Me rastin e festave, eksluzivisht për gazetën “Dielli”.

Nga Hektor Çiftja, Universiteti “A.Xhuvani”, Elbasan

Në vend të hyrjes

Një Deklaratë:

Deklarata që të mahnit me bukurinë gjuhësore, me angazhimin patriotik, me vizionin për lirinë dhe retorikën klasike. Lartësitë e gjuhës amtare shkrihen me frymëzimin politik, shtetformues dhe atdhetar.

“Elbasan, 12 Vjeshta e Trete 1328-1912

Na gjindja e Elbasanit, pa ndonji shtrëngim të jashtëm ose të brendshëm, por nga dëshiri ynë i lirë, bashkë me gjithë qytetarët e Shqipnisë po i bajmë të ditur gjithë botës së qytetërueme se sot shpallim mevetësinë tonë nga mbretnia Otomane, tue u numurue si një komb i lirë i cili me ndihmën e të madhit Zot, mbrojtësit të të gjithë kombeve të Europës, shprehemi se do të qeverisim me nder, drejtsi dhe nji paansi të plotë, pa vënë re ndryshim feje apo dogme.

Çdo shqiptar ose i huej do të mund të rrojë lirisht, duke gëzuar të gjitha të drejtat njerëzore.

Edhe na kemi nërmend të rrojmë vllazënisht edhe me qeveritë fqinjëse, pa dashur t’u bajmë as të paktin dam, por duke ju lutun të na ndihmojnë në vetqeverimin tonë edhe rrëzimin e qeverisë Ottomane.

Rroftë Shqipnia e lirë!

Kështu e baftë Zoti!”

Deklarata e pavarësisë së Elbasanit e vitit 1912 përbën një dokument të jashtëzakonshëm që mahnit me bukurinë gjuhësore, me angazhimin patriotik, me vizionin për lirinë dhe retorikën klasike . Ky tekst i shkurtër, i quajtur me të drejtë “Karta e Lirisë e Elbasanit” , ngërthen lartësinë e gjuhës amtare të asaj kohe të shkrirë me frymëzimin shtetformues dhe atdhetar. Për brezat e sotëm, sidomos shqiptarët në diasporë, kjo deklaratë lokale, e firmosur në Elbasan tri ditë para shpalljes së pavarësisë në Vlorë, shërben si një kujtesë e fuqishme mbi vlerat themelore që hodhën themelet e shtetit shqiptar.

Shqipëria në udhëkryqin e 1912-ës

Viti 1912 e gjeti Shqipërinë në një udhëkryq dramatik historik. Perandoria Osmane po shembej nën goditjet e Luftës së Parë Ballkanike, dhe trojet shqiptare rrezikoheshin nga synimet territoriale të fqinjëve ballkanikë. Në verë të atij viti, kryengritjet e njëpasnjëshme shqiptare (1910–1911) ishin prelud i ngjarjeve madhore që do të pasonin . Në vjeshtën e 1912-ës, ushtria serbe kishte nisur një marshim të shpejtë drejt Shqipërisë së Mesme, duke pushtuar qytete veriore dhe duke iu afruar Elbasanit nga dita në ditë . Brenda pak javësh, një pjesë e mirë e viseve shqiptare mund të binin nën administrimin serb, grek apo malazez, nëse shqiptarët nuk do të vepronin shpejt për të faktuar kombësinë e vet.

Kjo situatë vendosi patriotët shqiptarë përballë një detyre urgjente: të shpallnin sa më parë pavarësinë kombëtare, në mënyrë që fuqitë e huaja dhe vetë ushtritë pushtuese të viheshin para një fakti të kryer. Nëse shqiptarët do të deklaronin sovranitetin e tyre përpara se trupat serbe të mbërrinin, kjo do t’i dërgonte botës – dhe vetë pushtuesve – mesazhin e qartë se populli vendas nuk e njihte më sundimin osman apo pretendimet e reja ndaj trojeve të tij . Kjo lëvizje strategjike, sado e rrezikshme, shihej si e vetmja mënyrë për të ruajtur tërësinë e vendit. Ishte një çështje mbijetese kombëtare: “çfarë vlere ka shpallja e të drejtës së kombit tonë për autonomi kur ne të mos ekzistojmë më?” – do të shprehej Ismail Qemali para bashkëpunëtorëve të vet në ato ditë vendimtare .

25 Nëntor 1912 – Elbasani ngre flamurin i pari

Në këtë klimë të ethshme lindi akti i guximshëm i Elbasanit. Më 25 Nëntor 1912, pra tre ditë para se Kuvendi mbarëkombëtar të mblidhej në Vlorë, Elbasani u bë qyteti i parë shqiptar që shpalli pavarësinë kombëtare, duke ngritur flamurin e Skënderbeut në zemër të qytetit . Po atë ditë, një kryengritje popullore çliroi qytetin nga garnizoni i fundit osman, ndërsa paria elbasanase formoi menjëherë një qeveri lokale të përkohshme. 35 patriotë nga Elbasani e rrethinat, përfaqësues të të gjitha shtresave shoqërore dhe besimeve, firmosën aktin zyrtar të mëvetësisë së Elbasanit, vendosur në prefekturën e qytetit .

Ky akt tronditës gëzoi popullsinë vendase, që u mblodh menjëherë në sheshin kryesor në një manifestim mbarëpopullor gëzimi për lirinë e fituar . Në atë mesditë të 25 nëntorit, Elbasani përjetoi entuziazmin e ngritjes së flamurit kuqezi mbi ndërtesat zyrtare dhe e festoi si ditëlindjen e lirisë. Aqif Pashë Biçakçiu (Elbasani) – figura qendrore e këtij akti – personalisht ngriti flamurin kombëtar mbi qytet, i rrethuar nga luftëtarët e çetave të lirisë dhe qytetarët e entuziazmuar . Flamuri i kuq me shqiponjën dykrenare, që kishte qenë qëndisur posaçërisht nga duart e vajzave patriote si 19-vjeçarja Marie Buda , valëvitej krenar mbi Elbasan si dëshmi e parë e një Shqipërie të lirë.

Por patriotët elbasanas e dinin se liria e tyre duhej menjëherë lidhur me lirinë mbarëkombëtare që do të shpallej zyrtarisht në Vlorë. Prandaj, pa humbur kohë, atë pasdite ata i dërguan një telegram urgjent Ismail Qemal bej Vlorës, organizatorit të Kuvendit Kombëtar. Telegrami njoftonte se populli i Elbasanit, myslimanë e të krishterë, njëzëri kanë pranuar pavarësinë e Shqipërisë , duke e shpallur qytetin e tyre pjesë të shtetit të lirë shqiptar. Dokumenti ishte firmosur nga 35 përfaqësuesit e popullit të Elbasanit dhe i drejtohej qeverisë së re në Vlorë si një akt besnikërie dhe bashkëngjitjeje ndaj kauzës kombëtare. Kjo lëvizje paraprake pati edhe një dimension praktik: kur forcat serbe mbërritën në afërsi, gjetën flamurin shqiptar tashmë të ngritur dhe një popull që deklaronte se nuk ishte më nën Perandorinë Osmane . Elbasani ia kishte dalë ta faktonte pavarësinë e vet para syve të armikut, duke e vënë këtë të fundit para një realiteti të kryer politik.

Retorika e deklaratës – një vizion për shtetin e ri

Shpallja zyrtare e pavarësisë së Elbasanit u kurorëzua me hartimin e një Deklarate solemne, e cila u lexua publikisht para popullit të mbledhur në shesh. Kjo deklaratë – që historiani Rudolf Deliana e ka quajtur “Karta e Lirisë së Elbasanit” – përbën një nga tekstet më elokuente të Rilindjes sonë kombëtare. Me një gjuhë të pasur e klasike ajo shpreh idealet më të larta të shqiptarëve të 1912-ës: liri, vetëqeverisje, drejtësi, unitet kombëtar e mirëkuptim me fqinjët.

