Albert Vataj/

Ka çaste kur një vepër arti bëhet më shumë se një dritare mbi të shkuarën; ajo kthehet në një rit të gjallë, një këngë pa zë që rreh në zemrën e kujtesës. “Dasma shkodrane”, kjo kryevepër e Kol Idromenos e vitit 1924, është një prej atyre mrekullive ku historia dhe arti bashkëjetojnë në një përqafim të rrallë. Një kanavacë ku ngjyrat janë të rrahura nga drita e një qyteti që mbartte mbi supe peshën e traditës dhe hijeshinë e një elegance qytetare, që e shndërron momentin e dasmës në një ikonë të shpirtit kombëtar.

Vështroni këtë peizazh të gjallë: oborri me kalldrëm, muret e larta, portiku që hapet si një skenë teatri, aty ku përplasen zërat e këngëve dhe hapa të veshjeve të trasha, të gjera e të hijshme. Femrat me çitjane të zeza e përparëse të bardha, me shallin e mbështjellë rreth kokës, ecin në një ritëm solemn, një koreografi e lashtë që përçon rregulla dhe krenari. Fëmijët e vegjël, të veshur me rroba festive, mbahen prej dore nga nënat apo qëndrojnë kureshtarë në skaj, duke marrë pjesë pa e ditur në një liturgji të përjetshme. Në sfond, një minare e hollë përshëndet qiellin dhe tingujt e largët të qytetit.

Idromeno nuk e pikturoi thjesht një dasmë; ai ngriti një monument të një qytetërimi të tërë, një kod të heshtur zakonesh e marrëdhëniesh që merr formë përmes veshjes, qëndrimit dhe hapit. Dhe kjo tablo, e veshur me atë tejdukshmërinë e kujtesës që na bën të ndjehemi sikur jemi të fshehur pas xhamit të një dritareje, ose hipur mbi një pemë të lagjes, është një dëshmi e rrallë se si arti shndërrohet në dokument dhe rit njëherësh.

Në të vërtetë, kjo nuk është vetëm një pikturë, por një mjet për të eksploruar shpirtin e një bashkësie. Në fjalët e antropologut Clifford Geertz, një vepër arti është një mekanizëm që forcon rregullat, vlerat, lidhjet shoqërore. Dhe “Dasma shkodrane” bën pikërisht këtë, na lejon të lexojmë kodin e heshtur të një shoqërie ku familja, nderi dhe riti janë të shenjtë.

Nga kjo tablo mësojmë se si ndërtohej marrëdhënia midis fiseve, si peshoheshin rolet gjinore, si merreshin vendimet që mbartnin peshën e një fisi të tërë. Dhe ndonëse sot emocionet tona janë të tjera, ndonëse syri ynë modern sheh më shumë folklor se sa kod social, fuqia e kësaj vepre është se ajo i tejkalon kohët, ajo na lidh me një identitet që, edhe pse i kaluar, është ende i gjallë në rrënjët e shpirtit shqiptar.

Kështu, Kol Idromeno nuk na la thjesht një pikturë; ai na la një rrëfim të përjetshëm, një akt solemn dashurie ndaj qytetit të tij dhe kulturës që e ushqeu. Dhe çdo herë që sytë tanë ndalen mbi këtë kryevepër, ne bëhemi pjesë e asaj dasme, dëgjues të këngëve të vjetra, pjesëmarrës në një vallëzim që nuk resht kurrë.

“Dasma shkodrane” mbetet kështu një dritare drejt një kohe kur arti, tradita dhe jeta ishin një, dhe ku çdo hap i nuseve e çdo vështrim i burrave ishte një poezi e shkruar me ngjyrë e dritë.

Dr. Bledar Kurti

Vepra Ambasadorët (1533) nga artisti gjerman Hans Holbein i Riu është një nga tablotë më të ndërthurura me simbolika dhe mesazhe të mprehta. Kjo tablo është një portret i dyfishtë i dy ambasadorëve francezë në oborrin e mbretit të Anglisë, Henry VIII. Në të majtë është Jean de Dinteville, ambasador francez në Angli në vitin 1533. Në të djathtë qëndron miku i tij, Georges de Selve, peshkop i Lavaur, i cili vihej shpeshherë në shërbim si ambasador për Perandorin, Republikën e Venedikut dhe Selinë e Shenjtë. Kjo tablo paraqet dy burra të rinj, të edukuar dhe të fuqishëm, por të cilët nuk donin të ishin aty dhe nuk do preferonin aspak të gjendeshin në kontekstin historik që po kalonte Anglia, Franca, Vatikani, e mbarë Evropa.

