Prof.Dr. Roland Gjini/

Osman Doraci është një personalitet i spikatur antikomunist elbasanas, që për fat të keq, ende nuk është shkruar për të, me përjashtim të disa dokumentave të botuara në shtypin periodik, lidhur me procesverbalet e hetimit të tij nga sigurimi i shtetit, të vitit 1949. Madje edhe në botimin Elbasani-enciklopedi emri i tij as nuk përmendet fare. Lindi në Elbasan në vitin 1921, në një familje me tradita patriotike. Kështu, një paraardhës nga trungu i tij familjar, Ahmet Doraci, përmendet si anëtar i këshillit drejtues të degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për Elbasanin, në vitin 1878. 

Osman Doraci, pasi mbaroi Normalen e Elbasanit, në moshë fare të re, në vitin 1939, fillon punën si nëpunës në Ministrinë e Arsimit. Punën e filloi në kushtet e okupimit fashist të vendit, me pasionin për arsimin kombëtar, ashtu si shumë mësues patriotë elbasanas, që edhe pse në kushtet e pushtimit, ai ndjeu shqetësimin e vazhdimësisë së arsimimit kombëtar dhe të përhapjes më tej të shkollave shqipe, jo vetëm në Shqipëri, por edhe te shqiptarët në trojet e tyre jashtë Shqipërisë. U kujdes që kontigjentet e mësuesve të dalë nga Normalja të shpërndaheshin kudo, nga Jugu në Veri, madje edhe te shqiptarët e Kosovës dhe të Maqedonisë.

Pas vitit 1941, kur në vend filluan të krijohen organizatat dhe partitë politike, që në programet e tyre shpallën luftën kundër fashizmit, Osman Doraci, i shquar për qëndrimin e tij nacionalist, nuk u pajtua me programin e komunistëve, për këtë arsye ai u rradhit në organizatat nacionaliste. Nga kjo kohë e deri në fund të jetës së tij ai do të qëndrojë në pozitat e një antikomunisti të vendosur. Kështu, gjatë pushtimit italian ishte ndër të parët që u rendit në rradhët e Ballit Kombëtar, duke mbajtur lidhje tepër të ngushta me eksponentët kryesorë të saj në trevën e Elbasanit, me Lef Nosin, Venemin Delianën, Jorgji Zylfin, Nezir Muzhaqin, etj. Kjo organizatë e ngarkoi atë të merret me organizimin e rinisë së Ballit Kombëtar në trevën e Elbasanit. Mbështetësi kryesor i të riut Osman Doraci ishte Lef Nosi, i cili jo vetëm e ndihmoi për t’u punësuar në Ministrinë e Arsimit, por edhe e zgjodhi atë në vitet 1943-1944 shoqërues të Regjencës.

Aktiviteti i tij në rradhët e Ballit intensifikohet pas janarit të vitit 1944, pra pas riorganizimit të kësaj organizate, ku me dorëheqjen e kryesisë së vjetër drejtuar nga Vasil Andoni u zgjodh një kryesi e re, drejtuar nga Abaz Ermenji. Në fakt, duhet pranuar që pas tërheqjes së Vasil Andonit nga drejtimi i Ballit, komiteti qarkor i kësaj organizate për Elbasanin ra në dorë të Shefqet Vërlacit e partizanëve të tij, Shumë nacionalistë, edhe ballistë të Elbasanit nuk mund të pajtoheshin me qëndrimet e Vërlacit si kryeministër gjatë pushtimit iltalian. Gjithashtu një pakënaqësi në popull kishin ngjallur edhe veprimet ndëshkuese e të përgjakshme të Xhaf Balit, i cili njihej si krahu i djathtë i Vërlacit. Prandaj shumë nacionalistë në fillim të vitit 1944 u larguan nga rradhët e Ballit. Ndërsa Osman Doraci, edhe ky i pakënaqur për sa më sipër, nuk ndoqi rrugën e braktisjes, por vazhdoi punën për organizimin e rinisë balliste, tashmë në Tiranë, duke u kushtëzuar edhe nga puna si shoqërues i Lef Nosit, i cili ishte anëtar i Regjencës. Përzgjedhja që Lefi i bëri atij si shoqëruesi kryesor, është tregues i vlerësimit të Osman Doracit si patriot, nacionalist dhe antikomunist i vendosur dhe, njëkohësisht, si një njeri besnik.

Në muajt tetor-nëntor të vitit 1944, Osman Doraci, së bashku me Lef Nosin shtuan përpjekjet për të ndërgjegjësuar shqiptarët se pas largimit të Gjermanisë, Shqipëria duhej qeverisur nga nacionalistët dhe jo nga komunistët.  Madje pas një mbledhje në Shkodër, në nëntor të vitit 1944, u vendos që në qytetet e Shqipërisë të krijoheshin forca të armatosura, për të mos lejuar depërtimin e qeverisë komuniste dhe, njëkohësisht, u shtypën trakte duke u shpërndarë në tërë vendin.

Kontributi më i madh patriotik i Osman Doracit qëndron në faktin që ai asnjëherë nuk u pajtua me komunizmin dhe sidomos me qeverisjen e Shqipërisë nga ata. Ndërkohë, në tetor të vitit 1944, komunistët kishin krijuar qeverinë e tyre në Berat dhe filluan përndjekjen dhe ekzekutimin e krerëve të organizatave nacionaliste. Të vënë përpara këtij revanshi, mjaft krerë të Ballit Kombëtar e të Legalitetit morën rrugët e largimit jashtë vendit. Një thirrje e tillë iu bë edhe Lef Nosit dhe Osman Doracit, por këta të dy, trimërisht vendosën të qëndrojnë në Shqipëri, duke u shprehur se nuk kanë bërë ndonjë gjë të keqe kundër vendit të tyre, madje gjykonte Lefi, edhe nëse do të na akuzojnë se kemi qenë të lidhur me gjermanin, e shumta do të na dënojnë 6 muaj burg, pasi ne nuk kemi bërë krime. Në fakt ndodhi e kundërta, mes të tjerëve që qëndruan në Shqipëri, në fund të vitit 1944, u arrestuan dhe u burgosën edhe Lef Nosi dhe Osman Doraci. Fati i personalitetit të spikatur Lef Nosi dihet, ai u pushkatua në vitin 1946, ndërsa miku i tij, Osman Doraci, pas dy vjet burgimi, lirohet në vitin 1946 për mungesë provash. Ky ishte burgimi i tij i parë. Pas daljes nga burgimi ai mbeti përjetë i survejuar nga organet e sigurimit të shtetit. Kështu, në arshivën e Ministrisë së Brendshme për të shihen akuza e epitete si “feminist”, si i “zgjuar por që nuk di të përdorë armën”. Kjo e fundit është sa cinike, nga njëra anë, aq edhe alibi për ta përjashtuar atë nga akuza si “kriminel”, nga ana tjetër.