Deklarata nis me një hyrje madhështore, të ngjashme në formë me deklaratat historike të kombeve të tjerë: “Na gjindja e Elbasanit, pa ndonjë shtrëngim të jashtëm ose të brendshëm, por nga dëshiri ynë i lirë… po i bajmë të ditun gjithë botës së qytetëruar se sot shpallim vehten tonë të shkëputun fare nga mbretnija Otomane, tue u numërue si një komb i lirë…” . Qysh në fjalitë e para bie në sy toni krenar dhe i vendosur: populli i Elbasanit deklaron vullnetin e vet të lirë, pa asnjë imponim a detyrim, për t’i shpallur botës qytetëruese se ka marrë fatin në duart e veta. Me fjalën e vjetër “mëvetësi” (nga osmanishtja mevét, që do të thotë *vetë) shqiptarët e Elbasanit afirmojnë se do të jenë më vete, të pavarur nga perandoria. Në tekst shfaqen terme dhe forma të shqipes së vjetër, plot ngjyrim autentik: “mbretnija Otomane” (Perandoria Osmane), “Shqipëni” (Shqipëri), “tue u numëruar” (duke u konsideruar), “drejtsi” (drejtësi), “nji paansi të plotë” (një paanshmëri të plotë), “vllazënisht” (vëllazërisht), etj. Autenticiteti gjuhësor është ruajtur me fanatizëm, në respekt të kohës kur u shkrua ky dokument; për shembull, përdoret fjala e vjetër “mosvarme” për “të pavarur” – e njëjta fjalë që gjendet edhe në aktin e Vlorës. Kjo gjuhë e shkruar me alfabetin e Manastirit dhe me elementë nga të dy dialektet kryesore (Gegërisht e Toskërisht), pasqyron përpjekjen për bashkim kombëtar në gjuhë e mendim, një ideal kyç i kohës.

Pas shpalljes së mëvetësisë, Deklarata e Elbasanit parashtroi vizionin e saj për shtetin e ri shqiptar. Ajo premtoi qeverisje me nder e drejtësi, me paanshmëri të plotë ndaj të gjithë shtetasve pavarësisht feje apo krahine . Çdo shqiptar, si dhe çdo i huaj nën këtë qeveri, do të mund të jetojë i lirë, duke gëzuar të gjitha të drejtat njerëzore – shpallet në tekst, një deklarim ky me tone modern dhe iluminist. Në vetëm disa fjali, hartuesit e dokumentit skicojnë parimet e një shteti demokratik: qeveri e popullit dhe për popullin, garantim i lirive themelore, barazi para ligjit dhe tolerancë fetare. Po ashtu, në mënyrë të mençur, deklarata artikulon parimin e fqinjësisë së mirë: shqiptarët shprehen se duan të jetojnë vëllazërisht me qeveritë fqinje, pa dëmtuar askënd, madje duke u lutur fqinjëve që t’i ndihmojnë në vetëqeverisje, ashtu siç i ndihmuan në përmbysjen e sundimit osman . Kjo ishte një gjuhë diplomatike e menduar mirë: sigurohej Evropa dhe fqinjët se Shqipëria e pavarur nuk kish qëllime armiqësore, por kërkonte vetëm mbështetje e paqe. Deklarata përmbyllet me thirrjen e fuqishme: “Rroftë Shqipënia e lirë! Kështu e baftë Zoti!” – një bekim dhe urim që përmbyll këtë charter të lirisë, ku patriotizmi bashkohet me besimin tek Perëndia për të garantuar fatin e kombit.

Për ta përmbledhur, deklarata e Elbasanit i vuri vetes këto objektiva madhorë për shtetin e ri shqiptar:

Vetëqeverisje me nder, drejtësi dhe paanshmëri – qeveri e ndershme që i shërben mbarë popullit pa dallime .

Barazi dhe liri për të gjithë shtetasit – çdo shqiptar apo i huaj gëzon liritë dhe të drejtat themelore njerëzore nën qeverinë shqiptare .

Unitet kombëtar mbi dallimet fetare – shteti nuk bën dallim feje apo dogme; të gjithë shtetasit janë të barabartë si bij të atdheut .

Fqinjësi e mirë dhe paqe me të tjerët – Shqipëria synon të jetojë vëllazërisht me fqinjët dhe kërkon ndihmën e tyre për konsolidimin e vet, pa cënuar askënd .

Ky vizion i qartë, i formuluar në kulmin e një kryengritjeje popullore, tregon pjekurinë politike të firmëtarëve të Elbasanit. Në një kohë kur kombi ende s’kish fituar lirinë në të gjithë territorin, ata menduan për shtetin e së nesërmes: një shtet të drejtë, ligjor, ku respektohen të drejtat e njeriut dhe ku “feja e shqiptarit” është Shqiptaria, ashtu siç pati porositur rilindësi Pashko Vasa dekada më parë.

Bashkimi ndërfetar – zemra e kauzës shqiptare

Një aspekt që e bën Deklaratën e Elbasanit veçanërisht të rëndësishme është theksimi i bashkimit ndërfetar. Që në tekstin e deklaratës lexojmë se qeverisja e vendit do të bëhet “pa vënë re ndryshim feje apo dogme” . Po ashtu, në telegramin dërguar Vlorës thuhej se “gjithë populli ynë, myslimanë e të krishterë, me një zâ kanë pranuar indipendencën e Shqipërisë” . Këto fjali kumbojnë si realizim i idealit të vjetër se shqiptarët, pavarësisht besimit fetar, janë një komb i vetëm. Është impresionuese që në atë moment historik, kur feja mund të ishte faktor përçarës, firmëtarët elbasanas e panë të arsyeshme ta deklaronin botërisht vëllazërinë fetare si themel të shtetit të ri.

Nuk ishte rastësi: Elbasani (dhe mbarë lëvizja kombëtare) kishin kohë që kultivonin një frymë harmonie mes komuniteteve fetare. Vetë përbërja e firmëtarëve në Elbasan e pasqyron këtë unitet. Midis 35 firmëtarëve të aktit të 25 nëntorit gjejmë krah për krah figura si Haxhi Hafiz Sulejman Kungulli (klerik mysliman) dhe Papa Dhimitër Dhimitruka (klerik ortodoks), Sheh Hysen Efendiu dhe Papa Beniamin Deliana, përfaqësues të nderuar të besimeve respektive, së bashku me bejlerë dhe qytetarë të thjeshtë. Të gjithë, pa dallim, vunë firmat “në emën të gjithë popullit të Prefekturës s’Elbasanit” , duke legjitimuar vendimin si vullnet i mbarë popullit. Ishte një mesazh i qartë: Shqipëria është atdheu i të gjithëve – myslimanë, katolikë, ortodoksë – dhe vetëm të bashkuar mund të bëhemi të lirë.

Kjo frymë bashkimi nuk kufizohej veç në Elbasan. Edhe në Kuvendin Kombëtar të Vlorës, pak ditë më pas, përfaqësues nga të gjitha fetë dhe trevat u ulën së bashku për të nënshkruar aktin e pavarësisë së Shqipërisë. Ndër 40 firmëtarët e aktit të Vlorës gjejmë personalitete si Dom Nikollë Kaçorri (famullitar katolik nga Durrësi), Myt’hesarif (Myfti) Vehbi Dibra (klerik mysliman nga Dibra), Pandeli Cale (veprimtar ortodoks nga Korça), Luigj Gurakuqi (katolik nga Shkodra) e shumë të tjerë – duke simbolizuar bashkimin kombëtar mbi ndasitë fetare . Një gazetar italian që ndoqi shpalljen e pavarësisë në Vlorë do të shënonte me habi se “aty pashë priftërinj me sahatin e kryqit në qafë dhe hoxhallarë me mjekër, duke u përqafuar së bashku nën një flamur të vetëm”. Ky unitet i paprecedentë në Ballkanin e asaj kohe ishte arma sekrete e shqiptarëve: një komb, një qëllim, pavarësisht shumëllojshmërisë fetare apo krahinore.

Nga Elbasani në Vlorë: bashkimi i akteve të pavarësisë

Akti i Elbasanit më 25 Nëntor 1912 nuk ishte një akt rebelimi i veçuar, por pjesë e të njëjtit mozaik që kulmoi me Shpalljen Kombëtare të Pavarësisë më 28 Nëntor 1912 në Vlorë. Në fakt, shpallje lokale të pavarësisë ndodhën edhe në qytete të tjera ato ditë, gjithnjë në sinkron me idealin e përbashkët kombëtar. Pas Elbasanit (25 nëntor), flamuri u ngrit në Tiranë, Durrës, Shijak, Peqin, Berat, Korçë, Gramsh e vise të tjera, shpesh sapo autoritetet osmane largoheshin . Kudo mesazhi ishte i njëjtë: qytetet deklaronin se i bashkoheshin shtetit të ri shqiptar të pavarur, shpesh duke i dërguar telegrame Ismail Qemalit për ta njoftuar e për ta uruar. Këto veprime spontane në prag të 28 Nëntorit tregojnë se pavarësia nuk ishte thjesht vepër e një njeriu apo një qyteti, por një vullnet mbarëpopullor që shpërtheu njëkohësisht në shumë krahina.

