Nga Saimir Z.  Kadiu/

Pasi u detyrua të emigronte për herë të dytë në jetën e saj, Donika Kastrioti (1428-1506), gruaja e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, jetoi ditët e fundit të jetës saj në Valencia, ku eshtrat e saj prehen edhe sot.

Donika Kastrioti ka vdekur në Valencia të Spanjës, ku dhe është varrosur. 

Në një libër historik, “Periudha pas Skënderbeut”, botuar në gjuhën shqipe në Leçe të Italisë nga projekti italo-shqiptar i quajtur “Promoalba”, studiuesi i njohur i historisë, profesori i Universitetit të Salentos, Giancarlo Vallone, tregon për integrimin e familjes Kastrioti dhe të shqiptarëve të tjerë të emigruar në Itali pas vdekjes së Skënderbeut në institucionet e mbretërisë së Napolit në shekujt XV-XVII.

Dokumenti i publikuar në faqen 74 të librit na njofton se ajo merrte si të ardhura një pension prej 1.000 dukatësh nga mbreti i Napolit.

Autori pohon se e veja e Skënderbeut, e quajtur në gjuhën vendase si “Scannalibeca”, ka jetuar në mërgim kokëlart dhe mençuri aq të shquar, duke u krenuar per emrin e madh të të shoqit dhe duke e lartësuar atë.

Andronika, e cila në historinë e Shqipërisë njihet me emrin Donika, mbërriti në Itali më 23 maj të vitit 1468. 

Më 27 gusht 1468 ajo u zhvendos nga feudet që mbreti Ferdinand ia kishte dhënë të shoqit në Salento drejt Napolit, ku fillimisht nisi të banonte në shtëpinë e juristit të njohur Pietro Cola D’Alessandro, në afërsi të Santa Chiara-s.

Disa vite më vonë pas ardhjes në Napoli të gruas së dytë të Ferdinandit, Giovanna-s, pikërisht më 11 shtator 1477, në rrethana të panjohura Donika Kastrioti nisi të shërbente pranë saj, duke luajtur një rol me peshë në oborrin aragonez.

Ndërkohë që të tjera dokumente na dëshmojnë se kur në vitin 1496 u rindërtua në Castelnuovo, në rezidencën mbretërore apartamenti i Giovanna-s III-të, zonja Donika kishte një dhomë mbi të, në katin e dytë të krahut perëndimor, si edhe Madona Porfida, që ishte nga dera e Arianitëve dhe kishte lidhje gjaku me të.

Duke qenë me prestigj dhe me ndikim të përditshëm në oborr, mbreti tjetër i Napolit, Alfonsi II, i beson zyrtarisht më 20 tetor 1494 Giovanna-n III, të cilën Donika do të përpiqet ta bindë që të mos e lërë Napolin pas vdekjes së mbretit Ferdinand.

Për këto shërbime mbreti i ri i Napolit, Federiko, gjatë një ceremonie në oborr do të përqafohet me: “La mogliere de scannalibecho” (Donikën), dhe do t’i dhurojë asaj feudin e Goglianos më 1 prill të vitit 1498, për shërbimet që ajo kishte bërë në oborr.

Në një tjetër dokument na jepet letra që përfaqësuesi i legatës veneciane në Napoli, Francesco Morosini e shkruan në janar 1501, e cila na njofton për udhëtimin e zonjës Donika në Spanjë, duke shoqëruar tashmë nënën mbretëreshë Giovanna-n e III-të.

Në letër diplomati venecian shkruan se “Giovanna IV ka qëndruar në Napoli, është e veja e mbretit Ferrandino, është e ndershme dhe e kujdesshme; me të është Andronika (Donika), e veja e Skënderbeut, mike e ngushtë e Venecias.

Me sa duket në vitin 1501, kur mbërriti në Spanjë zonja Donika Kastrioti tashmë ishte 73 vjeçe dhe nuk do të ketë pasur mundësinë të kthehet më në Napoli.

Ajo duhet të ketë vdekur sipas autorit në harkun kohor midis marsit të vitit 1505 dhe shtatorit 1506. Ky fakt dëshmohet nga testamenti i Giovanna-s së III, në të cilin pohohet se Andronika është varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia të Spanjës. Këtë fakt autori e vërteton edhe nga një burim tjetër.

Burimi, të cilit i referohet është libri i autorit G. A. Summote, i titulluar në italisht “Del Istoria della citta e Regno di Napoli IV”, botuar në Napoli në vitin 1675, ku në faqen 17 të tij pohohet se “gruaja e Skënderbeut ishte varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia në vitin 1506”

Aleksandër Çipa/

Kur hyra në ekspozitën me hapësirë modeste ” Rrënjët”, të piktorit me njohje në rritje ndërkombëtare, vlonjatit Agim Sulaj, shpirti më ishte bosh dhe mendja ishte e ftohtë. Ndërsa kur dola, shpirti më mbeti plot dhe mendja vërtitej si balonë. Nuk kishte shumë kamera e gazetarë kulture, ndërsa zhvilloi ceremoninë formale të çeljes. Ishin artistë të zgjedhur, miq të paktë të mbetur në Tiranë atë fundjavë, adhurues të piktorit dhe kurreshtarë që numëroheshin me gishta.

