i përket mendimit dhe vlerësimit të kritikës, ajo gjithmonë është e mirëseardhur. Me vet faktin që unë çdoherë punët e mia i kam të lidhura me një ide dhe mesazh të caktuar, dmth bëhet fjalë për koncept. Zakonisht punoj me detaje të vogla dhe të padefinuara, sepse detajet përbëjnë dhe përmbushin jetën ndonëse na ikin pa i vërejtur fare. Duke vrapuar pas gjërave të mëdha, nuk i shijojmë ato të voglat, ato që karakterizojnë secilin nga ne, të veçantat tona që na bëjnë

ndryshe. Industrializimi dhe globalizimi janë duke na e humbur identitetin personal dhe atë shoqëror, duke na bërë uniformë. Nuk jam nga ata që vrapojnë pas atraksionit, por mundohem që çdo gjë që fotografoj ta bëj atraktive. Nuk jam as nga ata që “ngrijnë” momente nga jeta e përditshme, përkundrazi, mundohem që kliku im “të shkrijë” momentin dhe t’i japë jetë, që të vazhdojë të jetojë i lirë, ta bëj momentin të pakohë, që gjithmonë të jetë i freskët dhe tërheqës.

A është më e vështirë të jesh sot fotograf profesionist?

Nëse flasim për fotografinë si art dhe jo si zanat, mendoj se është dukshëm më keq se profesionet e tjera. Këtu tek ne, s’ka të bëjë profesioni, por sistemi i vlerave, ai është për të ardhur keq. Në asnjë profesion nuk çmohen ata që e zotërojnë atë, por vetëm ata që i përshtaten tregut dhe pushtetit, ata që punojnë me porosi. Kur jemi te arti, ku hyn edhe fotografia, vija që përcakton profesionalizmin është shumë e hollë dhe subjektive. Mendësia, se “klienti çdo herë ka të drejtë”, e vret artistin, nuk i lejon hapësirë individuale. Shto këtu edhe varshmërinë ekonomike, e cila gjithashtu është e lidhur ngushtë me identitetin artistik dhe profesional, nga kjo del që artisti është si peshku në rërë! Artisti është i pavarur atëherë kur mund ta ketë luksin të mos lejojë t’i përzihen në punën e tij.

Si ka ndikuar shpërthimi teknologjik në profesionin tuaj?

Sa i përket shpërthimit teknologjik, ana teknike e krijimit, manipulimit dhe shpërndarjes së saj, ka ecur me hapa marramendës, kurse filozofia, koncepti, perceptimi dhe interpretimi i fotografisë nuk kanë lëvizur shumë. Falë këtij zhvillimi, sot secili mund

të merret me fotografi. Fotografia është gjuhë universale, me të cilën komunikohet përmes imazhit. Përveç përdorimit praktik, fotografia mund të përdoret edhe si shprehje artistike. Mirëpo, në kohën e sotme të internetit, numri i atyre që bëjnë fotografi rritet çdo moment, njëkohësisht edhe numri i fotografive të këqija dhe të padëshirueshme. Shoqëria duhet që në ndonjë farë mënyre vizualisht të vetëdijësohet dhe arsimohet, që vetvetiu të dallojë fotografitë kualitative prej atyre jokualitative.

Fillimet tuaja në profesionin e fotografit ose fotografia përpara dhe pas modernizimit në teknologji

Unë e kam filluar të merrem me fotografi në moshë shumë të re. Kam punuar shumë edhe me fotografi analoge, kam përjetuar edhe magjinë e pritjes gjatë procesit të zhvillimit të filmit. Jam ndër fotografët e parë që kam “prekur” fotografinë digjitale dhe besoj ndër fotografët e fundit që janë përshëndetur me fotografinë analoge. Tani me fotografinë analoge punoj vetëm me studentë, ose në ndonjë workshop të specializuar. Kapërcimi im nga njëra tek tjetra ka qenë i ngadalshëm dhe shumë i kujdesshëm, sepse secila nga këto ka karakteristikat e veta.

Teknologjia digjitale dhe arti i fotografisë

Teknologjia digjitale në fillim shkaktoi një rrëmujë të madhe, sepse secili filloi ta ndiej veten si fotograf profesionist. Duhej të kaloj një periudhë e konsiderueshme deri sa filluan gjërat të vijnë në vendin e vet. Sidoqoftë, ky shpërthim është i mirëseardhur, sepse dinamika e jetës është aq e shpejtë, sa që komunikimin përmes imazhit e bënë të domosdoshëm. Shpërthimi teknologjik ndihmoi metodën dhe shpejtësinë e krijimit të fotografisë, kurse procesin e perceptimit dhe filozofinë e fotografisë nuk e ndihmon dot teknologjia. Perceptimi është një proces në të cilin truri organizon të dhënat e marra nga shqisat përkatëse duke i prezantuar ato si një tërësi kuptimore dhe duke krijuar një botë të veçantë në mesin e një bote të përbashkët. Njerëzit shohin në mënyrë të ngjashme, por perceptimi është shumë subjektiv, andaj në këtë mes teknologjia nuk na ndihmon dot.

Sa i përket profesionalizmit në art, mendoj se nuk është sikur në profesionet e tjera. Për mua nuk është profesionist, apo artist i madh ai që ka bërë shumë lekë dhe të mira materiale për vete, por ai që me veprën e tij ngrenë një dilemë, një pikëpyetje, ose hap një debat për një dukuri në shoqëri. Prandaj, termi profesionist në art është rëndë për t’u definuar. Arti është punë e bërë me shumë dashuri dhe nëse emërton dikë si artist profesionist, ngaqë punon bukur dhe fiton shumë, është njëlloj si të kërkosh dashnor profesionist, që kam frikë se kalon në prostitucion artistik!

Këshilla juaj për Osmanin e ri kur e nisi rrugëtimin e jetës

Një fotograf i vjetër ka thënë: “Nëse don që dikë ta lësh pa shtëpi mbi kokë, vari një fotoaparat në qafë!” Sigurisht e them si shaka, por ka shumë të vërtetë brenda saj. Unë me fotografi kam filluar në moshën 14 vjeçare. Kam ndjekur të gjithë kurset dhe madje edhe shkollat verore të asaj kohe dhe pastaj kam kryer studime të mirëfillta për fotografi dhe film. Rruga nuk ka qenë e lehtë fare, por ja që ky është profesioni i vetëm ku e ndjej veten të kënaqur dhe të sigurt. Fotografia më përmbush, aty kam hapësirë veprimi të pakufizuar, dhe vetëm me fotografinë ndjehem vetvetja.

Ju keni hapur galeri dhe jeni paraqitur me punime në shumë ekspozita të vendit dhe ndërkombëtare. Galeria Kult në Gostivar është hapësirë për krijuesit shqiptarë e ndërkombëtarë. Si mund të bashkëpunohet më mirë mes artistëve shqiptarë dhe me diasporën shqiptare?

Duke parë dhe duke ndjerë mbi kurriz rrugën e mundimshme të artistëve për të treguar punët e tyre, në vitin 2011 hapa Galerinë Kult në Gostivar. Aty kanë ekspozuar artistë të shumtë nga vendi dhe jashtë, artistë të njohur të të gjitha lëmive të artit, nga piktura, skulptura, grafika, dizajni grafik deri te fotografia. Gostivari ka pas nderin dhe kënaqësinë që nga afër të njohë artistë të mëdhenj dhe të shijojë artin e tyre. Galeria Kult është një pikë takimi i qytetarëve të saj me artin dhe artistët dhe në përgjithësi me kulturën. Kemi pasur artistë nga diaspora, si piktorin Omer Kaleshi nga Franca, Artan Balaj nga Belgjika, fotografen Maripoza Fa nga Zvicra, Mustafa Arapi, Saimir Strati, Fate Velaj, Saimir Ahmeti, Rozafa Shpuza nga Shqipëria, Rexhai Iseni-Xhai, Safet Spahiu, Bashkim Mexhiti, Meli Zenki, Danco Ordev, Sergej Andreevski, Simonida Filposka, Luan Zenku, Kasipeja Naumoska, Teuta Hoxha Imeri etj nga Maqedonia, Burim Myftiu, Fahredin Spahija, Fehmi Hoxha, Refki Gollopeni, Agron Kastrati, Bardha Buza, Dije Bllaca, Saranda Kika – Bahtiri, Anton Krasniqi, Imri Musliu Arlinda Hajrullahu nga Kosova dhe shumë të tjerë, si dhe njërin nga fotoreporterët më të njohur italian Francisko Cito. Galeria Kult është edhe organizatore e Festivalit Ndërkombëtarë të Fotografisë

PUNCTUM, me fotografë nga e gjithë bota. Në fund të fundit, ky është misioni i artit, bashkëpunimi, bashkëveprimi dhe krijimi i urave lidhëse mes njerëzish dhe popujsh.

Nga rezymeja juaj shkëputëm vetëm disa fragmente: Drejtor i Fotografisë i shumë filmave, regjizor i disa filmave, kryetar i Shoqatës së Arteve Figurative në Maqedoni , koordinator dhe lektor i shkolles se Fotografisë në Universitetin e Tetovës, dhe Drejtor i

Galerisë private së Arteve “Kult” në Gostivar. Si janë shkrirë këto përvoja në karrierën tuaj?

Gjitha këto që përmendët kanë lidhje të ngushtë me fotografinë. Ato kanë përmbushur karrierën time si fotograf, duke filluar prej ligjëruesit të lëndës së Fotografisë, pastaj puna si regjisor dhe si drejtor fotografie dhe deri te Kryetar i Shoqatës së Artistëve

të Maqedonisë. Ato janë të lidhura si mishi për thoi dhe nuk i ndanë dot. Nga të gjitha këto mëson diçka të veçantë, që pastaj t’a aplikosh në një punë të përbashkët. Puna si Kryetar i Shoqatës më ka mundësuar që të zgjeroj marrëdhëniet me shoqata dhe asociacione të ndryshme kulturore dhe bashkëpunimi me to ka qenë shumë frytdhënës.

