Xhelal Zejneli/

Një nga ‘zbuluesit’ e parë shqiptarë të trashëgimisë folklorike në Shqipëri ishte Zef Jubani (1818-1880), i njohur edhe me emrin Zef Ndokillija. Është autor i veprës “Racconti di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi”, Trieste 1871 (Përmbledhje këngësh popullore e rapsodish shqiptare). Ky libër përbën përmbledhjen e parë me këngë popullore gegërishte. Është e para vepër folklorike e botuar nga një shqiptar për vetë Shqipërinë. 

Përmbledhja e dytë e rëndësishme me letërsi gojore shqiptare u botua nga folkloristi dhe personaliteti kombëtar Thimi Kostë Mitko (1820-1890) nga Korça, përfaqësues i shquar i kolonisë shqiptare të Egjiptit. Xhaxhai i Thimit ka qenë udhëheqës i revoltës në Korçë dhe në Tepelenë kundër reformave turke të Tanzimatit. Shkollën fillore greke, Thimi e bëri në Korçë. Më 1850, bashkë me xhaxhain u largua në Athinë. Prej aty vajti në Pllovdiv, më pas në Vjenë ku edhe punoi disa vite si rrobaqepës. Më 1865 Thimi Mitko emigroi në Egjipt. Në Beni Suef  hapi një punë tregtie dhe iu përkushtua lëvizjes kombëtare. Vdiq nga një sëmundje e rëndë, në Beni Suef më 22 mars 1890. 

*   *   *

Thimi Mitko ishte veprimtar i shquar i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, folklorist. Për një kohë punoi në vendlindje, Korçë. Më pas u hodh në mërgim, në Manastir, Athinë, Filipopoli, Vjenë dhe që nga viti 1859 jetoi në Egjipt. Zhvilloi veprimtari patriotike të gjithanshme, në bashkëpunim me ideologë të Rilindjes, si Abdyl Frashërin (1839-1892), Kostandin Kristoforidhin (1830-1895), De Radën (1814-1903) etj. Ishte figura kryesore e kolonisë shqiptare në Egjipt. Ndërmori udhëtime nëpër shoqëritë e kolonive shqiptare. Shkroi artikuj në shtypin e kohës: në “Zëri i Shqipërisë” të veprimtarit iluminist të arbëreshëve të Greqisë, i cili punoi për çështjen kombëtare dhe përparimin e kombit shqiptar Anastas Kullurioti (1820-1887); në “Fiamurin e Arbrit” të De Radës; në revistën ndërkombëtare të Kluzhit (Rumani) “Acta comparationis litterarum universarum”, ku bënte pjesë në grupin e redaksisë. Në vitin 1859 e më pas botoi në disa numra të gazetës “Pandora” të Athinës shkrimin “Disa shënime rreth Korçës”, ku mbojti të drejtat e popullit shqiptar. Të njëjtin qëllim patën edhe shkrimet e tij “Gazeta e Livornos mbi çështjen shqiptare” (1879), artikujt publicistikë dhe poezitë. Në shkrimet e tij mishërohen idetë patriotike të Rilindjes: thirrja për bashkim, lartësimi i traditave të kombit, arsimimi në gjuhën amtare, kushtrimi luftarak kundër pushtuesve të huaj. U shqua sidomos si folklorist. Mblodhi pasuri të folklorit shqiptar nga krahinat e jugut dhe të veriut, por edhe nga arbëreshët e Italisë, nga arbëreshët e Greqisë. Ato i botoi në vëllimin “Bleta shqiptare” (1878). Iu rrek kësaj pune për qëllime patriotike dhe për të shpëtuar nga harresa krijimet folklorike. U përpoq për ta paraqitur trashëgiminë folklorike në një plan gjithëkombëtar, me një renditje deri diku shkencore. U përpoq të nxjerrë në dritë pasuritë e gjuhës shqipe dhe ta ngrejë shqipen e folur në shkallën e një gjuhe të punuar të përbashkët. Shkroi 15 apo 20 vjersha me motive atdhetare. Poezia e tij “E ndë Shqiptarët gjithë sa janë” (1867), me thirrjet për bashkim dhe për kryengritje të armatosur, është një nga dëshmitë e para të letërsisë luftarake të Rilindjes. Përshtati “Marsejezën”. Në vitin 1981, krijimet e tij u botuan me titull “Thimi Mitko, Vepra”. 

*   *   *

Thimi Mitko filloi të shfaqë interesim për folklorin rreth vitit 1859 kur ishte në Vjenë. Nga Spiro Dine (1846? – 1922) mësojmë se Mitkoja kishte nisur të regjistronte material folklorik para vitit 1866. Ai i dha Dhimitër Kamardës (1821-1882) këngë popullore, gjëegjëza dhe përralla për përmbledhjen e tij. 

Përmbledhja e Mitkos me folklor shqiptar përmbante 505 këngë popullore dhe 39 përralla e fjalë të urta kryesisht nga Shqipëria e jugut. Vepra u përfundua në vitin 1874 dhe u botua me alfabet grek katër vjet më vonë, në vitin e Lidhjes së Prizrenit, me titullin greqisht “Albanike melissa” dhe shqip “Bëlietta shqipëtare” (Bleta shqiptare), Aleksandri 1878. 

Kjo vepër nuk qe vetëm e para përmbledhje e letërsisë gjore e destinuar për publikun shqiptar, por edhe e para përmbledhje e tillë me interes të vërtetë shkencor. Flitet se një kopje e këtij libri është djegur publikisht në Athinë. 

Botimet e mëparshme me këngë dhe përralla popullore shqiptare kanë qenë tepër të rralla dhe nuk i kishin përfshirë aspektet më të bukura të letërsisë gojore shqiptare, as i kishin mbuluar të gjitha trevat dhe gjithë tematikën. Mitkoja u përpoq që këtë trashëgimi kombëtare të letërsisë gojore ta paraqiste dhe ta ruante në mënyrë sa më të plotë. Në parathënie ai e shpreh qëllimin e tij: “… shpëtimi edhe dhënia brezave që vinë, i fjalëve dhe teksteve shqip të cilat para disa vjetësh i mblodha me shumë mundim e shpenzime dhe besoj se do të kenë një vleftë, sepse në këto duket origjina, karakteri, zakonet e racës shqiptare, veçanërisht dua që t’u ipet një shkak e një nxitje bashkatdhetarëve shqiptarë për të kaluarën dhe për të studiuar gjuhën e tyre amtare, në këtë mënyrë t’u sjell dobi që të mundin edhe këta të përparojnë…”. 

Materiali i “Bletës shqiptare” është klasifikuar dhe renditur sipas gjinive. Libri përfshin pjesë me këngë për të vegjël, këngë për festat popullore të motmotit, këngë dashurie, këngë dasme, nizami, kurbeti, vaje e këngë vajë, balada, epika historike, si dhe përralla, fabula e anekdota. Si shtojcë ka një fjalor shqip-greqisht. 

Me këtë përmbajtje për atë kohë, kjo përbënte një vepër themelore për letërsinë gojore shqiptare. Por në Evropën Perëndimore lëvizja e romantizmit kishte rënë prej kohësh dhe bashkë me të edhe interesimi për letërsinë gojore dhe për traditat folklorike. Kjo rrethanë bëri që përmbledhja e Mitkos të mos pritej në botë me aq vëmendje që meritonte. Vepra u ribotua  nga Gjergj Pekmezi (1872-1938) në Vjenë më 1924, duke e përdorur alfabetin shqiptar të kohës, me titullin “Bleta shqypëtare e Thimi Mitkos”. Në këtë variant, vepra u prit më mirë. 

