Akademik Valter Memisha/

Pas 10 vjetësh leksikografia shqiptare mbush moshën 400-vjeçare. Dihet se ajo e ka nisur rrugëtimin si leksikografi dygjuhëshe dhe rreth 130 vjet më parë nis rrugëtimin dhe si leksikografi njëgjuhëshe shpjeguese, cak kohor kur hap pas hapi filluan të hartohen dhe të shkojnë te përdoruesi fjalorë të ndryshëm shpjegues të gjuhës shqipe.

Rrugëtimi i leksikografisë njëgjuhëshe ka pasur veçoritë e veta, kushtëzuar nga faktorë të ndërliqur gjuhësorë e jashtëgjuhësorë. Hartimi i fjalorëve dygjuhësh gjuhë e huaj – shqip apo shqip – gjuhë e huaj ka qenë sipërmarrje vetjake e autorëve dhe ata njihen më shumë si personalitete të spikatura në lëmin e kulturës sonë kombëtare, sesa si leksikografë të mirëfilltë. Të tillë markim e vërejmë dhe për leksikografinë njëgjuhëshe shqip-shqip, që nga vepra e parë për të cilën kemi informacion e deri në mesin e viteve ‘50 të shekullit të kaluar (shekulli XX), kur hartohet institucionalisht Fjalori i gjuhës shqipe, 1954 (vepër në grup, i hartuar në Institutin e Shkencave).

Prurjet fushën e leksikografisë shpjeguese mund të hulumtohen në dy periudha të mëdha kohore: prurje në periudhën e Paraluftës (deri në vitin 1944) dhe prurje në periudhën e Pasluftës (1945 – sot).

Madje, prurjet e periudhës së parë mund t’i shohim në dy segmente kohore:

a. Prurje para shpalljes së Pavarësisë e që i kanë fillesat në gjysmën e dytë të shek. XIX.

b. Prurje pas shpalljes së Pavarësisë (1912-1944).

Në segmentin e parë kohor (deri në 1912), krahas përpjekjeve të jashtëzakonshme për shkrimin e shqipes dhe hapjen e shkollës shqipe, fillon puna misionare për mbledhjen e pasurisë leksikore të gjuhës sonë amtare nga të gjitha burimet e mundshme e sidomos nga goja e popullit, si dhe puna për krijimin e terminologjisë e të sistemeve terminologjike me brumin shqip, duke shkuar, madje nganjëherë deri në purizëm. Krahas hartimit të abetareve e të gramatikave, koha trysnonte dhe hartimin e fjalorëve shpjegues tepër të nevojshëm, të domosdoshëm e të pazëvendësueshëm. Në fushën e leksikografisë shqipe, të tërheqin vëmendjen tri vepra, që tria me disa veçanti, për të cilat do të ndalemi shkurt, në funksion të tematikës së kumtimit tonë.

Kultura kombëtare shqiptare dhe vetë historia e popullit tonë njeh në këtë kohë dy dijetarë mendjendritur: Sami Frashërin e Kostandin Kristoforidhin, të cilët, ndër të tjera, krahas prurjeve me vlera të jashtëzakonshme në disa fusha të albanologjisë dhe jo vetëm, janë marrë drejtpërdrejt me leksikografi, duke hartuar edhe nga një fjalor shpjegues. Kurse vepra e tretë i referohet “Fjaluerit të rii të Shqypes”, i njohur ndryshe edhe si “Fjalori” i Shoqërisë “Bashkimi”.

Po japim më poshtë një informacion rreth tyre, më shumë përmes citimeve, sesa përmes përgjithësimeve:

1. Studiues të ndryshëm, kanë rënë në gjurmë të punës së Sami Frashërit për një fjalor shpjegues të shqipes. Ndër ta edhe akademik J. Bulo, i cili, pasi vlerëson punën madhore të të ideatorit të Rilindjes sonë kombëtare se “Pas hartimit të abetares e të gramatikës, prej Samiut do të pritej në mënyrë krejt të natyrshme edhe hartimi i një fjalori të shqipes. Do të ishte paradoksale që ky atdhetar dhe intelektual i madh, të cilit leksikologjia turke i detyron si dihet, vepra kapitale, të mos kishte menduar e punuar për një fjalor të gjuhës së mëmës; do të ishte paradoksale që të mbetej jashtë projektit të tij gjuhësor hartimi i një fjalori të shqipes me të cilin ai do të plotësonte korpusin e veprave themelore për qenien, mësimin, lëvrimin dhe kodifikimin e një gjuhe, për të dëshmuar me plot gojën se shqipja u bë, si i shkruante bashkë me Naimin, më 1898, Murat Toptanit”, shkruan se “Nuk ka asnjë dyshim se Samiu e pati njëmendësuar dhe këtë pjesë të projektit të tij gjuhësor, pra se e pati hartuar fjalorin e shqipes. Këtë e dëshmon dhe J. Vretoja në një letër dërguar Th. Mitkos më 23.11.1885, letër që kemi pasur rastin ta gjejmë në arkivin e Mitkos në Aleksandri ku shkruhet: Fjalëtore ka zën’ e bën edhe Sami beu, dhe unë vetë ja numërova mbi gjashtë mijë fjalë rrënjë që me të dalat të paktën bënenë dy a tri herë aqë.”

Akad. J. Bulo duke iu referuar këtij burimi, vë në dukje se “Nga ky pohim i Vretos si një dëshmitar okular dhe i besueshëm, provohet se mendimi për një fjalor të shqipes nuk kishte mbetur thjesht një projekt, por dhe se ishte realizuar dhe se ai fjalor kishte të paktën 12-18.000 fjalë.”

Ky studiues madje përcakton dhe me të drejtë (mbi një të vërtetë të qëndrueshme), pra jo a priori, edhe llojin e fjalorit, duke tërhequr vëmendjen se “… po të nisemi nga fakti se Samiu hartoi një gramatikë shqip të shqipes, ndryshe nga Kristoforidhi, edhe fjalori i tij, si pjesë e projektit për veprat themelore të shqipes, duhet të jetë një fjalor i tipit shpjegues shqip-shqip po ndryshe nga fjalori i Kristoforidhit, i cili fjalën shqip e shpjegon përmes greqishtes.”

Fakt është se gjithë ç’parashtruam, gjendet në një truall hamendësimesh, sepse Fjalorin nuk e njohim akoma, edhe pas 130 vjetësh, pas hartimit të tij (apo të dërgimit për t’u shtypur). Akad. J. Bulo vëren se “Pikëpyetjet që mbeten pas kësaj dëshmie kanë të bëjnë me fatin e fjalorit, me faktin pse s’u botua dhe me tipin e tij. Naimi (Frashëri, – shënimi ynë, V.M.), në një letër të vitit 1896, që ia drejton me sa duket V. Terpos në Bukuresht, i premton se do t’ua dërgojnë për shtyp fjalorin, pasi të botohen veprat e tjera që kanë zënë radhën në shtypshkronjën e Bukureshtit. Por, si dihet, vepra nuk u botua ndonjëherë dhe pas këtij njoftimi askush nuk bën më fjalë për të.” Mosgjetja e veprës ende, ngarkon institucionet tona shkencore e shtetërore me përgjegjësi jo vetëm intelektuale.

2. Njihet puna e jashtëzakonshme e rilindësit tjetër të shquar, e Kostandin Kristoforidhit, për të hartuar një fjalor shpjegues të shqipes. Ai bëri vjelje e mbledhje të fjalës shqipe nga të gjitha burimet e mundshme (sidomos në terren), një punë vërtetë sizifiane për kushtet në të cilat ai punoi. Vepra e botuar në vitin 1904, ka 11.675 zëra leksikografikë. Puna hartuese i rroku mbi 20 vjet dhe së shumti mund të ketë nisur nga viti 1860, sepse në vitin 1882 Fjalori ishte i përfunduar dhe “Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip” e Stambollit u kërkoi shqiptarëve të Bukureshtit për të ndihur në botimin e tij.