Megjithatë, Deklarata e Elbasanit dallohet si dokumenti lokal më i plotë e retorikisht i fuqishëm ndër këto shpallje. Ndërsa në Vlorë, për shkak të rrethanave të ngutshme të Kuvendit, u miratua një akt telegrafik e i shkurtër (vetëm një fjali e gjatë në procesverbal: “Shqipëria më sot të bëhet më vete, e lirë e e mosvarme” ), elbasanasit patën mundësinë të shkruanin një deklaratë të zgjeruar parimesh. Ata artikuluan në detaje aspiratat e shqiptarëve, duke i dhënë nuanca kushtetuese shpalljes së pavarësisë. Kjo nuk do të thotë se Vlora nuk kishte vizion – përkundrazi, edhe aty, menjëherë pas vendimit të pavarësisë, Ismail Qemali ngriti flamurin dhe formoi qeverinë e përkohshme, duke hedhur bazat e shtetit të ri. Por dokumenti zyrtar i Vlorës mbeti i shkurtër e konciz (megjithatë i mjaftueshëm për t’i ndryshuar fatin kombit ), ndërsa deklarata e Elbasanit shërben si shoqëruese shpjeguese, një lloj manifesti i frymëzuar qytetar.

Lidhjet mes Elbasanit dhe Vlorës ishin të ngushta. Delegatë nga Elbasani ishin pjesëmarrës në Kuvendin e 28 Nëntorit – ndër ta Lef Nosi, Qemal Karaosmani, Shefqet Daiu, Dervish Biçaku, të cilët firmosën Aktin e Pavarësisë së Shqipërisë . Vetë Aqif Pashë Elbasani ishte mandatuar si delegat, por për shkak të rrethanave (duhej të mbronte qytetin nga serbët) ai nuk arriti të shkojë në Vlorë . Gjithsesi, Elbasani e çoi zërin e vet në Kuvend përmes delegatëve të tjerë dhe kontributi i tij u njoh publikisht. Madje, Ismail Qemali vetë e përgëzoi Aqif Pashën me mirënjohje për aktin e guximshëm të Elbasanit, duke e cilësuar atë shembull frymëzues.

Pas shpalljes së Vlorës, qeveria e përkohshme e Ismail Qemalit mori masa për të lidhur fijet me kryengritësit në terren. Më 29 nëntor 1912, qeveria e Vlorës i dërgoi Aqif Pashës tekstin e aktit të pavarësisë për t’ia dorëzuar komandës së ushtrisë serbe që po afrohej, në mënyrë që edhe ajo të njihej zyrtarisht me ekzistencën e shtetit të ri . Në ditët e para të dhjetorit, telegrame përgëzimi dhe besnikërie mbërritën në Vlorë nga qytet pas qyteti i sapoçliruar: një komb i tërë dërgonte urimet për “ditën e bardhë të ngritjes së flamurit”, siç shkruhej në një telegram nga patriotët Pandeli Cale, Luigj Gurakuqi e Lef Nosi . Shqiptarët, kudo që ishin, brenda dhe jashtë trojeve, po festonin lindjen e atdheut të tyre. Shtypi i kohës – ndër ta edhe gazeta e diasporës shqiptare në Amerikë, “Dielli” – raportonin me entuziazëm valën mbarëkombëtare të gëzimit.

Pra, Deklarata e Elbasanit dhe Akti i Vlorës nuk ishin akte të kundërta, por plotësuese. E para ishte zëri i një qyteti që parapriu idealin e madh, e dyta ishte vula zyrtare që bashkoi gjithë kombin në një shtet. Nëse më 28 Nëntor 1912 Shqipëria u shpall politikisht e pavarur, ngjarja e Elbasanit më 25 Nëntor 1912 tregoi se shpirti i lirisë tashmë kishte pushtuar zemrat e shqiptarëve anembanë, edhe para aktit formal. Këto shpallje lokale, të dokumentuara nga patriotë si Lef Nosi në koleksionet e tij , janë dëshmi se pavarësia nuk erdhi nga hiçi, por u gatua në çdo krahinë, në çdo besim e shtresë, si një flakë e përbashkët lirie.

Trashëgimia dhe frymëzimi për brezat e diasporës

Sot, pas mbi një shekull, Deklarata e Pavarësisë së Elbasanit mbetet një thesar historik e shpirtëror për shqiptarët kudo. Për ne që jetojmë larg atdheut, në diasporë, ky dokument dhe ngjarja që e rrethoi ofrojnë disa mësime të vyera dhe një burim të fuqishëm frymëzimi. Para së gjithash, na kujton se liria dhe pavarësia mbi të cilën themelohet identiteti ynë kombëtar, lindën nga bashkimi dhe sakrifica e të parëve tanë. Në Elbasan, burra e gra, myslimanë e të krishterë, latinë e ortodoksë, bejlerë e fshatarë, të gjithë u ngritën si bij të një nëne Shqipëri për të bërë realitet idealin e lirisë. Ky unitet na fton të reflektojmë thellë si diasporë: çfarë na bashkon ne sot? Pavarësisht distancave gjeografike, dallimeve fetare a dialektore, ne mbetemi pasardhësit e atyre që u betuan “të qeverisim me nder e drejtësi” dhe që u zotuan se në Shqipërinë e lirë çdo njeri do të gëzojë të drejtat njerëzore . Janë vlera të rralla që duhet t’i ruajmë e t’i kultivojmë në familjet tona, t’ua trashëgojmë fëmijëve shqiptarë të lindur jashtë atdheut.

Në qytetin e Elbasanit, sot ngrihet një Memorial i Pavarësisë, ku janë gdhendur emrat e shumë prej 35 firmëtarëve të 25 Nëntorit 1912 . Ky memorial u tregon kalimtarëve, sidomos nxënësve të shkollave, rrënjët e identitetit të tyre – për t’u kujtuar brezave të rinj se nga vijnë dhe ç’vlera u themeluan në atë tokë. Njëkohësisht, ai u kujton edhe vizitorëve a të ardhurve rishtazi në qytet se me çfarë vlerash duhet të përshtaten dhe t’i çojnë përpara . Për ne shqiptarët jashtë kufijve, ndonëse s’kemi pranë një monument fizik, memoriali jeton në zemrat tona: është kujtesa historike që ne mbartim për atdheun. Çdo familje shqiptare në emigracion mund të kujtojë me krenari emra si Aqif Pashë Elbasani, Lef Nosi, Ismail Qemali, Nikollë Kaçorri, Hasan Prishtina e dhjetëra të tjerë – burra e gra që nuk e kursyen as pasurinë as jetën për lirinë dhe dinjitetin kombëtar. Rrëfimet e tyre, aktet e tyre, letrat e tyre, janë leksione që duhet t’ua mësojmë fëmijëve tanë në mërgim, në mënyrë që Shqiptaria të jetojë e gjallë tek brezat që vijnë.

Teksa kujtojmë 25 Nëntorin e Elbasanit dhe 28 Nëntorin e Vlorës çdo vit, ne kremtojmë jo thjesht dy data kalendarike, por dy momente kulmore të unitetit kombëtar. Ato na kujtojnë sesa shumë mund të arrijmë kur jemi të bashkuar dhe sesa të çmuara janë liria, bashkimi e toleranca. Për diasporën shqiptare, këto ngjarje janë një ftesë për t’u bashkuar rreth vlerave tona kudo që jemi – ashtu siç bënë të parët tanë në 1912 në sheshin e Elbasanit apo në kuvendin e Vlorës. Janë një thirrje për të kontribuar pozitivisht në shoqëritë ku jetojmë, duke ruajtur njëkohësisht identitetin tonë shqiptar dhe parimet e larta që na lanë trashëgim themeluesit e kombit.

Le ta konsiderojmë Deklaratën e Elbasanit si një dritë nga e kaluara që ndriçon të tashmen tonë. E shkruar mes rrezikut dhe shpresës, ajo buron nga një kohë kur Shqipëria po lindte mes stuhi historie. Sot ne, bijtë e bijat e saj të shpërndarë nëpër botë, kemi detyrën të mbajmë gjallë atë flakë idealizmi. Rroftë Shqipëria e lirë – kështu e bëftë Zoti! – ky bekim i fundit i deklaratës jehon ende sot në zemrat tona, duke na shtuar krenarinë si shqiptarë dhe përgjegjësinë për ta nderuar lirinë e fituar me kaq mund. Gëzuar Ditën e Flamurit dhe kujtimin e pavdekshëm të 25 Nëntorit 1912, kudo ku rreh zemra shqiptare!

