Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Një kurorë ulliri në kulturën kombëtare

by

Nga Keze Kozeta Zylo/

Libri “Panteoni i Mirënjohjes Përmetare” me autor Shefqet Saliu është manushaqez naimjane, është shkëndijë e diellit dërguar nga “Fron i lart’ i Perëndisë” për të gjithë lexuesit e vëmendshëm që e duan këtë vend të bekuar.

Përmeti është i mahnitshëm, është det i gjerë dhe i thellë ku mund të notosh dhe s’mbytesh kurrë, sepse kanë një mikpritje të trëndafiltë dhe durim sokratik.  Përmeti të frymëzon në çdo fushë që të shkelësh, por ajo më e dallueshmja është historia dhe kultura e shquar kombëtare ku janë rrënjët e Frashëllinjve filluar me Naim Frashërin.  Shfletoj librin plot kurreshtje dhe ndal në faqen e parë me Shenjtin e letërsisë kombëtare Naim Shqipërinë.  Autori Saliu shkruan për Naimin:  “Poet i madh kombëtar, mendimtar, edukator, mësues dhe ndërgjegje e kombit, këngëtar i madh i Lirisë së Atdheut dhe i njeriut, titan i atdhedashurisë”.  

Letërsia jonë, kultura kombëtare do të ishte e cunguar pa Naimin dhe ashtu siç thotë Sevasti Qiriazi themeluesja e shkollës shqipe për vashat se Naimi, kur u hap shkolla shqipe nuk harronte të na shkruante dhe të na përhironte…

Naimi vdiq pa privilegje, veç lotit të fjalës për Shqipërinë do të shkruante Lasgush Poradeci.

Në faqen 15 ndalem tek Miss Bukura Elena Gjika, Dora D’Istria” kampione e kulturës e cila shkruante se deri në frymen time të fundit do të punoj për të mbrojtur nderin dhe të drejtat e Shqipërisë, Atdheut tim të nderuar.  Kjo autore e 150 studimeve një rilindase e përkryer, kjo përmetare e spikatur europiane frymëzoi shkrimtarin amerikan Henri Longfelloun, kur e takoi të shkruante për Skënderbeun.  Arbëreshet në Itali e shpallën mbretëreshën e pashembullt të Shqipërisë.

Lexoj dhe më duket sikur ngjis shkallët e historisë zhytem e tëra në këtë panteon që autori Saliu i ka qëmtuar me majën e floinjtë të penës së tij duke i sjelle pranë nesh. 

Natyrshëm ndalem tek Abdyl Frashëri aty ku fillon Rilindja Kombëtare.  Mund t’i kesh lexuar, studjuar, komentuar sa e sa herë në auditore, por përsëri kur shfleton kete liber ke shumë gjëra për të mësuar dhe për t’u frymëzuar.  Me të drejtë Shahin Kolonja shkruan: Vetëm në saje të përpjekjeve vetëmohuese të Abdyl Frashërit, të gjithë shqiptarët u ngritën në këmbë.  Abdyl Frashëri u arrestua, u burgos, u dënua me vdekje dhe u internua nga osmanët për veprimtarinë kombëtare.  Vdiq në moshën 53-vjeçare.  

Në këto 100 personalitete ka dhe emra që mund të mos e dish egzaktësisht veprimtarinë, por tek ky libër mëson dhe vetëm mëson.  Ja Apostol Arsaqi nga Hotova e Përmetit ka qenë Kryetar I Këshillit të Ministrave të Rumanisë më 1862, filantrop, mjek, shkencëtar etj.  Ai paguante në shkollën pedagogjike të Athines çdo vit për një vajzë nga Hotova ose treva e Përmetit për të mësuar.  Ai ngriti një shkollë në Hotovë më 1870 me 50 nxënës, në këtë shkollë ka studiuar dhe Petro Nini Luarasi.  

E shoh këtë libër si panteon dhe imagjinata më shkon ulur diku buzë Vjosës sime, atje ku ka rrënjët shkrimtari dhe 100 personalitetet e sjellë mahnitshëm në këtë libër.  Here i lexoj plot dallgë buçimash e herë qetësisht pranë një hijeje rrapi shekullor ose pranë një lisi naimjan me cicërima dallandyshes shtegtare…  Ky libër është një diell për lexuesit dhe studjuesit e mirëfilltë, sepse sjellë nga thellësitë e shekujve si nga thellesitë e Vjosës perlat që doemos i duhen Kombit.  

Autori Saliu me portretin e tij dhe penën e florinjte vjen qetësisht dhe në fund të leximit të Panteonit doemos pasurohesh me shumë figura të ndritura të Kombit që s’i ke njohur më parë. Pena e tij urtane sjellë identitetin e tokës dhe të qiellit përmetar.  Në këtë libër janë ravijëzuar emra të epërm të kulturës kombëtare si në një optikë makroskopike kulturore, një emblemë historike. 

Ky libër është një mozaik i jashtëzakonshem me pena të ndritura pellazgësh përmetarë, me udhehëqës të tipit Abraham Linkoln.  

Autori është vetë prodhimi i historisë. Ai ka ditur të studjojë faktet, duke i shërbyer të shkuarës dhe të tashmes dhe duke ndezur pranë nesh flakën olimpike të përjetshme të mirënjohjes për njerëzit e ndritur dhe që ndriçuan mendjet dhe zemrat nëpër rrjedhat e historisë..

Disa figura të ndritura përmetare të persekutuara të Kombit

Në këtë libër janë disa figura të ndritura të persekutuara nga regjimi diktatorial si psh

Mid’hat Frasheri i biri i Abdyl Frashërit..  Ai i takon plejadës së ndritur të letrave si Faik Konica, Fan Noli, Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta etj.  Ai e quante komunizmin një kolerë që nuk shkatërronte vetëm trupin, por dhe shpirtin.  Ai është midis katër Frashëllinjve të mëdhenj.  U dënua nga regjimi komunist. Apostull i shqiptarizmës, publicist, shkrimtar, veprimtar i cështjes kombëtare, nënkryetar i Komisionit të Alfabetit Shqip, nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë të Shqipërisë, Kryetar i Ballit Kombëtar dhe i Komitetit “Shqipëria e Lirë”. 

Sejfulla Malëshova nga Malëshova e Përmetit dhe me nënë mezhgoranase, ku në enumeracionin e vargjeve poetike përmend stanin në Trebeshinë dhe kasollen në selishtë, atje ku ai vinte shpesh ne fëmijëri.  Ai u edukua në Perëndim dhe ishte sekretar i Nolit më 1924. Se bashku me skulptorin e Kombit Odhise Paskalin ata botuan në Itali revistën “Studenti shqiptar”.  Autori shkruan se poeti malshovit e ngjeu penën e tij tek plaga e pamjekuar e popullit, qe e zhuriti për Liri, tek mjerimi dhe shpirti liridashës që e mëkuan me musht patriotik.  Ai është një figurë poliedrike, karizmatike dhe përbaltja që iu bë në regjimin komunist të revolton pamasë.

Të persekutuarit kanë qenë jo vetëm në Mëmëdhe, por shumë prej tyre dhe jashtë në Diasporë.  

I tille ka qenë Akile Th. Tasi.  Ai ishte mik i ngushtë i Faik Konicës dhe bashkëluftetar i Nolit.  Ka qenë editor i gazetës më të vjetër shqiptare, Diellit.  Kthehet në Shqipëri dhe dënohet nga regjimi i cili vdes në burgun e Burrelit në vitin 1961.

Kontributi në diplomaci nga përmetarët është me shumë vlerë.  Ali Këlcyra lindi në një familje bejlerësh nga më të vjetrit e luginës, pinjoll i një oxhaku të rreptë vendosur me rrënjëj të hershme.  Më 1920 mori pjesë në Luftën e Vlorës, mbështeti Fan Nolin në Revolucionin e Qershorit.  Ali Këlcyra aristocrat i tri regjimeve pas vdekjes së Mithat Frashërit në New York kryen detyrën e kryetarit të Ballit Kombëtar deri sa vdiq më 1963. 