K. Kristoforidhi donte të hartonte një fjalor të shqipes për shqiptarët dhe për këtë punoi. Ndaj dhe vepra e botuar postmortum u titullua Leksikon tis allvaniqis gllosis (Fjalor i gjuhës shqipe). Dhe për nga lënda që mbart, është vlerësuar si i tillë, si fjalor shpjegues i gjuhës sonë dhe jo si një fjalor i mirëfilltë dygjuhësh, edhe pse e ka fjalësin në shqipe të shpjeguar me fjalë në greqishte.

Vepra është nga më të studiuarat në albanologji, në tërësinë e vet dhe në shumë prerje. Akad. J. Thomai shkruan se “Fjalori … i Kostandin Kristoforidhit është në përgjithësi dygjuhësh, shqip-greqisht, por ai nuk kishte për qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten. Ai synonte të hartonte fjalorin e shqipes për shqiptarët, prandaj edhe vepra u botua me titullin “Fjalor i gjuhës shqipe”, kurse greqishten e përdori si mjet shpjegues.”

Akad. J. Thomai shkruan më tej: “Përgatitja gjuhësore dhe synimet e autorit u pasqyruan edhe në vlerat e “Fjalorit …”. Me njohuritë e tij për shqipen dhe me këmbënguljen e kujdesin prej gjuhëtari të ndërgjegjshëm, Kostandin Kristoforidhi gjatë disa vjetëve rresht mblodhi fjalë e frazeologji nga goja e popullit, që i përfshiu në fjalorin e tij jo si pasuri dialektore, por si pasuri e përbashkët e shqipes… Kostandin Kristoforidhi është i pari që ndërmori hartimin e një fjalori të gjuhës shqipe pa ia ngushtuar bazën në një dialekt a të folme, si kishin vepruar hartuesit e fjalorëve të mëparshëm.”

Akad. J. Thomai e sheh këtë vepër si fillesë të rrugëtimit të leksikografisë njëgjuhëshe të shqipes. Sipas tij, “Me Fjalorin e tij Kostandin Kristoforidhi hodhi hapat e parë edhe për fjalorin shpjegues të shqipes. Ai nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë, por jo rrallë, krahas fjalëve gjegjëse në greqishte, ai vë për fjalët shqipe edhe sinonime ose shpjegime shqip.”

3. Siç u shprehëm më lart, para vitit 1912 në fondin e leksikografisë së gjuhës shqipe veçohet dhe një tjetër vepër shumë e rëndësishme: Fjalori i Shoqërisë “Bashkimi”, Shkodër. Sipas prof. Xh. Lloshi, “pas Fjalorit të Frang Bardhit (1635) dhe të K. Kristoforidhit (botuar më 1904) vepra më e rëndësishme e leksikografisë shqiptare deri në mesin e shek. XX është Fialuer i Rii i Shcypes. Perbâam Préie Shocniiét t’Bashkimit, shtypur në Shkodër më 1908 dhe që njihet shkurt si Fjalori i Bashkimit.”

Fjalori përdallon se për herë të parë në traditën tonë leksikografike kemi një vepër të hartuar nga grup autorësh, duke çelur një rrugë të re dhe shumë më frytdhënëse në hartimin e veprave leksikografike njëgjuhëshe të një vëllimi më të madh dhe të tipologjive të tjera përmbajtësore.

Nga ana formale, Fjalori i “Bashkimit” duket sikur është fjalor dygjuhësh, shqip-italisht, por jo. Gjithnjë sipas prof. Xh. Lloshi, që ka bërë dhe Parathënien për botimin anastatik të tij, Botimet “Fishta”, 2018, “Jo rastësisht titulli i librit dhe parathënia nuk lënë shteg për ta marrë si fjalor dygjuhësh. Në rrethanat e njohura, kur zotëronte një prapambetje e gjerë e arsimit shqip, kjo do të thoshte se dijet e gjuhës së shkruar ishin të kufizuara, por kjo nuk do të thoshte se nuk kishte shqiptarë të shkolluar në gjuhë të huaja ose që njihnin në këtë rast italishten. Me këtë mënyrë zgjerohej rrethi i përdoruesve, njëkohësisht arrihej përcaktimi më i përpiktë i kuptimeve. Kështu i shërbehej edhe njohjes më të mirë të shqipes nga të huajt, interesimi dhe ndihma e të cilëve ishin një ndihmë për çështjen kombëtare. Edhe për këtë pikë hartuesit shfaqnin shpresën e një botimi të ri, kur të përhapej më gjerësisht gjuha e shkruar, se nuk do të nevojiteshin më përkthimet italisht. Nga një anë tjetër, nuk ishte kjo një zgjidhje e papritur.”

Sipas prof. XH. Lloshi, “këtë rrugë kishte ndjekur edhe K. Kristoforidhi po për të njëjtat arsye dhe qëllime, i cili gjithashtu e shihte si një zgjidhje në vend të shpjegimeve tërësisht shqip, meqenëse në atë periudhë kjo do të ishte njësoj si të shpjegoje diçka me fjalë që vetë nuk ishin saktësuar për gjuhën e shkruar.”

Fialuer i Rii i Shcypes vjen si një përveçohet dhe për lëndën leksikore që përfshin. Ajo “është mbledhur nga burime të ndryshme dhe në radhë të parë nga gjuha e folur në fshat e në qytet. Natyrisht, do të shfrytëzoheshin prurjet e fjalorëve të mëparshëm, si i F. Bardhit, K. Kristoforidhit, J. Junkut, G. Meyer-it. Nga literatura e shkruar janë shfrytëzuar edhe autorët P. Budi e P. Bogdani, si dhe dijetarë vendës e madje të huaj. Kjo është një meritë tjetër e veprës, sepse ka hyrë me dorë të sigurt në rrugën e vjeljes së literaturës, që është metoda themelore e leksikografisë moderne. Nga ana tjetër, janë lënë jashtë neologjizmat e kohëve të fundit, ndonëse ishte ngarkuar Pashk Bardhi për vjeljen e tyre, duke e quajtur këtë një detyrë për një ribotim, i cili nuk u bë, por si ide kishte qenë një arritje e shënuar, sepse pikërisht kështu përparon hartimi i fjalorëve.”

Në kohën që botohej fjalori, në mendimin përparimtar shqiptar mbizotëronte dhe ideja për një gjuhë mbarëkombëtare të përpunuar. Prof. Xhevat Lloshi i mëshon komponentit mbidialektor të Fjalorit “Ndërsa me rëndësi të posaçme është, se ky Fjalor nuk e ka shënuar prejardhjen krahinore, sepse synimi i tij ishte pasuria e gjuhës shqipe përgjithësisht, siç e ka përcaktuar edhe në titullin e veprës, dhe jo vëmendja ndaj prejardhjes krahinore. Autorët synonin me qëndrim të palëkundur, që t’i shërbenin gjuhës kombëtare, gjuhës letrare, ndërsa prejardhja krahinore paraqet interes nga të tjera pikëpamje, domethënë në vështrimet historike, etimologjike, dialektore. Shumë të paktë kanë qenë hartuesit e fjalorëve më pas, që e kanë kuptuar dhe e kanë zbatuar këtë qëndrim parimor të Fjalorit të Bashkimit me perspektivë për të ardhmen.”