Prof.as.dr. Thanas Gjika/

Sa herë vjen 28 Nëntori, më vjen në mendje “Monumenti i Pavarësisë” vendosur në Vlorë te Sheshi i Flamurit. Vepër e rëndësishme e cila përgjithëson artistikisht përpjekjet e popullit tonë për liri. Mirëpo, pikërisht përgjithësimi i përpjekjeve të popullit tonë për lirinë kombëtare nga zgjedha osmane, le për të dëshiruar. Guzoj ta them këtë sepse ajo luftë ka pasur diapazon shumë më të gjerë sesa përfaqësojnë grupi i burrave me mustaqe, nja dy dhe me mjekër, që nënkuptojnë Ismail Qemalin e Naim Frashërin.

Aty mungon përfaqësuesi i klerikëve, të cilët përhapën arsimin shqip në kisha, xhami e teqe; mungon përfaqësuesi i gazetarisë, pra përpunuesit e mendimit politiko-shoqëror shqiptar,që krijuan ideologjinë kombëtare (Sami Frashëri, Faik Konica, etj); mungon përfaqësuesja e burrneshave shqiptare, të cilat luftuan krahas burrave dhe dhanë jetën në luftrat kundër pushtuesve osmanë (Princesha Argjiro në shekullin e XV-të, Nora e Kelmendit në shekullin e XVII, Tringa Smajli e Grudës në shekullin e XX-të, etj); mungon figura e femrës që ia kushtoi jetën shkollimit dhe emancipimit të rinisë shqiptare (mësueset Sevasti e Parashqevi Qiriazi në shekullin e XIX-të e XX-të dhe nxënëset e tyre që u bënë mësuese).

Pra, ky monument i krijuar gjatë kohës së diktaturës komuniste, si shumica e veprave artistike të atyre viteve, manifeston kufizimet ideore të kohës, kur Tringa Smajli e Grudës, që kishte luftuar me armë kundër pushtuesve turq e pushtuesve të rinj serbo-malazezë, nuk duhej përmendur se u prishej qejfi vëllezërve jugosllavë, kur shaheshin e denigroheshin Faik Konica që e shpalli komunizmin si regjin të pavlefshëm për Shqipërinë që më 1923, dhe Gjergj Fishta që luftoi me penën e tij shovinizmin serbomadh, kur Sevasti Qiriazi Dakos pushteti komunist i arrestoi të dy djemtë, me akuzë të reme se ishin agjentë të të huajve (më i moshuari, kirurgu i talentuar Gjergji Dako, vdiq nga torturat në hetuesi), etj.

Thjesht e shkurt, “Monumenti i Pavarësisë” ka nevojë të pasurohet me figura të reja, sepse e pasqyron të thjeshtuar e të cunguar Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, e cila shpuri te shpallja e pavarësisë më 28 Nëntor 1912. Prandaj sugjeroj që t’i shtohen këtij monumenti figura që të na kujtojnë burrneshën Tringa Smajlin e Grudës, për të cilën ekziston dhe fotografia e Marubit, dhe figura që të na kujtojnë poetin e dytë kombëtar, klerikun Gjergj Fishta, dhe ideologun Faik Konica dhe mësusen Sevasti Qiriazi…

Prof. Dr. Shefkije Islamaj/

Në 53 vjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit

Në ditët e Kongresit të Drejtshkrimit (20-25 nëntor 1972)

Çdo gjuhë standarde ka historinë e saj, të tashmen e saj, por ka edhe të ardhmen e saj. (1)

Zhvillimi i gjuhës letrare shqipe është i shënuar me një histori të gjatë përpjekjesh, vështirësish, pengesash e veprimtarish të shumta e sakrifikuese të atdhetarëve, veprimtarëve e zelltarëve tanë gjuhësorë, letrarë e kulturorë edhe përmes një procesi të gjatë standardizues që u intensifikua sidomos në gjysmë e dytë të shekullit 19-të në kohën e Rilindjes Kombëtare për të vazhduar përgjatë shekullit 20 deri në vitin 1972 kur përfundimisht u ligjësua në pikëpamje shoqërore, politike, kulturore por në rend të parë shkencore Kongresi i Drejtshkrimit i Gjuhës Shqipe dhe i gjuhës së përbashkët letrare që po mbush 5 dhjetëvjetëshat e vet pikërisht këto ditë kur po mbahen edhe aktivitete të shumta shënuese në Tiranë, Prishtinë, Shkup e më gjerë. Jo vetëm në historinë tonë kulturore, por edhe në historitë kulturore të Ballkanit e përtej tij, proceset standardizuese gjuhësore, më herët ose më vonë ose shumë më vonë, gjithmonë janë nxitur nga idetë e ndërgjegjes kombëtare dhe nga ndjenjat e përkatësisë kombëtare. Dhe këto ide janë bërë forcë lëvizëse në historinë e një populli siç janë bërë edhe në historinë e popullit shqiptar.

Duke pasur parasysh historinë e gjuhës letrare shqipe, duke e njohur kontekstin e saj historik e politik e duke i ditur rrugën e ecejaket e saj në këtë histori si edhe proceset e saj standardizuese që sollën krijimin e saj, nuk mund të mos themi se kjo histori, ky rrugëtim, këto procese nuk kanë ecur lehtë e pa vështirësi llojesh të ndryshme, përkundrazi. Krijimi i një gjuhe letrare, procesi i normimit dhe i standardizimit të saj gjithmonë, pra gjithmonë, bart, pos përmasës kryesore gjuhësore e shkencore, edhe përmasat si këto: ideologjike, politike dhe simbolike që ndërlidhen ngushtë mes vete dhe shoqërohen me kritikën gjuhësore dhe me mendimin për gjuhën. Kështu është krijuar dinamizmi tipik i të arsyetuarit të hapur mbi gjuhën dhe mbi bazën mbi të cilën është ndërtuar ajo dhe rrjedhimisht edhe mbi bazën e drejtshkrimit të saj. Në këtë mënyrë u krijua një marrëdhënie e ndërsjellë midis përpjekjeve për standardizimin e gjuhës dhe ndryshimeve shoqërore e politike, sepse është e kuptueshme pse standardizimi i gjuhës shqipe është gjithmonë i lidhur edhe me botëkuptimin mbi gjuhën si simbol identiteti, i identitetit tonë kombëtar e jo vetëm si mjet a instrument i marrëveshjes mes nesh, që, natyrisht, është përbërësi themelor i saj.

Kritika shkencore, prandaj, duhet të jetë më objektive, më reale e më paanshme dhe të marrë parasysh shumë faktorë, faktorët historikë, politikë, shoqërorë, kulturorë dhe jo vetëm ata gjuhësorë, që kanë ndikuar në jetën tonë kombëtare dhe në krijimin standardit tonë gjuhësor, që do të thotë se duhet të marrë parasysh të shkuarën, të sotmen e sidomos të ardhmen e saj, të gjuhës standarde, por jo vetëm – duhet të marrë parasysh edhe të ardhmen e vetë kombit. Përthyerjet historike të shumë kombeve, siç po dëshmohet edhe sot, nuk kanë përfunduar, ato po përsëriten e përsëriten, prandaj kohezioni brendakombëtar vazhdon të mbetet fjalë kyçe në jetën tonë kombëtare. Sot për sot dhe kushedi sa kohë. Ne nuk jemi as francezë, as gjermanë, as anglezë dhe jeta jonë, historia jonë nuk shëmbëllejnë me të tyret. E as gjuha e historia e saj. Dhe arsyet dihen. Dhe referimi me to nuk na ndihmon shpesh.

Gjuha standarde shqipe vazhdon edhe sot të mbetet identifikuese dhe ruajtëse e identitetit shqiptar. Ndërkaq kritika negative ndaj gjuhës standarde dhe normës së saj shpesh jep përfytyrimin e dëshirës për një eksperiment ose eksperimentim pa farë strategjie a projektimi rrjedhojat largvajtëse të të cilit mund të parakuptohen e të mendohen. Një gjuhë standarde për të qenë e aftë të përmbushë funksionet e saj, funksionet e synuara me normimin e saj, e kjo do të thotë që të bëhet një mjet i përbashkët dhe i vlefshëm komunikimi, për një komunitet më të gjerë shoqëror, që ka një ndjenjë të zhvilluar përkatësie, që ka një identitet të përbashkët, që ka një ndjenjë të përbashkët ndjeshmërie gjuhësore, një mjet që mund të veprojë e të aktualizohet me sukses në shumë fusha të jetës së tij duhet të ketë një pranim të gjerë. Gjuha standarde shqipe këtu e 50 vjet e ka këtë pranim. Kundërshtimi i saj i përket një grupi individësh që shfrytëzon të drejtën e tij legjitime për t’u mos pajtuar me qëndrime a vendime të caktuara në rrethanat e sotme demokratike të shoqërisë shqiptare.