Por ky inventar i varfër pranie njerëzore në një çast, nuk ka asnjë vlerë me materien artistike ” Rrënjët” të piktorit që jeton krenarisht si ” zog në arratinë” udhëtuese të karrierës së vet nëpër metropole të Europës së sotme, nëpër bienale dhe edicione ekspozitash ndërkombëtare, nëpër sallonet, atelietë apo pavionet me më tepër traditë dhe bujë të arteve figurative, duke u shfaqur dhe ardhur vetëm si Agim Sulaj dhe duke mbetur po aq krenarisht në lartësi të vlerësimeve në shtim, si piktori shqiptar.

Ekspozita ” Rrënjët” është një kapriçio vetiake identifikuese në shërbim të identitetit kombëtar që artisti Sulaj e mbart natyrshëm dhe e sjell estetikisht me risi krijuese. Është një qëndrestari autoriale tematike dhe qëmtimi kompozicional, duke e shërbyer si talent peneli, në hiper-realizëm. Nuk është aspak i grishur nga dilema e konceptit të Friedrich Shleiermacher-it për Formaesthetik.

Agim Sulaj me ” Rrënjët” vjen si herbartian. Ku formën dhe përmbajtjen i mishëron, në materien e vet artistike, si vlefshmëri e shtuar nga gjithë këndshikimet dhe këndvlerësimet. Simbolika e “rrënjëve” të tij është përmbajtje e riaktualizuar dhe e rinjerëzuar e heronjve, jo duke mbetur besnik i mitit apo kultit të tyre, por duke rikrijuar imazhin njerëzor me brendi madhështie në formatin e së njerëzuarës.

E bën këtë me penel duke realizuar portrete natyrale dhe duke u ngritur natyrshëm dhe mjeshtërisht në epërsinë e estetikës dhe antropologjisë së rrallë karakterizues. Tek “Rrënjët”, piktori Sulaj sjell tre herë portretin e Skënderbeut. E risjell në mënyrën shilerjane, si lëndë ndijore për imazhin e portretizuar njerëzisht të Heroit Kombëtar Shqiptar, të ikonës më determinante shqiptare në historinë e Europës dhe Botës. As më pak e as më shumë, në këtë prurje, Agim Sulaj duket se shfaqet si student i shkollës klasike italiane, por në të vërtetë është mjeshtër i portreteve karakteriale, me përmbajtje dhe substancë magjepsëse psikologjike dhe estetike deri në tejkalim. Sqimatar i tipareve të mbartura autoriale nga puna në punë, nga formati në format. Me një talent prej përzgjedhësi pa të dytë, për temat e pikturave të cilat vijnë si ngasje e ndërgjegjes së tij se; arti është formë mendimi dhe identiteti, piktori sjell tri portretet e njerëzuara të Skënderbeut, por po aq bukurisht rindërton punën me duetin e themelonjësve të shtetit shqiptar, Ismail Qemali dhe Isa Boletini në kuadrin kalendarik të 110 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë.

Ndërsa aftësia për sjelljen e një portreti atipik të “poetit të liqerit”, Lasgush Poradeci duke e identifikuar prej shpinës së vet në një varkë liqeni, përbën një kuotë artistike për vetë autorin.

Piktori ka sjellë në këtë ekspozitë një galeri atipike karakteresh dhe gjendjesh antropologjike, shqiptarë të identifikueshëm si figura të antropokombit në mosha, gjini, krahina dhe hapësirë historike.

Askush (në dijeninë time) nuk e ka bërë diçka të tillë kaq sintetikisht dhe aq të përqëndruar sa Agim Sulaj. Duke besuar se një intensitet të tillë karakteresh tipologjike e kanë dëshmuar më herët, autorë të mëdhenj të pikturës shqiptare si Abdurahim Buza, Ismail Lulani apo europianisht në një kohë më të pasme Omer Kalleshi.

Ekspozita “Rrënjët” është vetëm një pjesë e kuruar njëhershëm prej Sulajt, por punët dhe veprat e tij tashmë janë të shpërndara në një gjeografi të gjerë, nëpër sallone dhe galeri.

Hiseja tjetër e madhe e veprës autoriale të tij është edhe më e jehonshme dhe më mrekulluese.

Lehtësisht njohësit dhe vlerësuesit e karrikaturës bashkëkohore botërore e cilësojnë karikaturistin Agim Sulaj një Goja-shqiptar. Në listat kalendarike të konkurseve ndërkombëtare, apo bienaleve të njohura në krejt Italinë dhe viset e tjera të Europës dhe disa kontinenteve, Agim Sulaj ka siguruar e madje dhe risiguruar trofetë më të çmuara.

Në mbi 100 konkurse ndërkombëtare ka fituar vlerësimet e më të çmuarve dhe më të zellshmëve në dashurinë e sotme për artin dhe fuqinë shprehëse të tij. Forca e madhe shprehëse, aftësia potenciale karikaturizuese, thellësia prej ironiku dhe talenti për të ikonizuar groteskun e shoqërive të sotme, magjia e tij për vepra me kohezion të përbotshëm, janë një pjesë e së mundshmes së thënë, për drejtvlerësimin dhe orientimin e kurreshtarëve dhe dëshiruesve të artit e veçanërisht atij shqiptar, të një artisti si

Agim Sulaj që ndërsa ikën tej e këtej botës, dëshmon përmes penelit dhe talentit rrënjët e identitetit të vet shqiptar. E bën këtë edhe kur degë dhe filiza të shumta në mos i mërgohen, së shpeshti i thahen e humbasin kësaj rrënje. Për këtë arsye dhe këtë kontribut, mund të cilësohet artisti i madh shqiptar.

Tiranë më 30 Nëntor 2022