Pasi u përpunua akuza e dytë, po për faje politike, arrestohet përsëri në vitin 1952, duke u dënuar kësaj rradhe me 15 vjet burgim. Në vitin 1964 lirohet nga burgu, por fletëlirimi i tij do të shoqërohet me fjalët se në burg ka mbajtur një “qëndrim shumë të keq”

Për pak vite punoi në profesione të rëndomta, duke u arrestuar për së treti në fund të viteve ’60-të po për faje politike. Pas daljes nga burgimi i tretë jetoi vetëm pak vite, në varfëri, dhe për më keq, i harruar, për më se 40 vjet, pavarësisht përkushtimit të tij sa ishte gjallë, për një Shqipëri të lirë e demokratike.

Prof.Dr.Roland Gjini/

Në këtë rast shkrimi, që po paraqesim, ka për qëllim të prezantojë disa nga përmasat dhe kontributet e intelektualit të shquar elbasanas, Ahmet Hastopalli. Është ndër ato figura që diktatura komuniste jo vetëm i shpërfilli por edhe i hodhi baltë e akuza me qëllime denigrimi. Ai u mohua për dekada të tëra nga rregjimi komunist, sepse “faji” kryesor i tij ishte që i përkiste borgjezisë së pasur, se urrente komunizmin, gjithashtu edhe sepse ishte i lidhur me krahun politik të Shefqet Vërlacit. 

Qëllimi i shkrimit tonë nuk është zbërthimi në detaje i figurës së Ahmet Hastopallit. Për këtë do të nevojitej një studim i thelluar e i kujdesshëm, mbështetur në burime e të dhëna të plota. Por nga njohja më e përgjithshme e jetës dhe e aktivitetit të këtij intelektuali, shpalosen qartë dimensionet e tij jo vetëm si njeri i ditur e me kulturë por, edhe si veprimtar aktiv, në çështjen kombëtare e në politikë. Përkushtimi i tij atdhetar, jo vetëm nuk mund të mohohet, por, as nuk mund të zbehet nga pozicionimi i tij, në momentet e ndjeshjeve të ashpra politike të viteve ‘20-’30, përkrah ndonjë figure që nuk gëzonte reputacionin e duhur. 

Ahmet Hastopalli është lindur në vitin 1894 në qytetin e Elbasanit. I përkiste një familjeje të pasur borgjeze me tradita qytetare e atdhetare. Mësimet e nivelit të parë e të dytë fillori ka marrë në shkollat e qytetit të lindjes. Shkollën e mesme e ndoqi në gjimnazin e Selanikut në Greqi. Pas përfundimit të arsimit të mesëm, ndoqi e përfundoi në Turqi arsimin e lartë për drejtësi.

Ahmet Hastopalli është një ndër intelektualët e parë të arsimuar e të formuartë qytetit të Elbasanit. Shtrirja e aktivitetit të tij është shumëplanëshe. Ai veproi dhe u shqua si atdhetar e mbrojtës i çështjes kombëtare, militant i përhapjes së arsimit shqip, mbrojtës i kulturës kombëtare, botues, politikan. Që në moshë të re, kur ndiqte gjimnazin në Selanik, u përfshi në çështjen e lëvizjes kombëtare dhe të mbrojtjes së të drejtave të shqiptarëve. Ka qenë sekretar i shoqatës së studentëve shqiptarë që ndiqnin studimet në këtë gjimnaz. Në atë kohë drejtoria e gjimnazit të Manastirit përjashtoi nga shkolla nxënësit shqiptarë, që ishin hedhur në grevë proteste kundër diskriminimit që ushtronte ndaj tyre drejtoria e kësaj shkolle. Ahmet Hastopalli dhe shoqata ku ai bënte pjesë, jo vetëm u solidarizuan me grevën e vëllezërve të tyre në Manastir por, kërkuan ndihmën e patriotit Bajo Topulli, drejtor i gjimnazit të Selanikut në atë kohë. Me ndërmjetësinë e tij bënë të mundur rikthimin në gjimnaz të nxënësve të përjashtuar. Po gjatë kohës që ndiqte gjimnazin e Selanikut, Ahmeti ruante lidhje të vazhdueshme me lëvizjen patriotike në qytetin e tij të lindjes. Ishte ndër iniciatorët e aktivistët kryesorë të shoqërisë së të rinjve “Drita” që u ngrit në Elbasan për përhapjen e shkrimit e këndimit shqip jo vetëm në qytet, por edhe nëpër fshatra.

Si militant i lëvizjes kombëtare Ahmeti u dallua edhe në Stamboll, gjatë kohës që kryente studimet e larta. Me dorën e tij ka ngjitur në mure afisha me deklaratat patriotike të studentëve shqiptarë, mes të cilëve edhe të Dervish Himës, në katër gjuhë, të dërguara nga Korfuzi pasi qeveria turke i largoi nga universiteti i Stambollit.

Pasi përfundoi studimet e larta në Turqi, u kthye në Elbasan në përfundim të Luftës së Parë Botërore. Situata në atdhe ishte tepër e vështirë. Shqipëria kërcënohej nga një copëtim i ri. Në këto kushte, Ahmet Hastopalli i formuar intelektualisht dhe i përkushtuar për çështjen kombëtare, u bë një ndër aktivistët e njohur të kësaj çështjeje në qytetin e Elbasanit. Në vitin 1920 ishte drejtues i shoqërisë kulturore të miqve të artit “Afërdita”. Në verën e vitit 1920 organizoi bandën muzikore të kësaj shoqërie, që të shëtiste rrugicë më rrugicë e shtëpi më shtëpi të qytetit, duke ekzekutuar himne e marshe, për të mbledhur ndihma për luftëtarët trima që luftonin në Vlorë kundër pushtuesit italian. Ai së bashku me drejtuesit e tjerë të kësaj shoqërie artistike pranoi ftesën e komitetit dhe Komisionit të Luftës së Vlorës në fund të gushtit të vitit 1920, që banda “Afërdita” të shkonte në Vlorë për të festuar fitoren mbi italianët. Kjo bandë shkoi në Vlorë dhe në 3 shtator dha koncerte në festimet e mëdha që u kryen në këtë qytet me rastin e çlirimit.

Pas vitit 1920, Ahmet Hastopalli bëhet një përfaqësues i njohur i qarqeve politike në trevën e Elbasanit. Në rrjedhën e përplasjeve politike ai përfshihet në krahun e Shefqet Bej Vërlacit. Merr pjesë gjallërisht në fushatën elektorale për zgjedhjet e para parlamentare dhe rreshtohet në partinë “Përparimtare”, grupim politik me tendenca të theksuara nacionaliste. Duke gëzuar reputacion të mirë ai arrin të fitojë vendin e deputetit në Parlamentin e parë shqiptar, të votuar në mënyrë demokratike. Si anëtar i parlamentit, ai mori disa herë fjalën, duke u ndalur në çështjet e ruajtjes së pavarësisë dhe në bashkimin kombëtar. Ai vazhdoi të fitojë vendin e deputetit në disa legjislatura në parlamentet shqiptare të viteve 20’-30’.

Ahmet Hastopalli bëhet i njohur veçanërisht me botimin e fletores-gazetë, “Elbasani”. Kjo gazetë u botua nën drejtimin e tij në vitet 1922-1925. Dilte një herë në javë. Numri i parë doli në 25 nëntor 1922. Gjatë tre viteve që u botua, pati disa ndërprerje të vogla. Numri i fundit u botua në 26 tetor 1925.