Jean de Dinteville, figura kryesore, në të majtë, shpaloset plot fisnikëri, me një veshje aristokrate të zezë e të kuqe, e me një gëzof të bardhë mbi rrobën e tij, duke imponuar autoritet, force e pushtet. Supet dhe busti i tij duken më të mëdha sesa duhet dhe kjo është bërë e qëllimshme, pasi ishte ai që e porositi këtë vepër, dhe roli i tij në tablo është të transmetojë mesazhin e njeriut të aksionit. Ai mban në dorën e djathtë një thikë të artë, në të cilën është gdhendur AET. SV Æ/ 29 (ai është 29), duke na treguar moshën e ambasadorit kur u realizua kjo tablo. Mëndafshi i kuq i këmishës dhe gëzofi i bardhë janë pikturuar me një delikatesëdhe mjeshtëri të rrallë. Në kapelen e tij të zezë gjendet një spilë me imazhin e njëkafke, dhe në hijen e këmbës së tij të djathtë dallohet, me vështirësi për shkak tëzbehjes së kohës, edhe firma e artistit.

E gjithë ana e majtë e tablosë simbolizon vita activa, jetën aktive, e shpalosur me Jean de Dinteville, i cili me këmbën përpara, supet e zgjeruara dhe me thikën në dorë tregon aksion, ndërsa në të djathtë vërejmë vita contemplativa, jetën medituese, peshkopin Georges de Selve, i cili në një pozë të tërhequr, me veshje të shtrenjtë por të thjeshtë, ka mbështetur krahun mbi libër, në faqet e së cilit dallohet AETAT/IS SV Æ 25 (mosha e tij është 25) duke dokumentuar kështu edhe moshën e peshkopit.

Por pëveç ndarjes vertikale në dy aspekte e natyra, tabloja është e ndarë në katër nivele horizontale. Dy prej tyre janë në qendër të veprës të shpalosura qartë tek rafti mbi të cilin janë mbështetur dy figurat, e ku gjenden një seri objektesh që na tregojnë për kontekstin historik por edhe qëllimin e misionit të dy ambasadorëve francezë në Londër. Në raftin e poshtëm dallohen objekte të cilat mund të çkodohen si tokësore ndërsa në raftin e sipërm janë objektet qiellore.

Niveli tokësor nis me dyshemenë e vazhdon të shtjellohet me objektet e globit tokësor, një kompast, një mandolinë, çantë fyelli, dhe libri i hapur i himneve. Dyshemeja në pikturë është e përshkruar me saktësi dhe ajo është qendra e dyshemesë që gjendet në kishën e Westminster Abbey, në abacinë ku Kryepeshkopi kurorëzon Mbretin apo Mbretëreshën. Në dyshemenë e kishës shkruhej Spericus archetypum, globus hic monstrat macrocosmum (Ky top sferik tregon makrokozmosin).

Por dyshemeja e Westminster Abbey luan edhe një rol tjetër në tablo. Ajo na tregon se dy ambasadorët, kundër dëshirës së tyre ishin dërguar në Angli për shkak të martesës së mbretit anglez, Henry VIII me Anne Boleyn të zhvilluar në fshehtësi e jo në Westminster Abbey siç i takonte. Dhe ajo nuk ishte një martesë e zakontë, por një lidhje që do ndryshonte përgjithmonë historinë e botës.

Martesa e Henry VIII me Anne Boleyn ishte martesa e tij e dytë. Gruaja e tij e parë Catherine e Aragon-it, nuk i kishte lindur dot një fëmijë mashkull mbretit, ndaj Henry VIII kërkonte ta divorconte. Catherine kishte qenë gruaja e vëllait tëHenry, dhe pasi ai vdiq, Henry duhej të martohej me të siç ishte tradita, por i shtyrënga paranoja se ai nuk kishte djalë pasi ishte nën mallkimin e faktit që ishte martuar me gruan e të vëllait, për më tepër, shtyrë edhe nga lidhjet e shumta dashurore që kishte me femra të tjera, ndër të cilat edhe Anne Boleyn, ai kërkonte të martohej sërish. Por, për ta bërë këtë atij i duhej që të merrte lejen e anullimit të martesës nga Papa Clement VII. Papa e refuzoi anullimin dhe Henry kokëshkretë vendosi të shkëputej nga autoriteti i Papës dhe e shpalli veten si kreu i Kishës së Anglisë. Ndarja nga Roma do sillte pasoja të jashtëzakonshme politike e fetare, dhe për ironi, Henry jo vetëm nuk bëri dot djalë me Anne Boleyn, por vajza që lindi me të ishte Elizabeta I, mbretëresha më e shquar në historinë e Anglisë e cila do ishte monarke e një Anglie protestante, dhe në pagëzimin e saj mori pjesë edhe Dinteville, ambasadori në tablo, i cili kishte shkuar në oborrin e Henry, me misionin për ta ndaluar atë të shkëputej nga Kisha Katolike, e t’i rezistonte valës së Protestantizmit që kishte përshkruar të gjithë Evropën.

Gjatë krijimit të kësaj tabloje, vetë Holbein njihej nga afër me Anne Boleyn, pasi Henry e kishte punësuar atë të krijonte bizhuteri për gruan e tij të ardhshme. Fati i Anne ishte tragjik pasi tri vite pas martesës Henry e dënoi atë me vdekje me prerje koke.