Kasëm Trebeshina është një figurë tjetër e epërme e letërsise i persekutuar.  Ai ka qenë prozator, dramaturg, poet, publicist me origjinë nga Vinokashi i Dëshnicës së Përmetit.  Ai u arresetu nga regjimi për agjitacion e propagandë.  Në vite 90-të ka pasur një sërë botimesh, por ato më të lexuarat kane qenë Mekami, Kukudhi, Kisha e Shën Kristoferit, Legjenda e Kostandinit dhe e Doruntinës etj… Në vitin 997 pas trazirave emigroi në Stamboll të Turqisë.  Mendohet të ketë 140 dorëshkrime, përmbledhje poezish, tregime, novela, eseistike dhe publicistikë që janë ende të pabotuara. 

Papavramët janë një dinasti tjetër si në mjekësi dhe në violinë.  Robert Papavrami ka qenë mësues i violinës i disa gjeneratave dhe babai i violinistit me famë botërore Tedi Papavramit.  Tedi Papavrami u lidh me violinën që në moshen 4 vjecare dhe u be i famshëm pas arratisjes së tij në Francë. Ai ka fituar dica çmime prestigjioze ndërkombëtare. 

Familja që la pas pësoi persekucionin.

***

Duke lexuar dhe studjuar këtë libër të vjen ndërment historiani modern amerikan Anthony Grafton që për kocidencë kam në duar librin e tij “The Footnote”, nje histori kurioze, në të cilin ai përpiqet të kuptojë historinë e historisë nga një këndvështrim romanesk.

Pena e autorit Saliu duket sikur të ketë vizatuar një hartë ku është e kaluara, e sotmja dhe e ardhmja e historise nga një këndvështrim i veçantë, për t’u bërë e dobishme për udhëtarin modern.  Libri flet qartazi per historinë tonë se kush jemi dhe pse jemi ashtu siç jemi.

Me të drejtë autori shkruan se pse nuk ka dalë me parë ndonjë libër edhe pse Permeti ka kontribute te jashtëzakonshme për Kombin, por natyrshëm më kujton Volterin i cili thote: “”History can be well written only in a free country.” Që perkthehet se: “Historia mund të shkruhet mirë vetëm në një vend të lirë.”  Autori Saliu e gëzoi këtë status në vendin më demokratik në botë në Amerikë.

Përmeti ka nxjerrë skulptorin e parë kombëtar me vepra monumentale si Odhise Paskali E kush nuk është ndalur para veprave të tij të ndritura që zbukurojnë sheshet, qytetet muzetë!  Dritëzimi i tij është tek thjeshtësia e tejskajshme hyjnore dhe ja si shkruan: “Unë nuk jam sculptor në kuptimin professional të fjalës, as jam poet në kuptimin tradicional të fjalës dhe as filozof në kuptimin shkencor të fjalës.  Jam njeri.  Çdo gjë njerëzore më ka terhequr.  

Linda, jetova dhe do të vdes i varfër”.  

Përmeti është qytet ashtu si i këndojnë: O Pëmet o lezet! Përmeti është shquar në histori, art, kulturë, pikturë, mjekësi, shkencë, përkthime, dramaturgji, sculpturë, Gjuhës, letërsi, Rilindjen Kombëtare, skenat botërore, mjekësi, fe, bujqësi, kulinari etj… Dinastia e Qerimajve është e jashtëzakonshme në skenën shqiptare me 12 artistë në tre breza që fillon me babain e dinastisë Hetem Qerimaj ku kanë një orkestër me një repertor tracidicional dhe të muzikës qytetare shqiptare. Kurora e familjes Qerimaj është Et’hemi e pamundur te gjesh një të dyte, sepse nga nje violinist i pashkolluar u bë me emër në kulturën shqiptare.

Mentor Xhemali është një artist i madh i skenës kombëtare dhe ndërkombëtare.  Kombit rrallë i vinë artistë të këtij kalibri.  Ai ka interpretuar në Traviata, Eugjen Onjegin, Berberi i Seviljes e shumë të tjera.  E famshme mbetet dhe “Një zë po del nga grykë e Mezhgoranit” për betejën që u zhvillua kundër fashistëve italianë.  Ai është nje legjendë unike e artit.  

Laver Bariu eshte princ i klarinetës dhe i kabasë.  Ai është elita e artistëve të mëdhenj shqiptarë.  Është themelues dhe drejtues i sazeve të Përmetit.  Populli i kishte vënë epitetin: “Usta Bariu”.

Një tjetër personalitet i artit është Serafin Fanko regjisor, skenograf, dhe një ndër figurat më aktive të Teatrit “Migjeni”.  Ai është një prej ngadhnjimtarëve të teatrit shqip.  Gjyshi i tij Stafani kishte lindur në Bual të Përmetit dhe avokat në kohën e Pavarësisë. 

Kompozitori, entnomuzikologu, Akademiku dhe nënkryetar i Akademisë së Shkencave, Prof.Dr. Vasil Tole zë një vend të veçantë në faqet e këtij libri.  Prof. Dr. Tole ka fituar mjaft çmime kombëtare dhe ndërkombëtare, është autor i 29 librave dhe i 6 teksteve shkollore.  

Një vend të rëndësishëm zënë dhe gratë penarta përmetare që i kanë dhënë aq shumë letërsisë kombëtare.  E tillë është Adelina Mamaqi poete, shkrimtare dhe autore tekstesh të këngëve, më e njohura gjatë shume dekadave në letërsinë shqipe për fëmijë, poezi, tregime, fabula e përralla.  Ajo i përcolli me fanatizëm traditat përmetare edhe pse e larguar familjarisht.  Ajo vjen nga familje intelektualesh të shquar të Kombit.  Gjyshi i saj Fehmi Bej Mezhgorani nga Tepelena ka qene firmëtar i Pavarësisë dhe avokat në qeverinë e Ismail Qemalit.  

Libri i autorit Shefqet Saliu sfidon metodat dhe dogmat akademike të zbehta, sepse ka një origjinalitet në kryekrejë dhe të rrëmben për ta shijuar.  Me siguri ka dashur nje punë kolosale studimore, kërkimore, do i ketë ardhur si një trill i kohës, por dhe i krenarisë së ligjshme si përmetar.  Libri pasuron Bibliotekën Kombëtare dhe bëhet frymëzues për brezat duke pasur rolet modele të shekujve që i kanë dhënë shpirtin dhe pasurinë Kombit.  

Me shumë vlera për artin shqiptar është Gezim Kame pedagog, regjisor i shquar, aktor, pjesë e plejadës së parë emblematike të regjisurës shqiptare.  Ai ka punuar me ikona të artit dhe të kinematografisë shqiptare duke arritur rekorde të paimagjinueshme në shikueshmëri.

Viktor Zhusti aktor i shquar thotë se Kame është një mjeshtër i pa cak, sepse ben një kapitull të veçantë në historinë e regjisurës shqiptare.

I jashtëzakonshëm në personalitete të të gjitha fushave Përmeti ynë ka dhe një prej tyre Hektor Dule, skulptor i Popullit, profesor në Akademinë e Arteve. Mbi njëmijë vepra në art që kanë lënë gjurmë kudo që të shkelësh.  Ai është një emër i madh në mjeshtërinë e artit jo vetëm në Shqipëri, por edhe në botë, ekspozitat e të cilit janë çmuar nga kritika botërore.

Libri ka një parathënie të shkëlqyer nga prof. Ethem Ruka i cili thotë se Permeti është “magjja” që gatoi dhe vazhdon të gatuajë shpirtra shqiptarësh të mëdhenj.  Prof. Ruka e quan privilegj që iu besua të shkruajë një parathënie për këtë libër enciklopedik me figurat përmetare të një lloj soji që vazhdon të respektohet gjithmonë.   