A mund të zgjedhim një foto tuajën si ilustrim të procesit krijues, dmth si tërhiqesh tek ajo që vendos ta përjetësosh me anë të fotografië?

Nuk do të veçoja asnjë foto, sepse punoj me cikle dhe të gjithave u përkushtohem njësoj. Ato nuk janë të përpunuara, sepse mundohem që cdo gjë ta lë ashtu si e gjej në natyrë. Dua që të jenë sa më autentike. Në shpirt gjithmonë kam qenë opozitar dhe besoj se ashtu do të jem edhe në të ardhmen. E thashë se nuk vrapoj pas atraksionit. Më intrigojnë gjërat e thjeshta dhe të margjinalizuara, njeriu i rëndomtë. Mundohem që secila foto e imja të pasqyrojë një fenomen, ose një dukuri shoqërore. Në ciklin

“Dritë & Hije” kam prezentuar njerëzit e rëndomtë. Shoqërinë dhe jetën nuk e kontrollojmë dot, njëlloj sikur dritën, mirëpo tek hija mund të ndikojmë. Ajo paraqet punën tonë, gjegjësisht veprimet tona, kështu që sadopak të ndikojmë në shoqëri. Ka njerëz

“të vegjël”, të cilët askush nuk i sheh dhe nuk i llogaritë, sepse kemi dalldisur pas gjërave të mëdha, pas VIP-ave. Cikli “Dialog dhe kompromis” fokuset në fenomenin e mosmarrveshjes dhe mosrespektit shoqëror. Vetë jeta është process natyror, ku asgjë nuk është e barabartë, andaj çdoherë duhet gjetur një kompromis. Dialogu është mënyra e të komunikuarit me të cilin dallojmë prej gjallesave tjera, kurse kompromisi është dëshmi e civilizimt. Në fotografitë e mia janë ngjyrat ato të cilat komunikojnë mes veti

dhe tolerojnë njëra tjetrën për të ardhur deri te kompromisi, pa dëmtuar njëra tjetrën. Pastaj vjen cikli

“Përtej kaosit” dhe “Nirvana”, të cilat janë të lidhura ngushtë njëra me tjetrën. Çdonjëri nga ne përjeton këtë kaos vlerash, andaj me mish e me shpirt, kërkon një kënd të vetin ku gjen rehatinë shpirtërore, një vend, ku sado që të jetë i vogël të ndjehet vetvetja. Cikli i fundit “Çka mundet detaji, nuk mund tërësia” shkon pak më tepër në psikologjinë e çdonjërit prej nesh. Truri jonë është arkivi më i madh i fotografive dhe ngjarjeve. Njeriu para se të nis të flasë “fotografon” dhe arkivon fotografi. Pastaj janë detajet e vogla me të cilat ai fillon çdo rrëfim, dhe e shtjellon atë.

Autor i mbi 30 ekspozitave personale në Maqedoni, Shqipëri, Sërbi, SHBA, Itali, Gjermani, Slloveni, Turqi, Austri, Belgjikë, mbi 60 ekspozita në grup në Maqedoni dhe jashtë. A jeni duke punuar ciklin e ardhshëm?

Si çdo artist i ri, kam filluar me ekspozita kolektive dhe pastaj edhe me ekspozita personale. Kam më shumë se tridhjetë ekspozita personale në vend dhe jashtë nëpër botë. Zakonisht kam ekspozuar cikle fotografish, të cilat i kam përgatitur me vite. Jam munduar të jem sa më dinjitoz në prezentime dhe kurrë nuk kam improvizuar. Fotografia është jeta ime dhe nuk luaj dot me te! Ekspozita ime e fundit ishte mars të këtij viti, në Itali, në qytetin e Orvietos, në një festival shumë prestigjioz. Atje u prezantova me ciklin “Nirvana”. U prit shumë mirë dhe mora fjalë shumë të mira. Tani jam duke punuar në një cikël të ri, të cilin nuk dua ta zbuloj para kohe. Kam disa oferta për të ekspozuar në Europë.

Idhujt tuaj dhe fotografia e Gjon Milit për ju

Pa modesti, mund të them se e njoh mirë Historinë e Fotografisë dhe fotografët që kanë bërë historinë, por gjithëmonë jam munduar t’i “mbaj” sa më larg punëve të mia. Artisti mëson dhe “vjedh” nga gjitha ato që e rrethon, dmth nga jeta e përditshme. Për mua aspak nuk ka rëndësi se çka fotografon, por mënyra si e fotografon, si i qasesh “problemit”, si e paketon dhe e fundit si e prezanton atë. Secili ka mënyrën e vet dhe qasjen personale, vetëm atëherë kur je vetvetja mund të thuash se ke bërë punë të mirë. Po, Gjon Mili është njëri ndër të preferuarit e mi, fotograf që ka hyrë në histori, ka lënë gjurmë të pashlyeshme në botën e fotografisë, dhe jo vetëm ai, por kemi edhe shumë të tjerë. Nëse shqiptarët kanë me çka të krenohen, kjo është fotografia, sepse kemi qenë në hap me botën qysh nga fillimet e saj.

A mund të ketë fotografia shqiptare Dua Lipën apo Rita Orën e vet?

Sapo përmenda Gjon Milin, ai qysh në shekullin e kaluar ishte shumë i famshëm. Ai punoi për revista prestigjioze të kohës, ekspozoi nëpër galeri prestigjioze, fotografoi figura historike dhe të artit e të kulturës botërore etj. Po, mund të kemi edhe Duan edhe Ritën e fotografisë, është çështje kohe kur do të shkëlqejnë. Ne kemi probleme të shumta si shoqëri. Sistemi i vlerave është përtokë. Nuk depërtojnë dot njerëzit meritorë, nuk çmohen njerëzit-artistët që meritojnë, nuk stimulohen dhe mbi të gjitha nuk ka kush t’a menaxhojë punën e tyre. Edhe Dua edhe Rita, sikur të kishin jetuar në Kosovë, nuk besoj se do kishin arritur aty ku jane sot. Që të dyja janë të shkëlqyera dhe janë aty ku janë me meritë të plotë, mirëpo po të jetonin këtu, të gjithë energjinë do

ua kishin harxhuar duke u marrur me punë të kota. E njëjta gjë ndodh edhe me sportistët, nuk depërtojnë dot deri sa jetojnë këtu. Kemi çuna dhe goca fotografë të shkëlqyer, por s’ka kush t’i menaxhojë dhe shtyjë përpara punën e tyre në skenën botërore. Sidoqoftë, besoj se shumë shpejt do shpërthejnë dhe do t’ua “dëgjojmë zërin”.

Përshendetja juaj pë gazetën Dielli

Nuk është thënë kot se për ne shqiptarët dielli çdo herë ka lindur në perëndim. Uroj që ky Diell të mos perëndojë kurrë. Ju falemnderit për bisedën!

Bisedoi: Arben ILIAZI/

I mbijetuari i masakrave greke sjell dëshmi autentike për genocidin dhe një mirënjohje për vendin që përmbushi ëndërrën e tij

New York, 10 korrik 2024. – 88 vjeçari Hilmi Saqe është i mbijetuar i masakrave greke ndaj popullsisë Çame, që e pa dhe përjetoi tragjedinë me sytë e një fëmije 8 vjeçar. Në këtë intervistë ish – kryetari i Shoqatës Patriotike Çamëria në vitet 1997-2000 dhe një ndër themeluesit e kësaj shoqate, përmes një dëshmie autentike për genocidin, prezanton dhimbjen dhe historinë e familjes së tij dhe thotë se nuk do të heshtë për masakrën deri sa të ketë frymë. “Ne ikëm të detyruar nga Çamëria, Çamëria nuk ikën kurrë nga ne! Këto ishin fjalët e para që shqiptoi gjatë bisedës që zhvilluam në Brooklyn – New York. Ëndërroi gjithë jetën të kthehej edhe një herë në vendlindjen e tij, në Grikëhor të Gumenicës, por nuk ia arriti dot. Autoritetet greke nuk e lejuan kurrë, as kur u hapën kufijtë. Por më në fund ai e gjeti zgjidhjen, me pasaportë amerikane në xhep, në qershor të vitit 2021, shkoi drejt e në shtëpinë e tij. Zoti Saqe, i cili jeton prej 16 vitesh në SHBA si shtetas amerikan, apelon për drejtësi dhe njohje të genocidit nga Greqia. Ka 80 vjet që Greqia përpiqet që ta mohojë masakrën, që përbën njollën e turpit për vendin që pretendon qytetërim të lashtë, thotë ai.

Zoti Hilmi, mund të më flisni pak për origjinën tuaj dhe fëmijërinë?

Kam lindur në vitin1936 në fshatin e bukur Grikëhor -Gumenicë – Çamëri, në vendin më të begatë që ka krijuar Zoti, fshat që daton nga viti 1282.

Grikëhori është një nga fshatrat më të mëdha të Çamërisë, një fshat në grikë, prej nga ka marrë edhe emrin. Ai është i vendosur ndërmjet dy malesh dhe kodrinash të gjelbëruara – kullotore. Ka pasur më shumë se 450 shtëpi, kryesisht të fesë myslimane dhe një pakicë ortodokse.Të gjithë grikëhoritët e të dy feve kanë qenë të gjithë shqiptarë autoktonë – mijëra vjeçarë. Të parët e fisit tonë, Mamolatë, kishin një pasuri të konsiderueshme në Fushën e Grikëhorit, në bregdet dhe në pjesën kodrinore, në Perëndim të Grikohorit. Pema e fisit tonë shkon në thellësi të viteve deri në vitet 1650, më tej mund të gjendet në arkivat turke të periudhës së Perandorisë Osmane. Fëmijërinë e hershme e kalova ndërmjet Gjirit të Gumenices dhe aromës erëshumë të ullive, mes fjalëëmbëlsisë së nënave dhe nanëmadheve tona dhe, nga ana tjetër, mes gjëmimeve vdekjeprurëse të kryeterroristit grek Metaxa dhe ushtrisë së tij gjakatare dhe, pas tij, të hordhive gjakatare zerviste të të famëkeqes “Megaliidhea”.