Gazeta Elbasani trajtonte probleme të ndryshme, kryesisht shoqërore e politike. Botonte edhe lajme të brendshme e të jashtme, si dhe shkrime të ndryshme letrare nga autorë të vendit, sidomos nga shkrimtari i njohur, miku i Ahmet Hastopallit, Haki Stërmilli. Numrat e parë të gazetës përkojnë me festimet e 10 Vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë kombëtare. Ja ç’shkruhet në editorialin e numrit 2 të kësaj gazete, datë 28 Nëntor 1922: “Tani sikur e kuptojmë ma mirë atë ditë me shi e me erë të Nandorit dhe aq ma tepër na ka anda t’a kuptojmë, sa shtohen mot e nga mot palët e vjetëve që kalojnë. Po! Sa e shohim ma së largu në pasqyrën e vëmendjes s’onë, aq ma e bukur na ngjan kjo ditë e kurorëzimit të shpresave të kombit shqiptar.”

Vitet e para të botimit të gazetës që drejtonte Ahmet Hastopalli përkojnë edhe me aktivitetin e tij si deputet i Elbasanit në Parlamentin e parë shqiptar. Në faqet e kësaj gazete ai shpesh shpaloste edhe idetë e tij për të ardhmen e Shqipërisë dhe të shtetit shqiptar. Ndër idetë bazë që mbronte Ahmeti për të ardhmen e vendit ishin drejtësia dhe kushtetutshmëria. Në kryeartikullin e Nr. 4 të shkruar prej tij thuhet: “Burimi kryesor, mbështetja ma me randësi e veprave dhe e marrëdhanjeve qi kanë sjellë shoqnit njerzore në fatbardhësi, pa dyshim asht drejtësia, ideali i parë dhe i prapëm i njerëzimit. Pa ktë nuk do të ishte gja e mundëshme qytetnimi, përparimi, qetsija dhe sigurimi i shpirtit e i pasunis.”

Në vjeshtën e vitit 1923, në faqet e kësaj gazete kishte edhe shkrime për fushatën elektorale për zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese që do të mbaheshin në dhjetor të atij vitit. Në këto shkrime shihet qartë përkrahja ndaj grupit elektoral “Pleqësia”, ku bënte pjesë Ahmet Hastopalli. Por vihet re se replikat me gazetën “Ura e Shkumbinit”, të grupit të tij kundërshtar, “As i Pashës as i Beut” nuk i kalojnë caqet e etikës së luftës elektorale.

Në faqet e gazetës “Elbasani” shkruan mjaft personalitete, intelektualë e shkrimtarë të njohur të vendit e të qytetit si Ndre Mjeda, Haki Stërmilli, Aleksandër Xhuvani, Taq Buda, Kasem Sejdini, Ahmet Gashi, shkruan përkthyes, mjekë, avokatë e agronomë. Ahmet Hastopalli u dallua edhe në fushën e përkthimeve, duke shqipëruar disa drama e poezi të huaja. Gjithashtu edhe vetë ka shkruar veç artikujve publiçistikë edhe letërsi artistike.

Qëndrimin e vet atdhetar Ahmet Hastopalli e tregoi edhe pas pushtimit fashist të Shqipërisë. Nga Tirana ai u ftua për të marrë pjesë në grupin e intelektualëve shqiptarë që do t’i dorëzonin mbretit italian që ishte shpallur edhe mbret i shqiptarëve, Viktor Emanuelit, kurorën e Skënderbeut. Por, Ahmeti e refuzoi në mënyrë kategorike këtë ftesë, duke mos u pajtuar me këtë veprim. Në vitin 1941 u emërua prefekt i Elbasanit, por këtë detyrë e ushtroi për një periudhë të shkurtër. Pas disa muajve dha dorëheqje të prerë.

Gjatë Luftës Antifashiste formimi i tij intelektual dhe bindjet e tij nacionaliste dhe të djathta, bënë që ai ta urrejë që në fillim komunizmin dhe rrugën që po ndiqnin komunistët që gjatë viteve të luftës. Vdiq papritur në prill të vitit 1944 nga një atak në zemër, në moshën 50-vjeçare. Kjo vdekje e ndau shpejt nga aktiviteti dhe qyteti i tij, por njëkohësisht nuk i dha mundësi pushtetit komunist, pas çlirimit, për ta përndjekur e persekutuar fizikisht.

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj

Situata politiko-ushtarake në të cilën u krijua Lidhja

Lidhja Shqiptare e Prizrenit u themelua dhe veproi prej 10 qershorit të vitit 1879 deri më 30 prill të vitit 1881, në periudhën e krizës që kishte përfshirë Lindjen. Kriza Lindore e viteve 1877-1878 e shoqëruar me përfundimin e luftës ruso-turke dhe disfatën e Turqisë, përkeqësoi autoritetin dhe aftësitë e kësaj perandorie për të ruajtur sferën e influencës mbi shtetet që kishin qenë pjesë e saj. Situata e krijuar me Turqinë dhe veçanërisht vendimet e Kongresit të Berlinit, të vitit 1878, i cili parashikonte copëtimin e trojeve shqiptare në interes të vendeve fqinjë, shtoi rreziqet për Shqipërinë. Në këto situata, Fuqitë e Mëdha dhe fqinjët shovinistë të Shqipërisë nuk njohën kombin shqiptar dhe nxituan ta coptonin atë.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit mëshiroi në të njëjtën kohë edhe vetë lëvizjen kombëtare që zhvilloi populli shqiptar për të realizuar programin e Rilindjes Kombëtare. E lindur në situata kërcënime e agresione, Lidhja qysh në fillimet e saj mori përmbajtjen e një organizate politike me karakter të theksuar luftarak. Synimi i saj kryesor ishte të mos lejonte copëtimin dhe aneksimin e tokave shqiptare nga shtetet fqinje dhe të arrinte shpalljen e autonomisë nga Porta e Lartë. Meqënëse kërkesat e Lidhjes nuk u morën parasysh, lufta me armë për mbrojtjen e territoreve shqiptare u bë objektivi kryesor politik dhe ushtarak i veprimtarisë së saj.

Përcaktimi i qëllimit kryesor dhe i strategjisë ushtaarke

Në përputhje me strategjinë politike, si qëllim kryesor të luftës, Lidhja përcaktoi mbrojtjen e tërësisë territoriale dhe thyerjen e çdo agresioni të mundshëm nga jashtë. Nisur nga ky qëllim, lidhja përcaktoi edhe konceptin strategjik, thelbin e të cilit e përbënte kryesisht karakteri mbrojtës i luftës, por pa hequr dorë nga lufta për çlirimin dhe rimarrjen e territoreve të pushtuara nga Mali i Zi dhe Serbia gjatë viteve 1877-1878. Në këtë kuadër ajo formuloi edhe strategjinë e saj ushtarake, objektivat kryesorë të së cilës ishin: organizimi dhe kompletimi i ushtrisë vullnetare; pajisja dhe armatimi i saj; hartimi i planeve për mbrojtjen e territoreve si dhe të kundërmësymjes për çlirimin dhe rimarrjen e territoreve të pushtuara; organizimi i prapavijës dhe zgjidhja e problemeve të drejtimit etj.