Mitkoja hartoi edhe një përmbledhje tjetër shtojcë me letërsi gojore shqiptare e njohur me emrin ‘Bleta e vogël’, por nuk mundi kurrë ta botojë. I pabotuar mbeti edhe fjalori i tij shqip-greqisht me rreth 3000 faqe dorëshkrim, që u zbulua më vonë në Aleksandri. Dorëshkrime të tjera të tij që presin të studiohen, janë ato që ndodhen në Koleksionin Shqiptar të Bibliotekës Mbretërore në Kopenhagë. 

Përveç interesimit për letërsinë gojore, Mitkoja ishte aktiv edhe në lëvizjen kombëtare, sidomos si autor i të paktën pesë artikujve në periodikë evropianë në mbështetje të çështjes shqiptare. Kur shpërtheu lufta me Malin e Zi në fund të vitit 1880, ai shpërndau një përkthim shqip të Marsejezës. Në vitin 1881 Thimi Mitkoja qe një nga anëtarët themelues të seksionit egjiptian të Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip. Më pas ndërmori shpërndarjen në Egjipt  të së përmuajshmes ‘Fiamuri Arbrit’ të Jeronim De Radës (1814-1903). Kjo revistë e De Radës u botua në Kalabri nga korriku i vitit 1883 deri në nëntor të vitit 1887. 

Mitkoja shkroi edhe pak poezi. Janë ruajtur pesëmbëdhjetë vjersha të tij. Njëra prej tyre është botuar në antologjinë “A Dora d’Istria gli Albanesi” (Dora d’Istrias shqiptarët, Livorno 1870) të gjuhëtarit dhe filologut arbëresh Dhimitër Kamardës (1821-1882). Poezitë e Mitkos nuk kanë ndonjë vlerë letrare të veçantë. 

Me interes letrar dhe historik më të madh është letërkëmbimi i tij i vëllimshëm me albanologë të tjerë të shquar të kohës, si Jeronim De Rada (1814-1903), Dhimitër Kamarda (1821-1882), studiuesi arbëresh nga ishulli Hidra i Greqisë Panajot Kupitori (1821-1881), gjuhëtari çek i cili është marrë edhe me studimin e gjuhës shqipe Jan Urban Jarnik (1848-1923), Dora d’Istria (1828-1888), Kostandin Kristoforidhi (1830-1895), Visar Dodani (rreth 1857-1939), personaliteti politik dhe shtetëror italian me prejardhje arbëreshe Françesko Krispi (1818-1901) dhe albanologun austriak, një nga themeluesit e albanologjisë, grecist dhe turkolog Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900).

Përpjekjet e Thimi Mitkos në fushën e folklorit u vazhduan nga bashkatdhetari i tij Spiro Risto Dine (1846? – 1922) nga Vithkuqi në krahinën e Korçës. I pari folklorist shqiptar që mblodhi letërsinë gojore në një mënyrë më sistematike dhe më shkencore ishte Shtjefën Konstantin Gjeçovi–Kryeziu (1874-1929).                                                

Hazir Mehmeti/

“Martir i Demokracisë”

“Austria e bazonte politikën e saj mbi shqiptarët nacionalistë dhe ngarkonte me punët e Shqipërisë ata njerëz që e dinin shqipen më mirë se çdo arnaut” Fan Stilian Noli

Në historinë tonë shekujve Austria u dallua si përkrahëse e kombit shqiptar krahas fushës politike, ekonomike dhe  në fushën e arsimit e kulturës.  Nisur nga kjo mbështetje, Austria u bë vendi  ku u shkolluan shumë figura të njohura kombëtare dhe akoma sot e kësaj dite shkollohen në Universitetet e Vjenës, Grazit, Insbrukut, Linzit, Klagenfurtit, Kremsit e qytete tjera të Austrisë me mijëra shqiptarë  Në këtë vështrim të shkurtër do ndalemi tek figura e njohur historike, tek Martiri i Demokracisë, Vinçenc Pennushi i cili jetoj nga viti 1885 gjerë në vitin 1949.    

      Vinçenc Prennushi u lind në  Shkodër, ishte  folklorist, poet, publicist, përkthyes, klerik dhe shenjtor shqiptar. Mësimet e para i mori në vendlindje dhe i vazhdoi në seminarin e Troshanit, Pjesërisht shkollën e mesme e mbaroi në Troshan, viti 1903, kur edhe dërgohet për studime në teologji e filozofi, e përfundon në Tirol të Austrisë. Qe në vitin 1904 fillon të shkruan pjesën letrare “Rrënimet e Jerusalemit”, kurse vepra letrare me karakter fetar  shkruan katër vite më vonë (1918)  me titull “Fjala e Zotit” dhe në vargje përmbledhjen “Grueja shqyptare”, e para vepër letrare e tij e botuar në shtypshkronjën françeskane  dhe “Vorri i fratit”. Në këtë vit ai  merr drejtimin e revistës “Zani i Shna Ndout” paralelisht ai drejton edhe revistën e mirënjohur “Hylli i Dritës”. Ishte bashkëpunëtor i gazetave “Posta e Shqypnisë” dhe “Ora e Maleve”. 

   Ishte poet i shquar, ishte publicist i veçantë dhe orator i shkathtë.  Në vlugun e aktiviteteve, në vitin 1917, bëhet  anëtar i “Komisisë Letrare Shqipe” në Shkodër ku u përcaktuan rregullat e para të drejtshkrimit shqip, u bë një ndër themeluesit e bashkëpunëtorët e grupit më të rëndësishëm të Opozitës Shqiptare, që në vitin 1923–24 formuan edhe revistën e njohur  “Ora e Maleve”. Aty botuan penat më të njohura të kohës, mes tyre edhe Vinçenc Prenushi, njëri nga më të rëndësishmit. I magjepsur nga folklori i Shqipërisë së veriut, mblodhi këngë popullore nga kjo trevë e lashtë shqiptare.

Në vitin 1911 në Sarajevë me ndihmën e arkeologut dhe historianit austriak me origjinë çeke, Carl Patsch  boton “Visaret e Kombit, Kangë gegnishte”. Këngë folklorike të mbledhura dhe renditura prej tij.  Në Shkodër  shfaqi dramën “E tradhtuemja”, nga Rolado  të cilën e përshtati në shqip, pastaj boton dramën me pesë akte “Prej robnije në liri”.Vinçenc Prenushi, nga studiuesi ynë i njohur,Eqrem Çabej,  quhet “Poet i qytetit të Shkodrës”,  me përmbledhjen e tij të njohur poetike: “Gjeth’ e Lule”, një  përmbledhje e bukur dhe përmbajtjesore. Më 1939 boton poezitë “Kuq e Zi” dhe “Ushtari i vogël” i përzgjidhet në një antologji arsimore për shkollën e mesme. Botoi përkthimin “Fabiola, a kisha nën dhe e mî dhe” të Kardinalit Viseman. Përktheu gjithashtu Danten dhe sociologun Weber. Në vitin 1933, përktheu e botoi romanin “Quo Vadis” të Sienkievicz. Në vitin 1939, përktheu dhe botoi romanin e Silvio Pelico-s “Burgjet e mia”.

 Disa vargje nga poezia e tij Gruaja shqiptare. 

VINÇENC PRENNUSHI

Gruaja shqiptare

Ju qi kjani n’ dekë t’ njij djalit,

E, permysë mi ket bujare,

N’ te nderoni bin shqyptare;

E tuj puthë e mall e vajë

Njat flamur, qi dora e sajë

Diejti aq bukur me qindisë,

Pse dashtnija e kisht’ molisë;

Lidhniu tok: Per herë dashtnija

Per vend t’ uej t’ u jet stolija;

…

Ngjyra e sajë, njomsi prendvere,
Përtrin viset e Shqipnis;

Vinçenc Prenushi ishte shumë i frytshëm në veprimtarinë e tij letrare e artistike, mes tjerash ishte edhe drejtor i suksesshëm i kolegjit françeskan ku ishte edhe profesor, drejtor i shtypshkronjës françeskane dhe Guardian i Kuvendit Françeskan, pastaj Provincial i françeskanëve.  