Si përfundim e pamundur të sjellësh përsonalitetet qe ka gjithë Përmeti në këtë shkrim dhe të renditur në libër prej 513 faqesh, por e kujdesshme dhe me plot mirënjohje i shpreh autorit respektin e pakufi për këtë libër që iu ka sjellë lexuesve të shumtë.  Libri ka saktësi historike dhe studimore çka të kujtonë Volterin i cili thotë: “Një historian ka shumë detyra. Më lejoni t’ju kujtoj dy që janë të rëndësishme. E para është të mos shpifni, e dyta nuk duhet të mërziteni.”

Libri ka mbushur vakumin e krijuar si dhe mungesën e një studimi të mirëfilltë shkencor për Përmetin e trëndafilave, për lulishtarët e pashoq të kulturës kombëtare.  

Autori Shefqet Saliu me librat e tij historike po ndërton një korpus skulpturor, kulturologjike që të befasojnë dhe njëherazi të frymëzojnë.

Saliu sjellë mjeshtërisht qytetarët zulmëmadh të Rilindjes Kombëtare që vinin nga Përmeti, zgjon nga gjumi letargjik historianët dhe lutet që të vinë të falen në Përmet si një kishë shpirtërore a si një mekë ku merr bekimin e përjetshëm nga kjo kurorë ulliri në kulturën kombëtare

11 Nëntor, 2022

Staten Island, New York

Magjia e prozës kuteliane

by

Behar Gjoka/

Vepra letrare e këtij shkrimtari ka kaluar në tre periudha pranie dhe mospranie:

A – Të shkëlqimit si shkrimtar dhe intelektual i dorës së parë, me veprimtari botuese dhe studimore, letrare dhe ekonomike, atdhetare dhe sociale, që përfshin një periudhë të ndritur të historisë së letërsisë së viteve ’30 dhe ulet sipari i saj në nëntor të vitit 1944.

B – Periudha e dyzuar, e heshtjes vrastare të emrit, figurës dhe veprës së gjerë letrare, një heshtje tronditëse dhe shkatërrimtare, si dhe ajo e ndëshkimit me detyrimin e përkthimit të shkrimtarëve të huaj, natyrisht më tepër për nevojat e sistemit dhe të letërsisë zyrtare, deri në vitet ’90, që përkojnë me shembjen e diktaturës.

C – Rizbulimi i Dhimitër Paskos, në ta gjitha përmasat përfaqësuese, si intelektual dhe shkrimtar, e sidomos i krijimtarisë dhe kontributeve të vyera të tij, në letërsi dhe financa, në kritikën letrare dhe në përkthime, e veçmas shkëlqimi i përsëdytshëm i prozatorit, në kuptimin e kahjeve dhe prurjeve që ajo rezervon dhe shpërfaq përpara lexuesit si përvojë shkrimore.

Çdo shqyrtim i krijimtarisë së tij letrare, ku edhe përfshihet novela E madhe është gjëma e mëkatit i çfarërdo ngjyre dhe natyre qoftë, përmbajtësor apo i domethënies, formalist ose i shprehësisë letrare, strukturalist apo krahasimtar, shqyrtimi krahasimtar, njëra nga vatrat e verifikimit të vlerësisë së letrares, megjithatë mjaft i nevojshëm dhe dobisjellës, u bë rishtas shkas për të evidentuar edhe prirjet kryesore në trajtimin e krijimtarisë, veçmas të prozës së tij, në ndërkohësi:

Së pari: Një lexim sociologjik dhe i metodës letrare që në fakt, pa shumë zhurmë ka arritur që ta zbehi veprën e tij letrare, mjaft ndjeshëm dhe për jo pak kohë, ka rrëmihur në gjenezën, si me thënë në rrënjët burimore të prozës së autorit.

Së dyti: Leximi i përqasjes së veprës së autorit, përgjithësisht me letraren librore, kryesisht me përqëndrim të vëmendjes në letërsinë e huaj, por krahasim i deri tanishëm, më tepër është rropatur të vërtetojë marrjen nga ana e shkrimtarit, thjesht si pohim, pa mbërritur tek argumenti i arsyeve, nivleit dhe shkaqeve të huamarrjes së teksteve të Kutelit, me disa tekste dhe autor të letërsisë botërore.

Burimet, kryesore dhe të dëshmuara, varësisht mënyrave të leximit dhe shqyrtimeve, gjithnjë sipas realitetit verifikues, të këtij teksti që futet në llojin e novelës, më së shumti janë kundruar në disa pamje:

– Si një përvojë e huamarrë nga krijimtaria gojore, kryesisht e popullit shqiptar, së paku po të nisesh nga pohimet e vet shkrimtarit, i cili ka përndjekur dhe parapëlqyer krijimtarinë gojore, në poezi dhe prozë, çka zbulohet në disa nga tekstet e autorit.

– Si një huamarrje që lidhet, dukshëm dhe qartësisht me artin libror, ku edhe tentohet të shpërfqaet alternativa e përqasjes dhe krahasimit të ndërmjetshëm, qoftë me Biblën, por edhe me letraren autoriale, qysh me Gogolin, Tolstoin, Borgesin, Markesin, Kristoforidhin, Nolin etj.

– Së fundi dhe kryesisht rasti i novelës E madhe është gjëma e mëkatit, siç është lënë që të kuptohet se paskërka ndikesa të dyfishta, edhe librore, posaçërisht me romanin Drakula të shkrimtarit irlandez, Braun Stoker, botuar në vitin 1847, si dhe orale, pra nga miti rumun mbi drakulën.

Fakti i novelës E madhe është gjëma e mëktait, veçmas kjo e fundit, që Kuteli, e shkruan vet qartazi se është mbështetur vetëm në gojëdhënat e vendlindjes së tij, pra të Pogradecit, e ndërlikon jo pak situatën e trajtimit dhe verifikimit të atij teksti, me romanin e Stokerit, gati të pagjasshëm në tekstin e novelës, kryesisht në kuptimin e një hamendje, përgjithësisht po hipotekë përqasje, të artikuluar si krahasim:

– Si shenjë e padiskutueshme e shtrirjes dhe pranisë së mitit edhe në folklorin shqiptar, ashtu siç edhe ka ngjarë në të gjithë hapësirën e gadishullit Iliriko – ballkanik.

– Si dëshmi e rishkrimit të saj nga ana e shkrimtarit, çka në fakt gati e pamundëson përputhjen e mitit, si mit i pastër rumun apo i përpunuar në romanin e Braun Stoker, si dhe në filma me të njëjtën temë.

– Si detaj ndërlidhës i nevojshëm dhe i pashmangshëm, pra ku shfaqet dhe shpërfaqet elementi që lëviz nga njëri popull tek tjetri, nga njëri autor tek tjetri, nga arti gojor në atë të kultivuar, por edhe anasjelltas.

– Si lodrim qëllimor dhe funksional i autorit, natyrisht një lojë e dyfishtë dhe e dyzuar, që presupozon dhe fakton marrjen tek miti apo oralja, tek Bibla ose romani Drakula.