Në kërkesat e saj për mobilizimin e burimeve njerëzore, lidhja synonte për një angazhim mbarëkombëtar, baza kryesore e të cilit do të ishte vullnetarizmi i tyre. Kriteri bazë i mobilizimit mbështetej në traditën shumë shekullore “një luftëtar për shtëpi”, por në raste të situatave kritike dhe në krahinat kufitare shpesh gjente zbatim parimi “tre luftëtarë për shtëpi”. Forcat e Armatosura do të quheshin “Roja Kombëtare” dhe bazuar në regjistrimin e popullsisë të bërë nga Lidhja do të arrinte në 260.000 veta. Në varësi të situatës, koncepti për mobilizimin e popullsisë do të realizohej i pjesshëm dhe i përgjithshëm. Mobilizimi i pjesshëm do të bëhej për kompletimin e reparteve dhe njësive që do të përdoreshin për mbrojtjen e zonave kufitare në rast mësymje të armikut. Mobilizimi përfshinte moshat 15-70 vjeç. Të mobilizuarit, grumbulloheshin në “Kampe Ushtarake”, në të cilat pas organizimit në reparte dhe njësi, i nënshtroheshin stërvitjes ushtarake. Qendra të tilla u krijuan në rajonet kufitare si në Ulqin, Shkodër, Plavë, Guci, Pejë, Novipazar, Gjakovë, Shkup etj.

Strukturat e Lishjes Shqiptare të Prizrenit

Struktura e “Rojës Kombëtare” do të përbëhej nga pesë korpuse, prej tyre katër në Shqipërinë e Veriut dhe një në Shqipërinë e Jugut. Çdo korpus do të përbëhej nga disa brigada dhe në tërësi do të ishin forca këmbësorie. Në disa drejtime forcat e Lidhjes u përforcuan me artileri, mjete lundruese, ndërlidhje, shërbim të zbulimit, reparte shetitëse dhe reparte të mbrojtjes së kalave. Në planet e Lidhjes kërkohej që në çdo batalion këmbësorie të formohej kompania kalorëse e cila do të përdorej për transport njerëzish dhe të materialeve luftarake. Strukturat e mëdha ushtarake, korpusi dhe divizioni nuk konceptoheshin si njësi të përhershme. Ato qëndronin të grumbulluara për aq kohë sa vazhdonte kërcënimi për luftë. Karakteristikë ishte se strukturat dhe organikat luftarake ishin përcaktuar me detaje. Çdo njësi, repart e nënrepart kishte të përcaktuar strukturën vartëse, sasinë e luftëtarëve, strukturat mbështetëse, nivelin e gradave të drejtuesve etj. Sipas organikave të përgatitura çdo kompani do të kishte 100 luftëtarë; batalioni do të kishte katër kompani këmbësorie dhe një kompani kalorësie me efektiv të përgjithshëm 500 veta; një regjiment do të kishte katër batalione me efektiv të përgjithshëm 2.000 veta; ndërsa brigada do të kishtë 4.000 veta. Në raste situatash të ngutëshme strukturat mund të reduktoheshin, kështu batalioni mund të kishte 3.000 veta, regjimenti rreth 1.200 veta dhe brigada rreth 2.500 veta. Sipas përllogaritjeve të Lidhjes “Roja Kombëtare” do të kishte 380 batalione në Shqipërinë e Veriut dhe 100 batalione në Shqipërinë e Jugut.

Në pikëpamje të përdorimit të forcave sipas nevojave për përballimin e kundërshtarit, lidhja ngriti një sistem të admirueshëm gadishmërie i cili përfshinte forcat e ruajtjes, zbulimit, sigurimit, të përballimit të agresionit etj. Në varësi të veprimeve të kundërshtarit, të kohës së nevojshme për futje në luftim, largësisë së rajoneve të mobilizimit, forcat e gadishmërisë ndaheshin: të radhës së parë, të dytë dhe të tretë. Forca të radhës së parë ishin repartet kufitare, të ruajtjes dhe të zbulimit, të cilat zakonisht formoheshin nga vullnetarët e popullsisë kufitare. Detyra kryesore e këtyre reparteve ishte vrojtimi, zbulimi dhe pengimi i kundërshtarit.

Forca të radhës së dytë ishin forcat që formonin njësitë kryesore për mbrojtje. Ato formoheshin nga vullnetarë, nga popullsia në thellësi të territorit të vendit dhe organizonin mbrojtjen për të përballuar mësymjen e armikut.

Forca të radhës së tretë ishin forcat e rezervës strategjike dhe dilnin nga viset e thella të vendit. Detyra kryesore e tyre ishte përforcimi i mbrojtjes dhe dhënia e kundërgoditjeve dhe kundërmësymjes. Në planin e lidhjes, forcat e Shqipërisë së Mesme ku bënin pjesë popullsia e Matit, Krujës, Tiranës, Durrësit dhe Elbasanit përbënin rezervat strategjike të Lidhjes dhe do të përdoreshin për në përforcimin e mbrojtjes në drejtim të Shkodrës si dhe do të merrnin pjesë në kundërmësymjen për të rimarrë territoret e pushtuara nga Mali i Zi. Në konceptin e saj për mbështetjen, lidhja krijoi aparatin e prapavijës, i cili do të merrej me sigurimin e armatimit, municionit, ushqimit, veshmbathjes, strehimit të efektivave etj. Në krye të këtij aparati qëndronte një komision i cili kishte strukturat vartëse në çdo krahinë. Këto komisione kishin në varësi reparte speciale shëndetësore, transporti dhe ruajtje.

Drejtimi dhe organizimi ushtarak i Lidhjes

Drejtimi – Organizimi më i lartë ushtarak i Lidhjes ishte Seksioni i Financës dhe i Mbrojtjes. Ky seksion mori formën e një Këshilli dhe Shtabi Ushtarak Madhor duke vepruar kështu deri në fund të aktivitetit të Lidhjes më 1881, kohë kur Lidhja u shyp nga ushtria turke. Seksioni i mbrojtjes kishte për detyrë të hartimit të planeve dhe urdhërave për mobilizimin dhe plotësimin e formacioneve luftarake; të organizimit e të kontrollit të gadishmërisë; të drejtimit e bashkëveprimit strategjik etj. Ky sektor drejtohej nga Sulejman Vokshi dhe aktiviteti i tij drejtues u ndje në njësitë e Shqipërisë Veriore, Kosovës, Rafshit të Dukagjinit, Dibrës dhe Shkupit.

Organe drejtuese politiko-ushtarake të një shkalle më të vogël ishin “Komitetet e Mbrojtjes” të degëve kryesore të Lidhjes. Këto komitete kryesisht morën karakterin e shtabeve ushtarake dhe u morën me problemet e organizimit të mbrojtjes. Në situata të veçanta këto komitete edhe shtabe ushtarake speciale të cilat merreshin me drejtimin e operacioneve të veçanta u quajtën edhe “Komitete shpëtimi”, “Qendra të operacioneve“, ose “Këshillat e oficerave të divizioneve” etj.