Holbein e kuptonte fare mirë realitetin e vështirë politik dhe fetar në të cilin gjendej kontinenti, dhe situatën në të cilën ndodheshin dy ambasadorët, ndaj edhe ai e shprehu atë përmes simbolikave tek objektet tokësore në raftin e poshtëm. Mandolina ka një tel të këputur, e cila nënkupton shkëputjen e Anglisë dhe prishjen e harmonisë evropiane. Ndërsa fyellit i mungon një tub. Muzika është simbol i harmonisë. Harmonia, është etimologjikisht një “bashkim” i elementëve të ndryshëm. Ajo përdoret për të treguar një lidhje midis elementeve të një sistemi dhe kësisoj është në të njëjtën kohë një koncept ontologjik që përshkruan strukturat e qenieve dhe të universit, por edhe një koncept politiko-etik që përfaqëson rendin e një bashkimi, strukture apo shoqërie ideale. Dhe rendi kishtar e bashkë me tëedhe shoqëria ideale evropiane sipas katolikëve tashmë po prishej, dhe me shkëputjen e Henry VIII nga Roma, Protestantizmi po depërtonte edhe në Angli e madje po zgjerohej në pjesën më të madhe të Evropës. Ndaj, edhe poshtë mandolinës Holbein ka pikturuar librin luterian tëhimneve në të cilin shkruhet Veni Sancte Spiritus, një himn i Shpirtit të Shenjtë, i cili tradicionalisht përdorej si një thirrje e fortë për bashkimin e kishave. Ëndrra e pajtimit të shprehur në këtë hollësi të vogël nga dora e Holbein, sigurisht, nuk do të materializohej kurrë.

Në të majtë dallohet një libër tjetër. Ai është libri i Petrus Apianus, humanistit gjerman, i shquar për studimet e tij në matematikë. Libri është paksa i hapur nga një vizore e në faqe arrihet të lexohet fjala dividirt, që do të thotë “le të bëhet ndarja,” një referencë e qartë për ndasinë fetare që kishte zaptuar Evropën. Mbi librin e përllogaritjeve gjendet globi tokësor, ku dallohet Anglia dhe Franca, por për çudi, Holbein, duke qenë se ishte gjerman, me sa duket nuk dinte mirë anglisht, ose ndoshta aspak, kështu që emrat Paris dhe Britania i ka shkruar sipas dëgjimit, ndaj në glob ai ka shkruar Baris dhe Pritannia.

Në raftin e sipërm gjendet globi qiellor, i cili simbolizon inteligjencën dhe natyrën intelektuale të dy personazheve të tablosë. Krahas globit qiellor janë të pikturuara me saktësinë më të madhe disa mjete matëse si ora diellore e barinjve; ora diellore e ekuinokseve; një lartësimatës; një orë diellore polihedrale; dhe, turkuetë e cila përdorej për matjen e koordinatave të horizontit, ekuatorit, dhe eklipsit. Një nga orët diellore tregon datën 11 prill, e cila korrespondon me Ditën e Pashkës për vitin 1533.

Trajtimi delikat që artisti i bëri veshjeve dhe detajet e përpikta në çdo objekt të tablosë bëjnë kontrast me trajtimin e shpejtë dhe të shkujdesshëm që vërehet tek perdja jeshile në sfond. Motivet e saj janë të thjeshta dhe perdja duket e sheshtë. Hijet duket se janë shtuar në fund për të treguar palat, megjithatë ky trajtim mund të ketë qenë i qëllimshëm në mënyrë që shikuesi të përqendrohej më shumë tek detajet e objekteve dhe figurave parësore. Dhe, në fakt, e kuptojmë që ka funksionuar më së miri.

Tani vijmë tek kafka që gjendet në plan të parë të tablosë.

Ajo është e pikturuar për t’u parë nga ana e djathtë e tablosë. Dhe kjo na le të kuptojmë se vepra ishte caktuar të varej në një mur përbri shkallëve, dhe u konceptua që teksa shikuesi të ngjiste shkallët ai të përballej me imazhin e vdekjes. Kafka është e pikturuar sipas perspektivës anamorfike, kjo një shpikje e Rilindjes. Imazhet anamorfike shërbenin si gjëza dhe lojra për ta përfshirë shikuesin në njëvepër arti e për të përthithur më mirë mesazhin që jep ajo. Kafka shërben si një momento mori, që do të thotë “mos harro se një ditë do të vdesësh.” Momento mori ishte një koncept mesjetar. Për shkak të sëmundjeve të mëdha dhe murtajës që pllakoste vazhdimisht popujt e Evropës dhe më gjerë, vdekja ishte reale dhe e prekshme ngado. Njerëzit e përdornin kafkën si kujtesë se vdekja ishte shumë pranë tyre, ndaj ata nuk duhet të jepeshin pa fre ndaj kënaqësive tokësore por të luftonin për shpëtimin e tyre, duke besuar tek Perëndia, pasi mund të përballeshin me të në jetën e përtejme nga momenti në moment.