Fillesat e diskutimit të dhëniemarrjes së ndërsjellë, pra të artit të kultivuar me artin oral, mbase do të duhet të kërkohen qysh me Epin e Gigameshit dhe sidomos mjaft të prekshme me veprën poetike të Homerit. Praktika shkrimore, krahasimore dhe verifikuese, teksti dhe parateksti, burimorja dhe prurja shkrimore, simbas teorisë dhe praktikës shkrimore, vështrohen si marrëdhënie organike, mbase fundekrye kundronhen dhe pranohen si ligjësori e mbijetesës së letërsisë si mit a legjendë, si trill a rrëfim, dhe sidomos si fjalë e shkruar. Në këtë kuptim, krejt të ngushtë dhe verifikues, poemat homerike, pra Iliada dhe Odisea, kanë si paratekste mitin e Trojës dhe padyshim edhe dhjetra mite të tjera të antikitetit. Po ashtu, moria e teksteve të tragjedianëve të antikës greke (Eskili, Sofokliu, Euripidi, por edhe komediani Aristofani), kanë si paratekst veprat fondamentale të Homerit, si dhe mitologjinë e lashtë greke. Mjaft interesante, paraqitet gjurmimi i parateksteve të veprave shekspiriane, të cilat natyrshëm të çojnë, në kuptimin e mjeteve dhe frymës dramatike, tek tekstet e Eskilit, sidomos tek gojëdhënat anglike dhe padyshim edhe te gjeneza Biblike. Prapë Shekspiri mbetet Shekspir, magjistar i fjalës letrare, përsëri tekstet e tij lexohen me ëndje të veçantë. Për të kërkuar paratekstet e pamënjanueshme ndihmon sugjerimi i dhënë prej Erich Fromm: Edhe pse është e vërtetë që përmbajtja e mendimeve tona, kur jemi zgjuar, nuk i nënshtrohet kufizimeve të hapësirës dhe të kohës, kategoritë e mendimit logjik janë ato të hapësirës e të kohës.(1998: 23), tek libri Gjuha e harruar, diç sqaron nga makthi përjetues i përqasjeve të burimësisë paratekstuale. Këtij rregulli, ose siç e sugjeron Teodorov tek Poetika e prozës, ndërsa nënvizon: Ligji i mospërsëritjes (sado e vështirë që të jetë për t’u besuar se mund të imagjinohet një ligj i tillë estetik); një tekst autentik nuk ka përsëritje.(2000: 16), nuk ka shanse t’u shpëtojë as ligjërimi letrar i shqipes. Mjaft domethënëse është ideja e U. Ecos: …teksti është një makinë e keqe që kërkon nga lexuesi shumë vëmendje dhe bashkëpunim.(1997: 66), në librin Gjashtë udhëtime nëpër pyjet narrative. Situata e teksteve që mbindërtohen si paratekste, apo përzierja e dy fakturave burimore dhe autoriale, nuk prek ase tanon tekstin kutelian:

Së pari: Dyfishimi mbindërtues është kapilari i pandërprerë i letërsisë si univers i mëvetësishëm.

Së dyti: Sprova letrare përtej kohore dhe hapësinore si rimarrje e pashmangshme.

Së treti: Si ligjësori e brendshme, pavarësisht gjuhës, e magjisë letrare, e cila nuk mund të kuptohet pa praninë e mbindërtimit të zanafillës.

Prandaj, teksti duhet trajtuar siç e meriton, që të shmanget ajo çka paralajmëron tek Leksione Amerikane Italo Calvino: …se sa shokantë, janë ata që mendojnë ta anatemizojnë tekstin, ata që e teprojnë me close reading (1997:37), si për të shpëtuar nga makthi i kërkimtarisë së tepruar, i kërkimtarisë së pamabarueshme të letrares, të artit që i tejkalon zakonisht përmasat e matshme. Përpjekja e përqasjeve ndërtekstore, në vargje, prozë a dramatikë, do parë në raport me vetveten, ose siç e formulon Xhonatan Culler: …se kuptimi i tekstit është përvoja e lexuesit (një përvojë që përfshin mëdyshjet, hamendjet dhe vetëndreqjet).(2001: 71), në librin Teori Letrare. Teksti letrar, pra proza e Kutelit, pavarësisht rrugëtimit nuk ka gjasa t’u mëshihet dy situatave:

-Kontekstit shkrimor që mbart vulën reale dhe mbetet e palëvizshme.

-Kontekstit receptiv (marrës), që është një ndërkohë e pambarimtë dhe krejt dinamike.

Letërsia, qysh prej lashtërie e gjer në modernitet, ka vijuar frymën e saj thelbësore si një tekst i parateksteve të riformuluara. Teksti ka një paratekst, veçse gjurmimi i të dytit kuptimësohet nëse lexohet dhe shijohet teksti, proza e Kutelit, që bart shenja autentike vlershmërie.

Një monument për Kristoforidhin dhe gjuhën shqipe

by

       Prof..Xhevat Lloshi

    “UDHËKRYQET E KRISTOFORIT 

    DHE AVENTURA E LIBRIT SHQIP”

   (UEGEN, Shtëpia e Librit dhe e Filmit, Tiranë, me 676 faqe)

                                               ***                                           

“Përkthyesi, një djalë shqiptar besimtar e i arsimuar mirë, 

duket se është rritur nga vetë Providenca hyjnore në një 

 mënyrë të veçantë pikërisht për këtë punë.” (C.Hamlini) –

                                                                                                    “Unë e bëj këtë punë 

                                                                                                            nga dëshira 

                                                                                                   për të qenë i  dobishëm

                                                                                                 për bashkatdhetarët e mi. “ 

                                                                                                            (Kristofori)

“Ai nuk është një librashitës i thjeshtë, ai ka një mison 

të ndryshëm. Nevoja për shkolla shqipe është një element 

i rëndësishëm..Ndërkohë Kristofori udhëtonte nëpër Shqipëri, 

duke folur e punuar si misionar i lëvizjes kombëtare mes një 

populli që e priste krahëhapur. “Futjen e librave shqip ai po

e kthen në punën e vet të madhe.” Vijonte mbledhjen 

e shprehjeve dhe të fjalëve dialektore, “të cilat 

po i mban shënim për t’u dhënë dorën e fundit 

përkthimeve të veta të Dhiatës së Re dhe të Psalmeve”, 

por unë besoj se po mblidhte fjalët për Fjalorin.” (f.281)

    “Kristofori kishte hapur një rrugë të re,

  sepse e lidhte punën për gjuhën dhe arsimin

      me idenë parësore për lirinë e vendit,

      për bashkimin kombëtar. Bashkësisë

        kombëtare duhej t’i përgjigjej edhe

                     njësia e gjuhës.”

“Momerandumi i gjuhës shqipe” (1857) është punimi i parë 

i Kristoforit kushtuar gjuhës shqipe, me të cilin ai hyn 

në trashëgiminë tonë kulturore e Rilindjes drejtpërdrejt

si gjuhëtar, me vetëdije të plotë për misionin e tij. 

Dhe ky mision mbeti për të Ylli i Karvanit, sa herë 

do të dilte në ndonjë udhëkryq mes shkretërirave, 

që jeta i ka më të mëdha se oazat.” (f.112) 

***

Nuk ka si të ndodh më mirë, sesa, kur je duke shkruar për një gjuhëtar, nga këta të një libri që kemi në dorë, merr vesh se, bash kësaj jave, publikohet edhe një vepër tjetër e tij, si më ngjau me librin «Udhëkryqet e Kristoforit dhe aventura e librit shqip », të prof. Xhevat Lloshit. Kam nga ky autor, një nga një, të gjitha veprat e publikuara dhe përherë kam parë në sytë e studiuesit gëzimin e njëjtë për një realizim shkencor e kulturor, por, për Konstandinin e Madh të jetës së tij studimore, dhe të gjuhës shqipe, ishte një kulm suksesi në rrugën e kërkimit gjysmëshekullor për Babain e Shqipes. Pas përgëzimit e falënderimit të veçantë, më thotë të lexoja paragrafin e mëposhtëm ku shkruhej te Kreu I, f. 9: « Kristofori është një fenomen në kulturën shqiptare. Ai bën pjesë në atë brez njerëzish, të cilët të parët e panë se po vinin kohë të tjera dhe Shqipërisë së pushtuar prej katër shekujsh i duhej zëri i saj i plotë, i përpunuar si shprehës i njësisë kombëtare, për ta zgjuar popullin për liri. Çdo dukurie të rëndësishme brezat e mëpastajmë përpiqen t’i gjejnë rrënjët dhe për njerëzit rrënjët  janë: kur dhe ku ka lindur ? Si u mbrujt dhe çfarë e nxiti për të marrë rrugën deri atje lart, ku i bëri vend vetes dhe ku e mbajnë me nderim ? I pari që e ka shtruar pyetjen se kur dhe ku lindi  Kristofori, ka qenë « Kalendari i Maleve » për vitin 1900. Aty (f. 49) përmenden disa nga « emrat e artë të kombit shqiptar » dhe revista ka vendosur ta hapë shekullin e ri me « apostullin e gjuhës kombëtare, me Kristoforidhin ». Është artikulli i një autori shkodran (me gjasë, sipas autorit- i Luigj Gurakquit), i cili mbi gjithçka e vlerëson si nismëtarin e përpjekjeve për një gjuhë të shkruar të përbashkët…. » (f.9) Pastaj, biseda u mbyll me pohimin se qëllimi i librit është ta ngrejë gjuhën tonë në piedestal, me një monument, që lidhet përjetësisht me Kristoforin…. » 