Më 14 Mars 1914, kur në kalanë e Shkodrës u ngrit nën brohoritjen e mbarë popullit të Shkodrës flamuri kombëtar, ku At Vinçenc Prenushi do mbante fjalimin e tij.  

Më 19 Mars 1936 Selia e Shenjtë e emëroi peshkop të Sapës, detyrë të cilën e mbajti deri në vitin 1940, kur u emërua kryepeshkop metropolitan i Dioqezës së Durrësit, duke pasur nën administrim kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranën. Mbas vdekjes së Imzot Gaspër Thaçit, në Shkodër, më 26 Maj 1946, dhe arrestimit të Don Mikel Koliqit, famullitar i Shkodrës, Imzot Vinçenc Prennushi u ngarkua me detyrën e Primatit Katolik të Shqipërisë.

14 mars 1914, ngritja e flamurit  në Rozafat,

ku masës iu drejtua i zgjedhuri i popullit të Shkodrës Vinçenc Prenushi.

Më 19 maj 1947 Imzot Prennushi u arrestua dhe filloi t’i nënshtrohej një kalvari vuajtjesh fizike e psikologjike, të krijuar nga regjimi komunist shqiptar. Më 18 dhjetor 1947, Gjykata Ushtarake e Durrësit, e përbërë nga kryetari, major Gjon Banushi, anëtarë, major Xhule Çiraku, kapiten Halim Ramohito dhe prokuror, kapiten Petrit Hakani, hapën gjyqin kundër tij. Vendimi i Gjykatës së Durrësit u përcoll për shqyrtim në Gjykatën e Lartë të Tiranës, bashkë me një relacion të prokurorit të Durrësit, i quajtur Sotir Qiriaqi (data 1 dhjetor 1947). Gjykata e Lartë Ushtarake Tiranë, e përbëerë nga kryetar, major Niko Çeta, anëtarë, kapiten Nexhat Hyseni, kapiten II Mustafa Iljazi dhe sekretar aspirant Thoma Rino, më 23 shkurt 1948, mbasi shqyrtoi çështjen e të pandehurve “refuzon kërkesën e tyre”. Me zemër të sëmurë Monsinjor Prenushi vdiq nga tortura çnjerëzore në burgun e Durrësit. Pas rënies së diktaturës shpallët “Martir i Demokracisë”, në vitin 1993.  Në përkujdesje ndaj figurave me vlera kombëtare, Muzeu Historik Kombëtar e përkujtoj Vinçenc Prennushin dhe veprën e tij. 
    Historia tragjike e shumë intelektualëve në komunizëm duhet ndriçuar akoma, një detyrim gjeneratave që vijnë.  

Nga Rafael Floqi/

Qindra protesta në dealershipet dhe ekspozitat e Tesla në të gjithë botën u zhvilluan të shtunën, duke shfaqur një rezistencë globale kundër CEO të kompanisë, Elon Musk, ndërsa ai vazhdon të përfshihet në çështjet politike. Kjo duket si një lëvizje ludite në një në kohët moderne, që ka mbërthyer demokratët me parrullat “Burn Tesla save democracy’ (Digj një Tesla të mbrosh demokracinë) në një marrëzi të majtë moderne po fermentojnë dhunë në të gjithë vendin. Organizatori i protestës, i njohur si “Tesla Takedosn”, synonte më shumë se 500 showrooms të Teslas në mbarë botën. Rreth gjysma e tyre ishin planifikuar të mbaheshin në ekspozitat e Tesla në SHBA, sipas mediave sociale të organizatorëve. Duke harruar si bëhet “Luftimi i ndryshimeve klimatike, duke shkatëruar një sallë ekspozite Tesla herë pas here.”

Protestuesit në shumë shtete, nga Blue Haven California në Red State Florida, u panë duke mbajtur tabela që u bënin thirrje kalimtarëve të “bojkotojnë Teslën” ose duke e quanin Musk një “fashist”.

Disa nga trazirat burojnë nga përfshirja e Musk me administratën Trump, e cila ka qenë në një rrugë të shpejtë për të zvogëluar madhësinë e qeverisë duke shkurtuar fuqinë punëtore federale ose duke eliminuar agjenci të tëra të panevojshme dhe abuzive.

Disa nga lëvizjet e bëra nga DOGE, zyra e Shtëpisë së Bardhë që udhëheq përpjekjet për uljen e kostove, po kundërshtohen në gjykata nga gjykatës të majtë.

Patty Hoyt, një banore e Marin County, Kaliforni, e cila po protestonte në një përfaqësi lokale Tesla,i tha se nuk ishte dakord me planin e administratës për të shkurtuar vendet e punës nga Departamenti i Çështjeve të Veteranëve. Edhe pse Hoyt nuk është veterane, ajo tha në një intervistë se kishte miq veteranë që mbështeten në burimet nga VA.

“Këta janë njerëz të cilëve u kemi premtuar,” tha Hoyt për veteranët.

Një protestues në demonstratën e Tesla Takedown në Michigan. Nic Antaya për Business Insider në Michigan., Të pranishmit në protestat në Ann Arbor dhe Troy u mbështetën kryesisht në të majtë në spektrin politik. Disa ishin mbi moshën 65 vjeç dhe e kishin parë vendin nëpër periudha të mëparshme trazirash, si Lufta e Vietnamit. Megjithatë, disa e përshkruan momentin aktual politik si të paprecedent.

Patricia Bragg, 76, proteston në demonstratën e Tesla Takedown në Michigan. “Unë nuk e njoh vendin në të cilin kam jetuar për më shumë se 65 vjet,” tha Debbie Rosenman, drejtuese e kapitullit Ferndale të Indivisible, një organizatë kombëtare bazë për kauza progresive që mobilizoi disa protesta. Një tjetër protestues në Trojë i tha BI-së: “E dini atë thënien, ‘mos hyni butësisht në natë?’ Ne nuk do të shkojmë butësisht gjatë natës.”

Protestuesit në Michigan ishin kryesisht mbi 65 vjeç dhe mbështeteshin majtas në spektrin politik. Por zhgënjimet nuk janë të drejtuara vetëm nga ndikimi në rritje i Musk në politikën amerikane. Protestat u panë në të gjithë Evropën në Francë, Skoci, Gjermani, Angli dhe Britani të Madhe.

Gjatë ceremonisë së inaugurimit të Trump në janar, Musk bëri një gjest për audiencën që u interpretua nga shumë si një përshëndetje naziste. Musk mohoi se ky ishte qëllimi i tij. Lidhja Anti-Shpifje gjithashtu mbrojti gjestin, duke thënë se ishte “i sikletshëm”, por jo një përshëndetje naziste. Gjesti në mënyrë të pashmangshme goditi nervin me disa në Evropë, duke përfshirë ligjvënësit, pasi kontinenti ka një histori të gjatë të errët për të qenë nën pushtimin nazist gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Një protestues në Francë mbajti një tabelë ku thuhej “Jo makina naziste”. Në Londër, demonstruesit ngritën një njeri me tub të fryrë që përshkruante ngjashmërinë e Musk dhe gjestin famëkeq.

Musk e ka bërë të qartë se interesat e tij politike shkojnë përtej SHBA-së. Vitin e kaluar, CEO hodhi mbështetjen e tij pas AfD, ose Alternativa për Gjermaninë, duke miratuar partinë politike gjermane të ekstremit të djathtë për miliona ndjekësit e tij në X. Në shkurt, AfD doli në vendin e dytë në zgjedhjet kombëtare të Gjermanisë, që përfaqëson performancën më të mirë të AfD në historinë e partisë.