Por pas mesazhit të vdekjes, tokës, dhe qiellit, ai shpalos edhe një nivel tjetër në tablo. Niveli i katërt gjendet në këndin e sipërm në të majtë të tablosë. Pas perdes jeshile fshihet një kryq i argjentë. Ai është niveli i shpëtimit. Si një mesazh për shikuesin, ambasadorët, mbretërit, dhe popujt evropianë të përfshirë nëkonflikte fetare, përmes atij kryqi të fshehur pas perdes ai tregon se shpëtimi gjendet tek Jezus Krishti. Ai e ka pikturuar Krishtin në kryq, me kurorën me gjemba në kokë dhe këmbët e duart e gozhduara, por vetëm gjysma e trupit arrin tëshihet ndërsa pjesa tjetër fshihet pas perdes, si një ftesë e nxitje për katolikë e protestantë, mbretër e intelektualë, të shikojnë përtej perdes së dijes dhe ndasive tokësore, dhe të hedhin sytë për nga kryqi, e ta shohin Krishtin e plotë si rruga e vetme e shpëtimit të kontinentit, e globit dhe e çdo njeriu.

Dom Vlash Palaj

Famullitar i Shkodrës/

Më 16 tetor të vitit 1938, zbriti në portin e Durrësit, me cilësinë e Delegatit Apostolik të Selisë së Shenjtë, Imzot Leone Nigris. Kjo nuk ishte hera e parë gjatë atij shekulli që një përfaqësues i Papës vendosej në Shqipëri për të ushtruar misionin e tij apostolik.

Delegati Apostolik gëzon një rol të veçantë në hierarkinë e Kishës, pasi përfaqëson drejtpërdrejt lidhjen me Atin e Shenjtë – garantin e unitetit universal të Kishës Katolike – si dhe me kishat lokale, të udhëhequra nga ipeshkvijtë. Duhet theksuar se, në mungesë të Nunciaturave Apostolike, Delegatët marrin përsipër edhe funksionin e koordinimit të marrëdhënieve diplomatike ndërmjet një shteti dhe Selisë së Shenjtë, subjektit të së drejtës ndërkombëtare që përfaqëson Vatikanin. Edhe pse më herët, gjatë shekujve të sundimit osman, kishin mbërritur në Shqipëri vizitorë apostolikë me misione të përkohshme, prania e Delegatit të parë Apostolik shënohet me emërimin në këtë post të priftit misionar Ernesto Cozzi, nga Papa Benedikti XV, në fund të vitit 1920. Ai e ushtroi këtë detyrë deri në vitin 1926, kur ndërroi jetë.

Pas Cozzit, Papati emëroi Delegatë të tjerë – të gjithë nga rajoni i Friulit. Imzot Giovanni Battista della Pietra S.J. shërbeu nga 24 marsi 1927 deri më 19 mars 1936; Imzot Ildebrando Antoniutti mori detyrën nga 15 gushti 1936 deri në mesin e vitit 1938. Shërbimin e Delegatëve Apostolikë italianë e mbylli Imzot Leone Giovanni Battista Nigris (1884–1964), i katërti dhe i fundit Delegat Apostolik i huaj, i cili shërbeu në Shqipëri deri në pranverën e vitit 1945, kur u dëbua nga regjimi komunist si persona non grata. Selia e tyre ndodhej në Shkodër, pranë Kishës Katedrale, në atë ndërtesë që nga populli njihej si “Shtëpia e Delegatit.”

Prania e tyre kishte një rëndësi të madhe për Kishën tonë, pas pesë shekujve të vuajtjeve dhe qëndresës për shkak të pushtimit otoman. Ajo simbolizonte gjithashtu një liri të caktuar besimi dhe mundësinë e një komunikimi të drejtpërdrejtë të prelatëve shqiptarë me Papën.

Të gjithë Delegatët, përveç shërbimit të tyre apostolik dhe diplomatik, u dërguan në Shqipëri nga vetë Papa me një mision të veçantë: për të ndihmuar në ringritjen e të gjitha strukturave kishtare lokale, duke u mbështetur te kleri vendas.

Këto qëndrime profetike të Papatit, në fakt, dhanë shumë fryte. U rithemelua e gjithë hierarkia e Kishës nga kleri vendas. Meshtarë dhe ipeshkvij, sidomos nga Dioqeza e Shkodrës, do të japin kontribut në të gjitha trevat shqipfolëse – si në Kosovë, ashtu edhe në Maqedoni.

Pas një shkëputjeje të detyruar prej pesë dekadash nga Selia e Shenjtë, si pasojë e regjimit komunist, rivendosja e marrëdhënieve diplomatike me Vatikanin hapi rrugën për një periudhë të re shprese. Brenda jo më shumë se 35 viteve të një lirie të pjesshme të besimit, Kisha jonë jo vetëm që rifilloi jetën e saj shpirtërore dhe baritore, por edhe dhuroi një numër martirësh , një dëshmi unike besimi dhe qëndrese në historinë e saj.