Si përfundim periudha e dytë së cilës iu referuam që në krye (1912-1944) e gjente leksikografinë njëgjuhëshe në një rrugëtim të mbarë, edhe pse mbarte mbi shpinë pengesa të panumërta. Studiuesi A. Goga shkruan për këtë pengesa a vështirësi: “Afërmendsh, hartimi i çfarëdolloj fjalori është një ndërmarrje e vështirë, aq më tepër kur vjen fjala te një fjalor shpjegues i një gjuhe pa histori të gjatë shkrimi e me një variant letrar të vetëm ende të pakristalizuar mirë, me gjithë vijën përafruese që po ndiqnin dialektet, si edhe në kushtet e një tradite leksikografike jo fort të pasur e të një mendimi teorik leksikografik që ende nuk ishte zhvilluar në shkallën e duhur për hartimin e një fjalori të tillë.”

B. Periudha pas shpalljes së Pavarësisë, nxori në plan të parë edhe hartimin e një fjalori shpjegues të shqipes. Shteti shqiptar, kultura kombëtare shqiptare, shkolla shqipe etj. e kërkonin atë krahas hartimit të gramatikave shkollore e më tej. Madje konsolidimi e funksionimi i plotë i shtetit këtë kohë do të sendërtohej edhe në këtë fushë. Po i referohemi një artikulli të Aleksandër Xhuvanit, Puna e Fjalorit, në të cilin informohet se Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit në vitin 1926 kishte nxjerrë një qarkore (mbas gjithë gjasash ajo ishte hartuar nga vetë A. Xhuvani), ku theksohej hartimi i një fjalori është e një rëndësie të veçantë dhe “kuptohet se puna asht për nji Fjaluer të madh e të plotë, që të përmbledhi të gjitha fjalët e gjuhës sonë. Me te vërtetë se kjo punë asht kolosale (që të mos themi. . . e madhedershme) e, sikundër që thotë edhe qarkorja, kërkon punën e shumë njerëzve bashkë”.

Po sjell në vëmendjen e lexuesit vetëm një fakt: A. Xhuvanin është një nga personalitet që është marrë gati 60 vjet me fjalën shqipe. Ai ndiqte nga afër prurjet e pasurisë leksikore që në revista si Dituria, Albania botoheshin në rubrikën “Fjalëtore”. Përmes veprës së këtij dijetari na vjen dhe njëherë puna që bëhej pas Kongreseve arsimore në fillim të viteve 20 të shekullit të kaluar. Madje ai na la një Fjalor të papërfunduar, të cilën e përgatiti për botim E. Karaj dhe e botoi Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, në vitin 2020.

E parashtruam këtë informacion të shkëputur nga vepra e A. Xhuvanit për të treguar se hartimi i fjalorëve ishte bërë çështje e dorës së parë në vitet për të cilat po flasim.

1. Në pak vite pas shpalljes së Pavarësisë të tërheq vëmendjen hartimi i një fjalori të shqipes, një vepër që fatkeqësisht është ende dorëshkrim. Bëhet fjalë për Fjalorin shpjegues të Sotir Pecit. Studiuesi Artan Goga në artikullin Të dhëna rreth fjalorit shpjegues të Sotir Pecit shkruan se në kohën kur punonte në Shkodër, Sotir Peci (1873-1932, pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit 1908, anëtar i Komisisë Letrare (1916-1917), delegat në Kongresin e Lushnjës (1920), filloi punën për hartimin e një fjalori shpjegues të shqipes, punë që, siç del nga shënimet në dorëshkrimin e këtij fjalori që ndodhet në Arkivin Qendror të Shtetit, e kishte nisur që në vjeshtë të vitit 1916 në Shkodër, ku ai ndodhej për të ndihmuar për mësimin e shqipes aty, dhe do ta vijonte deri në fund të jetës. Studiuesi thekson se “Sipas një vlerësimi të përafërt që kemi bërë, fjalori i Sotir Pecit përmban rreth 15 mijë fjalë-tituj, po të mos merren parasysh variantet fonetike, dhe rreth 21 mijë kuptime.”

A. Goga shkruan se Sotir Peci e kish të hershëm, që para shpalljes së Pavarësisë, tundimin për të hartuar një fjalor shpjegues. Sipas studiuesit “Për nevojën e një fjalori shpjegues të shqipes flitej herë pas here në shtypin e kohës, krahas dhe lidhur edhe me çështjen e gjuhës letrare kombëtare. Kështu, që në një artikull të “Kombit” në vitin 1907, me gjasë shkruar prej vetë S. Pecit, përveçse flitet për çështjen më të ngutshme, çështjen e alfabetit, hidhet edhe ideja e krijimit të një fjalori e të një gramatike të shqipes. As “Fjalori” i Kristoforidhit, me gjithë vlerat e tij dhe përpjekjet për ta transkriptuar e përkthyer, punë së cilës iu përkushtua edhe Peci, e as fjalorët dygjuhësh që vijuan, nuk mund t’i përmbushnin nevojat e shqiptarëve për të pasur një vepër që do të ishte një pasqyrë sa më e plotë e leksikut, frazeologjisë e semantikës së gjuhës së tyre.”

Dhe kjo zbrazëti filloi të mbushej apo kjo nevojë e domosdoshmëri për fjalorë shpjegues filloi të plotësohej. A. Goga shkruan më tej “Ndaj për këtë qëllim u ndërmorën nisma nga autorë të ndryshëm, që sollën si fryt të tyre një radhë fjalorësh. Por pjesa më e madhe e tyre mbetën në dorëshkrim.”

Dhe pas këtyre radhëve informuese, arrijmë te “Fjalëtore” e K. Çekrezit, te vetë objekti i kumtesës sonë. Në vitin 1917, pra njëkohshëm me Sotir Pecin, Kostë (Kostandin) Çekrezi në moshën 25-vjeçare, në kohën që studionte për ekonomi, administratë shtetërore dhe gjuhë angleze në Universitetin e Harvardit, boton në Boston në Shypshkronjën e Diellit veprën “Letra, shkresa, Fialtore”, si përmbledhje kur janë përfshirë 5 pjesë:

Hyrie: Dijat e para dhe rregullat e letërkëmbimit

Piesa e parë: Letra zyrtare e shoqërore

Piesa e dytë: Letra tregtare

Piesa e tretë: Shkresa të ndryshme

Fialëtore e fialëve të rea dhe më të përdoruara në librta dhe gazetat shqipe.

Ne po ndalemi vetëm në pjesën e pestë, në të cilën në rreth 20 faqe fjalor (nga faqja 107-127) – Kostë Çekrezi shpjegon një numë relativisht të vogël fjalësh, gjithsej 257 fjalë (konkretisht, A-26 fjalë, B-9, C-2, Ç, D & Dh 26, E-8, Ë, F-14, H-4, I-13, J, K-30, L-6, M-18, N-8, Nj, O-7, P-23, Q-1, R & Rr-17, S & Sh-26, T & Th-14, U-1, V-7 (X, Xh, Y, Z, Zh -0).

Që nga vështrimi i parë i lëndës, kuptohet se nuk jemi në një fjalor të nivelit të fjalorit të S. Frashërit, të K. Kristoforidhit, të Shoqërisë “Bashkimi” a të Sotir Pecit. Jo. Jemi para një ndihmese tepër modeste (madje për disa shkronja nuk kemi asnjë fjalë), por mendoj se Fialëtore e fialëve të rea dhe më të përdoruara në librta dhe gazetat shqipe mbart vlera që e meritojnë të dalin në pah, si sendërtim i një fjalorthi, së shumti, dituror, ashtu si thekson dhe vetë autori në Parathënie se kjo pjesë e botimit është një Fialëtore e shkurtër e fialëve të rea, të përdorura në libra dhe gazeta.”