Dhe është e drejtë e tij siç është e drejtë edhe e shumicës të ngulmojë në vlefshmërinë e standardit dhe sidomos, pra sidomos në të drejtën e patjetërsueshme që shqiptarët kudo që janë të kenë një gjuhë të përbashkët, një gjuhë standarde të ligjësuar, të vlerësuar e të dëshmuar se ajo ka kryer e po i kryen të gjitha funksionet e një gjuhe standarde, të një gjuhe të pasur, moderne, të epshme për t’u modifikuar e për t’iu përshtatur zhvillimeve të reja e të përshpejtuara shoqërore, ekonomike, teknologjike, shkencore, kulturore e të tjera.

Përcaktimi, krijimi dhe përdorimi i drejtë i një gjuhe standarde parakupton gatishmërinë e pjesëtarëve të një bashkësisë të gjerë etnike, shoqërore, që e pranon simbolikisht dhe objektivisht gjuhën standarde si sistem të përbashkët gjuhësor dhe që rrjedhimisht tregon gatishmëri edhe për ta mësuar dhe zbatuar në situatat komunikuese të përcaktuara me normën e saj. Në gjithë hapësirën e saj në fushat e përcaktuara të përdorimit të saj zbatohet norma e gjuhës standarde me sukses, me më pak kujdes ose me shkujdesje. Dhe kjo është plotësisht e kuptueshme për rrethanat dhe kontekstin tonë historik, shoqëror, politik, arsimor e kulturor. Cili është niveli i përvetësimit dhe i zbatimit të kësaj norme në këto 50 vjet është një çështje tjetër që do diskutim të gjerë dhe që do mobilizimin e të gjitha institucioneve të rëndësishme e përgjegjëse. Çdo normë gjuhësore duhet të mësohet, askush nuk lind me gjuhën standarde.

Se zotërimi i plotë i normës gjuhësore nga të gjitha shtresat e parapara të folësve dhe të shkruesve do të ndodhë shpejt dhe në mënyrë të lehtë, pa pasur parasysh as rrethanat tona historike, politike, shoqërore të shqiptarëve të shpërndarë në disa shtete dhe pa komunikime e kontakte mes vete gjatë, si dhe faktorë të tjerë të shumtë ndikues e përdallues në këto pesëdhjetë vjet tona historie aspak të lehtë në gjithë hapësirën tonë të përbashkët gjuhësore, ka qenë dhe mbetet ide dhe parashikim utopist. Prandaj zotërimi a përvetësimi dhe zbatimi i normë gjuhësore të shqipes standarde ka marrë kohë e do të marrë kohë edhe më tej për arsyet që u theksuan dhe për të tjera që nuk u theksuan. Por, shtrohet pyetja kush e di e kush mund ta thotë saktë e me siguri se ç’ kohë u janë dashur popujve të tjerë të zhvilluar dhe dukshëm më të zhvilluar se ne, ose më të pazhvilluar, për ta zotëruar standardin e tyre? Gjuha standarde shqipe ka tashmë historinë e saj, po e jeton të tashmen e saj dhe po ndërton të ardhmen e saj dhe kjo e ardhme është shumë e besueshme:

– sepse arritjet 50 vjeçare gjuhësore e shkencore, arritjet në fushën e pranimit, të përvetësimit e të zbatimit të gjuhës standarde e të normës së saj të kodifikuar në këtë Kongres na lejojnë të themi se gjuha standarde shqipe përmbush të gjitha kriteret që janë përcaktuar nga studiuesit e krijimit të gjuhëve standarde: funksionin përbashkues – gjuha standarde shqipe bashkon të gjithë shqiptarët e të dyja dialekteve; funksionin veçues – gjuha standarde shqipe përfaqëson identitet të veçantë, simbol që identifikon bashkësinë shqipfolëse, shqiptarët, në raport me bashkësitë gjuhësore jo shqipe; funksionin simbolik – gjuha standarde për shqiptarët është simbol i identitetit kombëtar; funksionin e autoritetit – gjuha standarde, pasojisht zotërimi dhe zbatimi i saj, si për shqiptarin si subjekt shoqëror, ashtu edhe për shqiptarët si bashkësi etnike, do të thotë autoritet; funksionin qytetërues – me standardizimin e gjuhës shqiptarët janë bërë komb modern; funksionin komunikues dhe kulturor – gjuha standarde shqipe kultivon dhe zhvillon shprehjen gjuhësore dhe kulturën gjuhësore në përgjithësi përmes sistemit arsimor, administratës, medies, letërsisë, etj.; funksionin shoqëror-politik – gjuha standarde i siguron gjuhës shqipe statusin e gjuhës kombëtare, zyrtare dhe shtetërore por, për një status të tillë të gjuhës standarde është me rëndësi të madhe qëndrimi ynë ndaj saj, vetëdija jonë për rëndësinë e saj dhe qëndrimi ynë ndjenjor ndaj saj, të cilat ia sigurojnë asaj jo vetëm statusin shoqëror-kulturor por edhe statusin shoqëror-psikologjik.(2) Gjuha standarde shqipe i përmbush mirë këto funksione, prandaj ajo ka të ardhmen e saj.

-sepse gjuha standarde shqipe ka edhe treguesit e tjerë të rëndësishëm shoqërorë: historinë, që shprehet përmes vetëdijes për bashkekzistencën dhe vazhdimësinë e pashkëputshme të dialekteve të saj, të gegërishtes e të toskërishtes, përmes vlerave të përbashkëta kulturore që shprehin këto dy idioma të shtresëzuara e të mbrujtura në gjuhën standarde; gjallësinë – gjuha shqipe është standardizuar në një moment të historisë së saj, por ajo po tregon qëndrueshmëri dhe hapje ndaj ndryshimeve që ka sjellë e po sjell koha, që po sjell zhvillimi i shqiptarëve në gjithë hapësirën e tyre dhe që po sjellin zhvillimet në përgjithësi në gjithë botën; dhe përshtrirjen – gjuha shqipe është standardizuar dhe pranuar nga gjithë shqiptarët kudo janë, pra, edhe nga gegëfolësit.(3) Këta tregues janë përgjigjja më e mirë që i bëhet kritikës negative por janë edhe tregues projektues të së ardhmes së saj.

-sepse gjuha standarde ka kaluar tashmë disa dhjetëvjetësha dhe gjatë kësaj kohe ajo është studiuar gjerësisht si në rrafshin teorik ashtu edhe në rrafshin praktik. Mund të thuhet, prandaj se gjuha standarde shqipe sipas teorisë bazë për krijimin e gjuhëve standarde përmbush të gjithë treguesit që përbëjnë një gjuhë standarde: qëndrueshmërinë elastike të standardit të saj, si tendosje dinamike midis kodifikimit dhe normës reale, që do të thotë se ajo është stabilizuar me kodifikim përkatës, kurse norma e saj e përcaktuar me këtë kodifikim ka treguar elasticitetin e duhur për t’iu përshtatur ndryshimeve e zhvillimeve të kohës dhe të folësve të saj për të cilët u krijua, pra për shqiptarët kudo qofshin ata. Kjo dëshmon se ajo do të ketë të ardhmen e saj (4).

-sepse çdo kthim prapa do të thotë mohim i gjithë asaj pune të gjatë, të madhe dhe të kuptimshme të zelltarëve e të lëvruesve të shqipes pothuajse dy shekujsh, do të thotë mohim i pesë dhjetëvjetëshave jete të standardit të shqipes të realizuar e të dëshmuar në të gjitha funksionet e tij në gjithë hapësirën shqiptare, do të thotë mohim i aftësisë së shqiptarëve për të bërë një gjuhe letrare të përbashkët në shkallë kombëtare, do të thotë mohim i aftësisë për të pasur vetëdije se u duhet një gjuhë e përbashkët standarde, do të thotë mohim i aftësisë për të vlerësuar rëndësinë e të qenët bashkë nga pikëpamja gjuhësore, do të thotë mohim i aftësisë për t’u rreshtuar me të gjithë ata popuj, afër e larg gjeografisë shqiptare, që kanë zgjidhur historikisht, politikisht dhe kulturalisht çështjen e gjuhës së përbashkët gjuhësore me kohë, do të thotë në të vërtetë mohim i së vërtetës së madhe se shqiptarët kanë pasur e kanë vetëdije, aftësi e gatishmëri të kenë një gjuhë të përbashkët standarde, ta zhvillojnë gjuhën e tyre standarde dhe të mblidhen rreth një gjuhe të përbashkët standarde (5) siç janë mbledhur rreth një flamuri e rreth një kombi. Edhe për këtë arsye gjuha standarde ka të ardhmen e vet.