    ***

Profesor Xh.Lloshi të flet për veprimtarinë e elbasanasit e shqiptarit të madh, si të ishte dëshmitar i jetës së tij, që e ka ndjekur hap pas hapi në udhën e vështirë të naltimit të shqipes: është e vërtetë se dëshmitë e dokumenteve që ai zotëron, prej 50 vjetësh, ngjasin dhe ia kalojnë dëshmitarit të gjallë; me pak fjalë por edhe me një ligjëratë të tërë, ai ta sjell përpara Kristoforin e tij si ka qenë dhe si ka dashur të jetë, Babai i shqipes, brenda gjuhës dhe popullit të vet….

Askush s’duhet të habitet : për Kristoforin është folur e shkruar, por ka ende për të folur e shkruar, prandaj dhe prof.Xhevat Lloshi i kthehet kësaj figure, këtij fenomeni të kulturës sonë, se është i bindur që jeta e këtij rilindësi lidhet pazgjidhshmërisht me historinë e gjuhës shqipe dhe zhvillimin e  saj, edhe pse puna e tij kryesore (për të jetuar) ishin përkthimet, me porosi të Shoqërisë Biblike të Londrës. Përkthimet e porositura nga Shoqëria do të ishin shqip, madje edhe në dy dialektet dhe këto do të bëheshin prej një njeriu që ishte gjuhëtar i lindur, por, kryesorja : prej një shqiptari që kishte ëndërruar të bënte libra shqip e të mësonte nxënësit shqiptarë, të udhëtonte nëpër trojet amëtare për gjuhën shqipe…(f.139). Ai do të prirej në mënyrën më të natyrshme drejt Biblës si mjeti më ideal, shkruan autori, për të arritur qëllimet e tij pikërisht atëherë, kur çështja e kombit shqiptar, e jetës, e kulturës dhe e gjuhës së tij ishte shtruar si në çastin « në krye të herës ».(f. 58)

Prof.Xh.Lloshi e shkruan prerë se botimi i përkthimit të Biblës në një gjuhë ka qenë kurdoherë edhe një ngjarje kulturore, letrare e gjuhësore, ai shënohet në historinë e gjuhës së shkruar. Dhe ky pohim nuk ka nevojë të mbështetet e të kujtojmë historinë e gjuhës së shkruar gjermane që zë fill me përkthimin e Dhiatës së Re nga peshkopi Vulfila (311-383), mjafton të sjellim ndër mend se përpjekjet e shqipërimit të Vulgatës, në vendin tonë kanë zgjatur plot katër shekuj e gjysmë : nga libri i parë shqip, 1555, deri kur u botua Bibla e plotë, më 2004. Marrë që nga Formula e Pagëzimit, shkruan autori, me të është pagëzuar vetë gjuha shqipe e shkruar. 

                                                                     **

Pa u larguar nga argumenti, në këtë paraqitje të librit më të fundit të autorit, duhet vënë në dukje se, me vite, prej gjysmë shekulli, prof.Xhevat Lloshi, në trajtimet e temave historike për njerëz e ngjarje kulturore, sidomos për shqipen e shkruar, ecën gjithnjë duke shfaqur teza të mbështetura mbi të vërtetat e dokumentuara. Kjo ka bërë që mjaft të dhëna që kemi, të mos mbeten pa u lëkundur: për data, njerëz, fakte, qëllime, rrethana, pasoja, renditje ngjarjesh, lidhja e tyre dhe arsyetime që janë kontradiktore, të padëshmuara me fakte që, ose kanë ekzistuar nëpër shkrime e arkiva brenda e jashtë vendit, por që tani ka ardhur koha të njihen e të dalin në dritë. Ky qëndrim i prerë i autorit, domosdo që lind e sjell sfida, siç e quan prof.F.Dado, por që kanë anën e tyre pozitive, se krijojnë atë që ka munguar në letrat tona : kritikën shkencore, e cila del haptas në shumë studime të stilistit tonë. Prandaj dhe ky libër vjen e shfaqet si botimet e tjera para tij  dhe shtrohet mbi tri vija : a). në risitë dhe prurjet e panjohura deri më sot, b). divijimet që kanë ndodhur në albanologji (brenda historisë së shkrimit shqip), c). mbrojtja e së vërtetës me dokumente të zbuluara dhe me arsyetime që sjellin sfida ! Faqe pas faqeje, me këtë libër në dorë, të formohet ideja se tash që vepra e madhe origjinale dhe e përkthyer e K.Kristoforidhit, po sheh dritën e botimit, duhet ndriçuar vetë Kristofori, madje duke e zhveshur nga legjenda që jo rrallë, e mjegulloi; e gjithë kjo të sjell ndër mend artikullin programatik të Gj.Fishtes, 92 vjet më parë, me emrin domethënës « Tash, që asht ba Shqipnia, duhen përba shqiptarët ! » 

Vetë titulli intrigues mbi dy fjalë emra « udhëkryeqet » dhe « aventurë » na bëjnë ta hapim menjëherë për të zbuluar cili është Kristofori, i njohur në librat tanë shkollorë në trajtën Kristoforidhi, kur nevojiten krahasime me biografi të hershme për qytetarin elbasanas : ajo e S.Shuteriqit, por nuk mjafton, duhet parë Gjimnazi i famshëm « Zozimea » dhe regjistrimet e nxënësit Konstandin. E dyta, arsyetimi i hollë dhe në suazë stilistike e çon autorin te sqarimi i dokumentit të Perikopesë së Ungjillit të Pashkëve, të cilin ai e quan tekst apo « vepër të plotë », për ta zbërthyer në elemente përbërëse, ndonëse është vetëm një segment i përkthyer, por me probleme gjuhësore (f. 65-69). Edhe këtu duhen kapërcyer konkluzionet e mëparshme të autorëve të tjerë, të cilët kërkojnë vlerësim për çka është e drejtë dhe duhen përqasur me pjesë që nuk mund të pranohen ! Por herë- herë, arsyetime të tilla çojnë në fluturime pindarike (në devijime nga argumenti kryesor) dhe kështu, për të vendosur Heroin Kristofor në zanafillën e ndërmarrjes së tij jetike – për të shpjeguar barrën e rëndë që do të merrte në kurriz Kristofori, duke u përfshirë në mekanizmin gjigant botëror të shumëzimit të Biblës (f.56) – autori duhet të shtjellojë temën legjendare dhe historike për « Faqe të Krishterimit në Shqipëri », një fill i vështirë për t’u zhdrivilluar, një proces ku gjen jo aq të vërteta sa shtrembërime e pasaktësi, thënie e kundërthënie, në planin intelektual vendës, por edhe nga vetë historianët e huaj. Këtu na vjen shpjegimi më i bindshëm që, kur dy kishat e mëdha (ajo Lindore dhe Përendimore) iu shmangën fushës që kultivon kulturë, nëpërmjet përkthimit të Biblës, atë e zunë protestantët, të cilët ditën ta lëronin me mjeshtërinë e përvojës botërore, edhe duke iu mbështetur konceptimit kulturor të punës. Kësaj radhe, të vërtetat që shpall autori i Kristoforit, i kërkon dhe i vë mbi bazën e shtjellimeve që ka bërë dhjetë vite më parë, te Përkthimi i V.Meksit dhe redaktimi i G.Gjirokastritit. Asnjë ngjarje nuk ngjet pa pasur lidhje shkaku a pasoje me një tjetër, qoftë edhe për rastësi. Kështu ndodhi kur, në fillim të shek.XIX filologu slloven Jernej Bartolomeu Kopitari hodhi idenë që Dhjata e Re të përkthehej edhe në gjuhën shqip, krahas serbishtes, bullgarishtes e vllahishtes. Edhe në këtë segment të paraqitjes, duhej vënë dorë në mjaft prej gjërave të thëna e të shkruara nëpër librat tanë të historisë së gjuhës së shkruar: nga hulumtues të ndryshëm, deri tek gjuhëtari K.Ashta në vëll. VII të veprës madhore Leksiku historik i gjuhës shqipe ! Në këtë pikë, ndeshim shpjegimin pse autori paska të drejtë të flasë për aventurën e një libri  shqip, pasi përkthimi në shqip i librave të Biblës nuk ishte nismë e vetmuar e shqiptarëve të shkolluar, por ai zu fill e përparoi në rrethanat europiane, të krijuara nga iluminizmi, romantizmi dhe ndikimi i Revolucionti Francez, etj. 