Plotësohej kështu profecia e At’ Pjetër Meshkallës, e lindur në zemrën e errësirës së persekutimit komunist, kur priftërinj, murgesha dhe besimtarë të thjeshtë u burgosën, u torturuan dhe u vranë vetëm pse nuk hoqën dorë nga feja.

“Kjo është një gjë që na bën unik si komb dhe si Kishë në botë,” do të shprehej ai.

Relacioni i Imzot Leone Nigris më ra në dorë nëpërmjet një tjetër friuliani – të dërguarit të Selisë së Shenjtë për të përgatitur terrenin e rithemelimit të marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Vatikanit dhe Shqipërisë menjëherë pas rënies së komunizmit, në fillim të vitit 1991.

Imzot Diego Causero, pjesë e Prelaturës Apostolike, të cilin pata fatin ta takoj në Udine, ma dorëzoi këtë relacion vetëm me të drejtë leximi, pasi do të publikohej më parë nga Dioqeza e Udines. Dhe në fakt, ashtu ndodhi. Istituto Paschini – Fonti per la Storia della Chiesa in Friuli e botoi atë në vitin 2022 nën redaktimin e Anesti Naci-t dhe prezantimin e Cesare Scalon, botoi relacionet nën titullin:’’Il drama dell’Albania nel racconto del Delegato Apostolico Leone G.B.Nigris (1938-1944)

Relacioni, në këndvështrimin historik, ka një vlerë të madhe, pasi pasqyron ngjarje jo vetëm të Kishës, por edhe të vetë vendit tonë, me një objektivizëm të detajuar dhe të kujdesshëm. Ndërsa në këndvështrimin kishtar ai çalon, pasi Delegati Apostolik, Imzot Leone Nigris, mendoj se nuk ishte figura më e përshtatshme për një detyrë të tillë. Ai shfaqi shenja paragjykimi ndaj Kishës lokale, me tendenca imponuese ndaj prelatëve vendas, duke e vendosur veten mbi ta, ashtu siç shkruante Dom Nikollë Mazrreku, duke iu referuar Atë Fluvio Cordignano S.J.: “…ma nalt ndër sferat e kullueta e të paqta t’Olympit.”

Këto qëndrime autoritare bënë që një pjesë e prelatëve shqiptarë ta anashkaloheshin deri në mospërfillje. Karakteri i tij i prerë dhe shpesh i rrëmbyer, tepër autoreferencial, mund të ketë ndikuar jo vetëm në mospërkrahjen nga ana e disa prej klerikëve dhe personaliteteve vendase të kohës, por edhe nga gjeneralët fashistë, të cilët u treguan indiferentë ndaj deklaratave të tij – ndonëse jo gjithmonë të pabaza – kundër qëndrimeve të tyre.

Duhet pranuar gjithashtu se situata në të cilën Imzot Nigris ushtroi misionin e tij apostolik ishte tejet e ndërlikuar. Pushtimi fashist i komprometonte jo vetëm pozicionin, por edhe figurën e tij si italian, edhe pse një pjesë e mirë e popullsisë – sidomos ajo katolike – e shihte këtë pushtim si njëfarë “shpëtimi”, duke e krahasuar me zgjedhën e gjatë osmane ose me masakrat e fqinjëve serbo-malazezë dhe grekë.

Këtë realitet, duket se e kuptonte edhe vetë Nigris. Edhe pse rrallë e shprehte haptazi, me qëndrimet dhe veprimet e tij linte të kuptohej se nuk shihte alternativë tjetër për mbrojtjen dhe mbijetesën e Kishës Katolike në Shqipëri, përveç bashkëjetesës me pushtimin italian.

Ky qëndrim solli përplasje të dukshme mes tij dhe prelatëve shqiptarë, të cilët, megjithëse ishin të lidhur shpirtërisht me Papën dhe kulturalisht me Italinë, besonin fuqishëm se fati i Shqipërisë duhej të vendosej nga vetë shqiptarët. Përplasje të tilla nuk pasqyrohen vetëm në këtë relacion, por edhe në shumë letra të tjera drejtuar Selisë së Shenjtë, ku shpesh vërehen tone kritike dhe qëndrime negative ndaj klerit dhe ipeshkvijve vendas.