Autori Kostë Çekrezi, është i ndërgjegjshëm për punën leksikografike që duhet bërë në lëmë të shqipes (kujtojmë këtu se pak më vonë ai harton Fjalorin anglisht- shqip, me 6.000 njësi) dhe mungesën një fjalori të saj shpjegues. Ndaj dhe shkruan te Parathënie Fjalëtores se “Mungesa e një flalëtore të plottë dhe të re të gjuhës s’ onë ka qënë ndalimi më i math për lërimin dhe pasurimin e saj. Gjuha jonë ka marrë një udhë atillë që ç’ do njeri q’ interesohet për përparimin dhe ngjyrën shqipëtare të saj duhet të mejtohet shumë thellë se ku munt të na nxierrë ajó udhë.”

Fialëtore e shkurtër e fialëve të rea, siç dhe titullohet, më shumë ka sjellë regjistrime fjalësh, që më tej u vështruan në prerjen leksikografike, duke i hartuar si zëra, përgjithësisht me shpjegime të shkurtra por informative, duke iu referuar trashëgimisë leksikografike të anglishtes e të frëngjishtes. Citojmë këtu pjesën e fundit të Fjalës hyrëse për këtë Fjalëtore: “Shpiegimet që japim për ç’ do fialë janë marrë nga këtó fialetore te fâmëshme: Larousse, (frëngjisht) Webster (anglisht), dhe fialëtorja e shkëlqyer e Akademisë Franceze. Puna jonë ka qënë shumë e rëndë, se nuk ka gjë më́ të vështirë se sa të japësh shpiegimin e një fiale, dhe, nga ana tjetër, se nuk kemi fialë të miafta që të japin kuptimin e plottë. Perandâj edhé ju lutemi të gjithëve që të na falin ç’do gabim që munt të kemi bërë, duke marrë në sy që nuk jemi as Larousse, as Webster, as anëtâr i Akademisë Franceze.”

Duhet të pranojmë se hartimi i një vepre leksikografike njëgjuhëshe, e cilësdo tipologjie qoftë, ka kushtëzimet e veta. A. Goga, shkruan se “Afërmendsh, hartimi i çfarëdolloj fjalori është një ndërmarrje e vështirë, aq më tepër kur vjen fjala te një fjalor shpjegues i një gjuhe pa histori të gjatë shkrimi e me një variant letrar të vetëm ende të pakristalizuar mirë, me gjithë vijën përafruese që po ndiqnin dialektet, si edhe në kushtet e një tradite leksikografike jo fort të pasur e të një mendimi teorik leksikografik që ende nuk ishte zhvilluar në shkallën e duhur për hartimin e një fjalori të tillë.”

Por ne nuk mund ta shohim punën e K. Çekrezit te Fjalëtore, si hap i parë apo si një hap në punën për hartimin e një fjalori shpjegues të shqipes në vitet 20 të shek. XX. Ai ka hartuar një libërth a një fjalorth në ndihmë të studentëve apo të publicistëve, edhe pse produkti është segment i rrugëtimit të leksikologjisë njëgjuhëshe të shqipes në ato vite.

Leksiku që përfshin Fjalëtorja, siç theksuam më lart, përgjithësisht, është leksik dituror. Ai mund të shikohet në rrafshin leksikologjik (vështrimi i fjalëve), semantik (vështrim kuptimor), leksikografik (nga teknika e ndërtimit të një zëri leksikor: si jepet forma fonetike e morfologjike, si ndërtohen e strukturohen shpjegimet, si përzgjidhen e jepen ilustrumet / shembujt) etj.

Më poshtë, janë bërë disa grupime dhe për ilustrim janë dhënë disa zëra leksikografikë.

Mbështetur te makrostruktura e Fjalëtores:

a. Fjalë të shqipes:

Lëndë, ç’ do gjë që munt të zihet me dorë; si gur, ujë, pemë, hekur, etj. etj.

Lëndar, ç’ do gjë që ka të bënjë me lëndën (shih MATERIAL).

Ndërkombëtar, ç’ do gjë që përkét dy osé mέ tepër Shtete. Sh.-Çέshtia e Shqipërisë (f. 120) ësht ndërkombëtare, se Shtetet q’ interesohen për fatin e Shqipërisë janë shumë.

b. Fjalë të huaja si ndërkombëtarizma, zakonisht nga fusha e politikës etj.

Ambasador, përfaqësónjësi i një Shteti, i dërguar afër një qeverie të huaj. Ambasadorët përfaqësojnë drejt-për-drejt Shtetin osé mbretin e tyre, kursé Ministrit përfaqësojnë Ministrin e Púnëve të Jashtme, (shih MINISTËR).

Diktator, njeriu që merr në duart e tij gjithë fuqin’ e një qeverie, me fialë të tjera, aý ësht kryeministër, kryegjeneral i ushtërisë, kryekomandant i fllotës, kryegjykatës, etj. etj. Në kohën që ka trubullim në një Shtet, i jepet një njeriu fuqia e diktatorit që të mundë t’i bënjë ballë rrezikut, pa u-penguar prej nonjέ zyrtari tjetër.

Dhoma, piesa e ndarë e një shtëpie, (oda). Në kuptím mέ të gjerë, Dhomë quhet edhé vendi ku mblidhet Parllamenti, pastáj edhé Parllamenti vetë. Kështú, Dhoma e Deputátëve ësht vendi dhe mbledhia e Deputátëve. Dhoma e Deputátëve t’ Amerikës quhet DHOMA E PËRFAQESONJËSVE (House of Representatives).

Autokrat, njeriu që punón pas qefit të tij, dhe nuk’ peshón as nom as njerí; mbret me fuqi të plottë.

Autonomi, e drejta q’ i jepet një vendi që të qeveriset pas nómeve të tij të veçantë, po jo edhé të jetë fare i ndarë nga Shteti që i jep atέ të drejtë.

Aventurier, njeriu që rron një jetë plot intriga, duke rendur nga të frynjë era, dhe duke gënjyer njërin e tjetrin.

Socialism, systemi pas kujt mbesohet se popujt do të jen mέ të lumtur kur të marrë përsiper qeveria të bënjë punërat që bëjnë sot kompanit’ e mëdhá dhe të pasurit; kur të mos ketë njerës të pasur, po pasuria të jetë përgjithërisht e pópullit; kur të sigurohet puna për ç’ do njeri, dhe kur të detyrohet ç’ do njeri që të punonjë.

Socialist, aý që mbesón në socialism.

c. Fjalë të huaja nga fusha e teknikës, industrisë, ushtrisë etj. (si terma ndërkombëtarë):

Industri, mjeshtëri; gjithë vepërimet që bashkohen për të punuar lëndat e para për të nxierë një gjë që munt të përdoret. Sh. Industria e hekurit është përmbledhja e tërë punës që bëhet për të nxierë hekurin nga dheu, për të tretur dhe të bërë vegla të ndryshme.

Flamuranie, (ang. Flagship, gr. navarhis, t. kapudán gjemí), vapori i luftës që shërbén si qëndrë e kryekomandarit të fllotës.

d. Fjalë të huaja me shpjegim perifrazues, por edhe me barasvlerës shqip

Independencë, gjendja e një njeriu ose e një kombi që nuk’ varret, po ësht fare i çkëputur nga një njeri ose komb tjetër. Shqip: VETËQEVERIM.

B. Në Fjalor gjejmë shpesh shpjegime të thukëta, deri në shpjegime me sinonimi.

Energji, fuqi, forcë; qëndrím, veprím i shpejtë. Njerí me energji ësht aý që punón pa rreshtur

C. Ilustrime të mirëqëmtuara.

Adhuronj, i jap Perëndisë nderet q’ i meritojnë; dashurónj me gjithë zëmër. Shëmbëll.-Pellasgët adhuronin fuqít’ e natyrës si Perëndira.

D. Në vepër kuptohet që mbizotërojnë fjalët njëkuptimëshe, por tek-tuk ndeshen dhe fjalë polisemike (dhe mungojnë fjalët antonimike).