Zgjedhja dhe përcaktimi i kuadrit komandues u vlerësua si një nga çështjet më serioze në organizimin e strukturave ushtarake. Udhëzimet e dhëna nga Lidhja ishin që përzgjedhja të bëhet nga njerëzit që kishin aftësi, përvojë dhe autoritet. Zgjedhja e tyre të bëhet vetëm me pëlqimin e popullsisë. Një kontigjent i mirë komanduesish ishin dhe ish-ushtarakë shqiptarë që kishin shërbyer më parë në ushtrinë turke. Për realizimin e objektivave ushtarake, Lidhja formuloi edhe “Planet Strategjike”, qëllimet e të cilave shpehen qartë në urdhëresën ushtarake të saj të 18 qershorit 1878 ku parashikonte: “….ndarje pune për mbrojtjen e trojeve të Shqipërisë prej veriut deri në jug, ndihmën ushtarake të shoqishoqme”. Në planet strategjike jepen udhëzime për organizimin e mbrojtjes me drejtime të përcaktuara strategjike.

Drejtimet kryesore strategjike

Drejtimet kryesore strategjike u vlerësuan ai kundër Malit të Zi dhe Serbisë e më pas vinte ai Greqisë. Në këtë kuadër ishte parashikuar edhe ndarja e përgjegjësive dhe detyrave operacionale të strukturave ushtarake që kishte Lidhja. Kështu Korpusi i Kosovës, i cili parashikohej të arrinte 70.000 veta duhej të mbronte një front prej 250 km. Detyra kryesore e tij ishte përballimi i mësymjes Serbe, si dhe kalimi në kundërmësymje për marrjen e territoreve të pushtuara nga serbët para vitit 1878. Korpusi i Shkodrës i cili parashikohej të arrinte 60.000 veta duhej të mbronte një front prej 200 km. Detyra kryesore e tij ishte përballimi i mësymjes malazeze, si dhe kalimi në kundërmësymje për marrjen e territoreve të pushtuara të tyre. Korpusi i Shkupit i cili parashikohej të arrinte 40.000 veta duhej të mbronte një front prej 40 km. Detyra kryesore e tij ishte mbrojtja në drejtim të Bullgarisë. Ky korpus ishte parashikuar të përforconte Korpusin e Kosovës për mbrojtje si dhe gjatë pjesëmarjes në kundërmësymje. Korpusi i Shqipërisë së Jugut i cili parashikohej të arrinte 70.000 veta, detyrë kryesore të tij kishte përballimin e agresionit grek. E veçanta ishte se mbrojtja në këtë drejtim parashikohej me sektorë të veçantë. Korpusi i Novipazarit, i cili parashikohej të arrinte 20.000 veta, do të shërbente si forcë plotësuese e Kopusit të Kosovës dhe atij të Shkodrës dhe nuk kishte front të veçantë mbrojtje.

Vlerësimi i terrenit dhe madhështia e Lidhjes

Vlerësimi real i terrenit, veçanërisht i viseve kufitare shqiptare ku pjesën dërmuese të tij e përbënte terreni i thyer malor, bëri që organizimi i mbrojtjes të bëhet me drejtime, duke mbuluar rrugëkalimet dhe luginat kryesore. Kjo bëri që fronti i vendosjes për mbrojtje të zvogëlohej dhe njëkohësisht krijonte mundësi të kursimit të forcave të cilat mund të përdoreshin në drejtime të tjera. Në kuadër të parashikimit të kalimit në kundërmësymje veçanërisht në drejtim të Malit të Zi dhe Serbisë Lidhja parashikoi jo vetëm sasinë e forcave pjesëmarrëse, por edhe masat që do të shoqëronin këto operacione si mbështetja dhe sigurimi i prapavijës materialo-teknike, kryerja e manovrës së forcave, organizimi i bashkëveprimit midis njësive të mëdha etj.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte në të njëjtën kohë një lëvizje kombëtare e mbarë shqiptarëve, të cilët kudo që u ndodhën, në qytet apo në fshat, në malësi apo në fushë, në atdhe apo në mërgim, luftuan për të realizuar programin e saj, pavarësisht nëse bënin pjesë në hallkat e saj organizative. Veprimtarinë e saj tre vjeçare, Lidhja Shqiptare e Prizrenit e zhvilloi në rrethana politike të brendshme dhe të jashtme më të ndërlikuara se ato të lëvizjeve antiosmane të shekujve të kaluar. Këtë radhë shqiptarët patën kundër tyre jo vetëm Perandorinë e Gjysmëhënës, jo vetëm qarqet feudale dhe klerikale sulltaniste, por edhe reaksionin ndërkombëtar, të gjitha Fuqitë e Mëdha që diktonin fatin e popujve të vegjël së bashku me monarkitë fqinje ballkanike.

Madhështia e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit qëndron në faktin se duke vepruar në kushtet e zgjidhejs shekullore të huaj ajo u lëshoi sfidë të gjithë armiqëve të Shqipërisë. Madhështia e saj qëndron në udhëheqjen e lëvizjes kombëtare për autonominë e Shqipërisë në mënyrë të shkallëzuar por gjithnjë në rritje, derisa arriti në momentin e saj kulmor, të formonte qeverinë e përkohshme shqiptare dhe të hynte në luftë të armatosur me Portën e Lartë për të formuar shtetin kombëtar shqiptar.