Kriledjan Çipa/

Eugene Pittard ështё njё figurё e shquar poliedrike pёr Zvicrёn, njё antropolog, etnolog dhe prehistorian me autoritet nё Europёn e fillimit tё shek. XX. Mbi tё gjitha, pёr interesin tonё, ai ishte njё mik i madh i Shqipёrisё dhe shqiptarёve. Kontributi i tij pёr mbrojtjen e integeritetit tё shtetit tё sapokrijuar Shqiptar nё arenёn ndёrkombёtare në vitet 1920, si dhe studimet e tij mbi historinё, etnografinё, antropologjinё moderne dhe arkeologjinё e vendit tonё e njohim mё mirё tashmё, falё punёs sё palodhur tё gazetarit dhe studiuesit Kudret Isaj, i cili nё vitin 2023 botoi veprёn voluminoze kushtuar Eugene dhe Helena Pittard, bashkёshortes sё tij shkrimtares sё famshme tё njohur edhe si Noelle Roger:“Udhёtimi i mbramё i Helene dhe Eugene Pittard nё Shqipёri, Gjenevё-Tiranё (Nё gjurmёt e Kryqit tё Kuq shqiptar nё Gjenevё), Les Livres Rama, Tiranё, 2023”. Nё mёnyrё tё pavarur, njё kontribut tjetёr nё njohjen e aktivitetit arkeologjik tё Eugene Pittard nё Shqipёri, bazuar mbi materialin arkeologjik tё rigjetur nё laboratorin e arkeologjisё prehistorike dhe antropologjisё nё Universitetin e Gjenevёs, kanё dhёnё arkeologёt shqiptar e zviceran Rudenc Ruka, Jocelyne Desideri, Tobias Krapf dhe Arnjad Al Qadi, nё artikullin “Eugene Pittard: Archaeological Explorations in Southeast Albania, Iliria XLII, 2018, f. 35-56”.

Krahas ritrajtimit tё materialit arkeologjik, kёta tё fundit kanё meritёn e ri-identifikimit tё shpellёs ku ai ka gёrmuar, qё rezulton tё jetё shpella e Ventrokut, buzё liqenit tё Prespёs sё Vogёl nё zonёn e Korçёs, ndërsa mё parё mendohej se ishte Shpella e Trenit, po nё tё njёjtёn zonё. Njё njohёs i veprimtarisё sё tij, me sa duket, ka qenё edhe studiuesi dhe historian Petraq Pepo, qё ka shkruar pёr tё gjatё Luftёs sё Dytё Botёrore. Fokusi i kёtij shkrimi, do tё jet risjellja në vëmendje e aktivitetit arkeologjik tё Pittard, duke sintetizuar kontributet e sipёrcituara, por njёherёsh do tё prek shkurtimisht edhe aspekte tё tjera tё veprёs dhe kontributit tё tij. Shёnimet e punёs sё Pittard pёr kёrkmiet arkeologjike nё Shqipёri nuk janё gjetur ende tё plota, ndёrsa ai vetё ka botuar vetёm njё artikull tё shkurtёr pёr gёrmimet nё zonёn e Korçёs.

Kush ishte Eugene Pittard?

I lindur nё Gjenevё tё Zvicёr nё vitin 1867, ai ishte antropolog, etnograf, prehistorian, filantrop dhe publicist. Ishte i pari qё mbrojti njё doktortaurё pёr antropologji nё Universitetin e Gjenevёs nё vitin 1989, si dhe mё vonё duke u emёruar profesor nё kёtё universitet, themeloi Institutin e Prehistorisё dhe Antropologjisё. Ai themeloi Muzeun Etnografik tё Gjenevёs, si dhe njё sёrё laboratoresh e shoqatash me fokus shkencёn dhe komunitetin shkencor. Pittard, kreu njё sёrё fushatash kёrkimore me fokus prehistorinё dhe antropologjinё (kryesisht kraniometrinё e individёve tё gjallё dhe studimin e skeleteve) nё Francё, Zvicёr, Rumani, Shqipёri, Greqi e Turqi. Pёrveҫ se Profesor, ai arriti postin e Dekanit, Zёvёndёs Rektorit dhe Rektorit nё Universitetin e Gjenevёs. Pёr shkak tё meritave tё veҫanta dhe formimit tё tij poliedrik, universiteti e pajisi me njё autorizim tё veҫantё pёr tё dhёnё mёsim edhe pas daljes nё pension, duke e mbyllur karjerёn e tij tё mёsimdhёnies nё moshёn 81 vjeҫare. Pёrveҫ se, nё lёmin e shkencёs, ai pati dhe njё aktivitet tё rёndёsishёm nё politikёn ndёrkombёtare. Gjatё jetёs sё tij, ai u nderua mё njё sёrё medaljesh dhe ҫmimesh, duke u konsideruar si njё nga figurat mё brilante tё Zvicrёs.

Raporti i tij me Shqipёrinё dhe Shqiptarёt.