Demonstratë, 1) çfaqia e mejtímeve dhe dëshirave të një pópulli me anën e një mblédhieje; 2) kanosje kundra një Shteti me anën e fllotës osé t’ ushtërise. Sh.-Aliatët bënë një demonstratë navale (shih navál) në Piré, për të trembur Greqinë.

Kongres, 1) mbledhie mbretrësh, ambasadorësh, për të sgjidhur çështie politike. Sh.- Kongres i Berlinit, më 1878. 2) Mbledhie për të biseduar çështie të bashkëta. Sh.-Kongresi i Monastirit, i Trieshtit. 3) Kongrés quhet dhe Parllamenti i Amerikës.

Kabinet, 1) mbledhja e Ministërve të një Shteti; 2) vendi ku mblidhen Ministrit. Kabineti është nënέ kryesinë e kryeministrit, dhe merret me drejtimin e politikës së mbrendëshme dhe të jashtme t’ ati Shteti.

Në përfundim, pa u ndalur në analiza të tjera më përimëtuese, pohojmë se Fialëtore e fialëve të rea dhe më të përdoruara në librta dhe gazetat shqipe E Kosta Çekrezit, edhe pse me prurje shumë modeste, ka vendin e vet në fondin albanologjik dhe në atë leksikografik të shqipes, duke i ndihur punës në kohën kur u shkrua, por edhe duke shërbyer si burim referimi e konsultimi në hartimin e mëvonshëm të fjalorëve dygjuhësh dhe shpjegues të shqipes.

Konsullata e Kosovës New York/

Mbrëmë, në Konsullatën e Përgjithshme të Republikës së Kosovës në Nju Jork, në praninë e shumë bashkatdhetarëve tanë, u promovua libri i autorit Besnik Hoti: “DOKTORI QË I DHA JETË LIRISË”, i dedikuar Dr. Fahredin Sh. Hotit, dëshmorit të kombit dhe mjekut të UÇK-së.

Promovimin e hapi Ambasadori Blerim Reka, i cili, duke folur për familjen atdhetare Hoti nga Krusha e Madhe, prej nga vinte edhe i madhi Ukshin Hoti, u ndal në veçanti te humanizmi dhe sakrifica e Dr. Fahredin Hotit, gjinekologut që i dha jetë lirisë.

Pas shfaqjes së dokumentarit për jetën dhe veprën e Dr. Fahredin Hotit, për librin foli autori dhe njëkohësisht djali i tij, Besnik Hoti, i cili shkoqiti shumë detaje të panjohura që lidhen me veprimtarinë atdhetare të Dr. Hotit, në shtëpinë-spital të të cilit, gjatë luftës, kishin lindur 800 fëmijë.

Autori evokoi edhe shumë kujtime, por prezantoi edhe gjësende të ruajtura të kësaj familjeje patriotike, e cila humbi gjatë luftës tre anëtarë: Shemsedinin, Fahredinin dhe Kreshnikun, të vrarë nga pushtuesi serb. Në përfundim, autori Hoti tha se ky është libri i parë dhe se do të vazhdojë me botimin e vëllimeve tjera për dëshmorin Dr. Fahredin Hoti.

Të pranishmit dhe autorin, me një fjalë rasti, i përshëndeti edhe bashkatdhetari ynë nga Bronksi, Diamant Hysenaj, kandidat për kongresist në Kongresin e SHBA-së në zgjedhjet e vitit të ardhshëm.

Nga Washington DC: Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

1. Një padrejtësi historike e institucionalizuar

Kongresi i Berlinit i vitit 1878, i konceptuar nga fuqitë evropiane si instrument stabiliteti pas Luftës Ruso-Turke, për shqiptarët përfaqësoi fillimin e një padrejtësie të thellë dhe të institucionalizuar. Në mënyrë paradoksale, shqiptarët nuk morën pjesë, nuk u konsultuan dhe nuk u përfshinë në diskutimet mbi fatin e trojeve të tyre shekullore.

Rezultati ishte një shpërndarje e padrejtë e Shqipërisë etnike, duke e shndërruar popullin shqiptar në subjekt të shpërblimeve territoriale për fqinjët sllavë dhe grekë. Kjo transformoi shqiptarët nga një komunitet i unifikuar në një popull të shpërndarë politikisht, pa mbrojtje institucionale.

2. Shembuj konkretë të shpërndarjes dhe dëbimeve

-Sanxhaku i Nishit dhe fluksi i muhaxhirëve (1878–1881): Serbia u shpërblye me territore shqiptare, përfshirë Nishin, Toplicën, Kurshumlian dhe Pirotin. Rreth 60,000–80,000 shqiptarë u dëbuan me dhunë, shpërngulur kryesisht drejt Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare, duke lënë pas trauma sociale, humbje pasurie dhe destabilizim demografik.

-Mal i Zi – Plavë, Guci, Hoti dhe Gruda: Administrata malazeze imponoi presion për asimilim dhe riadministrim të jashtëligjshëm, duke krijuar tensione etnike që vazhduan gjatë shekullit XX.

-Çamëria dhe Janina (Greqia): Përfitimi i territoreve shqiptare nga Greqia solli migrime të dhunshme dhe presion për asimilim, duke krijuar precedent për trajtimin e pakicave shqiptare në rajon.

Këto shembuj tregojnë se Kongresi i Berlinit nuk ishte thjesht një veprim diplomatik, por fillimi i një spastrimi etnik dhe i dëmtimit të të drejtave historike të shqiptarëve.

3. Pasojat politike, sociale dhe kulturore

-Copëtimi politik: Shqipëria etnike u nda midis Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë, duke e privuar popullin shqiptar nga shtetësia e pavarur për mbi një shekull.

-Shpërnguljet masive dhe humbja e pasurive: Dhjetëra mijëra shqiptarë humbën toka dhe pronat, duke u bërë refugjatë në pjesë të tjera të trojeve shqiptare.

-Kriza kulturore dhe demografike: Shpërndarja dhe asimilimi i detyruar ndikuan në ruajtjen e identitetit kombëtar, gjuhës dhe traditave.

Këto pasojë u shtuan gjatë shekullit XX me luftërat ballkanike, shpërnguljet gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, si dhe tensionet nën Jugosllavi.

4. Shembuj diplomatikë dhe ndërkombëtarë të padrejtësive të vazhdueshme

Rishikimi i kufijve pas Luftës Ballkanike (1912–1913): Serbia dhe Mali i Zi vazhduan zgjerimin e territoreve mbi kurrizin e shqiptarëve, pavarësisht krijimit të shtetit shqiptar.

-Traktati i Londrës (1913): Kufij të rinj lajnë shqiptarët të copëtuar në disa shtete, duke ripërsëritur gabimet e Berlinit.

-Periudha e Jugosllavisë (1918–1991): Shqiptarët e Kosovës dhe të Luginës së Preshevës përballeshin me diskriminim sistematik, spastrime dhe asimilim.

-Lufta e Kosovës (1998–1999): Masakrat dhe dëbimet e shqiptarëve nga forcat serbe pasqyruan shpërnguljet e hershme të Kongresit të Berlinit.

-Statusi i Kosovës pas 2008: Pavarësia e Kosovës është një hap drejt korrigjimit, por sfidat ndërkombëtare, përfshirë refuzimin e disa shteteve për ta njohur, tregojnë se “borgji moral” ndaj shqiptarëve ende nuk është shlyer.

5. Përgjegjësia morale dhe borgji historik i Gjermanisë

Gjermania e sotme ka mundësinë dhe detyrimin të veprojë si korrigjuesi moral i gabimeve historike. Borgji historik nënkupton:

-Njohjen publike të padrejtësive të shkaktuara nga Kongresi i Berlinit;

-Mbështetje për integritetin territorial dhe të drejtën për vetëvendosje të shqiptarëve;

-Promovim të bashkëpunimit kulturor, ekonomik dhe shkencor ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës.