Veprimtaria e Shoqërisë Biblike në Shqipëri, jo vetëm lidhej me Kritoforin, por zë fill me emrin e tij, vazhdoi sa ishte ai në krye të përkthimeve dhe shpërndarjes së librave dhe mbyllet përfundimisht, kur ai u (e) largua (larguan) prej kësaj detyre që e kreu si asnjë tjetër deri atëherë. E kjo ndodhte, sipas vështrimit të të huajve kur në Shqipëri nuk kishte shkolla, ku të mësohej gjuha shqipe ! Drejtuesit biblistë e quanin mrekulli të Zotit zbulimin e këtij shqiptari, i cili ishte jo vetëm i aftë e bënte shqipërime të shkëlqyera, por punonte aq shpejt, sa ata u entuziasmuan prej tij bash në atë periudhë, kur, për herë të parë në historinë e shqipes së shkruar, lindi problemi i paraqitjes së të njëjtit tekst në dy variante të ndryshme ! Ishte koha që në shekullin XIX, shqipja e shkruar kalonte në një fazë ndryshimesh intensive. Amerikani C.Hamlini shkruante për Kristoforin se përkthyesi, një shqiptar besimtar dhe i arsimuar mirë, duket se është rritur nga vetë providenca hyjnore në një mënyrë të veçantë pikërisht për këtë punë. (f.107).

**

Ashtu si nuk mund të ndahet çështja e shqipes në përkthimet e Kristoforit, as ndriçimi e ravijëzimi i figurës së tij, në libër, nuk mund të ndahen nga puna e sakrifica, zelli e dëshiri i autorit tonë, jo si kërshëri, por detyrë kulturore dhe peng i disa viteve, kur përshkruan udhëtimet dhe kërkimet e tij në Maltë e Tunizi – në muranat e lashta të Kartagjenës (Kreu IX), më vonë në Stamboll, së bashku me Dr. Hosafflook-un ; siç do të veprojë më vonë, në Manastir e Shkup, në kërkim të veprimtarisë së atdhetarit të madh, Gjergj Qirjazi…..apo si në Vjenë, nëpër gjurmët e një shkolle shqipe në kryeqytetin e Perandorisë Absburge….Pas dokumeteve që gjen, prof.Xh.Lloshi takon shumë të vërteta për jetën e Kristoforit : se përkthyesi ynë i shquar i Biblës, nuk ka studiuar gjuhësi e teologji në Londër, siç janë thurur legjenda, por ka ndjekur mësime kualifikimi teologjik në Maltë; se një mbledhje e rilindësve në Stamboll nuk ishte bërë kurrë; për veprimtarë të asaj kohe, të cilët gjendeshin në qytete europiane, ndërkohë që është shkruar për ta se jetonin në Stamboll ; kështu, autori shtron teza e kundërteza për ardhjen e krishterimit të parë ndër shqiptarë, myslimanizimin e popullatës në prag dhe gjatë pushtimit osman, merr e shkruan për çështje të Reformacionit dhe Kundëreformës, Koncilet e Kishës Romane, Bizantin dhe udhën e Shën Palit, brenda apo jashtë Ilirisë, duke sjellë mendime të reja edhe për autorësinë e letrave të tij, përkthimet e Biblës në popujt ballkanikë dhe ata europianë, luterizmin e kalvinizmin dhe Sinodet fetare. Me rëndësi historike të gjuhës së  shkruar janë edhe përpjekjet për alfabetizimin unik të shqipes, përpjekje që lindën pikërisht kur duheshin shtypur librat e Biblës. Kjo kërkesë vjen në libër si pozita më e vështirë e rilindësit tonë të madh dhe vetë Tomsonit : me cilin alfabet do të shtypeshin librat e përkthyer, kur ende shqipja nuk kishte një abece të unifikuar ! Ky ishte një nga udhëkryqet më të mëdha e të vështira të Konstandinit tonë. Kryesore për librin e prof.Xh.Lloshit është edhe e vërteta e panjohur deri më sot se Kristofori i përfundoi përkthimet e para me nismën e vet, pasi i ishte çelur një rreze shprese nga misionarët amerikanë më 1957. Këta e kishin braktisur shpejt idenë e parë, kurse për shqiptarin tonë ajo ishte kthyer në mision të jetës. Pesë vjet pasi Kristofori i kishte nisur përkthimet, Shoqëria Biblike e pa të nevojshme të bënte një hap të ri për shqipen, – shkruan autori. (f. 153) 

Sa ka për të folur e shkruar për Kristoforin e dëshmojnë edhe letërkëmbimet e këtij rilindësi, jo vetëm me atdhetarë të kohës së tij, si me Vreton, Mitkon, Naçon, por, në mënyrë të veçantë me drejtuesit e SHB : anglezë, skocezë, apo amerikanë, të cilët, aq sa e deshen për punën e pastër linguistike, të sigurtë e të shpejtë, si asnjë tjetër, po aq dyshonin tek personi i tij, sidomos në vështrimin e besimtarit e fetarit, dhe e ndiqnin nëpër vizitat e tij në krahinat ku shkonte, për librat e përkthyer, veçmas – për mbledhjen e fjalës e shprehjes shqipe. Korrespondenca e Kristoforit me Laundzin, Hahnin, Tomsonin, nuk përmbante vetëm punë përkthimi, por letrat e tyre pasqyrojnë në masë të mirë edhe gjendjen sociale e kulturore të popujve ballkanikë, mënyrën e jetesës, arsimin dhe shkollat nën perandorinë osmane, shkollat e huaja ; mbi të gjitha : konkluzioni që arrin autori i librit se qëllimi i gjithë veprimtarisë së Kristoforit mund të përmblidhet me këto dy fjalë : t’i bënte shqiptarët komb me libra !  

Me shqetësimin e një gjujhëtari shkencëtar, prof.Xh.Lloshi vihet të shkruajë Kreun XXII, që e ka titulluar me maximën latine Eppur si muove, e cila pohon dhe mohon njëherësh në një çast historik, kur në mes laun jeta e njeriut ! Ata që e kanë ngritur në qiell për kontributin e shquar në përkthimet e SHB, e ndanë punën ta hetonin ; ishte apo nuk ishte besimtar ! Si në Gjyqin e mbramë, nisën t’i numërojnë të mirat dhe fajet që e rëndonin, sepse Kristofori herë-herë e kapërcente detyrën për të shitur vetëm libra dhe, sepse gjatë shitjeve, nuk merrte përsipër të ishte edhe misionar ungjilli ! Po vërtetohej ideja e Shën Thomait- Laundzit – se njeriu i Providencës (sipas tyre), nuk paskësh ide të përcaktuar teologjike ! Prandaj dhe Tomsoni vendosi ta hetonte beniaminin e tij dhe vetë ai e gjykoi dhe u bind se, si shqiptar – shkruan autori ynë – Kristofori edhe ka besuar, edhe nuk ka besuar !(f. 331- 346). Këtu lexuesi do të shohë dhe të prekë së afërmi udhëkryqet e mëdha të jetës së Konstandin Kristoforidhit, deri sa ndërroi jetë.