Me sa duket, njohja e tij me shqiptarёt ka ardhur nёpёrmjet antropologjisё, ku qё nё vitin 1894 ka shkruajtur njё punim me titull: “Kontribut nё studimin antropologjik tё shqiptarёve”. Dorshkrimi nuk u botua asnjёherё i plotё dhe pёr fat tё keq konsiderohet i humbur, megjithatё, nga ky studim janё botuar dy artikuj tё pёrmbledhur nё vitin 1902 nё Buletinin Shkencor tё Universitetit tё Bukureshtit dhe nё revistёn e Shkollёs Antropologjike tё Parisit. Mё vonё, ai i ka vijuar studimet e tij antropologjike mbi shqiptarёt gjatё ekspeditave nё Rumani, ku dhe jetonte e punonte njё komunitet i konsiderueshёm. Nё vitin 1941, sё bashku me studentin shqiptar Islam Zeko (nga dera e njohur e Zekatёve tё Gjirokastrёs) do tё botonte njё studim mbi antropologjin e shqiptarёve. Mё vonё, me vizitat e kryera nё Shqipёri, ai do tё bёnte studime tё tjera nё qytete si Shkodra, Durrёsi, Tirana, Elbasani, Vlora etj. Falё letёrkёmbimit tё pasur tё botuar nga Kudret Isaj, nё studimin e tij voluminoz, mёsojmё se ai krijoi kontakte dhe miqёsi tё forta me personalitete tё rёndёsishme tё Shqipёrisё si Ismail Qemali, Mithat Frashёri, Fan Noli, Rauf Fico, Pandeli Evangjeli etj, etj… Ai, sё bashku me tё shoqen vizituan Shkodrёn nё vitin 1910, ndërsa nё vitin 1921 vizituan Vlorёn, Korҫёn dhe njё sёrё qendrsh tё tjera, duke pёrfshirё edhe Himarёn, si dhe njё vizitё tjetёr në vendin tonë e realizuan nё pranverёn e vitit 1924.

Nga mbreast e kёtyre udhёtimeve, tё dy bashkёshortёt Pittard, kanё botuar njё numёr tё konsiderueshёm artikujsh pёrshkrimor nё shtypin ndёrkombёtar, si dhe njё pjesё e mirё e udhёtimeve tё tyre nё qytete tё ndryshme, janё pasqyruar mё sё mirё nё shtypin vendas. Krijon pёrshtypje pёrshkrimi i tij pёr festёn e pёrvjetorit tё parё tё Luftёs sё Vlorёs nё vitin 1921, tё shoqёruara me foto e pamje nga godina e atёhershme e Bashkisё sё Vlorёs, njё traditё, e cila mё vonё pas Luftës së Dytë Botërore pёr fat tё keq u ndёrpre. Fotot e arkivit tё familjes Pittard, ngelen dokumente me vlera tё rёndёsishme pёr njohjen e qyteteve shqiptare dhe traditave tё tyre nё fillimin e shek. XX. Kontributi i Eugen Pittard pёr shqipёrinё, ngelet i pazёvendёsueshёm. Ai dha një ndihmesë të madhe nё themelimin e Kryqit tё Kuq shqiptar, ndёrsa nё vitin 1921 emёrohet konsull nderi i Shqipёrisё nё Gjenevё. Nё vitin 1924 shёrbeu si i dёrguar special i Lidhjes sё Kombeve nё Shqipёri, ku dhe kontribuoi pёr menaxhimin e krizёs sё urisё qё kishte pllakosur vendin. Deri nё fund tё jetёs sё tij, ai ngeli njё mik dhe mirёbёrёs i madh i shqiptarёve, siҫ dhe vёrtetohet sё fundmi nga vepra e Kudret Isaj. Ai ishte njё figurё aq e dashur pёr Shiptarёt e viteve 1920-30, sa qё pritej me nderime publike nё ҫdo qytet apo lokalitet qё vizitonte. Nё vitin 1927, nga presidenti i kohёs Ahmet Zogu, pёr kontributin e tij tё madh ndaj Shqipёrisё dhe shqiptarёve ju akordua dekorata Komandeur me hyll (Grand Officier) i Urdhrit tё Skёnderbeut.

Kёrkimet arkeologjike nё shqipёri gjatё muajve Gusht-Tetor tё vitit 1921.

Nё interesin e tij si prehistorian, njё nga pikpyetjet e tij profesionale ishte, se a ka patur jetё gjatё epokёs sё gurit nё Shqipёri. Sigurisht qё ai, ishte i informuar mirё mbi historin antike tё Shipёrisё, si dhe ishte nё dijeni pёr gjejet e ndryshme arkeologjike ndёr vite. Ai thekson se: “E di mirё se disa fragmente stёrralli janё gjetur nё dy ose tre vende, por ato ende nuk kanё ndonjё domethёnie shkencore”. Megjithatё, kjo shёrbeu si indicie e mirё pёr fillimin e kёrkimeve dhe sondazheve arkeologjike nё zonёn e Korҫёs nё muajin shtator tё vitit 1921. Kjo ekspeditё ёshtё pasqyruara nё njё artikull tё shkurtёr tё shkruar prej tij, si dhe nё njё artikull tjetёr divulgativ nё shtypin e kohёs prej bashkёshortes sё tij. Po ashtu, nё pasqyrimin e aktiviteti arkeologjik, njё merit tё madhe ka edhe shtypi lokal vendas. Nё 15 shtator, ai do tё bёjё njё vizitё me karakter studimor nё Voskopojё, ku do tё bёjё vёzhgime antropologjike nё skeletet e qimiterёve mesjetare tё kishave.