Ky është jo vetëm një detyrim historik, por një çështje diplomatike dhe ndërkombëtare që lidhet drejtpërdrejt me stabilitetin e Ballkanit dhe standardet e drejtësisë evropiane.

6. Berlini i padrejtësisë dhe Berlini i drejtësisë

Nëse Berlini i vitit 1878 ishte simbol i copëtimit dhe padrejtësisë, Berlini i shekullit XXI duhet të simbolizojë drejtësinë historike dhe morale.

Gjermania, duke mbështetur shqiptarët në rrugën euroatlantike dhe duke afirmuar të drejtën e tyre për vetëvendosje dhe integritet kulturor, mund të shlyejë borgjin historik dhe të tregojë se Evropa nuk ndërtohet mbi padrejtësi, por mbi drejtësi, solidaritet dhe respekt për të vërtetën historike.

Vetëm kështu mund të mbyllet një plagë e hapur prej 145 vitesh dhe të krijohet një model stabiliteti dhe bashkëpunimi për Ballkanin dhe Evropën.

Valdete Cenalia/

“Kush harron gjuhën dhe zakonet, harron shpirtin e vet.” Pjetër Bogdani. Në zemrën e Anglisë, larg kodrave e burimeve të Hasit, ka lindur një frymë e re bashkimi, Diaspora Hasjane, një urë shpirtërore që lidh zemrat e bijve dhe bijave të Hasit, kudo që i ka shpërndarë jeta nëpër botë. Kjo nismë fisnike lindi nga Edmir Dida, një bir i Hasit që e mbart me krenari gjakun, traditën dhe besën e krahinës së vet të lashtë, ku tregon se trashëgimia e një zemre spërkulet kurrë. Edmir Dida është i biri i Sejdi Didës, një emër që mbetet i skalitur në kujtesën e njerëzve për guximin, mençurinë dhe dashurinë e pashuar për trojet shqiptare.

Në vitet e errëta të fillimit të ’90-tave, kur kufijtë ishin plagë të hapura e fjala shqiptare përndiqej, Sejdiu mori mbi supe një mision që do të bëhej legjendë. Ai kaloi në këmbë kufirin shqiptaro-shqiptar, atë vijë të padrejtë që Serbia e mbante nën kthetrat e saj, vetëm për të mbajtur gjallë lidhjet mes shqiptarëve. Në shpinën e tij mbante dengjet e revistës “Etja” një simbol i dijes dhe bashkimit, një dritë që ndriçonte errësirën, një dëshmi e “etjes” së pashuar për një komb të lirë e të bashkuar. Kjo “etje” e shenjtë për bashkim dhe dashuri për atdheun u trashëgua me nder e krenari te i biri, Edmiri.

Një zë që bashkon zemrat në mërgim – Me shpirtin e një bashkuesi të vërtetë, Edmir Dida ngriti zërin e Hasit në një tokë të huaj, duke dëshmuar se dashuria për vendlindjen nuk njeh kufij. Ai mblodhi rreth vetes jo vetëm hasjanët e Anglisë, por edhe bashkatdhetarë nga mbarë bota, duke krijuar një rrjet solidariteti, bashkëpunimi e krenarie kombëtare. Sot, Diaspora Hasjane në Angli nuk është thjesht një shoqatë, por një zemër që rreh për Hasin, për gjuhën, për zakonet dhe për rrënjët që s’harrohen kurrë.

Është një dëshmi e gjallë se largësia nuk e shuajti as dashurinë, as kujtesën – përkundrazi, i bëri ato më të forta. Në fjalët e vetë Edmir Didës, që kanë prekur zemrat e shumë bashkatdhetarëve:
“Kjo nismë që morëm ne, të gjithë djemtë hasjanë, nuk është familjare apo personale. Ajo është për t’u mësuar fëmijëve tanë traditën, kulturën dhe prejardhjen tonë, që të mos harrojnë kurrë kush janë e nga vijnë, duke e ruajtur si gjënë më të shtrenjtë dhe të shenjtë.”

Këto fjalë janë thelbi i shpirtit hasjan krenar, i urtë, por i pathyeshëm. Në to pasqyrohet e gjithë historia e një krahine që, ndonëse e vogël në sipërfaqe, ka dhënë gjigandë në kulturë, atdhetari e shpirt shqiptar. Hasi, vend i fjalës, i besës dhe i shpirtit burrëror – Shkrimtari i madh hasjan Pjetër Bogdani, themelues i prozës shqiptare, na kujtonte se: “Gjuha dhe zakonet janë shpirti i kombit.” Ky shpirt është ai që sot e mban gjallë Zërin e Bashkimit nga Anglia në mbarë botën, një zë që buron nga dashuria për rrënjët, për vendin e të parëve dhe për të ardhmen e fëmijëve tanë.
Hasi nuk është vetëm një vend në hartë, është një ndjenjë, një mall, një flamur në zemër.

Diaspora Hasjane është sot shembull i gjallë i bashkimit, i kulturës dhe i krenarisë kombëtare. Ajo dëshmon se kur ka dashuri, përkushtim e vullnet, as kufijtë, as detet, as koha nuk mund të ndalin bashkimin shpirtëror të shqiptarëve.Kjo do të thotë që të jesh hasjan do të thotë të jesh gjithmonë kujtesë e gjallë e shqiptarisë.

Bisedoi: Raimonda MOISIU –SADE /

(Intervistë ekskluzive për Gazetën DIELLI, me Drejtoreshën e Shkollës Shqipe Vatra,  Znj. Meri Andrea Kodra).

Diaspora shqiptare vazhdon përpjekjet për të njehsuar identitetin kombëtar në formë e përmbajtje me barasvlerën e vlerave kombëtare mes gamës së gjerë të kulturave dhe komuniteteve të ndryshme në shoqërinë demokratike amerikane -multikulturore. Me qëllimin e dëshirën e mirë, dhe zellin e spikatur për të kultivuar e ruajtur gjuhën, traditën, kulturën, dhe trashëgiminë ndër breza të vlerave kombëtare dhe historike shqiptare, nisma e Vatra Tampa Bay dhe një grupi intelektualësh jo vetëm me profesionin e mësuesit, por edhe atdhetarë, dhe intelektualë të profileve të ndryshme bënë të mundur Hapjen e Shkollës Shqipe Vatra, në Clearwater Florida, -Diasporë. Komuniteti shqiptaro-amerikan në Floridën e Jugut, shquhen për obligimet qytetare, shpirtërore, dhe njerëzore, me përpjekjet e tyre, intelektuale dhe atdhetare, për të  eksploruar shprehitë e vetëdijes kombëtare e historike, që luajnë një rol të pazvendësueshëm, në ruajtjen e identitetit shqiptar në mërgatë, dhe për të mbajtur gjallë frymën e gjuhës shqipe dhe kulturën shqiptare, Për hapjen e shkollës shqipe, grupi nismëtar mori edhe mbështetjen, mirënjohjen dhe respektin jo vetëm të komuniteti shqiptaro- amerikan, Kryesisë së Shoqatës Pan Shqiptare Vatra, respektivisht e Kryetarit Prof. Elmi Berisha, por edhe nga bisnesmenët dhe filantropistët shqiptaro-amerikanë, dhe institucionet demokratike amerikane. Falë njohjes së hershme, por edhe ish-kolege, në të njëjtën shkollë në vendlindjen tonë, Korcën, unë  pata nderin të bisedoja me Drejtoreshën e Shkollës Shqipe Vatra, -Znj. Meri Andrea Kodra, – një zonjë e fortë dhe e  mençur, që  me urtësinë edhe maturinë e një mësonjëse veterane, unike, modeste dhe e përzëmërt, në përgjigjet e pyetjeve, ndau për Gazetën DIELLI dhe audiencën e lexuesve, punën, përkushtimin  dhe kontributin e saj dhe të stafit mësimor të Shkollës Shqipe Vatra Tampa Bay, në Clearwater, Florida.