Koha që kam ndjerë kënaqësinë e fëmijërisë sime kanë qenë vetëm tetë vitet e para në vendlindje, Grikëhor. Fëmijëria mbaroi menjëherë, sa u dëbuam nga shtëpia jonë, nga vendi ynë; ajo mbeti e vrarë në kuptimin e saktë të fjalës. Isha fëmijë i lumtur në botën time të vogël, gëzoja ditët që më kishte dhuruar Zoti, në shtëpinë time, në habitatin tim, në vreshtat dhe ullinjtë e mi, në detin tim, në ajrin tim, në pranverën, verën, vjeshtën dhe dimrin tim bujar. Unë jetoja lumturinë time, së bashku me dallëndyshet bishtgërshërë, që fluturonin para syve të mij në pullazin e dritares së dhomës së ndenjies. Ato më zgjonin nga gjumi çdo mëngjes me zërin e ëmbël të tyre. Dallandyshet, qingjat e vegjël, lulet e portokalleve dhe flladi i mëngjesit ishin gjithë bota ime e mrekullueshme, që më japin akoma adrenalinë të madhe, sa herë më shfaqen para syve dhe qenies sime. Dimri ynë në Grikëhor ishte shumë bujar; ai na mbushte plot kapaset e vajit të ullirit, na sillte kulloshtrën e deleve tona, që ne e ndanim atë së bashku me qingjat e tyre të porsalindur. Unë isha “vëlla qumështi” me qingjat, se pinim në të njëjtën “Nanë-Dele”. Ndërsa pranvera na dhuronte mingaldhetë – bajamet e njoma, erën e barit të njomë dhe të luleve të agrumeve. Bari i harlisur pranveror shtonte shumë qumështin e kopeve të deleve tona. Pranvera e hershme na kthente cicërimat e dallëndysheve që vinin nga larg dhe strehoheshin vazhdimisht në foletë e tyre, të ngjitura në pullazet e shtëpisë sonë. Pranvera ishte e begatë; ajo i jepte fund punëve të rënda për mbledhjen dhe përpunimin e ullinjve të fushës së madhe të Grikëhorit, mbulur me ulli. Ndërsa vera na dhuronte hapësirat e pafund të bahçeve tona buzë detit Jon, të cilat e rrethonin Gjirin e Gumenicës si një gjerdan të madh shumëngjyrësh me prodhimet e bollshme, të herëshme dhe bio. Vera na sillte tjetër gëzim dhe lumturi pa fund, ku ne vëllezërit, së bashku me babanë, zhyteshim në ujët e kristaltë të detit Jon. Atje ishte tjetër natë, ajo më vinte me aq dashuri në gjumin ëmbëlshumë. Kjo ishte “Parajsja” ime, që më nuk e gjeta kurrë dhe asgjëkundi tjetër në botë!

A mundët ta fillonit shkollimin në vendlindje?

Shkollimin e shqiptarëve të Çamërisë në gjuhën amëtare nuk e lejonte qeveria greke, pavarësisht marrëveshjes së bërë ndërmjet saj dhe qeverise shqiptare në atë kohë. Në përgjithësi shqiptarët e Çamërisë refuzonin që fëmijet e tyre t’i çonin në shkollat greke. Ata donin që t’i shkollonin fëmijët e tyre në gjuhën amëtare – shqip, por shteti grek nuk lejonte hapjen e shkollave shqipe. Vëllezërit e mi, Shemia dhe Bidua, filluan shkollën në klasën e parë në greqisht, ndërsa mua më çuan në shkollën foshnjore. Të dy vëllezërit e mëdhenj e ndoqën atë deri në klasë të tretë dhe të katërt. Nuk vazhduan më gjatë se filloi lufta Italo-greke në tetor të vitit 1940 dhe, para saj, qeveria greke na dëboi nga shtëpitë tona drejt Jugut të Çamërisë. Ne shkuam në Arvenicë te shtëpia e Mulla Hashimit. Pas një muaji u kthyem në shtëpi, ku e gjetëm gjithë shtëpinë të plaçkitur nga grekët. Pas largimit të ushtrisë italiane nga Gumenica, përsëri shteti grek na dëboi nga shtëpitë tona, duke na larguar drejt veriut, ku qëndruam në Lopës rreth dy muaj. Brenda një kohe të shkurtër shteti grek na dëboi nga shtëpitë tona dy herë, duke na shkatërruar dhe grabitur me banda gjithë ekonominë familjare. Pas kësaj filloi Lufta e Dytë Botërore, vinin dhe iknin ushtritë greke – italiane – gjermane – greke. Gjatë viteve 1941-1945 nuk bëhej më fjalë për shkollimin tonë.

Ju kujtohen momentet kur mbërriti në fshatin Grikëhor ushtria greke e komanduar nga Napoleon Zerva?

Ushtria vrastare greke kishin arritur në pjesën Juglindore të Grikëhorit dhe nga kodrat e Nistës dhe të Koshovicës po gjuanin herë pas here mbi Grikëhorin. Kur ushtria greke na erdhi pranë, ishte nata e 13-të e Allonarit (korrikut) 1944, ishte ora një e natës. Na foli Zuba, gjitoni, “ngrini fëmilën se në Koshovicë po gjëmojnë topat dhe pushkët! Ata po gjuajnë kundër forcave tona dhe Grikëhorit, ata priten të vinë shumë shpejt edhe këtu”.

Prindërit tanë, në llahtari e sipër, morën gjërat më të domosdoshme nga shtëpia, duke ngarkuar kalin dhe gomarin, si dhe veten e tyre. Ndërsa dy vëllezërit e mëdhenj, Shemia dhe Bidua, ishin nisur me kopetë e dhenëve drejt veriut të Çamërisë. Kurse ne si familje, pasi u ngarkuam sa mundëm, ju bashkëngjitëm varganit njerëzor që kishte ardhur nga pjesa jugore e Çamërisë. Babai dhe Nanëdajua u ngarkuan me gjërat më të domosdoshme, ndërsa Nana mbante në krah motrën, Bejon, e cila ishte dy vjeçe. Lazi, vëllai i vogël, ishte pesë vjeç e gjysmë. Edhe ai mori “mastrapain” e ujit, të cilin nuk e lëshoi asnjëherë nga dora, gjatë gjithë rrugëtimeve të dhimbshme. Mastrapanë ua la trashëgim pasardhësve të tij, të cilin e kanë edhe sot dhe e ruajnë si thesar të tij. Duke lënë shtëpitë, pronat dhe çdo gjë tjetër, si dhe vendin tonë me shekuj autokton, nën breshëritë e zjarreve të armëve vrastare, ne ecnim mbi kufomat e mbetura pa varre nëpër rrugët, përrenjtë dhe monopatet e largimit të dhimbshëm, ndërsa mbi kokat tona nuk pushonin natë – ditë vërshëllimat e plumbave orgurzinj, të cilat nuk na u ndanë asnjëherë, derisa kapërcyem atë kufi që Evropa e mallkuar na e vuri lak në fyt, duke na kthyer në “mish për top” dhe kurban të shtetit grek! Ishte hera e tretë që shteti grek po na përzinte, me forcën e luftës, nga shtëpitë dhe vendi jonë, por kësaj here ai po vriste, therte njerëzit dhe po shkatërronte çdo gjë tonën. Ushtria dhe shteti grek po bënin lemeri dhe barbari çnjerëzore kundëra nesh.

Si e përjetuat tragjedinë, a ndjetë makthe si fëmijë që ishit?

E kam përjetuar deri në dhimbjen më ekstreme këtë tragjedi biblike. Isha vetëm 8 vjeç, por më kujtohen shumë skena tmerri dhe dhimbjeje, që jetojnë ende brenda qenies sime, sot e kësaj dite. Më është vrarë jeta ime që fëmijë! Faktet e jetuara drejtëpërsëdrejti dhe të parë me sytë e një fëmije 8 vjeçar, janë pleksur aq shumë me gjakun dhe shpirtin tim, sa që kam frikë se, edhe kur të mos jem më në këtë botë, do të më ndjekin pas. Ende ne të mbijetuarit e masakrimeve greke ndjejmë erën e shtëpive tona që digjen! Ende shohim dhe ndjejmë erën e tymit dhe zjarrin e pushkëve dhe topave që binin mbi ne, mbi shtëpitë e pasuritë tona! Ende shohim dhe dëgjojmë çdo natë klithmat e grave fatzeza, që ushtria kriminale e shtetit grek u nxirrte fëmijtë nga barqet! Ende ndjejmë erën e mishit të djegur nëpër furra të grave dhe fëmijëve tanë, që me aq kënaqësi shtazarake e kanibaleske i ekzekutonin kryekriminelët zervistë të shtet-kishës greke! Ende shoh trupa grash, burrash dhe fëmijësh të shtrirë përdhe, me barqe të çarë dhe gjymtyrë e koka të prera! Ende çdo ditë dëgjoj ulërimat dhe thirrjet për ndihmë të të masakruarve të pafajshëm! Ende shoh dhe përjetoj maskrimin dhe torturat e mia, të prindërve e vëllezërve të mi, të motrës sime dhe të gjithë fëmijëve të Çamërisë.