-sepse gjuha standarde është edhe gjuhë politike: po cila gjuhë standarde nuk është gjuhë politike përderisa krijimi i gjuhës standarde është pjesë e politikës gjuhësore të çdo shteti e të çdo shoqërie, sepse ajo është pjesë e politikës së përgjithshme kulturore, arsimore, kombëtare, është pjesë e politikës së jashtme dhe e politikës së brendshme që ndjek një shtet. Prandaj gjuha standarde shqipe ka të ardhmen e saj!

-sepse historia jonë kulturore dhe kombëtare ka dëshmuar prirjen e fuqishme përafruese e përbashkuese që ka karakterizuar proceset standardizuese në historinë e gjuhës shqipe dhe në historinë e shqiptarëve dhe faktet për këtë prirje janë shumë kokëforta sepse janë nxitur jo vetëm nga arsyet gjuhësore e kulturore, por edhe nga arsyet shoqërore, politike, ekonomike. E kjo i siguron gjuhës standarde shqipe të ardhmen e saj.

Dhe si përfundim:

Gjuha standarde shqipe sot me veçoritë e funksionet e një varianti standard të krijuar gjatë procesit të gjatë standardizues paraqet gjuhë të pranueshme dhe të autoritetshme për të gjithë shqiptarët kudo janë, ndërsa vëmendja e atyre që merren me planifikimin gjuhësor në gjithë hapësirën gjuhësore shqiptare, e atyre që studiojnë gjuhën shqipe dhe gjuhën standarde shqipe, duhet të drejtohet rreth kujdesit të munguar ndaj saj, kujdesit të munguar institucional, pra kujdesit shtetëror e shoqëror. Jo vetëm institucionet shkencore që merren me planifikimin gjuhësor, jo vetëm gjuhëtarët që studiojnë gjuhën, po edhe lëvruesit e gjuhës – shkrimtarët, përkthyesit, publicistët, gazetarët dhe të gjithë përdoruesit e saj duhet të ndërgjegjësohen për rëndësinë e madhe që ka përdorimi i drejtë i gjuhës standarde dhe i gjuhës në përgjithësi, i njërës prej vlerave më të mëdha kombëtare që kemi.(6)

Gjuha standarde ka të ardhmen e saj sepse këtë të ardhme do ta ndërtojmë bashkërisht siç kemi krijuar historinë e saj bashkërisht e siç po e jetojmë të tashmen bashkë.

FUSNOTAT

1.Kumtesë e lexuar në Konferencën shkencore “Një komb – një gjuhë”, kushtuar 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit, organizuar nga Instituti Albanologjik, Prishtinë, 23.11.2022.

2.Shih: Shefkije Islamaj, “Gjuha shqipe e standardizuar”, Gazeta “Dita”, 8 tetor 2022, f. 16-17, Tiranë.

3.Po aty, f. 16-17.

4. Po aty, f. 16-17.

5.Po aty, f. 16-17.

6.Po aty, f. 16-17.

Uran Butka/

Kongresi i Manastirit i zhvilluar nga 14 deri 22 nëntor 1908 është një ngjarje kulmore në historinë dhe kulturën e kombit shqiptar. Atë e kërkonte koha dhe e realizuan figurat më të shquara në gjithë hapësirën shqiptare. Zhvillimi i shpejtë i lëvizjes kombëtare dhe kulturore në atë kohë, shtroi nevojën e ngutshme për njësimin e alfabetit, të një gjuhe letrare të përbashkët dhe qendërsimin e gjithë veprimtarive arsimore e kulturore. Në nëntor të vitit 1908, me nismën e klubit kulturor “Bashkimi” të Manastirit të kryesuar nga Fehmi bej Zavalani u mblodh, Kongresi Kombëtar i Manastirit, ku morën pjesë 50 delegatë, nga të cilët 32 me të drejtë vote, përfaqsues të shquar nga klube e shoqëri të ndryshme patriotike e kulturore, brenda e jashtë vendit. Kryesia e kongresit u zgjodh me votim të fsheftë. Kryetar u zgjodh Mid’hat Frashëri, delegat i Selanikut dhe Janinës, atëhere 28 vjeç. Madje në mungesë. Nuk kishte mbritur ende në Manastir. E pritën në stacionin hekurudhor dhe atje e uruan. Nënkryetar u zgjodh Gjergj Qirjazi, një nga figurat më aktive të kongresit.

Tubimi historik i Manastirit nuk ishte thjesht një kongres për alfabetin e gjuhës sone, por një kuvend kombëtar për çështjet më të rëndësishme të kombit. Ishte mbledhja e parë kombëtare pas Lidhjes së Prizrenit. Në seancat e hapura që shpesh merrnin karakterin e manifestimeve të zjarrta patriotike dhe në mbledhjet e veçuara apo të fshehta, u përpunua platforma e lëvizjes sonë kombëtare dhe u formuluan kërkesat politike, ekonomike dhe kulturore, natyrisht të karakterit autonomist që shtonte koha. Në to kërkohej që të njiheshin zyrtarisht nga qeveria turke kombësia shqiptare, madje kjo të shënohej nëpër letërnjoftimet e gjithë shqiptarëve; të njihej përdorimi i gjuhës shqipe; të hapeshin shkolla shqipe në të katër vilajetet dhe shkollat shtetërore turke apo fetare të ktheheshin në shkolla shqipe. Parashikohej edhe ngritja e një universiteti, një muzeu arkeologjik etj.

Shtroheshin, gjithashtu kërkesa për më shumë të drejta e kompetenca administrative për shqiptarët si edhe kërkesa me karakter ekonomik, që shkonin gjer në projekte ambicioze si ngritjen e ekonomive bujqësore model, tharrje kënetash, ndërtim hekurudhash, shfrytëzim i pasurive minerale e të tjera.

Por, një nga çështet kryesore te Kongresit të Manastirit, ishte njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe. Edhe konceptimi, edhe diskutimi, edhe trajtimi i kësaj çështjeje nevralgjike, u panë jo si një problem thjesht gjuhësor, por si një nevojë e kahershme kombëtare që kërkonte doemos zgjidhje.“T’i japim një mbarim kësaj të madheje nevojë për bashkim të të gjithë shqiptarëve me një ABE”. Kjo ishte edhe diviza e kuvendit.

Përcaktimi i një alfabeti plotësisht latin dhe më i përshtatshëm për botimet në gjuhën shqipe, i një abeceje për të gjithë shqiptarët, ishte rezultat i një procesi të gjatë dhe të mundimshëm rilindës që nga Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Faik Konica etj dhe që përfundoi me alfabetin e Manastirit.

Padyshim, të gjithë delegatët e në mënyrë të dukshme figurat e spikatura te çështjes sonë kombëtare e të kulturës shqiptare si Fehmi bej Zavalani, Gjergj Qiriazi, Shahin Kolonja, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Bajo Topulli,Sotir Peci, Hilë Mosi, Nikollë Kacorri, Mati Logoreci, Simon Shuteriqi, Thoma Avrami, Grigor Cilka, Mihal Grameno, Dhimitër Buda, Sami Pojani, Hafëz Ibrahimi, Selahedin Prizreni, Refik Toptani etj.dhanë ndihmesën e tyre të shquar në formulimin e kërkesave kombëtare dhe njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe, por, veçan, theksojmë kontributin e Mid’hat Frashërit, jo vetëm si kryetar i Kongresit, si ligjëruesi dhe formuluesi kryesor i problemeve kombëtare, por edhe si anëtar efektiv i Komisisë së ABE-së, kontribut që ishte mohuar apo denigruar nga historiografia komuniste, ashtu si edhe kontributi i madh i Fishtës.

Fakti që Gjergj Fishta ishte kryetar i Komisionit të Alfabetit, bëri që të kapërceheshin gjithë ndasitë regjionale dhe dallimet mes alfabeteve ekzistuese dhe të zgjidhej një abece gjithëkombëtare. Citojmë nga procesverbali i punimeve të Kongresit i mbajtur nga Parashqevi Qiriazi: “At Fishta me atë fuqi të fjalës që është i dërguar prej shoqërisë “Bashkimi”, s’ka ardhur për të mbrojtuar atë abece, por për të gjetur një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.