Pasi pa një vlerësim maksimal prej 1.54 trilion dollarësh në dhjetor, stoku i Tesla-s ka rënë në javët e fundit mes shitjeve të dobëta globale dhe shqetësimeve në rritje nga investitorët dhe Wall Street se Musk është shumë i hutuar nga puna e tij.

Është e vështirë të matet shkalla në të cilën politika e Musk ka ndikuar në kompaninë e tij EV. Shitjet e Tesla në Evropë për muajt janar dhe shkurt ranë 42.6% krahasuar me shifrat nga e njëjta periudhë e vitit të kaluar, sipas Shoqatës Evropiane të Prodhuesve të Automobilave, duke shitur nën 27,000 automjete. Një zëdhënës i Tesla nuk iu përgjigj një kërkese për koment.

Përtej protestave, shitësit dhe automjetet e Tesla-s janë bërë gjithashtu objektiva të fundit të incidenteve vandaliste dhe dhunës, sipas parrullës :

“Kush ka nevojë për inovacion kur ke një tulle në dorë?”

Më 24 mars, Departamenti i Policisë së Austin i tha BI-së se oficerët gjetën pajisje “ndezëse” në një shitës lokal të Tesla. Në fillim të atij muaji, policia në Oregon hetoi të shtënat me armë të drejtuara në një ndërtesë tjetër të Tesla-s. Disa pronarë të Tesla Cybertruck i thanë më parë BI se ata i janë nënshtruar talljeve dhe ngacmimeve për makinën që zotëronin.

“Cybertruck thjesht duket se i dërgon njerëzit paksa larg”, tha një pronar, i cili kërkoi të mbetet anonim. “Nuk ka kuptim, unë nuk jam Elon!”

Administrata Trump, duke përfshirë Departamentin e Drejtësisë, është zotuar se do të godasë sulmet kundër Teslës, duke e quajtur valën e fundit të incidenteve “terrorizëm në vendor”.

“Ditët e kryerjes së krimeve pa pasoja kanë përfunduar,” tha Prokurorja e Përgjithshme Pamela Bondi në një deklaratë më 20 mars. “Le të jetë ky një paralajmërim: Nëse i bashkoheni kësaj valë të terrorizmit vendas kundër pronave të Teslës, Departamenti i Drejtësisë do t’ju vendosë pas hekurave.”

Nga Rafael Floqi/

Labova e Madhe, ose Labova e Zhapës, është një fshat në komunën Odrie, rreth 650 metra mbi nivelin e detit, në rrethin e Gjirokastrës. Ky fshat ka një histori të pasur dhe të veçantë, por shpesh është lënë në hije nga ngjarjet e sotme. Rreth 500 vjet më parë, ka pasur rreth 450 shtëpi dhe, para 200 vjetësh, ka pasur edhe një shkollë pedagogjike. Shumë labovitë kanë arritur suksese të mëdha në fusha të ndryshme, si Vangjel Zhapa dhe Konstandin Zhapa, të cilët janë të njohur për pasurinë që fituan dhe për kontributin e tyre të madh në çështjet kombëtare, si dhe për bamirësitë e shumta. Prej tyre, fshati mori dhe emrin “Labova e Zhapës.”

LABOVA DHE SHTYLLAT E LABOVITËVE

Fshati është i banuar kryesisht nga shqiptarë ortodoksë dhe ka pasur një ndikim të madh në zhvillimin e gjuhës shqipe. Një nga personalitetet e shquara të Labovës është mjeku i Ali Pashës Vangjel Meksi por edhe mjeku dhe studiuesi Apostol Meksi, i cili, së bashku me Kristoforidhin, mësoi gjuhën shqipe Hahn-it. Materialet e tij janë përdorur nga Johann von Hahn për të përhapur studimet për shqiptarët në të gjithë Evropën, përmes librit të tij “Studime Shqiptare” në vitin 1854.

Pas Apostol Meksit, shumë labovitë u angazhuan në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, si dr. Dhimitër Meksi, toger Petro Meksi, gazetari Jorgji Meksi, dhe shumë të tjerë, të cilët ishin të njohur si mjeshtër të penës, pushkës dhe fjalës. Ndër ta po veçoj diplomatin dhe politikanin e disi të harruar Kristo Meksi, dy libra të së cilit me apele drejtuar Konferencës së Paqes në Paris me tituj me një frëngjishte klasike përfekte i zbulova gjatë hulumtimeve të mia për periudhën e Pavarësisë e më tej. Këto dy libra që i drejtohen fuqive të mëdha për të njohur të drejtat e kombit shqiptar për liri dhe tërësi territoriale, libri Hristo Mexi Le droit de la nation albanaise (E drejta e kombit shqiptar / Kristo Meksi, Botuar Bukuresht: Instituti i Arteve Grafike “Speranţa”, 1918 dhe Hristo Mexi, Mémorandum à l’usage de monsieur le président et de mess ieurs les membres de la Conférence de la paix : ainsi qu’á celui des commissions accessoires (Memorandum për përdorimin e zotit President dhe anëtarëve të Konferencës së Paqes: si dhe atë të komisioneve ndihmëse , Bukuresht 1919, më bënë të thellohem më tej në zbulimin e aktivitetit të tij patriotik.

Labovitët, një komunitet autokton shqiptar, janë krenarë për identitetin e tyre dhe kanë kontribuar vazhdimisht për atdheun dhe gjuhën shqipe. Një tjetër personalitet i shquar nga Labova e Madhe është dhe ish kryeministri Aleksandër Meksi por edhe Fedhon Meksi, mjek dhe studiues shkencor, i cili ka shkruar librin “Labova e Madhe dhe Labovitët, gjurmime në vite,” duke ofruar informacion të rëndësishëm për historinë dhe traditat e këtij fshati dhe të figurave të tij.

VEPRIMTARIA PATRIOTIKE E KRISTO MEKSIT

Kristo Meksi (1849–1931), ishte një politikan i njohur i fillimit të shekullit të 20-të, ishte një nga delegatët e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe një nga diplomatët e parë të shtetit shqiptar. Ai ka luajtur një rol të rëndësishëm në mbështetje të shkollës shqipe dhe ka financuar libra dhe abecedarë në gjuhën shqipe. Po ashtu, ka kontribuar në themelimin e Shkollës Normale të Elbasanit dhe ka qenë një nga ata që mirëpriti Ismail Qemalin për shpalljen e Pavarësisë. Kristo Meksi ka qenë edhe emisari i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë në Kongresin Shqiptar të Triestes dhe një nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë.

Po patrioti Kristo Meksi i dorëzon Ismail Qemalit 500 mijë frangash ari këtu dhuratë të kryeministrit rumun Taqe, për ngritjen e shtetit të ri Shqiptar. Me 27 Nentor 1912, Kristo Meksi, një prej Diplomateve dhe Politikave te pare shqiptar se bashku me Luigj Gurakuqin dhe 25 shqiptarë të tjerë, priti në Bukuresht Ismail Qemalin i cili vjen nga Trieste për Komunitetin Shqiptar të Bukureshtit për shpalljen e Pavarësisë. Kristo Meksi udhëtoi për në Shqipëri për të marrë pjesë në Deklaratën e Pavarësisë dhe u bë një nga delegatët e kuvendit të parë. Më 4 dhjetor 1912, u zgjodh anëtar i Senatit Shqiptar. Kristo Meksi ishte emisari i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë në Kongresin Shqiptar të Triestes në 16 shkurt 1913, i cili siguroi njohje për këtë qeveri. Në fjalën e tij shprehu besimin se qeveria provizore së shpejti do të përcaktojë kufijtë e Shqipërisë.