Luftrat, masakrat, dëbimin nga vendlindja, nën tytat e armëve dhe grykave të topave të një ushtrie gjakatare- terroristo-pushtuese, nuk ka gjë që i shlyen nga kujtesat tona. Ato janë memorizuar në gjithë qënien tonë. Memorizim që është gdhendur në gjenet tona dhe të pasardhësve tanë.

Si vijoi më tej rrugëtimi, pasi latë shtëpinë?

Mëngjesi na zuri në Gumenicë. Kemi ikur copa – copa, në këmbë, pasi gomarin dhe kalin e kishim ngarkuar me plaçkat më të domosdoshme dhe ca ushqime për të mos na mbetur pa ngrënë. Pa ato plaçka do të kishim vdekur nga të ftohtit dhe shirat e mëdha të atij dimri të zi! Nga Grikëhori deri në Galbaq kemi vajtur në këmbë. Nana në këtë kohë ishte pesë mujshe me barrë dhe, me barkun te goja, po ecte në këmbë. Rrugës, nga tmerret e rrugëtimit, nana u rrëzua dhe u vra dhe djali pesë muajsh në bark i iku. Ishte në prag vdekjeje pas dështimit, por edhe në atë gjendje ishim të detyruar të lëviznim. Në Galbaq u ndamë përfundimisht me Sakon, djalin e xhxhait të nanës, që na shoqëronte. Para se të ndaheshim ai i dha nanës dy lira e gjysmë, dhe i tha: “merri këto që të mos vdesin jenët për bukë”. Ai e dinte që ne nuk kishim para flori, që duheshin për këto kohë të liga. Kur arritëm në Shulash, babai vate të kërkonte djeltë e mëdhej – Shemen dhe Bidon, të cilët akoma ishin fëmijë të vegjël. Shemia 13 vjeç dhe Bidua 10 vjeç. Siç thamë më sipër, babai ata të dy i kish nisur me kopenë e dhenëve tona, në drejtim veriut – Lops – Sajadhë – Konispol. Im atë i gjeti në fushën e Lopsit. Kishin mbetur pa ngrënë tre ditë. Kishin hëngër roka misri dhe pak mish deleje. Babai qëndroi me ta dhe neve erdhi e na mori Fetahu në Galbaq. Nga Galbaqi deri në Lopës erdhëm në këmbë, nën breshërinë e armëve. Në Lopës nana u bë shumë sëmurë. Nga Lopsi deri në Sajadhë ecëm në këmbë, por nana, me motrën Bejon dy vjeçe, shkuan kaluar mbi kalë, se nuk ecnin më dot në këmbë. Për të shpëtuar nga vdekja e sigurt nana dhe motra, babai u detyrua të hidhte nga ngarkesa shumë gjëra që të na siguronte jetën tonë. Në Sajadhë ndenjëm shumë ditë në pritje për t’u kthyer në shtëpitë tona, por ushtria greke vazhdonte masakrimet kundër nesh. Më në fund kaluam Qafë – Botën dhe qëndruam në Fushën e Konispolit. Asnjë ushtar nga të dy anët e kufirit, as shqiptar dhe as grek, nuk pipëtinte gjëkundi.

Mund ta përshkruani pak Fushën e Konispolit në atë kohë eksodi?

Nga fundi i korrikut të vitit 1944, fusha poshtë Konispolit ishte mbushur plot me refugjatë çamë, që kishin shpëtuar nga dora gjakatare e shtetit grek. Ishte mesi i korrikut, ku vapa dhe rrezet e diellit të përvëlonin, se atje nuk kishte asnjë pemë ku të futje kokën. Për t’u ruajtur sado pak nga dielli përvëlues ngritëm çadra me çarçafë dhe qilima. Atje ndenjëm gjithë korrikun dhe gushtin, me shpresën e kthimit në shtëpitë tona. Në Konispol mbaj mend se unë u sëmura rëndë dhe lëngova rreth dy muaj. Nga fundi i gushtit dhe fillimi i vjeshtës së parë u nisëm në drejtim të Mursi – Kllogjerit. Më në fund arritëm gjallë në Mursi, me shpirt nëpër dhëmbë. Babai fillimisht, përpara se të shkonim në Kllogjer, zuri një kalive (kasolle) lopësh me qira në Mursi, ku futëm kokën, e cila na shpëtoi nga vdekja, se për ata që mbetën në baltën e Kllogjerit dhe të ftohtin e atij dimri, ishte një llahtari e madhe për të gjithë. Çdo ditë vdisnin me dhjetra! Kasolle lopësh ishte, por im e pagoi si “frëngu pulën”, me 15 napolona në muaj, që përdoreshin atëhere në Shqipëri dhe që kishin një vlerë të madhe për kohën.

Dhe çfarë ndodhi kur shkuat në Kllogjer?

Ngjarjet në Kllogjer pasuan tmerret e dimrit 1944-1945. Në Kllogjer vdekja ishte e vetmja që na bënte shoqëri. Vdekjet e përditshme ishin kryezonjat në këto hapësira, si kuçedra që nuk kishin të ngopur me ne fatkeqët. Dheu i florinjtë në Kllogjer ishte kthyer në varr gjigand moçalor, që përpiu çdo ditë me qindra shpirtëra njerëzorë, nga korriku 1944 deri në prill – maj 1945. Nuk besoj se kishte vend tjetër në botë ku vdekja të ishte aq e lirë sa këtu. Pasi vdisje duhej vetëm një kazmë dhe një lopatë, si dhe një forcë krahu për të hapur një gropë dhe asgjë më shumë. Shihnim kufoma të vrara e të coptuara, shihnim prindër, fëmijë dhe të afërm të kthyer në kufoma, shihnim dhe përjetonim vdekjen pa fund çdo çast, mëngjes, drekë dhe darkë, çdo ditë, çdo javë dhe çdo muaj. Ishim fëmijë pa fëmijëri, ishim të uritur deri në vdekje, ishim pa shtëpi dhe katandi, ishim të vdekur të gjallë dhe të gjallë të vdekur. Për ne nuk ndriçonte as hëna dhe as dielli, çdo gjë errësirë, asgjë nuk ekzistonte, edhe barëra të egra nuk kishte më në zonën Xarrë – Kllogjer – Mursi – Konispol! Asnjë dorë nuk u zgjat drejt nesh. Ne ishim të dënuar me vdekje, por koha e ekzekutimit ishte e pacaktuar; ajo ishte në funksion të rezistencës së personit për të përballuar urinë, sëmundjet, të ftohtin, shiun. Duart dhe sytë tanë drejtuar lart – drejt qiellit! Por më kot. Asnjë dorë e ngrohtë, asnjë çadër mbi kokë, asnjë kokërr misër, asnjë kininë, asgjë prej gjëje. Ishim të lirë të vdisnim! Qeveria – Sheti Amë, as që na pa dhe as na tha: “Zoti ju dhashtë”! Dhe vërtetë, për ne mbeti vetëm Zoti – Shpëtimtari ynë, Shpresa e pavdekshme e Gjithësisë. Shpresa ishte e vetmja që na mbajti gjallë! Njerëzit vdisnin nga mungesa e shumë faktorëve të rëndësishëm jetësorë: Mungesa e absolute e bukës dhe ushqimeve të tjera. Asgjë prej gjëje të kapërdije në bark. Edhe lakrat e egra u mbaruan. Hirra, e përzierë me një lugë miell misri dhe lakra të egra, bëri të shtynim disa ditë. Një nga të shumtët që ngjisnim kodrën e stanit të Din Janos, për hirrën e djathit të tij, isha edhe unë. Por vllahu i pasur Din Jano na e ndërpreu edhe hirrën e baxhos së tij. Më mirë preferonte ta derdhte atë, se sa ajo të vazhdonte të na mbante ne akoma gjallë! Ende shoh, ndjej dhe përjetoj çdo ditë tmerret e të ftohtin e moçalit të Kllogjerit, të urisë ekstreme, të sëmundjeve, të parazitëve, të të ftohtit, që veproi mbi trupat dhe kokat tona të handakosura, të cilat ishin në grahmat e fundit të jetës! Ende përjetoj dhe shoh ish moshatarët e mij që presnin radhën për në atë botë. Ende shoh Hysnijen e Çumanit, Meremen e Toto Gjulit, tre vajzat dhe vet Selimin, Vërseloten, që vetëm një herë e pashë gjallë në botë, si dhe varganin e pafund që mbushi varrezën e çamëve në Kllogjer.

Ju thoni “ishim të dënuar me vdekje”! Mos vallë është kjo një akt-akuzë e rëndë për shtetin komunist të sapokrijuar?

Siç e kam thënë në librin tim, botuar së fundi, “Rrënjët tona çame -Tiranë 2024”, në Kllogjer ndodhi një genocid tjetër, genocidi i urisë. Përveç genocidit grek që pësuam nga dora gjakatare greke në Çamëri, ne vuajtëm edhe nga “Holodomori”, i cili është vdekja nga uria dhe përkufizon vdekjet masive nga uritë. Është edhe ky një genocid masiv, që korr vetëm vdekje. Kush e bëri “Holodomorin”, genocidin tjetër, atë të urisë, për ne çamët në Kllogjer? Mirë shteti grek ishte kriminal, po shteti i Mëmëdheut tonë ç’farë ishte? Periudha korrik 1944 – prill – maj 1945, plotë 288 ditë, ishte periudha e një genocidi të dytë ndaj popullsisë së Çamërisë në Zonën Kllogjer – Mursi – Konispol, ku gjetën vdekjen mijëra njerëz të çdo moshe, nga i ftohti, mosushqyerja dhe mungesa e çdo gjëje tjetër që njeriu të ekzistojë mbi dhe’. Shumw vite më vonë mora vesh se Misioni i UNRRA-s, me qendër në Uashington, kishte dërguar një ndihmë që i kalonte 1.5 miliardë dollarë, në kuadër të ndihmave për strehim dhe ushqim për refugjatët çamë. Por nga kjo ndihmë kaq e madhe, më kujtohet që ne si familje na dhanë 5-6 kutia metalike ½ kile me bizele, qiqra dhe thjerrëza të gatuara, si dhe disa rroba të përdorura, ndërsa mua personalisht më dhanë një xhaketë ngjyrë blu, që për mua ishte një dhuratë e madhe, dhe një palë këpucë të përdorura. Sidoqoftë ajo xhaketë dhe ato këpucë që mora nga UNRRA – më mbrojtën nga i ftohti dhe copëtimi i këmbëve nga gurët. Qeveria shqiptare u zgjua pasi kishin vdekur rreth 3 mijë shqiptarë të Çamërisë, nga mungesa absolute e kushteve jetësore për të ekzistuar fizikisht si qënie njerëzore, nga uria, sëmundjet, nga mungesa e shtresës dhe mbulesës, ku për ta balta ishte shtresa dhe mbulesë ishte qielli me rrebeshe e shtrëngata shiu.