Artan Nati/

Autoktatët ndalojnë vetëm kur ndalohen dhe çmimi vazhdon të rritet. Dëshira e botës së lirë për të injoruar dhe harruar këtë të vërtete vazhdon të shkaktojë vuajtje të patregueshme. Diktatorët dhe autoritarizmi janë në gjendje të ekzistojnë dhe të vazhdojnë të ushtrojnë pushtet derisa njerëzit nuk bëjnë asgjë për t’i ndaluar. Deri tani në Shqipëri ka funksionuar formula: diktatura ose autokracia është e mirë – përderisa unë jam diktatori. Por nëse unë nuk jam diktatori ose autokrati, jo edhe aq e mirë. Kjo është loja që kanë luajtur në Shqipëri drejtuesit e qeverive, bashkive, partive gjithashtu drejtuesit e opozitës dhe më tej. Dhe ne të gjithë çfarë kemi bërë? Thjesht kemi harruar se përballë tiranisë, zgjedhja për të rezistuar nuk është thjesht një opsion,por është imperativi që mbron liritë dhe ëndrrat tona. A nuk ndodhi kështu kur drejtuesit kryesorë të partive politike pas vitit 90 lëshonin vetëtima mbi ish diktatorin, për tu shndërruar vetë në autokrat duke kontrolluar të gjitha pushtetet kur vinin në krye të vendit ose kontrollonin me dorë të hekurt partitë respektive. Ndërkohë ne nuk bëmë asgjë edhe intelektualët dhe demokratët e ndershëm përfshirë këtu edhe ish të pëndjekurit mendonin dhe shpresonin se ata do të bënin gabime dhe do të binin nga pushteti dhe ata do të merrnin drejtimin e vendit dhe të partive politike së shpejti. Ata harruan se të njëjtin gabim bënë gjermanët me Hitlerin duke e konsideruar atë si një provincial të vrazhdë dhe të paedukuar, ashtu edhe italianët me Musolinin, por koha tregoi se ata jo vetëm u bënë diktatorë të vendeve të tyre, por edhe shkaktuan tragjedinë më të madhe botërore, pasi rreziku i tyre u injorua edhe nga liderët e botës demokratike. Po kështu ndodhi në kampin socialist ku Edi Rama pasi morri PS në dorë, eleminoi gjithë kundështarët e tij dhe emëroi gjthë servilët në postet drejtuese. Kështu u bë vjedhja masive me inceneratorët, duke eleminuar ministrin Shkëlqim Cani dhe vuri në vend të tij Arben Ahmetaj i cili shkaktoi skandalin më të madh të korrupsionit në vend dhe si për çudi Rama nuk dinte asgjë. Në kushtet e mungesës së eksperiencës demokratike dhe izolimit total nga europa si pasojë e pushtimit otoman dhe më vonë nga murtaja e komunizmit shoqëria jonë tenton të mitizojë figurat politike. Mitet politike lindin nga etja jonë e përbashkët për shpresë, me liderët që shfaqen si simbole që na drejtojnë drejt një të ardhmeje të mbushur me premtime dhe optimizëm. Dhe ne harruam se të gjithë njerëzit janë të barabartë, por jo të gjithë kanë aftësinë mendore për të vendosur se çfarë është më e mira për harmoninë dhe përparimin e një populli dhe siç thotë politologu amerikan Frank Herbert :”Pushteti absolut nuk korrupton absolutisht, pushteti absolut tërheq të korruptuarit”. Dhe pikërisht kjo ndodhi në vitet në vazhdim pamë se siç thuhet shpesh “Kujdes kujt i beson, djalli dikur ishte një engjëll.” 

 Sipas teorisë së kompensimit të psikoanalistit Austriak Alfred Adler, individët mund të përpiqen për pushtet dhe dominim për të kompensuar ndjenjat e inferioritetit ose paplotësueshmërisë së tyre. Duke ushtruar kontroll mbi të tjerët, ata përpiqen të kapërcejnë ose fshehin të metat e tyre të perceptuara. Këta individë kërkojnë pushtetin si një mënyrë për të përballuar pasiguritë dhe frikën e tyre. Të kesh kontroll mbi të tjerët mund të perceptohet si një mjet mbrojtjeje dhe një mënyrë për të menaxhuar ankthet personale. Dhe pikërisht në momentet pas viteve 90, por edhe më vonë, individët që u vunë në krye të lëvizjes demokratike, nuk ishin njerëzit dhe intelektualët e ndershëm, por uzurpatorët dhe spiunët e regjimit komunist të veshur me kostumin e demokratit dhe i përdorën studentët dhe të persekutuarit e regjimit si fasadë. Dhe pikërisht këta individë kur morrën pushtetin u korruptuan sepse siç thotë  nobelisti Amerikan John Steinbeck  :”Pushteti nuk korrupton. Frika korrupton… ndoshta frika e humbjes së pushtetit.” Kjo ishte arësyeja që këta lider ose uzurpatorë nuk do të ndaleshin para asnjë krimi ordiner apo korruptiv si dhe sulmi ndaj demokracisë në vend, në mënyrë që të kishin një pushtet të përjetshëm. Ata nuk u ndalën ndaj edhe çdo kompromisi midis tyre në dëm të demokracisë, vetëm që pushteti të mbetej medis tyre. Kështu ndodhi me marrëveshjen famëkeqe të 2008, ku PD në bashkëpunim me PS , ose më saktë krerët e tyre, miratuan ndryshimet në Kushtetutë, duke aprovuar  një sistem të ri zgjedhor, proporcional rajonal me lista të mbyllura. Kjo marrëveshje i dha pushtet të padiskutueshëm kryetarëve të partive. Këta  lider, që krijojnë marrëveshje mbi kurrizin e popullit për interesat e tyre, hedhin hije dhe varfëri mbi mirëqenien e atyre që pretendojnë se u shërbejnë, por tregon edhe frikën e madhe që kanë për humbjen e pushtetit. Në këto kushte duket se Shqipëa ndodhet në një ngërç dhe nuk duket ndonjë zgjidhje në horizont, por siç thotë Albert Einstein:”Problemet e rëndësishme me të cilat përballemi nuk mund të zgjidhen në të njëjtin nivel të të menduarit në të cilin ishim kur i krijuam ato.” Atëhere e vetmja zgjidhje që kemi fatin e madh të na ofrohet është investimi Amerikan në SPAK, si e vetmja mundësi, por edhe më e mira që i ofrohet vendit tonë. Kjo formulë ka funksionuar edhe në vende si Italia si dhe në vendet e tjera të Ballkanit, gjë që na bën optimist për suksesin e saj. Shumë analistë politikë si edhe politikanë ankohen dhe e gjylojnë SPAK-un si të njëanshëm apo jo të aftë profesionalisht duke mos dhën asnjë opsion real për daljen nga situata. Ajo që mund tu themi atyre është se: Nëse nuk ju pëlqen diçka zotërinj, ndryshojeni atë. Nëse nuk mund ta ndryshoni, atëherë ndryshoni qëndrimin tuaj për të, por çfarëdo që zgjidhni të bëni, mos u ankoni nëse nuk jeni të gatshëm të bëni diçka për të bërë një ndryshim për mirë. Sfida kundër diktatorëve dhe autokratëveë nuk është çështje preference, por është thelbi i ruajtjes së vetë strukturës së lirive dhe ambicieve tona. Nuk duhet të harrojmë për asnjë moment se: Erërat e ndryshimit që vijnë nga jashtë mund të ndezin flakët e revolucionit, por jemi ne ata që duhet ta mbajnë zjarrin të ndezur.    

Sheuqet Muka (1887-1967)  

 “Mësuesi i Popullit”

“Zani i Naltë”

Abstrakt

Sheuqet Muka ishte një patriot i flaktë dhe për të Atdheu ishte mbi të gjitha. Vija politike që predikonte ai ishte për një bashkim e vëllazërim, si një trup i vetëm, pse jemi shqiptarë, në radhë të parë, të një gjaku e të një gjuhe.

Ai nuk pati arsim fetar, nuk kreu detyra funksionale klerikale, nuk shërbeu në institucione e objekte kulti, nuk kishte petk fetar, megjithatë u formua si intelektual mysliman, si misionar i palodhur i Fesë islame.

Kontributi i tij në dobi të fesë islame në ato kushte e rrethana është i rrallë, i madh, i efektshëm, i gjithanshëm, sepse ai qe burim dije e edukimi, arsimi e kulture islame.

Në tërë veprimtarinë e tij në dobi të fesë, ai pati gjithmonë parasysh bashkëpunimin ndërfetar, edukimin për bashkëjetesë, për paqe, harmoni e miqësi mes besimtarëve të tre besimeve fetare. Në shkrimet, ligjëratat e bisedat me tematikë të ndryshme Sheuqet Muka gjithnjë kishte parasysh gërshetimin e anës fetare me atë atdhetare e anasjelltas. 