Në shtëpinë e Kristo Meksit në Bukuresht, më 7 Dhjetor 1909, u themelua shoqëria patriotike “Bashkimi”. Në vitin 1911 Kristo Meksi mbështeti kryengritjen e Kosovës dhe shkoi atje ku u takua me krerët e saj.

Ne foto poshtë nga e majta në të djathtë: Filip Gjeka, Pandeli Evangjeli, Dervish Biçakçiu, Kristo Meksi, Luigj Gurakuqi, dhe Sotir Pllati.

Meksi ishte emisar i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë në Kongresin Shqiptar të Triestes më 16 shkurt 1913, i cili siguroi njohje ndërkombëtare për atë qeveri. Një vit më vonë, më 1914, Meksi ishte këshilltar i princit Wilhelm Wied. Punoi në qeverinë e Zogut si këshilltar. Vdiq në Tiranë në vitin 1931, pasi ishte verbëruar plotësisht në vitet e fundit.

Nga libri, E drejta e kombit shqiptar / Kristo Meksi, Botuar Bukuresht: Instituti i Arteve Grafike “Speranţa”, 1918, kam shkëputur për lexuesin fragmente dhe apelin e tij për fuqitë e mëdha, dhe mënyrën si në këto memorandume ai analizon qëndrimet e fuqive ballkanike kundër një Shqipërie të lirë dhe të pavarur, ia lexuesit të shijojë thellësinë e analizës e të interpretimit dhe të paraqitjes para fuqive të mëdha, situatën e kombit shqiptar në Ballkan dhe gjendjen e tij. Dhe thirrja dhe apeli i tij për fuqitë e mëdha, nuk është një lutje por një apel në ndërgjegjen e diplomacive të Evropës. “Le të bëjë, pra, bota e qytetëruar një gjest dashamirësie dhe drejtësie dhe të ngrejë zërin në favor të këtij populli në venat e të cilit rrjedh gjaku i një race fisnike!”

SHKAKU I TRAZIRAVE TË VITIT 1914 NË SHQIPËRI

“Kam treguar më lart se kombi shqiptar që popullon në bregun e detit Adriatik gjithë këtë hapësirë të madhe nga kufijtë e Serbisë së vjetër deri në Gjirin e Artës, përveç se cilit territor i përket më shumë se territoreve të Greqisë, iu desh të duronte vuajtjet më të mëdha, iu desh të kalonte peripecitë më fatkeqe për shkak të pushtimeve të ndryshme, kundër të cilave duhej të luftonte me të gjitha forcat për t’i rezistuar, për të mbrojtur ekzistencën e saj kombëtare, duke dhënë me këtë një provë të qartë të këmbënguljes dhe vrullit të racës së saj; dhe tani do të jap disa shpjegime për shkaqet, të cilat e penguan popullin shqiptar të ketë fatin që i ishte caktuar.

Gjatë gjithë jetës së tij, ky komb është përpjekur dhe ka arritur të ruajë të paprekura traditat e tij dinjitoze dhe të ndershme, sukses kjo falë dashurisë së pandryshueshme të popullit shqiptar për familjen dhe atdheun. Kjo shpjegon kuptimin e ekzistencës në Shqipëri të atyre të ashtuquajturve “fise” që përbëhen nga pesëqind deri në gjashtëqind familje, si dhe të atyre krerëve të quajtur “bajraktarë” (bartës të flamurit), të cilët sillen sipas zakoneve dhe ligjeve, të cilëve deri më tani nuk u është shuar fuqia.

Kombi shqiptar, i cili për shkak të jetës së tij etnike dhe cilësive të tij të jashtëzakonshme, duhej të kishte mbase më shumë ndikim në Gadishullin Ballkanik se Greqia, Serbia, Mali i Zi apo Bullgaria, pas kushtetutës si shtete të këtyre popujve të fundit kufitarë, mbeti në një gjendje izolimi të plotë, i mbështjellë si nga një mjegull në mes të ajrit, sepse nuk donte të përfitonte as nga ajri i fqinjëve të përparimit, sytë e fqinjëve hodhën mbi të një vështrim urrejtjeje dhe zilie dhe këta fqinjë u përpoqën t’i shkaktonin telashe të destinuara për ta rraskapitur. Nëse rastësia ka dashur që ky komb të mos ketë një besim të vetëm, por popullin e tij ta ketë të ndarë në tri kategori fetare (muhamedanë, katolikë dhe ortodoksë), kjo ka qenë një nga mjetet e përdorura për të mos e lënë në qetësi, në mënyrë që ai, në bazë të harmonisë së plotë, të arrijë qëllimin e rilindjes dhe përparimit.

Fqinjët e Shqipërisë, të udhëhequr nga pikëpamje të kufizuara, kanë zhvilluar përjetësisht një luftë kundër saj që synonte ta asgjësonte! Mali i Zi, i cili e quajti veten një shtet të qytetëruar, u përpoq shumë herë ta joshë popullin shqiptar në kurthe. Udhëheqësit e këtij shteti, kur bëhej fjalë për shërbimet që mund të bënin shqiptarët, merrnin parasysh shqiptarët, qofshin ata myslimanë apo ortodoksë, të cilët i kishin si fqinjë, mbanin parasysh rregullat e miqësisë, konsideronin bajraktarët e ndryshëm, i prisnin si mysafirë sipas rregullave të mikpritjes së vërtetë, por kur vinte puna për atë që shqiptarët mendonin për veten e tyre për një çast, ata ishin të gatshëm t’i akuzonin ata për t’i bërë ata muslimanë apo zot, të Shqipërisë së Veriut. Serbia u soll në të njëjtat linja, mjeti me të cilin ajo punoi me dëshirë ishte rruga e klerit ortodoks, rruga e peshkopatave serbe në varësi të Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës, (Patriarkana e përshkruar aq mirë nga z. senator italian Carafa d’Andria në fjalimin e tij të panumërt 1913). u përdor dhe intrigat dhe propaganda e së cilës u zhvilluan kudo, në Stamboll si në të gjithë Gadishullin Ballkanik, veçanërisht në Maqedoni, Shqipërinë Jugore dhe Veriore. Ishte kleri grek ai që, siç dihet përgjithësisht, në bazë të privilegjeve të dhëna nga Porta e Lartë, ishte luftëtari më kokëfortë, veçanërisht kundër kombit shqiptar.

Kishte raste kur grekët e fanariotët luanin rolet më të tmerrshme në Turqinë evropiane, veçanërisht në Maqedoni dhe Shqipëri, kështu që Perandoria Osmane nuk mund të dallonte se çfarë të ardhme do të kishin popullsitë e këtyre dy krahinave. “

“Këta katër shtete fqinje me Shqipërinë, të cilët gjithmonë u përpoqën për madhështinë e tyre në dëm të kombit shqiptar, duke mos arritur të merrnin rezultatin e dëshiruar për planet e tyre që kërkonin shfarosjen e popullit shqiptar për shkak të vigjilencës së po këtij populli, i cili me gjithë shtypjet dhe pengesat e tmerrshme, mundi të punonte ose në brendësi të vendit, ose kishte zgjedhur një rrugë të madhe të mbështetjes së Italisë, në lidhje me Austrinë e të kombit shqiptar dhe krijimit të një shteti të pavarur shqiptar, imagjinuan një projekt mizor që për fat të keq edhe ata e ndoqën dhe që e solli Shqipërinë, e cila megjithatë do të ishte strumbullari i përparimit par excellence në Gadishullin Ballkanik, në gjendjen e mjerueshme në të cilën ndodhet sot.