Çfarë ndjeni sot kur vizitoni Varrezat e Kllogjerit dhe si e komentoni faktin që shteti shqiptar ende nuk u ka dhënë statusin e Varrezave Monumentale?

Përulem, lutem dhe falem për shpirtërat e martirëve tanë, që të prehen atje përjetësisht në paqe. Gjithë atë dhimbje të dikurshme e përjetoj deri në imtësinë më të madhe të qënies sime, kur vizitoj Memorialin pothuajse çdo vit. Emrat e Martirëve të Çamërisë janë gdhendur në murin e madh të këtij Memoriali. Të gjithë janë atje, mungojnë akoma shumë të tjerë, që edhe ata të ngurtësohen në “MURIN E KUJTESËS”. Kaloj me radhë pothuajse të gjithë emrat e martirëve dhe, pas kësaj, kërkoj ata që kemi mundur t’i njohim, ose të afërmit, bashkëfshatarët, njerëzit e farefisit e të tjerë.

Memoriali i të rënëve çamë është një nga më të rëndësishmit e Kombit Shqiptar, të cilin qeveritë e Tiranës nuk e vlerësojnë, edhe pse është një Memorial Dhimbjesh, Heroizmash, Jetësh dhe Lotësh të Çamërisë. Turp! Por falë shqiptarëve të Çamërisë dhe gjithë atdhetarëve, nga të gjitha hapësirat shqiptare, që banojne brenda Shqipërisë politike dhe jashtë saj, si dhe kudo në botë, çdo 27 Qershor Memoriali kthehet në një vend dhimbjesh dhe force për të gjithë Kombin shqiptar.

Ah sikur Përmendore të tilla të ndërtoheshin në Paramithi, Pargë, Filat, Karbunar, Spatar, Gumenicë, Mininë dhe në çdo vend të Çamërisë, ku grekët, së bashku me kishën ortodokse të tyre, e kanë bërë Çamërinë thertore çnjerëzore, me kokat dhe trupat e çamëve shqiptarë.

Zoti Hilmi, si vijoi kalvari i familjes Saqe brenda Shqipërisë?

Në fund të prillit 1945 u nisëm në këmbë dy ditë e ca nga Mursia për në Sarandë. Në destinacion arritëm mbas dite. Këtu na strehojnë disa ditë në kazermat e ushtrisë, duke pritur anijet që do të vinin nga Durrësi, për të na nisur drejt veriut të Shqipërisë. Nisemi nga Saranda me një anije të vogël mallrash, e cila ishte ngarkuar me misër të verdhë dhe me ne emigrantët e Luftës së Dytë Botërore. Udhëtimin Sarandë – Durrës anija e bëri rreth 24 orë. Arrijmë në portin e shkatërruar të Durrësit rreth orës 10.00 paradite. Qeveria vendore na strehoi në kazermat e marinës. Këtu qëndrojmë rreth dy javë, pas kësaj na ngarkojnë në një kamion të hapur dhe na çojnë në Krujë. Në Krujë qëndrojmë rreth dy muaj, pastaj na ngarkojnë përsëri në kamion dhe na çojnë në Mamurras të Vjetër.

Në Mamurras të Vjetër jetuam nga Qershori 1945 deri në Shtator 1953, kur u vendosëm në Tiranë. Shteti shqiptar, nga Saranda deri në Mamurras na ndihmoi për të lëvizur dhe për t’u strehuar provizorisht. Kjo ishte e gjithë ndihma e shtetit shqiptar për familjen tonë. Pastaj filloi integrimi ynë në jetën e vendit, me të mirat dhe të këqijat e kohës ku jetonim. Strehimi në Mamurras ishte dhuratë, pa shpërblim, falë dashamirësisë dhe bujarisë së familjes Xhume Qyshka dhe së bijës – Meremes. Ata njerëz, gjithë mirësi, kënaqësi dhe bujari, u bënë aq të dashur, me pritjen vëllazërore, me ndihmat e mëdha dhe me hapjen e dyerve të tyre. Ne që jetuam tetë vite në Mamurras ishim dhe mbetemi mirënjohës për jetë ndaj tyre. Atje gjetëm një zemër të madhe të shqiptarit bujar dhe dashamirës. Ah sikur të ishte edhe dora e qeverive shqiptare aq e ngrohtë dhe e dashur për ne, sa një pjesë e vogël e duarve dhe atdhetarizmit të shqiptarëve të vërtetë!

A kishte shkollë asokohe në Mamurras?

Në vitin 1949 në Mamurrs u hap shkolla 7 vjeçare. Këtu fillova klasën e 5-të nga shtatori deri në dhjetor. Por babi u detyrua të me dërgonte të punoja si hizmeqar te Bajram Sadria, me origjinë nga Kosova. Fillova detyren e lopçarit, e cila në kohën e verës – fillonte në mëngjes herët deri vonë në mbrëmje, ndërsa në kohën e shkollës shkoja vetëm mbas dite. Me kalimin e kohës ata më trajtonin si djalin e shtëpisë, meqenëse ata nuk kishin akoma fëmijtë e tyre. Kështu kaloi viti 1945 dhe vitet e tjera në Mamurras. Herë çoban lopësh, herë çoban delesh dhe në fund çoban i dhive dhe deleve tona. Dy behare punova çoban delesh tek familja e Ibrahim Bamit, një i arratisur dhe mik e luftëtar i Bazit të Canes, një familje e kamur, por për komunistët ishte familje armike. Në Janar të vitit 1950, i detyruar të lë fare shkollën, fillova punë si punëtor zëvëndësues, në emër të babait, në Ndërmarrjen Lëndë Djegëse Tiranë. Nuk e di arsyen, por në shkollë gjithmonë kam qenë i etur për dije dhe hapësira të pa njohura. Mësuesit ishin ata që të nxitnin për të të rrënjosur dijet e tyre për lëndët që na jepnin.

Largimi familjarisht nga Mamurrasi në vitin 1953 ndodhi pasi babai u detyrua t’i zëvëndësonte dhitë me dele. (Këto u mbarështruan deri nga viti 1958, pas kësaj kohe shteti na ndaloi t’i mbanim në zonën urbane – në zonën e Lagjes Kombinat të Tiranës). Gjendja e ekonomisë familjare u përmirësua në një farë shkalle me shtimin e dhive; ato nga mezi vitit 1954 arritën disa dhjetra krerë. Ato na siguronin ushqimin bazë për jetesë. Këtu mbaron dhe fëmijëria dhe fillon adoleshenca ime. Të tjera gjëra dhe të tjera pengesa dhe arritje do të më dilnin përpara. Por një gjë më dhembte shumë – mungesa e shkollimit. Për fat të mirë në shtator të vitit 1953, u hap Shkolla e Natës për punëtorët e Kombinatit. U regjistrova në klasën e shtatë dhe këtu filloi mjekimi i plagës së mungesës së shkollimit tim. Isha i etur për dije dhe për të gjetur një vend pune të sigurtë, një profesion me baza që të isha i aftë për të krijuar familjen time në jetë. Ky ishte fillimi dhe nuk ju ndava deri sa u diplomova Inxhinier Elektrik në Universitetin e Tiranës në vitin 1972. Por kjo gjë u shoqërua me një punë jo të vogël për shumë vite – punë – studimi – familje dhe asgjë tjetër. Por jam i bindur se po të isha përsëri në ato kushte, do të ndiqja të njëjtin udhëtim në jetë.

Le ta anashkalojmë kronologjinë e jetës suaj familjare dhe karrierën e gjatë si inxhinier, deri sa dolët në pension. Si arritët të shkoni në vendlindje pas gati 80 vitesh, duke ditur që autoritetet greke i kthejnë mbrapsht në kufi të lindurit në Çamëri?