-Zonja Meri, prej disa vite, operon Shkolla Shqipe Vatra, si lindi ideja e ngritjes dhe realizimit të këtij projekti në Clearwater, Florida?  

Qëkurse mërgova në Amerikë, besoja në vetvete se bashkë me mua mërgoi edhe Shqipëria, Korca, dhe shpirti shqiptar si pjesë e traditës, kulturës dhe identitetit tonë atdhetar e kombëtar. Dëshira dhe prioriteti im ka qenë, si nënë, e mësonjëse, që fëmijët e mij, të mos harrojnë gjuhën shqipe, me qëllimin e mirë e të vetëdijshëm, të njohin vendin e të parëve dhe  të prindërve të tyre, të njohin kulturën shqiptare, historinë, dhe gjeografinë, veglat muzikore dhe këngët tona të bukura, serenatat dhe gurrën e pashtërshme popullore, të njohin  shkrimtarët, artistët dhe poetët e shquar të kombit tonë, me dritën e veprave të tyre që lenë pas. Unë jetoj dhe punoj prej më tepër se tre dekadash në SHBA-ës. Për gati një dekadë e gjysëm, së bashku me familjen time, kemi jetuar në qytetin e “Ustër-it” (Worchester) -jo larg Bostonit, që njihet si “zemra e mërgatës shqiptare”, ku ka hedhur rrënjët, emigracioni i hershëm shqiptar, dhe bashkësitë etnike që në shekullin e 19-ë, dhe kanë jetuar dhe zhvilluar veprimtarinë e tyre atdhetare e patriotike,- njerës të shquar të letrave shqipe, që nga eruditi Fan Noli, Konica e shumë të tjerë. Tashmë është mëse e njohur në Amerikë, që Shkollat Shqipe janë hapur ngado ku ka komunitet shqiptar. Edhe kur unë jetoja në “Ustër”, një nga qytetet kryesore e tejet të rëndësishëm, ku jeton e punon një pjesë relativisht e konsiderueshme e komunitetit shqiptaro-amerikan, së bashku me Prof. Lekë Bezhani, një intelektual dhe patriot shqiptaro-amerikan mjaft i njohur, hapëm Shkollën e Parë Shqipe, në “Ustër”.  

Pas largimit nga “Uster-i” (Worcester) bashkë me familjen u vendosëm, në Clearwater Florida, ku edhe aty jeton e punon një komunitet modest dhe i rëndësishëm shqiptaro-amerikan, por ajo që më ra në sy, nuk gjeta shkolla shqipe. Duke qenë se vija nga një eksperiencë e mëparëshme, -hapjen e shkollës shqipe në “Ustër, – porse edhe profesioni im, e diplomuar për mësonjëse e Gjuhë-Letërsi, më lindi ideja dhe dëshira ishte e madhe, për të hapur edhe aty një shkollë shqipe.  

– Cila ishte pritshmëria e kësaj ideje, mbështetja dhe interesimi i komunitetit shqiptaro- amerikan për Shkollën Shqipe Vatra? 

E para që përkrahu idenë e hapjes, së një shkolle Shqipe, ishte ALBANIAN HERITAGE FOUNDATION OF TAMPA BAY

me president Dr, Adrian Kraja. Kështuqë me ndihmën e dhe mbështetjen e këtij Fondacioni, në hapëm Shkollën e Parë Shqipe në Clearwater. Në vitet e mëpasme, Shoqata Vatra TAMPA, me Kryetar  Z. Tasim Ruko, një burrë fisnik, i mençur dhe i urtë, më sugjeruan idenë dhe më kërkuan ndihmë për të hapur edhe një tjetër shkollë shqipe. Duke qenë se zanati im është  mësonjëse, nuk mundesha ta anashkaloja, jo vetëm se  mua më pëlqen të punoj dhe të jap kontributin tim arësimor, por pavarësisht mundësive që ofron dhe shanseve që të jep Amerika, të gjithë përballemi  me vështirësitë që hasim në emigracion, pra, kontributi ynë  është më tepër angazhim vullnetar ekstra prej punës e obligimive të ndryshme familjare e ekonomike, kështuqë edhe unë iu bashkova idesë duke punuar vullnetarisht për bashkëkombasit e mi, për  t’iu mësuar e trashëguar brezave të ardhshëm, gjuhën e bukur shqipe dhe kulturën shqiptare. Në këtë mision historik, për hapjen e Shkollës Shqipe Vatra morëm mbështetjen e pakursyer edhe nga Prof. Elmi Berisha, Kryetarit aktual të Federata Pan Shqiptare e Amerikës VATRA, në bashkërendim me rolin qëndror të Shoqatës  Vatra Tampa Bay. Më duhet të sjell në vëmendje rëndësinë e veçantë të komunitetit shqiptar në Tampa Bay, i cili luan një rol të pazëvendësueshëm në ruajtjen dhe përhapjen e vlerave kulturore dhe identitetit shqiptar në diasporë. Gjithashtu mjaft bisnese kanë treguar interesim të vecantë  dhe na kanë ndihmuar për nevojat e mjetet mësimore të shkollës, emrat dhe ndihma morale dhe financiare e këtyre bisneseve, dhe atdhetarëve, bëhen të ditura në “Faqen e Shkollës”, dhe numuri i pjesëmarrjes të  fëmijëve arrin deri diku te 65-ë, një numur i kënaqëshëm, që tregon interesin dhe mbështetjen e prindërve shumë më pozitive nga sa e kisha imagjinuar unë.  

-A mendoni se është e vonuar hapja e kësaj shkolle, apo më mirë vonë se kurrë? 

Mendoj se është hapur në kohën e duhur. nuk më duket se jemi të vonuar. Madje jemi në kohë edhe me përcaktimin e semestrave sipas programeve të vitit shkollor, me kriteret  për emërimin e mësuesve të shkollës dhe interesat e mësimdhënies që ata përfaqësojnë në suksesin e procesit mësimor, i konceptuar si tërësi komplekse dhe integrale, i përbërë nga një sërë lëndësh të veçanta që ofrojnë njohuri në mësimin e gjuhës shqipe, historisë, kulturës, dhe traditës.  

-Cilat janë kriteret për emërimin e mësuesve të shkollës, dhe si e vlerësoni punën tuaj si drejtoreshë  dhe të mësuesve të kësaj shkolle? 

Eksperienca e mësueses në Shqipëri e në Amerikë është kriteri parësor. Mundësisht të kenë diplomë pedagogjike,  të jenë të formuar nga ana qytetare e njerëzore, me dashuri e përkushtim, t’i duan fëmijët  dhe vëndin e tyre, të duan e respektojnë gjuhën amëtare shqipe, traditën, zakonet, historinë e kulturën shqiptare. Unë e vlerësoj stafin mësimor, pra mësonjësit janë qytetarë të shkëlqyer, punojnë me dashuri dhe falin dashuri, ata punojnë pa u kursyer dhe në harmoni midis tyre, me fëmijët, me prindërit e me komunitetin. Të gjithë punojnë vullnetarisht, vijnë përherë të pergatitur me planin mësimor, gjithmonë konsultohemi bashkarisht kryesisht rreth njohurive për gjuhën shqipe, por edhe muzikën, vallen popullore, biologji e informatikë, etj.  Mendoj se këto lëndë mësimore duhen konsideruar si pjesë e integrimit në kulturën amerikane pa e humbur identitetin shqiptar. 