Dhe ndërsa shqiptarët u trazuan për të arritur një zgjerim të dobishëm dhe për përparimin e tyre në të njëjtën kohë Turqia kushtetuese donte të zgjidhte çështjen e arsimit shkollor në Perandorinë e saj; ndërsa xhonturqit, transformatorët e kësaj Perandorie, kërkonin t’i kufizonin këto privilegje të ndyra që i jepeshin klerit ortodoks, i cili përbënte një shtet brenda shtetit në Turqi, dhe ndërsa shqiptarët me këtë rast luftonin për të dëgjuar zërin e tyre, pengesa e parë që plani i fqinjëve u rezervonte atyre, tregoi: se shqiptarët prej kohësh kishin përvetësuar gjuhën e tyre mënyrën e të shkruarit duke përdorur shkronja latine. Por grekët, siç kujtojnë lexuesit, pretenduan dhe bënë propagandë të gjerë në këtë drejtim, që personazhet e përdorur nga shqiptarët të zëvendësoheshin me shkronja greke. “

“Shpalljet sipas faktit nëse e bëri Austria, apo Italia apo Franca që shpalli republikën në një krahinë shqiptare; Sot si atëherë, kur diplomacia evropiane gjendet në rrethana kaq të vështira, mund të mohojë edhe veprat që ajo vetë ka krijuar në të kaluarën? Populli i pafajshëm shqiptar deri tani ka qenë i shtrirë në një pellg gjaku, sikur Shqipëria të ishte toka e një shteti luftarak. Shqipëria ka duruar torturën më të madhe që mund të imagjinojë një mendje njerëzore dhe kërkon ndihmë! Ata që kanë mundësinë të kryejnë një veprim humanitar dhe të drejtë ndaj Universit, le të duan të lehtësojnë menjëherë rivendosjen e Shqipërisë në të gjitha pikat e ligjit të saj të vendosur, duke e përjashtuar kështu Shqipërinë nga të qenit objekt i pretendimeve grabitqare dhe duke hequr shkaqet e mosmarrëveshjeve në të ardhmen në Ballkan, sepse në rastin kur populli i tij sot nuk do ta rimëkëmbë të drejtën e tij, sepse të drejtat që janë të shenjta për ta do të vazhdojnë të shërbehen me mjete gjithnjë e më të dëshpëruara dhe gjaku do të rrjedhë sërish në fushat e Ballkanit.

Diplomacia evropiane gabon krejtësisht kur beson se Shqipëria nuk ka burra të aftë, se Shqipëria nuk është ende gati të vetëqeveriset. Vetëm nëse popullit shqiptar i jepet liria reale, Shqipëria do të mund t’u tregojë të gjithëve pasurinë e fryteve të saj intelektuale. Dhe drejtësia le të vihet në vend të Shqipërisë sepse i detyrohemi njohjes së të drejtave të saj.” Në kohën kur Beqir Agën (Grebeneja) në Vlorë e zbuluan oficerët holandezë dhe anëtarët e Komisionit të Kontrollit, e kapën dhe e burgosën me gjithë bashkëpunëtorët e tij, për shkak të së cilës ish-kryetari i Qeverisë së Përkohshme Shqiptare u largua nga Shqipëria, i përfshirë padashur edhe në veprimet e grekëve dhe serbëve – menjëherë serbët e lokalitetit të Dibrës u përpoqën të irritonin më mirë në Shqipëri penën e brendshme të Shqipërisë. Grekët filluan në të njëjtën kohë të mobilizonin “batalionet e tyre të shenjta” nga Shqipëria e Jugut dhe ndërsa shqiptarët donin, të ndërgjegjshëm për detyrën, të çlironin atdheun e tyre nga kriminelët e huaj, komandanti grek Papulea, me ndihmën e ushtrive të rregullta greke, erdhi për të bombarduar lokalitetet shqiptare, për të vrarë vendasit.

Janë të papërshkrueshme, rrënimet e shkaktuara nga bandat e sjella në krahinat e Shqipërisë së Jugut! Në lokalitetin Hormovë, brenda 3 orësh, këto banda masakruan 220 të rinj dhe pleq të pafajshëm, të paarmatosur, sikur të vrisnin dele, ndërkohë që karrocat e transportonin pasurinë e këtyre fatkeqve jashtë kufirit shqiptar! Oficerët holandezë, të cilët ishin njerëz të paanshëm, bënë raportime të ndryshme në këtë drejtim, të cilat jepnin prova të qarta të fajit të fqinjëve të Shqipërisë për shkakun e ngjarjeve në atë vend.”

”Në momentin kur anija që mori Princin legjitim të Shqipërisë larg popullit të tij, u largua nga porti i portit të Durrësit, ministri i Serbisë në Durrës, u përgëzoi hapur “sepse serbët e tyre grekë i kanë konsideruar plotësisht si të suksesshme shqiptarët”. Diplomacia evropiane, e cila duhet të kishte shqyrtuar më nga afër dhe me shumë më tepër dashamirësi, interesat e Kombi shqiptar, populli që meriton të jetojë një jetë të lumtur si në shtëpitë e veta, ashtu edhe në shoqërinë në tërësi, me indiferencën e tij u dha mundësinë njerëzve të pangopur që lakmonin tokat shqiptare të thonë se shqiptarët janë të paaftë, se shqiptarët nuk meritojnë asgjë më shumë se një zgjedhë, se nuk mund të jenë të pavarur edhe sepse nuk ndahen kurrë në tri kategori fetare, diçka që nuk mund t’i bashkojë. Me rastin e trazirave të vitit 1914 në Shqipëri, shqiptarët u akuzuan se ishin ata që provokuan revolucionin, se ishin ata që nuk donin të konsolidonin shtetin e tyre, sepse duke qenë të konfesioneve të ndryshme, krijuan parti të ndryshme. “

Por që fajtorë ishin vetëm shqiptarët, këtë askush nuk ka të drejtë ta pranojë, sepse nëse kjo hipotezë është e saktë, atëherë ekzistimi i kombit shqiptar konsiderohet prej shekujsh. duhet të kishte përfaqësuar një spektakël krejtësisht të ndryshëm nga ai që dëshmonin njerëzit që e admironin, do të ishte e nevojshme që ne sot të kujtonim vetëm me habi, një komb që do të ishte zhdukur, asgjësuar nga bijtë e vet që do të masakronin njëri-tjetrin për mungesë bashkimi. Në ekzistencën e këtij kombi, megjithatë, pasqyrohet vazhdimisht se shqiptarët, pavarësisht se kanë qenë të besimeve të ndryshme, e kanë jetuar jetën e tyre etnike në harmoninë më të përsosur, kanë respektuar të njëjtat parime, kanë pasur të njëjtin organizim të familjes dhe komunitetit dhe i kanë dhënë botës burra me vlerë, të cilët, qofshin muhamedanë, ortodoksë apo katolikë, kanë ndriçuar emrin e shqiptarëve.

“Prandaj, diplomacia evropiane, kur bëhet fjalë për të ardhmen e kombit shqiptar, nuk duhet të mendojë kurrë se nëse i jepet liria e vërtetë, ndonjë arsye, qoftë edhe ajo e feve të ndryshme të Shqipërisë, mund të trazojë ekzistencën e tij si shtet i pavarur, sepse ndonëse ekzistenca e kaluar e popullit shqiptar ishte e privuar përjetësisht nga kontakti me botën perëndimore, ndërkohë që ai nuk u turpërua nga qëllimet e këqija të fqinjëve të tij më harmonikë. Le të bëjë, pra, bota e qytetëruar një gjest dashamirësie dhe drejtësie dhe të ngrejë zërin në favor të këtij populli në venat e të cilit rrjedh gjaku i një race fisnike! Bukuresht, 30 nëntor 1918.”