Vajtja në Çamëri ishte një ëndërr për mua, ëndërr e jetës. Grikëhori më ka dalë në ëndërr për herë të parë më 14 shtator 1959. Isha në lule të rinisë, në moshën 23 vjeç. Ishte një ëndërr e çuditëshme, të cilën të nesërmen e hodha në letër. Ëndërra më çoi në “Përroin e Xhindeve”, në lagjen ku kalova fëmijërinë. Papritur fillova të dëgjoja lloj – lloj zërash, të qara, të bërtitura, muzikë. Xhindet herë këndonin, herë ziheshin, kakofoni zërash! Nuk e merrja dot vesh, ishte ditë apo natë…Papritur ndeza një zjarr: Do i mbledh këtu rreth zjarrit, thashë me vete. Fillova t’u flisja xhindeve dhe, nuk kaloi shumë, ato më rrethuan…I mbajta disa minuta, pastaj i largova…Dhe këtu u zgjova. Kur jetoja në Shqipëri, qysh në vitet e para pas hapjes së kufijve, tentova disa herë të shkoja të shihja shtëpinë time, bashkë me shumë nga bashkëpatriotët e mi, bëmë edhe lista si Shoqatë Çamëria dhe ia dërguam Ambasadës për vizë, por ishte e pamundur. Refuzimi ishte kategorik. Nuk e mendoja dot të gjeja rrugë të tërthorta, duke shkuar si refugjat nga mali në shtëpinë time, siç bënë disa të tjerë, duke rrezikur jo pak. Shteti grek i ka mbyllur kufijtë dhe arkivat e Çamërisë për ne. Edhe kur u hoqën vizat, kurrë nuk ka lejuar që ne, të lindurit në Çamëri, të shkojmë lirisht në vendlindjet tona dhe për këtë janë bërë disa deklarata dhe denoncime publike, si dhe protesta drejtuar Ambasadës Greke dhe, për dijeni, Ministrisë sonë të Jashtme. Por askush nga zyrtarët tanë qeveritarë nuk e ka ngritur seriozisht këtë problem pranë qeveritarëve grekë, megjithëse kemi të bëjmë me një shkelje flagrante të të drejtave dhe lirive themelore të Njeriut, sipas Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut, miratuar dhe shpallur nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, me Rezoluten e saj 217 A (III) të 10 Dhjetorit 1948. Si dhe Traktatit të Lisbonës të miratuar dhe nënshkruar nga 27 shtetet e BE-së më 13 dhjetor 2007, dhe që hyri në fuqi në 1 dhjetor 2009, ku të gjitha shtetet, anëtare të BE-së, e ratifikuan atë. Traktati i Lisbonës mbron të drejtat me “Kartën e të Drejtave Fondamentale të Njeriut”, gjithashtu dhe Mbrojtja e të Drejtave Themelore të Njeriut nga të gjitha Konventat Ndërkombëtare.

Një nga arsyet që më shtyu drejt emigrimit në SHBA ishte dhe kjo nëpërkëmbje e të drejtave tona, e shfaqur me gjithë shëmtinë e saj antinjerëzore nga autoritetet shtetërore raciste dhe ksenofobe greke, si dhe mungesa e një dore të ngrohtë nga shtetarët tanë shqiptarë. Atje vërtet kishim fëmijët, por nuk na detyronte njeri të shkonim, aq më tepër në atë moshë dhe kur mund ta përballonim jetesën në Shqipëri . Fëmijët jetonin jetën e vet dhe ishin rregulluar me të gjitha, pasi ishin vendosur atje shumë vite përpara. Por mua s’më mbante vendi. Doja një pasaportë që të hapte portën e shtëpisë sime, të më kthente në Çamëri me dinjitet. Kthimi në Çamëri, si zot i asaj hapësire shqiptare në shekuj, e vlente çdo sakrificë të kësaj bote. Vlera dhe rëndësia e një pasaporte është në raport të drejtë me kredibilitetin shtetëroro- politik që një shtet gëzon ndaj shteteve të tjera dhe në arenën ndërkombëtare.

Në ç’vit emigruat në SHBA dhe çfarë ndodhi më pas?

Ishte shkurti i vitit 2009 kur lamë Tiranën, isha në moshën 73 vjeçare. Lënia e Çamërisë në moshën 7 – 8 vjeçare, dhe lënia për herë të dytë e Shqipërisë në moshën 73 vjeçare, ishte një dhimbje që e ndjen thellë vetëm ai që e përjeton. Fillimi ishte shumë i vështirë për ne në SHBA, se ju bëmë barrë fëmijëve, por nuk po zgjatem. Erdhi një moment që i harrova të gjitha. Ia vleu sakrifica! Amerika më ktheu në Shtëpinë time, në Grikëhorin dhe Çamërinë time, me dinjitet dhe krenari! Në datën 16 qershor 2021, im bir Albi, na preu biletat e udhëtimit për Tiranë – me Lufthans-ën. Ditët e fundit Albi na njoftoi se do të na shoqëronte për në Shqipëri. Disa ditë përpara më dha dhe një lajm shumë të gëzuar, se do të shkonim në Grikëhor – Gumenicë – Çamëri?! Ky ishte një lajm dhe gëzim që e kisha ëndërruar dhe pritur për rreth 80 vite. Dyshimi bëri që të merrnim të gjitha masat e nevojshme për çdo veprim armiqësor dhe të pabesë të shtetit obskurantist grek. Porosita djalin: – Albi, të lutem sigurohu që nga çdo kënd të Çamërisë të kesh ndërlidhje me Ambasadën Amerikane në Greqi dhe Departamentin e Shtetit në Uashington Dc, se pavarësisht se jemi shtetas amerikanë, nga shteti grek çfarë nuk pret! Dhe erdhi dita e nisjes për në Çamëri. Kudo dhe çdo çast ndjeja se mbarapa shpatullave të mija ishte forca mbrojtëse dhe mbështetëse e shtetit amerikan.

Të pajisur me pasaportë amerikane, me këtë “armë” të fortë në duar, unë, ime shoqe dhe im bir, pasi kaluam zonën neutrale, hymë në doganën greke. Përpara na dolën dy policë grekë, të cilët na kërkuan dokumentin e vaksinimit të Cov-19. Ja dorëzuam të tre dokumentat përkatëse, por polici grek reagoi, se ju dukën të skaduara, por një polic tjetër e mbylli shpejt injorancën e kolegut, që nuk dinte se në Amerikë në fillim shkruhet përpara muaji, pastaj data dhe viti. Na bënë “tamponin”, pritëm 15 minuta pasi dolën rezultatet e analizës, pastaj ju drejtuam zyrës së policisë kufitare.

Albi, me tre pasaportat, ju drejtua sportelit përkatës, ndërsa unë dhe Nadirja, nuk lëvizëm nga ndenjëset e makinës. Brenda ne sportel ishte një police femër dhe, sa pa pasaportat amerikane, i vulosi të tria menjëherë. Pas disa çastesh hezitimi brenda sportelit të kufirit, doli një person civil, i cili m’u drejtua mua greqisht. Pyeti diçka, me siguri vendlindjen! Kur më pyeti greqisht u nervozova dhe, me ton të lartë, ju përgjigja anglisht “Eaaattttt hapen…”?! Albi në çast u kthye nga sporteli i doganës greke, dhe ju drejtua policit të veshur civil, duke pyetur se çfarë donte. Shefi doganës greke e pyeti, me një anglishte të çalë: Në ç’vend të Greqisë ka lindur babai juaj? – Në Gumenicë, iu përgjigj im bir. Pastaj e pyeti sa ditë do të rrinim dhe a kishim zënë hotel dhe ku. Albi i tha “tre ditë” dhe i tregoi adresën e hotelit në Pllatare. Polici civil ishte shefi i kufirit grek. Pyeste dhe priste përgjigje, me një qetësi dhe mirësjellje të sforcuar, ndërsa me gjuhën e trupit të tij shfaqte një egërsi të brendëshme dhe përulësi të çuditshme! Kështu sillen grekët ndaj të fortëve me një përulësi të çudishme, dhe tmerrësisht arrogantë ndaj të pamundurëve të mjerë. I kishte zënë rrota bishtin me ne!

Unë, nga ndenjësia e makinës, nuk ja ndaja sytë dhe vëmendjen. Ai ishte i pafuqishëm dhe i detyruar të sillej ashtu, pasi s’dihet se ç’lloj udhëzimesh do të kenë nga shefat e tyre për vizitorët që vinë nga shtete të ndryshme të fuqishme?! Grekët kanë një shprehje: Dorën që nuk e kafshonin dot, je i detyruar ta puthësh! Për ne nuk kishte asnjëlloj rëndësie sjellja e tyre, pasi ne e dinim dhe ndjemë se sa të mirësjellshëm janë ata me ne shqiptarët, dhe veçanërisht me ne çamët. Kur pamë sjelljen e tyre ndaj atyre me pasaportë shqiptare dhe përulësinë e vëllezërve dhe fëmijëve tanë që kalonin këtë portë, ndjemë një dhimbje të madhe shpirtërore. Sa pasaporta shqiptare kanë shkarravitur, grisur dhe hedhur në koshin e plehrave këta “trima”, vetëm se ishin shqiptarë!

Si vazhdoi itinerari i vizitës suaj në Çamëri?