-Na përshkruani një ditë mësimi dhe stafin mësimor…

Kemi Bordin e Shkollës i përbërë nga stafi i mësuesve, prindër, dhe Shoqata Vatra Tampa Bay. Shkollën  e drejtojnë administratori  i shkollës Z,Tasim Ruko, Sekretari, Prof. Dr. Bledar Prifti dhe Drejtoresha e Shkollës, që jam unë, Meri Andrea Kodra. Puna fillon në orën 1pm. me përgatitjen e klasave dhe kontaktimin e koordinatorëve të shkollës. Mësuesit paraqiten në shkollë dhe marrin direktivat e shpërndahen nëpër  klasa për t’i pritur fëmijët. Fëmijët paraqiten dhe pajisen me etiketa me emrat përkatës e më pas shpërndahen nëpër klasa. Procesi mësimor zhvillohet cdo të shtunë, nga ora 2pm-3pm përdorim abetaret dhe monitoret  nga 3pm-4pm, secili nxënës ka fletoren e tij/saj, dhe shkruajnë, prej orës 4pm-5pm, tradita shqiptare, si histori e gjeografi, të ilustruara të gjitha këto me pamje e foto, për të njohur atdheun e të parëve të tyre, Shqipërinë, Dhe në fund e mbyllim me vallet e bukura shqiptare  nga “Grupi i valleve”që drejtohet nga mësuesja e talentuar dhe e apasionuar Znj. Lida Zaimi. Pjesë e Satfit mësimor është mësuesja e letërsisë Arjana Poloska, që e pasuron orën mësimore me tregime, poezi e vjersha në gjuhën shqipe. Mësueset e gjuhës shqipe operojnë në 4 grupe, sikundër me mësuesen e talentuar Ana Kulla, të gjithë punojnë në ‘TEAM”, bashkarisht, njëri më i mirë se tjetri. Mësuesit e lartpërmendur të shkollës kanë planin mësimor, të cilin e marrin në dorëzim para fillimit të semestrit, dhe në bazë të këtij plani dhe të tekstit që kemi hartuar posaçërisht për fëmijët e diasporës, ata ndërtojnë punën parapërgatitore. Mësuesit zgjedhin mjetet e tyre të punës, e ndër to bën pjesë edhe ditari ditor  mësimor. Kemi edhe vullnetarë që vijnë e japin ndihmën e tyre në shkollë, iu  qëndrojnë nga afër problemeve dhe punës tonë, po përmend këtu; Almira Derveni, Mimoza Mano, Ilir Sako, Gina Ruko, Eva Keta, avokaten e shkollës Vera Xhafaj, bisnesmenin, Sekretarin e Shoqatës Vatra Tampa Bay,  Endri Filipi, Marion, dhe anëtarë të denjë  nga Shoqata Vatra Tampa Bay, e  plot të tjerë që tregojnë interes e  na pyesin se për cfarë kemi nevojë. Kjo tregon se ne po kontribuojmë

mjaft dhe kemi tërhequr vëmmendjen e komunitetit shqiptaro-amerikan. 

-Si funksionon trekëndëshi “komunitet-mësues-nxënës” dhe sa ndihmon kjo në zhvillimin e procesit mësimor në këtë shkollë? 

Nga numri i nxënësve, që ne e kemi gjetur mbështetjen në komunitetin shqiptar e Clearwater. Ruajtja dhe kultivimi i vlerave dhe identitetit kombëtar shqiptar, nëpërmjet shkollave shqipe në Amerikë, mendoj se duhet konsideruar si pjesë e integrimit në kulturën amerikane pa e humbur identitetin shqiptar. Ne këtë e arrijmë në sajë të aktiviteteve të  ndryshme të organizuara nga Vatra Tampa Bay dhe Shkolla Shqipe Vatra, të cilat përfshijnë mësimin e gjuhës shqipe, organizimin e ngjarjeve kulturore dhe festive, si dhe nisma të tjera që forcojnë lidhjet mes anëtarëve të komunitetit dhe trashëgimisë shqiptare. Këto përpjekje synojnë të mbajnë gjallë frymën e kulturës shqiptare, veçanërisht për brezat e rinj që rriten larg atdheut. Ndërsa unë si mësonjëse, nënë, gjyshe dhe qytetare shqiptaro-amerikane u them për rëndësinë e bashkëpunimit komunitar dhe angazhimit të përbashkët për të promovuar traditat, gjuhën dhe historinë shqiptare. I nxit të gjithë anëtarët e komunitetit që të marrin pjesë aktive në këto iniciativa, duke e konsideruar këto si një mjet për të forcuar identitetin shqiptar dhe për të krijuar një lidhje të fortë mes brezave. 

– Cfarë dëshironi të shtoni dhe një mesazh për komunitetin shqiptar në Diasporë… 

Me emrin e artistit, kantautorit, këngëtarit korçar i serenatës , Mihallaq Andrea, i cili është, edhe vëllai im, -tashmë njihen të gjithë shqiptarët ngadoqë janë, në Shqipëri, Kosovë,  kudo në trojet ku jetojnë e punojnë shqiptarë. Prej disa vitesh vëllai im, Artisti Mihallaq Andrea, ka gjetur veten edhe si shkrimtar, dhe deri më tani ka botuar tre libra në gjininë e romanit “Margarita”, “Dorëshkrimi”  dhe “Deputeti”, dhe ai sapo ka përfunduar librin e tij të katërt me tregime të titulluar  “22 Ëndrra”. Në rrafshin  njerëzor, moral, edukativ,  dhe atdhetar,  Mihallaq Andrea  është edhe një nga bashkëpunëtorët e mij, dhe të shkollës, më të mirë si tregimtar dhe shkruan enkas tregime për  nxënësit e  Shkollës Shqipe Vatra Tampa Bay. Leximi i këtyre  tregimeve ka vlera shumë të mëdha edukative, ju krijojnë emocione dhe nxënësi zgjeron njohuritë dhe aftësitë për drejtshqiptimin e drejtshkrimin e gjuhës shqipe. Këtë të shtunë fëmiëve do iu lexojmë tregimin për fëmijë, me titull,  “Sorkadhja” i shkruar posacërisht për ta nga Mihallaqi.  Dhe dicka tjetër, dëshiroj të shpreh, se Shkolla Shqipe Vatra Tampa Bay, sponsorizohet nga ana materiale  dhe financiare, nga Vatra, bisnesmenët shqiptaro-amerikanë Z. Tasim Ruko dhe Z. Isuf Spahija, nga filantropistja mjaft e njohur në Amerikë, dhe Shqipëri, Fotini Kokeri, e cila gjendet përherë pranë shkollës për cdo problem dhe ndihmesë në nevojë. 

Mesazhi im  për komunitetin shqiptar në Diasporë, kjo intervistë e imja, le të shërbejë  si një thirrje për unitet dhe përkushtim ndaj kulturës shqiptare, duke vlerësuar rolin e çdo individi në komunitet për të kontribuar në këtë kauzë të rëndësishme. 

Federatës Pan Shqiptare Vatra, respektivisht Kryetarit, Prof. Elmi Berishës,  Kryetarit të Degës së Vatra Tampa Bay, Z. Tasim Ruko,  Presidentit Z. Isuf Spahija, Zv/Presidenti Z. Endri Filipi, dhe filantropistes dinjitoze, Fotini Kokeri, -që qëndrojnë përherë pranë shkollës, ju shpreh mirënjohjen dhe falënderimet më të përzemërta për punën e tyre  të palodhur dhe kontributin e jashtëzakonshëm në forcimin e komunitetit shqiptar dhe promovimin e kulturës shqiptare. Ju uroj shëndet dhe suksese të gjithë shqiptarëve kudo që ndodhen! 

Bisedoi: Raimonda MOISIU –SADE 

Florida, Tetor 2025