Gjon F. Ivezaj/

Mbreti Nikollë i Malit të Zi, i cili kishte vendosur ta pushtonte me çdo kusht Shkodrën me rrethet e saj, nuk u tërhoq as përballë paralajmërimit kategorik ,që i bëri Austria për të hequr një herë e mirë dorë nga Shkodra, as përballë këshillave të vazhdueshme të Rusisë për të mos bërë sakrifica të kota, me qenë se çështja e Shkodrës do të vendosej përfundimisht nga Konferenca e ambasadorëve. Ai e vazhdoi me ngulm luftën duke shpresuar se Shkodra do të binte shpejt. Ky opinion mbizotëronte edhe në shtetet evropiane. Por këto llogari dolën të gabuara. Në Shkodër nuk luftonin vetëm repartet turke: Brenda në qytet, pranë divizionit të rregullt otoman, që komandohej nga gjenerali turk Hasan Riza Pasha, ndodhej edhe një divizion rezervistësh shqiptarë nën komandën e gjeneralit Esat Pashë Toptani. Së bashku me ta luftonin edhe qytetarët shkodranë. Për të cilët rreziku kryesor tanimë nuk ishte Turqia, por Ma li i Zi. Shkodra u qëndroi sulmeve të furishme të ushtrisë malazeze. Gjatë dhjetorit 1912 dhe janarit 1913 mali i Taraboshit, kodrat e Beltojës, Bërdicës e Bardhanjorëve u bënë teatër luftimesh të përgjakshme. Trupat malazeze të komanduara personalisht nga mbreti Nikollë, i cili kishte shpallur se do të luftonte „deri në dhinë dhe fyshekun e fundit”, provuan disa herë ta merrnin me sulm qytetin, por dështuan. Hasan Riza Pasha, ndonëse e vazhdoi qëndresën edhe pas përfundimit të armëpushimit, e kishte kuptuar se Turqia tanimë nuk mund ta rivendoste sundimin e vet në Shqipëri. Ai vendosi ta shpëtonte garnizonin turk duke e nxjerrë nga rrethimi. Por ky plan i tij mund të realizohej vetëm në rast se kundër ushtrisë malazeze organizohej një sulm i kombinuar i garnizonit turk, forcave të qytetit dhe malësorëve. Për ta vënë në jetë këtë plan ai kërkoi ndihmën e përfaqësuesve të parisë së Shkodrës.

Kjo e fundit që mbante kontakte me qeverinë e Vlorës, e pranoi planin e komandantit turk, me kusht që qëndresa të vazhdonte në emër të Shqipërisë së pavarur. Edhe qeveria e Vlorës, duke shpresuar se Esat Toptani do ta vazhdonte qëndresën kundër malazezve dhe serbëve si shqiptar dhe do të lehtësonte kështu detyrën e bashkimit të tokave shqiptare, iu drejtua atij në janar me një letër të aprovuar edhe nga 30 përfaqsues të parisë shqiptare. Me anën e saj ajo e ftonte „ta bënte të pavdekshme jetën e kombit duke ngritur flamurin kombëtar”. Esat Toptani nuk e njohu shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë dhe mbajti një qëndrim armiqësor kundrejt qeverisë së Ismail Qemalit. Ai zhvilloi kundër saj një fushatë shpifëse në Shkodër dhe, sidomos, në radhët e divizionit të rezervistëve shqiptarë të komanduar prej tij. Ai nuk e aprovoi as planin e komandantit turk të garnizonit të Shkodrës dhe, ndërsa ky i fundit po priste aprovimin e marrëveshjes nga ana e Stambollit.

Esad Toptani, me të cilin ishin bashkuar edhe oficerë xhonturq, më 30 janar 1913 e vrau Hasan Riza Pashën me anë të një atentati dhe si i dyti gjeneral divizioni që ishte, u bë komandant i garnizonit ushtarak të Shkodrës. Esat Pashë Toptani kishte lindur më 1863 në familjen e çifliga-rëve të mëdhenj Toptanas të rrethit të Tiranës. Ai ishte perfaqesuesi më tipik i feudalëve grabitqarë shqiptarë. Me anën e forcës ky kishte grumbulluar sipërfaqe të mëdha tokash midis Tiranës, Durrësit e Krujës dhe ishte bërë një nga pronarët latifondistë më të mëdhenj të Shqipërisë. Pas revolucionit turk më 1908 u bashkua me xhonturqit. Intrigant, ambicioz e karierist, ky nuk nguroi të përdorte të gjitha mjetet për t’ua arritur qëllimeve të tija egoiste. Njohja nga ana e Konferencës së Londrës e autonomisë së Shqipërisë nën sovranitetin ose suzerenitetin e Sulltanit, i hapi atij perspektivën për të shtënë në dorë drejtimin e shtetit shqiptar. Me qëllim që në luftën për pushtet të siguronte edhe mbështetjen e ushtarëve turq të garnizonit të Shkodrës ai e vazhdoi qëndresën nën flamurin turk. Me fillimin më 3 shkurt të veprimeve luftarake midis Turqisë dhe aleatëve ballkanikë, ushtritë serbo-malazeze e shtuan presionin e tyre kundër qytetit të Shkodrës.

Më 7 deri 9 shkurt ato shpërthyen një sulm të ashpër, por pushtuan vetëm disa pozita në kodrat e Bardhanjorëve e të Taraboshit duke lënë në fushën e luftës mijra të vrarë. Me kërkesën e Malit të Zi qeveria serbe vendosi të dërgonte kundër Shkodrës trupa të reja prej 20 mijë vetësh, të pajisura me artileri të rëndë. Qeveria e mbretit Nikollë, duke e vazhduar luftën me parullën „ose Shkodrën, ose vdekjen”, synonte ta pushtonte atë sa më parë për t’i vënë fuqitë e mëdha përpara një fakti të kryer. Veprimet luftarake midis Turqisë dhe aleatëve ballkanikë u zhvilluan përsëri në favor të këtyre të fundit. Më 6 mars grekët çliruan Janinën. Forca të mëdha të armatës së Epirit vërshuan në Shqipërinë e Jugut dhe brenda një kohe të shkurtër pushtuan Gjirokastrën dhe arritën deri afër Beratit. Më 26 mars bullgarët shtinë në dorë Adrianopojën. Tani luftimet zhvilloheshin vetëm në Shkodër. Ndërkohë edhe në Konferencën e Londrës po përfundonte lufta diplomatike për caktimin e kufirit shqiptaro-malazez dhe shqiptaro-serb. E ndodhur përballë këmbënguljes së Lidhjes Tripalëshe në çështjen e Shkodrës, Rusia pranoi që ky qytet t’i lihej Shqipërisë me kusht që qeveria e Vjenës të hiqte dorë nga Peja, Prizrendi, Gjakova dhe Dibra, duke përfshirë këtu edhe malin e Taraboshit e Lumën. Për ta zgjidhur çështjen, të dy palët u detyruan të benin leshime te reja. Sazonovi hiqte dorë nga Taraboshi dhe Luma, ndërsa Berhtoldi, i interesuar për Shkodrën, e cila rrezikohej të binte në duart e serbo-malazezëve, hoqi dorë nga Peja, Prizrendi, Dibra dhe Gjakova.