Kongresi vendosi që në të ardhmen të kishte një alfabet të vetëm për të gjithë shqiptarët, ndërkohë që përkohësisht do të përdoreshin të dy alfabetet, ai i Stambollit, edhe ai kryesisht latin, por me disa shkronja cirilike për gërmat e dyzuara dhe ai me shkronja tërësisht latine, siç e kemi sot. Me përpjekjen e delegatëve e në mënyrë të veçantë me këmbënguljen e Ndre Mjedës, u arrit konsensusi historik. Në precesverbalin e Kongresit lexojmë: “Të nesërmen nadje, para se të fillonim mbledhjet e komisionit, Dom Ndreu vajti te Mid’hat Frashëri dhe i paraqiti këto dy alfabete. Zotnija, mbas nji diskutimi të shkurtër, mbeti i kënaqun dhe i tha që t’ia paraqitë ai vetë komisionit…”

Mjeda ia paraqiti të dy alternativat. Fishta shkoqiti se abc-ja e stambollit është e mirë e mbi baza latine, por ka vështirësi në të shtypurit e librave shqip jashtë vendit, ndaj duhej një abc thjesht latine. Më në fund u vendos që të përdoreshin për dy vjet të dy alfabetet e zgjedhur dhe do të mbetej ai që do t’i rezistonte kohës.

Sipas procesverbaleve te punimeve të Kongresit nga 14 deri 22 nëntor 1908 të botuara në gazeten “Lirija”: “Në fund duel kryesonjësi, z.Mid’hat Frashëri, i cili diftoj , se mbas kaq të mbledhunave qi pat pleqësia, çështja e abe-tit muer funt në nji mënyrë qi do të mbesin jo veç të gjithë të kënaqun e për kët shkak u zgjodhën dy abe-të e të dy do të përdoren prej shqyptarëvet; njeni asht i Stambollit e tjetri nji abet thjesht latin, por qi i bazohet atij të Stambollit”

Ndërkohë Luigj Gurakuqi, delegat i shqiptarëve të Italisë dhe Shkodrës zbuloi dërrasën ku ishte shkruar alfabeti i njësuar tërësisht latin.

Albanologu i madh dr. Holger Pedersen e përshëndet këtë zgjidhje: “Këtej e tutje do të jenë dy alfabete paralele dhe kjo ndryshon fort pakë nga një alfabet i vetëm. Ky është një përparim shumë i madh , për të cilin duhet uruar populli shqiptar”.

Në analizën “Ç’fituam nga Kongresi i Manastirit” Mid’hat Frashëri konkludonte:

1.U fitua bindja se shqiptarët kanë arritur një shkallë të tillë ndërgjegjsimi kombëtar që të mblidhen , të mendohen dhe të vendosin për çështje me aq rëndësi.

2. U arrit qëllimi i Kongresit për njësimin e abc-ve. “Tani, pra, themi se abc-ja u njësua, tani do të mbledhim gjithë fuqinë për të shkruar dhe për të përhapur gjuhën, pa humbur kohë në zihje e në grinda të abc-së. Tani gjithë dëshira jonë do të jetë për të sjellë në dritë vepra të nevojshme, vepra për të përhapur mësimin dhe për të lulëzuar gjuhën, libra shkollore, diturake dhe literare”

3 Njësimi i abc-ve është pemë e parë e kongresit. Po ka edhe një pemë tjatrë që është akoma më e madhe e më e bukur dhe kjo është bashkimi i shqiptarëve. “ Ish, pra, një ngjarje e re për ne kjo mbledhje ku pamë shqiptarë të ardhur nga veriu e nga jugu, nga lindja e nga perëndimi, ku pamë krah për krah gegë e toskë, të krishterë e muslimanë, hoxhë dhe priftër. Qoftë ky themël i një bashkimi të përjetshëm të shqiptarëve”-nënvizon Mid’hat Frashëri.

4. Mbledhja e Manastirit i tregoi botës qënien dhe ekzistencën e një kombi shqiptar. “Ky kongres, shkruan Mid’hat Frashëri, kjo shenjë e parë që dhamë në qytetari, na e shtoi nderë para syve tanë dhe përpara botës , që kujtonte se s’jemi të zotë për asnjë vepër qytetarie…Këtë hap të parë për të njësuar alfabetin duhet ta pasojmë me akte të tjerë qytetarie, për t’u bërë vërtet një populli kulturuar dhe një komb i civilizuar…

Mid’hat Frashëri, në atë kohë, shpresën e ekzistencës, të shpëtimitdhe të mbrothësimit të Shqipërisë e të kombit shikon tek qytetaria, që vjen nga dituria, puna dhe kamja.. “Po e shohim se tani fuqi e njeriut s’është më vetëm te fuqia e grushtit, si në kohë të shkuara, po te qytetaria.. Armët e sotme s’janë sëpata dhe kopaçeja, po qytetaria, puna, dituritë, begatija”

Themelin e diturisë, të qytetarisë dhe të kombësisë , sipas Mid’hat frashërit e përbën gjuha shqipe. “Lufta për gjuhën, është një formë tjetër e luftës për të rrojtur”

Gjithë përpjekja e tij në këtë kohë u bë: mësimi e dituria nëpërmjet gjuhës shqipe për ringjalljen shpirtërore dhe puna e paprerë për ringjalljen ekonomike në Shqipëri. “Dyfekët, thikat dhe jataganët thyejini! Ato armë tani bëjini pluar, bëjini çekanë, se tani do rrojtur me djersë të ballit si njerës që na ka bërë Zoti.”- shkruante ai në gazetën “Lirija”, korrik 1908.

Por Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht një tubim gjuhësor, por një kuvend kombëtar. Aty u diskutua dhe u miratua një program i gjerë kombëtar prej 18 pikash, për veprimtari politike, arsimore dhe kulturore, siç ishin vendimmarrjet për njohjen zyrtare të kombësisë e të gjuhës shqipë, hapjen e shkollave dhe e klubeve shqiptare në të gjithë vendin, nxjerrjen e gazetave të reja e botimin e librave shqip për shkollat, drejtimin dhe zhvillimin unik të arsimit etj.

“Mbledhja e Manastirit, sikundër na rrëfeu neve fuqinë tonë, ashtu edhe botës i tregoi qënien dhe rrojtjen e një kombi shqiptar…Ky kongres, kjo shënj’e parë që dhamë për qytetari, na shtoi nder përpara syvet tanë dhe përpara syvet të botës Le të tregohemi, pra, gjithnjë të zotë që ta mbajmë dhe ta shtojmë këtë nder.” – shkruante Mid’hat Frashëri.

Dr.Nikollë Loka/

Argumenti i shtetit osman për të ndaluar organizimin e çdo mësimi në gjuhën shqipe, një kërkesë që u bë më e dukshme në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ishte se shqiptarët përbënin një popullsi të përçarë në grupe fetare të ndryshme, duke përfshirë myslimanët, ortodoksët dhe katolikët. Sipas autoriteteve osmane, këto grupe kishin identitete të ndara që lidhen me besimet e tyre fetare dhe jo me një identitet etnik të përbashkët. Kjo ndarje fetare ishte përdorur si një justifikim për të mos lejuar një bashkim kulturor dhe gjuhësor të shqiptarëve.

Pavarësisht këtyre përpjekjeve, shqiptarët janë populli i vetëm i Ballkanit që ka zhvilluar një identitet kombëtar tërësisht të bazuar në gjuhën e tij, pa u mbështetur në asnjë besim fetar të caktuar. Në këtë kontekst, gjuha shqipe ka luajtur rolin e një faktori unifikues dhe ka krijuar një ndjenjë të fortë përkatësie. Në vend të fesë, ishte gjuha shqipe ajo që shërbeu si mbështetje për ndërtimin e një ideologjie kombëtare të vërtetë, që synonte bashkimin e shqiptarëve, pavarësisht dallimeve fetare. Gjuha shqipe jo vetëm që mbijetoi nën shtypjen osmane, por u bë simbol i qëndresës dhe një shenjë e identitetit kombëtar, duke ushqyer ideologjinë e Rilindjes Kombëtare, e cila e shihte shqipen si thelbin e unitetit kombëtar.