Sheuqet Muka edukimin fillestar e mori në mejtep e më vonë tek intelektuali i shquar islam Haxhi Ibrahim Kaduku, te myderrizët e hoxhallarët me zë, si: H. Hafiz Sali Myftia, Muhamed Bekteshi etj, si dhe nga një studim intensiv individual i pandërprerë. Mësimi i gjuhës arabe dhe i shumë gjuhëve të tjera lindore e perëndimore, si poliglot, studimi i vëmendshëm dhe i kujdesshëm i Kur’anit, i haditheve profetike dhe i historisë islame, krijimi i një biblioteke të pasur e të rrallë, bashkëpunimi i vazhdueshëm me personalitetet fetare të të gjithë vendit, njohja e gjendjes dhe e nevojave të objekteve të kultit, të institucioneve fetare, kontaktet me besimtarët myslimanë, në përgjithësi dhe veçanërisht të rinisë, dëshira për emancipimin e besimtarëve e kanë angazhuar atë për t’u marrë paralelisht me detyrat zyrtare dhe me problemet fetare. Kontributi fetar i Sheuqet Mukës ka pasur një grafik në rritje, ka qenë gjithnjë më i dukshëm, më frytdhënës në përputhje me rritjen e tij intelektuale, me afirmimin e tij në mjedisin e opinionin qytetar shkodran.

Përkushtimi i tij për fenë në përgjithësi e për disa probleme të saj në veçanti ranë në sy të organeve drejtuese arsimore fetare, që krijuan idenë e formimit të perspektivës së këtij të riu aktiv e të papërtuar. Prania e tij si përfaqësues i Inspektorisë së Arsimit në provimet vjetore të Medresesë së Epërme në pazar të Shkodrës në vitin shkollor 1926-1927, konkluzionet e nxjerra dhe propozimet e bëra në raportin përkatës ndikuan që të emërohet mësues i jashtëm i Medresesë së Re në vitin 1927-1928.

Nxënësit e kësaj shkolle nuk gjenin fjalë për të lavdëruar mësuesin e tyre të ri. Ata thonin se krahas drejtuesve e profesorëve të përmendur fetarë, kishin pasur edhe mësues të kulturës së përgjithshme, po aq kompetentë e të paharruar si Sheuqet Mukën, Hasan Tahsinin e të tjerë. Ata tregonin për aftësitë e tyre shkencore, pedagogjike, didaktike e komunikuese, si edhe për interpretimin e drejtë të lëndës në përputhje me parimet e fesë islame. Me përgatitjen e përvojën që fitoi, Sheuqet Muka mori nismën dhe ia arriti qëllimit, duke bërë një punë të lavdërueshme për hartimin e teksteve mësimore për mësimin e besimit dhe përkthimin e “Jasinës”.

Në vitin 1923 ndodhën ngjarje të rëndësishme për besimtarët myslimanë shqiptarë: u zhvilluan Kongresi Mysliman, në të cilin ai qe pjesëmarrës aktiv si përfaqësues i prefekturës së Shkodrës. Në këtë kohë lindi nevoja e hartimit të teksteve të mësimit të besimit për nxënësit e shkollave fillore. Kësaj detyre të vështirë, por me vlera të mëdha edukative, iu përgjigj i pari Sheuqet Muka. Ai hartoi njërin pas tjetrit 3 libra të tillë (ilmihal) që në vitin 1923, të cilët u miratuan nga Këshilli i Naltë i Xhema’ati Islamijes dhe Ministria e Arsimit.

Duke u ndalur vetëm te libri i parë rezulton se autori e ka përgatitur atë me një aftësi të rrallë, me një kujdes të madh, me saktësi fetare, me kompetencë pedagogjike e metodike. Libri përbëhet nga 27 mësime të veçanta, të cilat përmbajnë paraqitjen e temës me hollësi në bazë çështjesh.

Në këtë kuadër, duke përgjithësuar përvojën e grumbulluar më vonë, në vitin 1927 botoi librin “Dijeni praktike besimtare” për shkollat fillore e mbarëshkollore, që është fillimi i botimeve të Këshillit të Naltë të Sheriatit me nr. 1. Ai është punuar në një formë të mirë paraqitëse, ka zhvillimin e temës hollësisht, e cila vazhdohet me përmbledhje, me tregues historik e praktik dhe në fund ka shpjegim fjalori. Meritat e Sheuqet Mukës për botimin e kësaj literature qenë të pakrahasueshme. Ai qe i pari që dha shembullin e mirë, që siguroi një seri librash fetarë të kësaj natyre, aq të domosdoshme për plotësimin e nevojave të fëmijëve, të rinisë e të besimtarëve. Vlera e këtyre shtohet edhe për faktin se ata ishin në gjuhë amtare, të kuptueshëm, të qartë e konkretë, me një stil të bukur e me një fjalor të zgjedhur.

Në krijimtarinë origjinale të autorit bëjnë pjesë edhe disa krijime në poezi, ilahi e kaside, që shprehin ndjesi të holla fetare, përkushtim e vlerësim të ngjarjeve historike nga Feja islame.

Është për të ardhur keq që ky kontribut me vlerë, ndër të parët përkthyes, shoqëruar me shpjegime, nuk është njohur nga studiues të ndryshëm nga Shqipëria dhe trevat shqiptare.

Lidhur ngushtë me krijimtarinë origjinale e përkthimet janë shkrimet e tij të shumta me karakter fetar. Sheuqet Muka zakonisht ka shkruar me pseudonime, për shkak të pozitës së tij zyrtare laike. Artikuj të shumtë publicistikë të firmosur me pseudonimet “Shkodrani”, “Arsyeja”, “Erzeni” etj, në revistat “Zani i Naltë” e “Kultura Islame” janë një tjetër kontribut i vlefshëm i Sheuqet Mukës për zgjidhjen e problemeve shqetësuese të Fesë islame për vendin e të gjitha trojet shqiptare.

Tematika e këtyre shkrimeve është e larmishme në përmbajtje e në formë, ajo përmbledh përkujtime personalitetesh, rrahje problemesh fetare, arsimore, kulturore, emancipuese, tolerancë ndërfetare, edukim atdhetar, diskutime, replika, propozime e kritika.

Këto botime origjinale e shkrime patën një efekt të madh pozitiv te lexuesit. Ata u vunë në dijeni me realizëm e objektivitet për gjendjen e mjaft problemeve shqetësuese për kohën, u edukuan me ndjenjat fetare e atdhetare, u bënë më të vetëdijshëm për përgjegjësinë e organeve drejtuese dhe për rolin e tyre në zgjidhjen e detyrave të mprehta në qarqet e në kryesinë e Komunitetit Mysliman, qenë pjesëmarrje aktive e autorit të tyre për zgjidhje të shpejta, të drejta, përparimtare e bashkëkohore, qenë ide për përmirësime, për reformime, për kthesa që diktonte zhvillimi fetar e kombëtar.