Më 22 mars Konferenca e Pembasadorëve vendosi përfundimisht që Shkodra me rrethin e saj t’i mbetej Shqipërisë, ndërsa Rrafshi i Dukagjinit, Kosova dhe pjesët e Maqedonisë t’u mbeteshin Serbisë dhe Malit të Zi. Menjëherë pas vendimit të 22 Marsit fuqitë e mëdha i kërkuan Malit të Zi dhe Serbisë të tërhiqnin trupat e tyre nga Shkodra. Për ta detyruar Malin e Zi i cili nuk e njohu vendimin e Londrës, të largohej nga qyteti, me inisiativën e Austro-Hungarisë dhe të Gjermanisë fuqitë e mëdha organizuan një demonstratë detare pranë bregdetit malazez. Më 5 prill skuadra detare ndërkombëtare nën komandën e nënadmiralit englez Sër I’m Sesil Burnej (Cecil Burney) arriti para Tivarit dhe pas disa ditësh bllokoi bregdetin prej Tivarit deri në grykën e Drinit. Por Mali i Zi përsëri nuk pranoi të largohej nga Shkodra. Edhe qeveria serbe nuk pranoi t’i largonte trupat para se të përfundohej paqja me Turqinë; por përballë kërcënimeve të qeverisë austro-hungareze, e cila shpalli se trupat e saj do të hyninë në Sanxhak, dhe pas presionit që bëri Rusia, kryeministri serb Pashiq u detyrua më 12 prill ta urdhëronte komandën serbe t’i jepte fund rrethimit të Shkodrës dhe të tërhiqte forcat. Me largimin e ushtrisë serbe qeveria malazeze e preu shpresën për ta marrë Shkodrën me luftë. Ajo i shtoi përpjekjet e saj të filluara qysh më parë për ta bindun Esat Pashën të hiqte dorë nga qëndresa.

Pashaj Toptanas u tregua tani i gatshëm të merrej vesh me Malin e Zi. Ai e kuрtonte se planet e tij ambicioze nuk mund të realizoheshin pa përkrahjen e fuqive të mëdha. Por, me qenë se Lidhja Tripalëshe nuk i aprovonte veprimet e tij, E. Toptani u orientua nga fuqitë e Antantës e fqinjtë ballkanikë dhe shfrytëzoi rastin e Shkodrës për të plotësuar ambiciet e tij politike. Ai vendosi t’ia dorëzonte qytetin Malit të Zi, pasi ishte përfunduar më 16 prill armëpushimi midis Turqisë dhe aleatëve ballkanikë. Si shpërblim, ai siguroi përkrahjen e Malit të Zi e të aleatëve të këtij për t’u bërë sundimtar i Shqipërisë e për të formuar një qeveri të vetën, që do të zëvendësonte atë të Vlorës, si dhe të drejtën për ta nxjerrë nga Shkodra gjithë garnizonin së bashku me armët e municionet. Më 22 prill 1913, kundër dëshirës së qytetarëve shkodranë, ai nënshkroi tradhëtisht marrëveshjen e kapitullimit dhe bashkë me trupat turke e shqiptare, me armët dhe municionet u largua nga qyteti. Kështu, pas shtatë muajve lufte ushtritë malazeze hynë në Shkodër. Tradhëtia e Esad Toptanit ,dhe pushtimi i Shkodrës ngjaIli një valë zemërimi në popullsinë e qytetit dhe në të gjitha rrethet patriotike shqiptare. Brenda në Shkodër u krijuan menjëherë komitete të fshehta, të cilat në bashkëpunim me malësorët filluan të organizonin qëndresën e armatosur. Qeveria e Vlorës, nga ana e saj, u kërkoi fuqive të mëdha të ndërhynin për ta detyruar Malin e Zi të tërhiqej nga qyeti. Pushtimi i Shkodrës nuk u prit mirë as nga fuqitë e mëdha, të cilat me kërkesën e Vjenës dhe të Romës i deklaruan kolektivisht qeverisë malazeze se pushtimi i qytetit nuk do ta ndryshone vendimin e tyre të 22 Marsit. Por këto deklarata nuk e qetësonin qeverinë austro-hungareze. Më 28 prill, pa marrë akoma nga mbreti Nikollë përgjigjen e notës së fuqive të mëdha, Berhtoldi i kërkoi Konferencës së Ambasadorëve që të merreshin masa shtrënguese kundër Malit të Zi. Në rast të kundërt, ai paralajmëronte se monarkia do të vepronte vetëm.

Vjena, nga ana tjetër, nuk mund të qëndronte indiferente kundrejt veprimtarisë së E. Toptanit, i cili u vendos me forcat e veta në rrethin e Tiranës e të Durrësit. Këtu, pa u trazuar nga autoritetet ushtarake serbe që po tërhiqeshin, ai filloi të ngrinte një administratë të veçantë në Shqipërinë e mesme nën drejtimin e tij. Për t’ia hequr nga dora EsadToptanit forcat e konsiderueshme turke që kishte me vehte, Vjena, e përkrahur nga Roma, kërkoi në mënyrë kategorike nga ai dhe nga qeveria e Stambollit që trupat turke në Shqipëri të ktheheshin sa më parë në vendin e tyre. Gjendja ndërkombëtare u ndërlikua përsëri. Trupat austriake dhe italiane u vunë në gatishmëri për të invaduar Shqipërinë nga veriu dhe nga jugu. Shtetet e Anťantës, të shqetësuara, bënë presion mbi Malin e Zi, i cili më 4 maj 1913 shpalli se do t’i tërhiqte ushtritë e veta nga Shkodra. Edhe Porta e Lartë e pranoi kërkesën për tërheqjen e trupave të saj nga Shqipëria. Por deklarata e 4 Majit nuk e pengonte Cetinën të thurte kombinacione të reja në Shkodër. Esat Pasha, nga ana e tij, nuk pranonte t’i niste trupat turke. Ai e kishte siguruar qeverinë e Stambollit për besnikërinë e tij dhe i kishte shfaqur asaj dëshirën për të marshuar kundër Vlorës që të likuidonte pavarësinë e Shqipërisë. Edhe Rusia i bënte presion Portës së Lartë që trupat turke të mbeteshin në Shqipëri. Greqia linte të kuptonte se, pasi nuk kishte përfunduar akoma paqja me Turqinë, nuk do të lejonte të riatdhesoheshin me anën e detit ushtritë otomane që ishin në Shqipëri. Duke përfituar nga kjo gjendje, Austro-Hungaria dhe Italia përfunduan më 8 maj një marrëveshje të fshehtë. Në bazë të kësaj marrëveshjeje, të dy fuqitë, për të vendosur gjoja „një qetësi të qëndrueshme”, ruanin të drejtën ta pushtonin Shqipërinë, të cilën e kishin ndarë në dy pjesë të barabarta.

Pushtimi do të vazhdonte aq kohë sa do të nevojitej për „mbajtjen e qetësisë”, dmth. aq kohë sa do ta kërkonin interesat e tyre imperialiste. Por ngjarjet u zhvilluan në mënyrë të tillë që nuk u dhanë rast Vjenës e Romës të pushtonin ushtarakisht Shqipërinë. Fuqitë e mëdha vendosën të ndërhynin bashkërisht me forcat e tyre në Shkodër në rast se Mali i Zi nuk do të pranonte të largohej. Nën presionin e Rusisë, trupať malazeze pas një qëndrimi prej tri javësh dhe pasi plaçkitën qytetin dhe dogjën pazarin, më 14 maj u larguan nga Shkodra. Në qytet hynë fuqitë ndërkombëtare. Administrimi i qtyetit kaloi në dorën e një komisioni ushtarak të kryesuar nga Sesil Burnej dhe të përbërë prej oficerësh të fltoës që kishte bllokuar bregdetin. Komisioni ndërkombëtar nuk lejoi të ngrihej në Shkodër flamuri i Shqipërisë dhe nuk e përfilli qeverinë e Vlorës. Në qytet ai vendosi një administratë koloniale. Edhe E. Toptani, i trembur nga mundësia e invadimit ushtarak austro-italian, pranoi që t’i largonte trupat turke. Fuqitë e mëdha e detyruan gjithashtu Greqinë të lejonte anijet e Turqisë t’i riatdhesonin këto trupa. Ushtritë turke u larguan nga Shqipëria gjatë muajit qershor.