Makina nisi “fluturimin” nga Qafe Bota drejtim Gumenicës, Grikëhorit, Pllatares, Paramithisë, Prevezës, Margëlliçit dhe në gjithë hapësirat e tjera të mrekullueshme të Çamërisë. O Zot, sa krenar që ndihesha! Një adrenalinë e papërballueshme me përfshiu gjithë qënien. Po i flisja me zë të lartë Çamërisë sime, që aq shumë më kish munguar. Zemra më gufonte, dejet dhe venat e mija po shpërthenin nga lumturia. Nuk ngopesha me vezullimin e agimit madhështor, ajrin e freskisë mëngjesore të Çamërisë, të kësaj dite të ëndërruar dhe munguar prej 77 vitesh, ose prej 28.124 ditësh, ose më saktë prej 674 976 orësh. Nuk ecja në tokë, por herë fluturoja që të shihja dhe shijoja çdo gjë të Çamërisë sonë të munguar aq shumë dhe herë zbrisja në tokë dhe puthja çdo pëllëmbë të kësaj toke, e cila është më e ëmbla në gjithë rruzullin tokësor dhe që më mungon dhe më ka munguar jashtëzakonisht shumë gjatë gjithë jetës sime larg saj. Ishte shumë mall, shumë dhembje dhe shumë endërra që më ishin akumuluar në çdo qelizë të qënies sime dhe jo vetëm mua, që nuk na u ndanë çdo minutë, çdo orë, çdo ditë, çdo muaj dhe çdo vit, gjatë gjithë jetës sonë larg Çamërisë. Ne mbartim mbi veten tonë edhe dhimbjet e prindërve, motrave dhe vëllezërve tanë dhe jo vetëm, që e lanë këtë botë me dhimbjen e madhe të mungesës së Çamërisë. Ata ikën duke marrë me vete brengat, torturat dhe vrasjet e të dashurve të tyre dhe të Çamërisë. Unë shikoja, dëgjoja dhe ndjeja me shpirtin, jo vetëm të qënies sime, por edhe të babait, nanës, tre vëllezërve, që e lanë këtë botë pa e parë dhe pa e ndjerë Çamërinë, por edhe me shpirtin e të gjithë atyre që ikën të përmalluar dhe të vrarë shirtërisht për Çamërinë tonë. Albi dhe Nadirja, gjithë sy e veshë, ishin drejtuar nga unë se gjithë kjo adrenalinë, përzier me dhimbje, që shfaqej në gjithë qënien time, ishte e rrezikshme! Ata ishin tepër të shqetësuar, se në të tilla shpërthime njeriut ç’farë nuk i ndodh! Sa filloi udhëtimi, Albi vendosi në punë kamerën në pjesën e parë të makinës, e cila regjistroi, me një cilësi shumë të lartë, gjithë rrugëtimin nga Qafë – Botë – Gumenicë – Grikëhor – Pllatare. Në orën 9:30 nisemi gjatë bregut të detit Jon në drejtim të Gumenices. Nuk kaloi shumë dhe pas na ndiqte një makinë me targa greke, Tip “Tayota Yaris” ngjyrë blu, me dy persona civilë në ulëset e para. Duhet theksuar se makinat që na ndiqnin në distancë ndërroheshin herë pas here, po ashtu edhe personat. Ata mundoheshin të mos shfaqeshin se na ndiqnin ne, por Albi shpesh herë u bënte surpriza, të cilët i nxirrte zbuluar. Arritëm në Portin e Trageteve në Gumenicë (Te ish baçet dhe pemëtaritë tona Grikëhorite, afër gadishullit të Gonesë, ku në atë kohë në atë vend ne bënim plazh në det gjatë verës). Albi kthehet me shpejtësi në rrugët e portit duke u humbur nga ndjekja e tyre. Ata, të hutuar kërkojnë, por pas disa çastesh Albi ju del para në një kthesë para se të niseshim për në hotel në Pllatare (ky veprim i tyre është regjistruar edhe në kamer). Këtë gjë Albi ua bëri disa herë atyre, duke u dhënë mesazhin se për ne ishte e qartë se çfarë ishin dhe ç’farë detyre kishin nga shteti i tyre, për ndjekjen tonë në çdo hap. Albi kishte prenotuar që nga Neu Yorku në Hotelin “BLU BAY” – Pllatare, një dhomë gjumi dhe guzhinë. Pllataren po e shihja për herë të parë, ashtu si pothuajse gjithë Çamërinë. Pllatareja shtrihet në një hapësirë fushoro – kodrinore, të rrethuar nga të dy anët Veri – Lindje dhe Jug – Perëndim nga dy kodra, ndërmjet tyre shtrihet një gji deti kristal, relativisht i vogël. Hoteli ishte në kodrën Jug – Perëndim, rreth 80 metra mbi nivelin e detit. Panorama para hotelit është e mrekullueshme si gjithë Çamëria.

Në orën 11:00 (12:00 me orën greke) lamë bagazhet në dhomë dhe dolëm për disa momente në verandë, pastaj unë me Nadirin dolëm për plazh në pishinën e hotelit, ku ndenjëm deri në ora 1:00 pm, pastaj zbresim poshtë në qendër të Pllataresë për drekë.

Albi parkoi makinën në një parking afër restorontit, por makina nuk ishte nën vëzhgimin tonë. Ndjekësit – eskorta greke – ishin fshehur diku afër. I pikasëm sa dolëm nga restoranti. Dolën nga strofka ku ishin fshehur dhe, në një distancë të caktuar, filluan të na ndiqnin.

Pas drekës u nisëm për në Grikëhor; shkuam lart deri në Grikëhorin e Ri, në Koklezën tonë të platacioneve të ullive. Përpara nesh, nga lartësitë e Kodrave të Koklezës. u shfaqën shtëpitë e rrënuara të Grikëhorit, konturet e mureve të mullirit të erës si dhe gjithë fusha e ullive të Grikëhorit dhe tutje shtëpitë e Ledhëzit dhe gjithë Gumenica, ndërsa në anën tjetër, Veri-lindje, u shfaqën konturet e mureve të Salicës dhe tutje, matanë detit, Korfuzi. Pas na ndiqte “eskorta greke” me një tjetër makinë ngjyrë gri. Ishte e pamundur të shkëputeshim nga “eskorta” për të shkuar në shtëpinë tonë, në Grikëhorin e Vjetër, siç e quajnë tani pushtuesit e Çamërisë – grekët. Para syve na u shfaqën shtëpitë tona, të “Grikohorit të Vjetër” të rrënuara, të shkatërruara dhe të grabitura nga pushtuesit grekë si dhe nga mungesa e të zotëve. Një trishtim i madh. Një pamje makabër. Në Grikëhor çdo gjë që na përfaqësonte ne shqiptarët autoktonë e gjetëm të rrafshuar, shtëpitë, xhamitë dhe çdo shenjë tjetër shqiptare. Kudo syri të zinte veçse dhimbje dhe shkatërrime!

Grikëhori ynë, si çdo fshat dhe qytet i Çamërisë sonë, ka mbetur si një muze natyral dhe akuzues ndaj barbarive greke. Çdo krim është i dukshëm dhe i prekshëm, i pamë dhe i ndjemë thellë në shpirtërat dhe fizikun tonë. Na duhej të ecnim në këmbë një pjesë jo të vogël të rrugës dhe më e keqja ishte se unë e kisha shumë të vështirë të “qëlloja” menjëherë në “shenjë”, ika fëmijë dhe po kthehesha plak. Gjurmët e dikurshme të vendit, rrugët, shtëpitë dhe të gjithë Grikëhorin, të memorizuara në kujtesen time, grekët e ardhur i kishin zhdukur.

Shtëpinë që e lamë nuse të re, pa nusëruar akoma mirë, të cilën e kishte stolisur dhe zbukuruar babai me gjithë dashurinë e shpirtit të tij në vitin1936, e gjetëm me kocka dhe brinjë të copëtuara, por sidoqofte ajo ishte akoma gjallë dhe na u duk se na uroi mirëseardhjen.

Nga shtëpitë dy dhe tre katëshe të Grikëhorit, gjatë këtyre rreth 80 viteve kishin mbetur disa mure gjysmë të rrënuar, por në përgjithësi muret ishin rrafshuar nga vjedhjet e grekëve dhe vllehëve të ardhur nga thellësitë e Greqisë, si dhe nga amortizimi fizik i tyre nga mungesa e të zotëve. Brenda mureve të ish ndërtesave tona kishin mbirë dhe ishin rritur ullinj. Në gjithe Grikëhorin rrallë mund të shfaqej ndonjë ndërtesë e re. Shtëpi të rrënuara pafundësisht, ullinjtë, pronat dhe çdo gjë pa zot! Edhe varret e të parëve tanë nuk i pamë asgjëkundi, asnjë faltore dhe çdo shenjë shqiptarizmi e zhdukur nga shteti dhe kisha greke!

Nuk takuat asnjeri në Grikëhor?

Kuvendova me varret e munguara të paraardhësve- të shkatërruara nga shtet-kisha greke. Kuvendova me muret e shtëpive të rrëzuar, të rënë, të rrafshuara dhe me themelet e tyre… Kuvendova me ullinjtë, bajamet e bacës së Nanëdajos dhe me shegët e Nanës. Kuvendova me trimin e shtëpisë, “Kollofin e Zi”, i cili dha jetën e tij dhe nuk lejoi ushtarët grekë t’i afroheshin shtëpisë sonë. (Ai mbeti “dëshmor” i parë i lagjes sonë).

Po ashtu kuvendova me Mullirin e Erës dhe kujtuam kohët e mrekullueshme kur ne shkonim me koopenë e dhenëve tona pranë dhe afër tij. Mullirit i kishin shkulur krahët madhështorë të tij. Atij i kishin hequr madhështinë, njëlloj sikur gjeneralëve t’u heqësh spaletat. Kuvendova me heroin e Grikëhorit – Çamërisë, Sheremet Dulin, i cili dha jeten e tij me mitraloz në dorë, duke luftuar me vetmohim së bashku me luftëtarët e tjerë të Çamërisë kundër zervistëve grekë, për të na shpëtuar ne, nga ajo dorë gjakatare që coptoi Paramithinë në pabesi. Kuvendova me partizanin Shaban Hamit Mero, që ishte inkuadruar që në fillimet e luftës kundër nazistëve gjermanë, në Batalionin Ali Demi, që në pabesi e vranë dhe zhdukën çdo gjurmë të tij. Kuvendova me dëshmorët partizanë çamë, që dhanë jetën për çlirimin e vendit, si dhe me partizanin grikohorit, Smal Mani, pjesëtar në Batalionin “Ali Demi”, i cili u pre në besë nga drejtuesit – tradhtarët grekë të Varikizës, së bashku me më shumë se 800 partizanë çamë të tjerë, që luftonin kundër nazistëve hitlerianë në zonën e Çamërisë.

Kuvendova me Hodo Hamzain, Tahir Alikon dhe shumë grikëhorit të tjerë, si dhe me dhjetra e qindra djem dhe burra çamë, që nuk lejuan kriminelët grekë që të kishin vrarë, therur dhe zhdukur gjithë shqiptarët e Çamërisë, siç e kishin planifikuar shteti grek dhe N. Zerva, ushtria monarko – fashiste greke, së bashku me Uillsonin – kryeministrin e Anglisë.