Meritat e hartimit dhe përmbajtjes së këtij libri, duhen njohur në 4 drejtime :

  1. Në risitë dhe ridimensionet që sjell autori për veprimin gjuhësor të Kristoforit ;
  2. Në informacionet e shumta për kohën dhe rrethanat shqiptare kur jetoi ky rilindës ;
  3. Në të dhënat e hollësishme për gjithë veprat origjinale dhe përkthimet e Kristoforit,
  4. Në ndërhyrjet dhe gjykimet  nga pozitat e dokumentit që bën ai për devijime, mungesa e pasaktësi, që janë bërë në historinë e mendimit tonë akademik për Kristoforin e shquar.

I bindur se ka prapë për të zbuluar e për të sjellë të dhëna të panjohura rreth figurës madhore të gjuhës e kulturës sonë, që lidhen me emrin e K.Kristoforit shqiptar, presim prej gjuhëtarit tonë, shpesh herë sfidues, t’u drejtohet tashmë veprave origjinale të këtij albanologu të parë të shqipes. 

Ndërsa lexuesit i ftoj të ndjekin ngjarjet e kohës dhe veprimtarinë e Kristoforit deri në Kreun XXXIV e më pas, në mbyllje, Kronologjinë e jetës së Heroit të tij të dashur !

***

BRIAN D. JOSEPH, Universiteti Shtetëror i Ohajos

by

“…. disa veçori të shqipes janë pjesë e trashëgimisë së saj nga proto-indo-evropianishtja, dhe janë në shqip, sepse gjuha është anëtare e familjes së gjuhëve indo-evropiane…”

-Ligjërata akademike “Jeta ime me gjuhën shqipe dhe me gjuhësinë shqiptare: Rëndësia e shqipes për mua dhe për studiuesit e huaj)” që paraqiti sot në gjuhën shqipe, gjatë ceremonisë së dorëzimit të diplomës “Anëtar nderi i Akademisë” –

#AShSh

#BrianDJoseph

#anëtarnderiiASH

“Të nderuarve kolegë të mi të rinj,

Jam thellësisht i nderuar që jam emëruar Anëtar Nderi i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, duke njohur kërkimet e mia në historinë dhe strukturën e gjuhës shqipe përgjatë disa dhjetëvjeçarëve të fundit.

Për mua, t’i bashkohem radhës së shkencëtarëve të shkëlqyer që përfaqësojnë Akademinë, e ndër ta albanologëve më të shquar, është një njohje që as do të mund ta kisha ëndërruar para më se dyzetë vjetësh, kur iu futa studimit të shqipes si një mënyrë për të zgjeruar kuptimin tim për gjuhët ballkanike dhe për konvergjencën gjuhësore që ato shfaqin.

Meqenëse në studimin e Ballkanit arrita më së shumti nga një perspektivë greke, për shkak të përgatitjes sime si helenist, kur u ndërgjegjësova për veçoritë mahnitëse që mund të shihen në gjuhën shqipe, vetëm atëherë fillova të çmoj plotësisht kompleksitetin e kontaktit gjuhësor në këtë pjesë të globit.

Në shumë mënyra, Ballkani dhe pozita e shqipes japin një mësim për hulumtimin shkencor të gjuhës dhe të historisë së saj. Kontaktet intensive mes popujsh të ndryshëm në këtë rajon kanë çuar në përdorimin e përbashkët të struktorëve dhe fjalëve, duke treguar se, edhe nëse Ballkani është një vatër tensionesh etnike, jo gjithmonë kontaktet kanë çuar në konflikte midis grupeve të përfshira. Në të vërtetë, përfundimi i kontakteve në Ballkan, nga këndvështrimi gjuhësor, është më shumë çështje bashkëjetese paqësore, sesa konflikti dhe grindjeje.

Më lejoni të përmend këtu disa nga karakteristikat e shumta të shqipes që janë dëshmi e këtij kontakti dhe rezultojnë nga ai, për shembull, përdorimi pleonastik i një përemri së bashku me një objekt (si në “E pashë Gjonin” ose “I dha Gjonit” një libër), përdorimi i një forme të foljes të ‘dua’ në kohën e ardhme (si në Do të vij nesër), frazat jopersonale si “Më hahet” ose “Më pihet”, përdorimi i shënjuesit mohues mos si thënie ndaluese me një fjalë, pozicionimi i artikullit të caktuar (pozicioni i dytë në togfjalëshin emëror, si në libri interesant/ interesant-i libër, ndër shumë të tjera.

Megjithatë, disa veçori në shqipen janë pjesë e trashëgimisë së saj nga proto-indo-evropianishtja, dhe janë në shqip, sepse gjuha është anëtare e familjes së gjuhëve indo-evropiane, për shembull, dallimi në mohim midis “s’” për indikativ dhe “mos” për joindikativ, trajta e paskajores gegërisht (që përfshin pjesoren me “-në”, si p.sh. thânë), dhe numri i madh i foljeve me dallime në formë dhe në rrënjë midis së tashmes dhe së shkuarës, p.sh. jep / dhashë, sheh / pa, etj.

Dhe janë disa veçori të pazakonta dhe të papritura nga këndvështrimi i gjuhës njerëzore në përgjithësi, si p.sh. parafjalët që kërkojnë emëroren për formën rasore (do me thënë “tek” dhe “nga”), ose dukje e një elementi të veçantë që lidh emrat me mbiemrat ose emrat me pronorët (si në “libri i madh i Gjonit”, “librin e Gjonit”).

Këto veçori tregojnë se shqipja kontribuon në njohuritë gjuhësore në tri mënyra:

• si gjuhë indo-evropiane, shqipja shton njohuritë tona për mënyrën sesi u zhvillua familja gjuhësore dhe cila ishte forma e gjuhës mëmë

• si gjuhë ballkanike, ajo shton njohuritë tona se sa kontakti gjuhësor mund të ndikojë në një gjuhë dhe llojet e ndryshimeve që mund të ndodhin në situata me kontakte intensiv midis folësve të gjuhëve të ndryshme

• si gjuhë njerëzore, ofron material, nga i cili përcaktojmë gamën e strukturave të mundshme dhe gamën e kombinimeve të veçorive që mund të gjenden në gjuhët njerëzore.

Në të njëjtën mënyrë, shqipja na tregon ndërveprimin midis vazhdimësisë historike dhe ndryshimit në kohë.

Në këtë drejtim, më lejoni të përmend dy raste nga puna ime që përfshijnë semantikën leksikore, ku shqipja tregon vazhdimësi nga njëra anë dhe ndryshim nga ana tjetër.

Së pari, shqipja vazhdon një metaforë të vjetër në mohim në parashtesën negative “as-“, si në “asgjë” ose “askush”, sepse rrjedh nga fraza negative proto-indo-evropiane *ne H2oyu kwid, ku *H2oyu është fjala për ‘jetën e gjatë’, si anglishtja bisedore “Not on your life!” si një mohim i theksuar.

Lidhja e ‘jetës së gjatë’ me mohimin vazhdon në shqipe tani përmes paralelizmit strukturor të dy shprehjeve: shprehja e parë është “kurrën e kurrës”, d.m.th. “kurrë fare”; “jo në një milion vjet”, si një frazë e theksuar negative e bazuar në kurrë, e cila fjalë për fjalë është ndajfolja kurrë, trajtuar si emër dhe shfaqet si kallëzore dhe më pas përsëritet si gjinore, d.m.th. kurrë.kallëzor e një kurrë.gjinor, dhe shprehja e dytë është për (në) jetë të jetëve ‘për përjetësi’, d.m.th. fjalë për fjalë “për (një) jetë(gjatësi) jetese”, me leksemën jetë të përsëritur në raste të ndryshme, fillimisht kallëzore (njëjës) e më pas gjinore (shumësi).