Në shumë shkrime ai ka trajtuar tema të rëndësishme e të mprehta të ditës e të perspektivës. Ato janë interesante, të hartuara me kulturë, të zhvilluara me synime të caktuara, të përshkuara nga dëshira për të zgjidhur probleme të vështira e të ndërlikuara. Të tilla janë shkrimet: “E vërteta s’vdes kurrë!”, “Reforma dhe shpirti i myslimanizmit”, “Të gjith kemi nji dert”, “Nji përgjigje që s’përgjegj”, “Ndrejt pështimit”.

Disa shkrime kanë pasur karakter historik islam, si: “Të dalunit e të përhapunit e Islamijetit”, “Detyra e ynë ndaj Sahabeve” etj. Këto kanë pasur elemente përkthimi, përshtatjeje e gjurmimi të literaturës botërore.

Në vargun e krijimtarisë së Sheuqet Mukës është për t’u shënuar angazhimi i tij si ligjërues në tubime me besimtarët dhe në ndihmë të hoxhallarëve për predikime, në të cilat ka mbajtur tema interesante fetare, që shquheshin për thellësinë e përmbajtjes, qartësinë e trajtimit, bukurinë e natyrshmërinë e paraqitjes së fakteve e të argumenteve, pasurinë e gjuhës e stilin elokuent prej oratori. Ligjërata të tilla kanë qenë “Shfaqja e Muhamedit (a.s.) në skenën njerëzore”, “Feja islame, fe e natyrshme” etj. Në arkivin familjar gjenden të dhëna të tjera interesante në dorëshkrime për krijimtarinë fetare. Ndër to një abetare arabisht me një metodikë moderne të mësuari, me qëllim që besimtarët e çdo moshe të aftësoheshin për të lexuar Kur’anin dhe studime të shumta, si “Shkronjat e Kur’anit”, “Rëndësia e mevludit”, etj.

Për problemin e arsimimit të fëmijëve myslimanë ai ka zhvilluar një veprimtari të gjerë edhe në drejtime të tjera. Ai ka ngulmuar që në hapjen e shkollave të para laike më 1913 e më tej, si edhe në vitet shkollore 1921-1922 e 1922-1923 e në vazhdim të hapeshin shkolla fillore atje ku mungonin, që fëmijët myslimanë të mos mbeteshin analfabetë, që në to të vendoseshin mësues myslimanë, që krahas mësimeve zyrtare ata mund të zhvillonin edhe mësimet e besimit për mungesë të kuadrit fetar.

Për arsimimin e të rinjve myslimanë ai ngriti probleme për përmirësimin e punës në Medresenë e Përgjithshme, për gjallërimin e konsolidimin e medreseve të qarqeve e për ngritjen e një medreseje të re, pas suprimimit të tyre në qytetin e Shkodrës, duke e argumentuar këtë me fakte bindëse e me përvojën e këtij qyteti fetar.

Sheuqet Muka nuk u kursye për të dhënë ndihmesën e vet edhe në drejtime të tjera: si aktivist i Myftinisë, si bashkëpunëtor i Këshillit të Naltë të Sheriatit, si këshilltar i Komunitetit Mysliman, si anëtar i kryesisë së Degës Kulturale të Komunitetit Mysliman, me kryetar personalitetin e shquar Mehdi Frashërin etj.

Në tërë veprimtarinë e tij në dobi të fesë, ai pati gjithmonë parasysh bashkëpunimin ndërfetar, edukimin për bashkëjetesë, për paqe, harmoni e miqësi mes besimtarëve të tre besimeve fetare. Në shkrimet, ligjëratat e bisedat me tematikë të ndryshme Sheuqet Muka gjithnjë kishte parasysh gërshetimin e anës fetare me atë atdhetare e anasjelltas.

Veprimtarinë fetare Sheuqet Muka nuk e ndërpreu edhe kur qe i burgosur, edhe në kampet e punës i dënuar nga diktatura komuniste. Me gjithë vështirësitë, pengesat e pasojat e rrezikshme, ai mbeti veprimtar i palodhur i edukimit të të burgosurve me mësimet fetare, u mësonte atyre pjesë kur’anore, u fliste për ngjarje të historisë islame, i nxiste t’i shtonin përpjekjet për edukimin shpirtëror, u forconte durimin e u ngjallte shpresën për jetën, për të ardhmen, për lirinë e demokracinë. E bashkëvuajtësit përfitonin nga formimi, përvoja, karakteri, besimi e shembulli i tij personal.

Për figurën, personalitetin e karakterin e Sheuqet Mukës janë dhënë vlerësime të shumta gjatë viteve të fundit nga studiues të ndryshëm. Përveç dekorimit me titullin e lartë “Mësues i Popullit” nga ana e presidentit të Republikës për kontributin e tij të shquar në lëmin e arsimit, janë vënë në dukje meritat e tij edhe në aspektin fetar.

Besimtarë të moshuar përcjellin se në Shkodër në vitet 1920 kishte “Dy bilbila, që mbanin predikime e biseda, që shkruanin libra e botonin në revista, ata ishin Hafiz Ali Korça e Sheuqet Muka”.

Vlerësime për rolin atdhetaro-fetar të Sheuqet Mukës ka dhënë edhe rapsodi Dede Shyti në veprën e tij “Rapsodi të përgjakuna” e “Kronikë rapsodike”. Ky autor shprehet kështu:

“Hallall’ kjoftë e Shqipnisë buka,

Xhemal Naipi e Sheuqet Muka,

Patriotë fetarë e atdhetarë,

Egër i shtypi diktatura”.

“Me Xhemal Naip, Sheuqet Mukë shkodran

E sa e sa tjer’nga Jugu e Tiranë,

Projekte andrrojshin, për Shqipnin’ nanë,

Se në çfarë kthetrash e kishin lanë”.

Ai ishte një patriot i flaktë dhe për të Atdheu ishte mbi të gjitha. Vija politike që predikonte ai ishte për një bashkim e vëllazërim, si një trup i vetëm, pse jemi shqiptarë, në radhë të parë, të një gjaku e të një gjuhe.

Ai shoqërohej me të burgosur me bindje të ndryshme politike, diskutonte me ta me zemër të hapur dhe vlerësonte kontributin dhe gatishmërinë për t’i shërbyer atdheut me alternativat e tij.

Ai nuk pati arsim fetar, nuk kreu detyra funksionale klerikale, nuk shërbeu në institucione e objekte kulti, nuk kishte petk fetar, megjithatë u formua si intelektual mysliman, si misionar i palodhur i fesë islame.

Kontributi i tij në dobi të fesë islame në ato kushte e rrethana është i rrallë, i madh, i efektshëm, i gjithanshëm, sepse ai qe burim dije e edukimi, arsimi e kulture islame.

Me këtë veprimtari e krijimtari të pakrahasueshme Sheuqet Muka e ka vendosur veten në radhën e parë të intelektualëve të shquar myslimanë, si shembull i bukur dhe model frymëzimi, që do të kujtohet gjithmonë nga brezat me nderim e vlerësim, me dashamirësi e mirënjohje të përhershme.^[1]

^[1]. Për më tepër shih artikullin e botuar nga Dok. Honoris Causa Faik Luli, gazeta “Drita Islame”, nr. 127, 1997: 3-4;

---