E vizituat të gjithë Çamërinë?

Unë nuk kisha dëshirë dhe mall vetëm për shtëpinë time, por për çdo kënd dhe cep të gjithë Çamërisë. Pas kthimit nga Kokelza – Grikëhori i Ri, nisemi për t’i rënë qark gjithë Çamërisë. Hymë në autostradën Gumenicë – Janinë dhe në një dalje të saj u drejtuam drejtë Paramithisë. Po udhëtonim për herë të parë në vendin e martirizimit të qindra njerëzve të pafajshëm dhe paqësorë të masakraruar nga barbarët dhe kriminelët grekë. Grikëhorin dhe Gumenicën e kaluam me shpejtësinë e një kortezhi mortor të ulët, për të marrë me vete sa më shumë aromën dhe ëmbëlsinë e tyre, si dhe të gjithë hapësirës së Çamërisë. Kaluam buze detit Jon, në plazhin tonë ranor, ku notonim gjatë behareve tona të mrekullueshme. Në këtë det të kristaltë, ku dikur miku dhe shoku i Babait, bashkëfshatari Gaq Sardhelja, gjuante dhe shiste peshk të freskët në Grikëhor dhe në Gumenicë – Skalome.

Pasi lamë pas Gumenicën, diku rreth 15 km larg saj, u shfaq tabela e degëzimit të Filatit, më tutje, afër kufirit shqiptar, ura e lumit Kalama, e cila edhe kjo mbart mbi vete krimet e mëdha të ushtruara gjatë dëbimit të dhunshëm në çdo cep të gjithë Çamërisë. Lumi Kalama u skuq nga gjaku i qindra e qindra kufomave të copëtuara nga gjakatarët kriminelë grekë! Filati, Lumi Kalama, Paramithia, Karbunari, Minina, Spatari, Gumenica, Parga, Grikohori, Grava, Margëlliçi, Spatari dhe gjithë Çamëria u lanë në gjak nga shteti dhe kisha kriminale greke.

E mbyllëm kësaj here vizitën aq të ëndërruar në Çamërinë tonë, pa mundur të shmalleshim plotësisht me vendin tonë të munguar. Dhimbjet na u shtuan…E përpimë dhe e bëmë një me shpirtin dhe qënien tonë të gjithë Çamërinë, gjatë “fluturimit” që bëmë në këtë ditë të gjatë të Qershorit të vitit 2021. Kishim në plan të rrinim më shumë në Çamëri, pasi na mbetën pa përshëndetur Filati, Parga, Arta, Filipiadha dhe Janina, por…Gjatë gjithë kohës së qëndrimit në Çamëri, forcat shtetërore greke nuk na u ndanë asnjë moment, duke na ndjekur në vazhdimësi dhe pandërprerje gjatë gjithë lëvizjeve tona, që nga Qafë – Bota – Gumenicë – Pllatare – Paramithi- Prevezë – Margëlliç dhe deri sa u kthyem përsëri në kufirin Shqipëri – Greqi.

Duke qenë qytetar të lirë amerikan, me të drejta të plota që na jep Kushtetuta dhe të gjitha ligjet amerikane, ato të OKB-së dhe ato universale, akuzoj shtetin grek për dhunën dhe pasojat psikologjiko – moralo – shëndetësore, që pësuam ne gjatë vizitës në Çamëri, nga veprimet e dënueshme të shtetit grek.

Cili do të ishte apeli juaj drejtuar shtetit dhe qeverive shqiptare?

Drejtuesit e shtetit shqiptar dhe përfaqësuesit qeveritarë, duhen të jenë mbrojtësit kryesorë të kombit shqiptar, jo vetëm brenda Shqipërisë “londineze”, që ka mbetur pas copëtimit, por i të gjithë kombit shqiptar, i cili shtrihet në pesë shtete. Ky është një detyrim kushtetues, ndaj qeveritarët tanë duhet t’i thërrasin mendjes mirë, se ndryshe do marrin damkën e tradhtisë kombëtare! Fateqësisht, drejtuesit dhe politikanët e shtetit shqiptar kanë 80 vite që kanë futur kokën në rërë si struci për problemet kombëtare.

Shteti shqiptar pa kurrfarë dinjiteti, një shtet vasal dhe inferior, shkel Kushtetutën e Shqipërisë me të dy këmbët?! Përse duhet të hiqet fjala “Çamëri”?! Shtetarët shqiptarë, jo vetëm që varrosën çështjen çame, duke mos e ngritur zërin kurrë atje ku duhet, duke mos e vizituar ndonjëherë zyrtarisht Çamërinë, por nuk u interesuan asnjëherë as për emigrantët, as për çamët shqiptarë ortodoksë të Çamërisë, për të ruajtur indentitetin e tyre shqiptar. Ndërsa presidentët dhe kryeministrat grekë, jo vetëm që kanë ardhur vazhdimisht për të vizituar të ashtuquajturin “minoritet grek” në Shqipëri, por pa njoftuar fare shtetin shqiptar, kanë bërë edhe fushatë në kohë zgjedhjesh, duke futur hundët në punët politike në Shqipëri, duke u përpjekur të sajojnë minoritet grek edhe atje ku s’ka dhe duke i nxitur që të shpallin “autonominë” e tyre!

Ndërsa zonën e Jugut te Shqipërisë shteti grek po e mbush me varrezat imagjinare të ushtarëve pushtues grekë të viteve 1913-1914 dhe 1941! Të gjitha këto na revoltojnë pa masë, na vrasin shpirtërisht. Kaq i përulur dhe pa dinjitet është shteti ynë shqiptar, duke lejuar grekët të ngulin “Gozhdën e Nastradinit” në shtëpinë tonë, që sa herë t’u teket grekëve të vijnë dhe të varin “hejbet” e tyre këtu?

Shteti grek nuk ka bërë as më minimumin e mundshëm për të lejuar riatdhesimin tonë, kompensimin e dëmeve të shkaktuara, rikthimin e të gjitha të drejtave, sipas ligjeve dhe Konventave Ndërkombëtare, të miratura dhe të nënshkruara edhe nga vetë Greqia. Madje nuk ka kërkuar as falje për krimet dhe spastrimin e plotë etnik që bëri, por mohon çështjen çame si inekzistente dhe, nga ana tjetër, mbajnë akoma në fuqi “Ligjin e Luftës” me Shqipërinë! Po ashtu stimulon dhe subvencionon me të gjitha format dhe dredhitë politikën armiqësore ndaj nesh shqiptarëve të Çamërisë. Përse nuk ka zbatim të parimit të reciprocitetit ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë? Përse duhet të mbahet pushteti me pazare antikombëtare?! Duhet theksuar fortë se edhe Europa ka fajin e saj, duke lejuar që shteti grek të përdorë çdo gjë kundër emigrantëve shqiptarë, për të cilët ka marrë dhe fonde të posaçme nga BE, duke lejuar diskriminim, ndërrim të fesë, të identitetit, të emrave, të vendlindjeve, si dhe duke mbyllur sytë e heshtur si gur varri para vrasjeve të qindra shqiptarëve të pafajshëm çamë, pa u ndëshkuar nga askush.

Dhe, së fundi, një mesazh për bashkëpatriotët çamë?

Plagët tona rrjedhin gjak akoma, ndaj ne nuk mund të heshtim! Askush nuk e vë ujin në zjarr për ne. Plagët tona nuk i shqetësojnë ata, por zëri jonë dhe ndonjë rrëfim me shkrim për krimet që kanë bërë duket se i vret! Lufta jonë duhet të vazhdojë me përkushtim nga vetë ne çamët dhe me miqtë tanë ndërkombëtarë, derisa Çështja Çame të gjejë zgjidhje. Shteti dhe reaksioni grek në Greqi dhe në Shqipëri po luftojnë dhe investojnë miliona euro për të na përçarë dhe shuar zjarrin e luftës sonë për drejtësi dhe kthimin në vatrat tona. Këtë gjë nuk duhet ta harrojmë asnjëherë, pa nënvlerësuar forcat tona, pasi ne kemi të drejtën e pakundërshtueshme me vete, që e di gjithë bota.

Shteti shqiptar, partitë politike shqiptare, me sa duket do të vazhdojnë të luajnë politikën e Strucit, si gjithmonë, duke injoruar problemin çam dhe të Çamërisë. Prandaj, si themelues i Shoqatës “Çamëria” dhe Kryetar i saj në vitet 1997-2000, mendoj se del detyrë kryesore e SHA ”Çamëria” që të aktivizojë të gjitha degët, në Tiranë dhe në rrethe. Analizën e punës të SHA “Çamëria” duhet ta bëjnë kryesitë përkatëse dhe të merren vendime të rëndësishme për forcimin e luftës sonë të drejtë për zgjidhjen e problemit çam. Çamëria është shpirti i gjithë çamëve. Ajo ka qenë dhe do të mbetet përjetë, derisa pasardhësit tanë ta gëzojnë atë. Me siguri dita e zgjidhjes së problemit tonë do të vijë, siç i erdhi Kosovës. Ndaj, e ritheksoj, t’i dalim zot Çështjes Çame dhe Çamërisë. T’i rikthehemi veprimtarive dhe protestave masive, brenda dhe jashtë Shqipërisë. Të mos harrojmë se me vete kemi gjithë shqiptarët e vërtetë, kudo që ata janë sot, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal te Zi, Turqi, Amerikë dhe në Diasporë, madje dhe në Buenos Aires të Argjentinës.

Nuk ka forcë në botë të zhdukë emrin ÇAMËRI dhe ÇAM!

Të shuajë zërin dhe forcën tonë, që buron nga E DREJTA!

Bisedoi: Arben ILIAZI