Gjuha shqipe, që në fillimet e saj, ishte e lidhur ngushtë me frymën e kombit dhe identitetin etnik, duke i mundësuar shqiptarëve të krijonin një bazë të fortë për realizimin e aspiratave të tyre politike dhe kulturore, pavarësisht përpjekjeve të pushtuesve të ndryshëm. Është me interes të theksohet se zhvillimi i unitetit të shqiptarëve përtej dallimeve të tyre fetare u bë problematik për shtetin osman dhe Patrikanën e Stambollit, sidomos pas viteve 1870, kur shqiptarët u bashkuan, kërkuan autonomi dhe shprehën aspirata të forta për shkollat e tyre me klasa në gjuhën shqipe. Kërkesa të tilla e detyruan shtetin osman të ndryshonte politikat e tij arsimore në trojet shqiptare dhe të intensifikonte përpjekjet për të zhvilluar identitetin fetar islam (Evered, 2012: 44).

Lëvizja kombëtare shqiptare filloi si lëvizje kulturore (Talon, 2012: 628). Mund të përpiqemi të dallojmë zhvillimin e një shqiptarizmi kulturor nga ai, i mëvonshëm, politik, por kufiri midis politikës dhe kulturores nuk është gjithmonë i lehtë për t’u hequr (Clayer, 2012: 137). Me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët kërkuan të diferencohen nga bashkëfetarët dhe të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar (Clayer, 2012: 253-254) dhe çoi në rritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, që u manifestua me lëvizjen mbarëkombëtare për pavarësi.

Problemi i arsimit shqip ka qenë një shqetësim i madh i udhëheqësve atdhetarë shqiptarë në periudhën pas Lidhjes së Prizrenit, si në çështjen e gjuhës dhe atë të alfabetit. Sami Frashëri e ka shprehur përmbledhurazi këtë shqetësim në librin e tij mbi Shqipërinë që u botua në fund të shekullit XIX: “Shqipëria nuk mund të ekzistojë pa shqiptarët, shqiptarët nuk mund të ekzistojnë pa gjuhën shqipe, dhe kjo e fundit nuk mund të ekzistojë pa alfabetin e vet dhe pa shkolla” (Skëndi, 2000: 127). Sipas tij, “Shqipëria nuk do të mund ta shpëtonte kombësinë dhe gjuhën e saj, po qe se Turqia do të vazhdonte t’i ndalonte shqiptarët të themelonin shkollat e tyre amtare, ndërsa lejonte kombësitë e tjera, armike të saj dhe të Shqipërisë, të vepronin si t’u pëlqente. Po të vazhdonte sundimi turk, me kohë nuk do të mbetej gjurmë Shqipërie” (Skëndi, 2000: 160). Edhe Abdyl Frashëri do ta trajtonte në shtypin turk të kohës idenë se “shqiptarët formonin një kombësi më vete, në sajë të bashkësisë së tyre gjuhësore, territoriale, kulturore dhe historike, dhe si të tillë ata gëzonin të drejtën supreme për vetëvendosje” (Pollo, Pulaha, 1989: 155).

Ndikim të madh në lëvizjen kulturore të shqiptarëve pati “Shoqëria e të shkruarit shkronja shqip” e Stambollit (Jevalich, 2004: 209), që nisej nga teza e shpallur prej rilindësve të parë, se “çdo komb që nuk e shkruan gjuhën e tij dhe nuk ka alfabetin e vet kombëtar, është një komb i prapambetur” (Buda, 2002: 337-370). Krijimi i saj ishte hapi i parë për të dalë nga faza e veprimeve të veçuara dhe për të krijuar një bërthamë organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (Buda, 2002: 126). Synimi i saj ishte themelimi i shkollave laike shqipe, të përbashkëta për të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga feja e tyre. Shkollat laike shqiptare kishin si detyrë që nëpërmjet përhapjes së gjuhës shqipe, të ndihmonin në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare dhe në rritjen e përpjekjeve të shqiptarëve për autonomi.

Në shek. XIX, kur u mbrujt vetëdija kombëtare e shqiptarëve, si edhe për kombet e tjera, në dallime e ballafaqime me popuj rreth e rrotull, tashmë ishin në përdorim disa alfabete. Komunikimi në shkallë kombëtare e bënte të nevojshme ngulitjen e një alfabeti të vetëm.

Nën kujdesin e Klubit të Manastirit, nga 14 deri më 22 nëntor 1908 u mbajt Kongresi, në të cilin u morën vendime me rëndësi për zhvillimin e mëtejshëm të arsimit dhe të kulturës kombëtare shqiptare. Në pasditen e 20 nëntorit 1908, Mit’hat Frashëri, si kryetar i Kongresit të Manastirit, njoftoi një vendim historik lidhur me çështjen e alfabetit shqip. Ai shpalli se debati kishte përfunduar dhe se ishte arritur një zgjidhje që synonte pajtimin dhe bashkimin e të gjithëve: u miratuan dy alfabete, ai i Stambollit dhe një alfabet i thjeshtë latin, i cili ngjante shumë me të parin. Ky vendim për të pranuar dy alfabete, në vend të një të vetëm, ishte një kompromis i mençur, i nevojshëm për kohën. Shqiptarët ende ishin të ndarë sipas bindjeve kulturore, krahinore dhe fetare, dhe imponimi i një alfabeti të vetëm mund të kishte shkaktuar përçarje të mëtejshme. Duke miratuar përkohësisht të dy sistemet, Kongresi krijoi kushtet për një bashkim kombëtar, me synimin që në një fazë të mëvonshme të vendosej natyrshëm se cili alfabet do të mbizotëronte.

Zhvillimet e mëvonshme në fushën e arsimit dhe kulturës në Shqipëri çuan drejt një zgjidhjeje të natyrshme. Ajo që Kongresi, për shkak të kontekstit politik dhe presioneve të kohës, nuk mundi ta finalizonte, u zgjidh gradualisht nga populli shqiptar dhe praktika. Pa nevojën për kongrese të tjera, u vërtetua se alfabeti latin ishte më i përshtatshëm: ishte më i thjeshtë për t’u mësuar, më homogjen në formën e shkronjave, më i lehtë për shtyp dhe më i përdorshëm në shkollim dhe botim.

Kështu, rreth fundit të Luftës së Parë Botërore, alfabeti latin u bë alfabeti i vetëm i gjuhës shqipe, duke u shndërruar në standardin që përdoret edhe sot. Miratimi i një alfabeti të përbashkët latin kishte gjithashtu një domethënie të thellë politike dhe kombëtare: ai shprehu qartë se shqiptarët ishin një komb më vete, pavarësisht dallimeve fetare, duke forcuar unitetin kombëtar dhe duke mbyllur rrugën e ndikimeve ideologjike dhe politike të huaja. Ky vendim, më shumë se një zgjidhje teknike, ishte një akt i rëndësishëm i afirmimit të vetëdijes kombëtare shqiptare.

Edhe pse Kongresi i Manastirit njihet kryesisht për vendimin historik mbi alfabetin e gjuhës shqipe, qëllimi i tij thelbësor ishte shumë më i gjerë: krijimi i unitetit ndërshqiptar. Në të gjitha fjalimet publike të mbajtura gjatë seancave me dyer të hapura, pjesëmarrësit theksuan pa përjashtim nevojën për bashkimin e shqiptarëve. Po kjo frymë ishte e pranishme edhe në diskutimet e mbyllura, ku çështja e unifikimit kombëtar mori vendin qendror dhe u konsiderua si një kusht i domosdoshëm për përparimin politik dhe kulturor të shqiptarëve.

Kongresi i Manastirit zë një vend të veçantë në historinë shqiptare të fillimit të shekullit XX. Ai shënoi ngjarjen e parë madhore pas Lidhjes së Prizrenit (1878–1881), ku u mblodhën përfaqësues nga të gjitha trevat shqiptare, si dhe nga kolonitë e diasporës. Ky bashkim i gjerë shënoi një moment historik, sepse tregoi se shqiptarët, pavarësisht ndarjeve gjeografike apo komuniteteve fetare, ishin të gatshëm të bashkëpunonin për një qëllim të përbashkët kombëtar. Në këtë kontekst, Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht një kuvend i gjuhëtarëve, por përfaqësonte një moment të rëndësishëm të kthesës në histori, kur shqiptarët artikuluan vizionin e tyre për një identitet politik dhe kulturor të pavarur. Ai hodhi bazat për konsolidimin e kombit shqiptar dhe për hapat që do të çonin drejt Pavarësisë së vitit 1912. Kongresi u bë kështu një pikë referimi historike, ku u vendosën themelet e unitetit kulturor dhe kombëtar, për të cilin shoqëria shqiptare kishte kaq shumë nevojë.