Është e rëndësishme që fjala shqipe “jetë” është argumentuar (nga Eric Hamp) se është zhvilluar nën ndikimin e latinishtes aetas “moshë”; domethënë, nëpërmjet këtyre efekteve të kontaktit, jeta i përket familjes leksikore të *H2oyu, përderisa aetas lidhet me aevus ‘periudha kohore’, një derivat i fjalës për ‘jetë e gjatë’. Metafora vazhdon dhe kemi paralelizma strukturore në këto fraza që theksojnë lidhjen.

Së dyti, në përdorimin e foljes “bie” në shprehjet e motit, “bie shi” / “bie (dë)borë”, vështrojmë një kuptim krejt të natyrshëm, pasi ‘shiu’ dhe ‘bora’ bien nga qielli. Por nga pikëpamja etimologjike, situata është më e komplikuar, pasi bie rrjedh nga rrënja *bher-, që do të thotë ‘mbart’. Pra, ka pasur këtu një ndryshim semantik nga “mbart” në “rënie” që duhet shpjeguar.

Unë sugjeroj se ishin pikërisht këto shprehje të motit që dhanë bazën për këtë ndryshim semantik, pasi fillimisht idioma ishte se diçka – me sa duket një re – mbart shi/borë; një ndryshim në diatezën verbale do të kishte dhënë ‘bartë shiu/bora’ (d.m.th. ‘mbartet’, nga një re), dhe interpretimi natyror do të ishte se shiu ose bora bën atë që bën shiu ose bora, domethënë bien nga reja. Pra, konteksti i shprehjes së motit ofron një bazë për të kuptuar se si “bartja” mund të ndryshojë në “rënie”.

Të gjithë këta shembuj ofrojnë dëshminë për mënyrat sesi shqipja pasuron të kuptuarit tonë për aspekte të ndryshme të gjuhës njerëzore – në raport me gjuhët e tjera dhe në vetvete – dhe tregojnë se gjuha ka ardhur në vazhdimësi me të kaluarën, por edhe me risi, duke shfaqur drejtime të reja. Në këtë mënyrë, ne nxjerrim një mësim të rëndësishëm nga gjuha shqipe, mësim që vlen për të gjitha institucionet njerëzore.

Siç e përmenda, karrierën time e nisa duke u fokusuar në greqishten dhe ndërsa studimi i greqishtes më ka çuar natyrshëm në studimin e shqipes. Meqenëse të dyja janë gjuhë ballkanike, gjithnjë e gjej veten vetvetiu të tërhequr veçanërisht në botën magjepsëse të historisë dhe të analizës strukturore të shqipes.

Në përgjithësi, për mua, ka qenë një kënaqësi që kam qenë në gjendje të ofrojë njëfarë ndriçimi mbi gjuhën shqipe dhe të tregojë se si ajo ofron një pasqyrë në fenomene më të përgjithshme të gjuhës njerëzore.

Dhe të njihem nga Akademia për kontributet e mia është përtej asaj që mund të kisha shpresuar ndonjëherë.

Ndërsa nga njëra anë ky është një nderim personal, nga një anë tjetër më e rëndësishme, ai ka domethënie të madhe për studimet shqiptare në përgjithësi në Shtetet e Bashkuara. Shqipja, si gjuhë nuk ka tërhequr asnjëherë vëmendjen e plotë të gjuhëtarëve amerikanë, pavarësisht shumë veçorive të saj interesante. Megjithatë, ka një traditë të vogël, por të fortë të studimeve shqiptare dhe unë jam i lumtur që kam luajtur një rol sado të vogël, duke ndihmuar për ta mbajtur gjallë dhe madje për ta lulëzuar atë.

Tash në dhjetëvjeçarin e fundit kam udhëhequr disa diploma studentësh të programit master dhe atij doktoral, të cilët kanë punuar me mua në çështje që lidhen me gjuhësinë shqiptare. Me njohjen më të madhe që më jep anëtarësimi në Akademi, mund të shpresoj që të rritet numri i studentëve në vitet e ardhshme. Në këtë kuptim, të qenët tim Akademik Nderi do të kontribuojë në çuarjen përpara të çështjes së gjuhësisë shqiptare, që është me siguri një çështje e rëndësishme.

www.akad.gov.al

Në kujtim të 100- vjetorit të lindjes së Androkli Kostallarit (1922-1992)

by

Bledi Filipi 

Si  sot, një shekull më parë, në 7 nëntor 1922, lindi gjuhëtari Androkli Kostallari. 

Lartësimi i shqipes ishte forca e rëndesës që e priu drejt përmbushjes së vokacionit të tij, gjuhësisë. Zotëronte një formim teorik tejet të gjerë, si rezultat i hulumtimeve vetjake dhe i studimeve të ndjekura në Universitetin “Lomonosov” të Moskës (1949-1954).

Ka zënë vend në enciklopedinë e gjuhësisë shqiptare me personalitetin e vet shkencor krahas figurave të shquara, si: A. Xhuvani, E. Çabej,  K. Cipo, M. Domi, I. Ajeti, S. Riza etj., që së bashku me gjuhëtarë të tjerë të mëparshëm si: S. Frashëri, K. Kristoforidhi etj., si dhe albanologë të shquar të së kaluarës e të së tashmes, krijuan e pasuruan atë që quhet trashëgimia e gjuhësisë shqiptare.

  Në opinionin shkencor shqiptar emri i këtij studiuesi të shquar të shqipes, lidhet në rend të parë  me ndihmesën e tij të madhe për njësimin e shqipes standarde dhe në fushën e leksikografisë shqiptare; përkatësisht në hartimin e Fjalorëve shpjegues të shqipes dhe fjalorëve dygjuhësh , dhe sidomos fjalorëve terminologjikë, përfshi këtu edhe organizimin  dhe udhëheqjen e punës për realizimin e tyre. (Kostallari 5-209)

Por do të ndalemi në ndihmesën e drejtpërdrejtë në fjalëformimin e shqipes, këtë  e sjellin studimet e tij të gjera mbi kompozitat.

 Punimet e tij hedhin dritë mbi disa veçori themelore të fjalëve të përbëra dhe mbi zhvillimin e tyre.

 Prof. Kostallari vërteton qenien e kompozitave të mirëfillta me krahasime të shumta me sanskritishten, greqishten dhe latinishten, dhe e mbështet mbi dëshmimin e gjerë të tyre në dialektet dhe në shkrimet e vjetra të shqipes.

Të gjitha studimet dëshmojnë se ai ka ecur në hullinë e hapur nga K. Kristoforidhi e S. Frashëri, mbështetet drejtpërdrejt në shqipen popullore dhe i pasqyron objektivisht fjalët e përbëra. Këtë traditë më parë e kishin ndjekur edhe N. Jokli, me artikullin “Naim Bej Frashëri dhe pasunimi i gjuhës shqipe”, K.Cipoja me punimet “ Rreth disa kompozitave”, dhe A. Xhuvani me punimin “Kompozitat”, të cilët u mbështetën  në materialin e gjallë leksikor të shqipes së shkruar dhe të folur. (Kostallari 5-203)

Megjithatë, këta autorë e kuptuan se studimet e  formimeve të përbëra si një punë që sapo kishte nisur dhe shtruan detyra të gjera lidhur me të. A. Xhuvani, bie fjala, vinte në dukje se kompozitat e shqipes u hapnin studiuesve “ një shesh të madh studimi, pse janë shumë e gjithfarësh” dhe atyre duhet t’i kushtohet një studim i gjithanshëm dhe i shkoqitun” (A.Xhuvani-11)

Punimet e prof. Kostallarit duket se e kanë dashur të përmbushin këtë detyrë. Ato përshfaqin një problematikë të gjerë e mjaft të shkoqitur për historikun e kompozitave.  

Vepra e tij mbetet një pikë referimi për çdo studiues të shqipes brenda dhe jashtë vendit.