Siҫ pasqyrohet nё shtypin lokal tё kohёs, nё gazetёn “Posta e Korҫës”, njё ditё mё vonё nё njё shpellё midis Shipckёs dhe Voskopojёs, ai do tё kryente sondazhe arkeologjike. Nga gjetjet e objekteve tё pёrftuara nga ekspedita nё Shqipёri nga Pittard, sipas arkeologёve Ruka, Desideri, Krapf dhe Al Qadi, nё njё kuti kartoni tё laboratorit tё prehistorisё dhe antropologjisё sё Universitetit tё Gjenevёs, ruhej njё tjegull me prejardhje nga Voskopoja, qё me shumё mundёsi ёshtё fryt i kёtij gёrmimi. Nё reportazhin e gazetёs “Posta e Korçёs” thuhet se, pasi mbёritёn nё Tren dhe u pritёn nga Devollitёt, ata vizituan malin e Trajanit dhe rrёnojat e fortifikimit Ilir. Po sipas kёsaj gazete, nё Tren gjeti dy shtatore prej mermeri, gjithashtu banorёt e Trenit i dorёzuan atij 7 monedha tё vjetra dhe dy figurina kuajsh prej balte, tё gjetura gjatё punimeve bujqёsore. Po atё ditё, vizituan liqenin e Prespёs sё Vogёl tek “Gryka e Ujkut”, ku vёzhguan njё shpellё tek udha e Progrit. Sipas vetё artikullit tё botuar prej Pittard, ai vizitoi njё numёr tё madh shpellash, ku bёri sondazhe e gёrmime nё sipёrfaqe. Sipas tij, vetёm njёra prej tyre dha rezultat, pasi nё shtresat e gёrmuara u gjetёn materiale stёrralli dhe fragmente qeramike. Kjo shpellё ndodhet nё skajin jugor tё liqenit tё Prespёs, nё njё shkёmb gёlqeror qё dominon rrafshinёn moçalore tё Ventrokut.

Nga sondazhi, nё shtresat e poshtme u gjetёn materiale stёrralli, ndёrsa rreth dy metra mё sipёr ishin depozituar disa materiale qeramike, madje prej tyre formohej njё enё e fragmentuar. Njё rёndёsi tё veçantё ai i kushton gjetjeve tё faunёs, ku fragmentet kockore tregonin praninё e dhive tё egra, ujqёrve etj. Me ndihmёn e njё prej prehistorianёve mё tё njohur tё kohёs z. Franchet, ai e daton qeramikёn e zbuluar midis periudhёs sё Neolitit dhe Bronxit tё Hershёm. Në njё riegzamini të bёrё nё materialin e qeramikёs dhe stёrallin e gjetur nё laboratorin e Universitetit tё Gjeneves, ekipi me nё krye Rudenc Rukёn, konfirmojnё datimin e materialin nё periudhёn e Neolitit. Pёrveç se nё Korçё, çifti Pittard gjatё ekspeditёs sё vitit 1921 ka qenё edhe nё qytetin e Vlorёs, por nuk e dimё me saktёsi a ka kryer sondazhe apo gёrmime arkeologjike në rrethinat e këtij qyteti. Megjithatё, kjo nuk ёshtё e pamundur tё ketё ndodhur, po tё marrim parasysh pohimin e tij, se: “Gjatё udhёtimit tim tё fundit shёnova nё hartё njё numёr tё caktuar shpellash, nё tё gjithё vendin”. Nga fotot e arkivit tё publikuara nga Kudret Isaj, me sa duke vёmendjen ja ka tёrhequr edhe Elbasani, ku ka fotografuar disa stela dhe shtatore tё periudhёs Romake. Ai, me siguri ka vizituar dhe rrёnojat e qendrёs antike tё Himarёs, siç sugjeron njё foto e realizuar prej tij. Pёr fat tё keq, njё numёr i madh shёnimesh nga kёrkimet e tij arkeologjike mbi prehistorinё e Shqipёrisё nuk gjenden mё nё arkivat publike tё instiucioneve tё Gjenevёs, ndёrsa njё pjesё e arkivave private nuk dihen me saktёsi ku kanё pёrfunduar, kёshtu qё pёr pjesёn tjetёr tё hulumtimeve tё tij nuk na ngelet gjё tjetёr tё pёrveçse tё hamendёsojmё.

Njё refleksion i shkurtёr.

Periudha e komunizmit dhe izolimi, ndёrpreu lidhje tё rёndёsishme me personalitete tё shquara si Eugene Pittard, Leon Rey, Margaret Hasluck etj, tё cilёt dhanё njё kontribut shumëdimensional pёr shtetin e sapoformuar Shqiptar, nё gjysmёn e parё tё shek. XX. Kjo ndёrprerje, bёri qё kontributi i tyre tё zbehet nё memorien tonё kombёtare. Puna e Kudret Isaj dhe Rudenc Rukёs me ekipin e kolegёve zviceran, ka meritёn se risjellin nё dritё njё pjesё nga kontributi i madh i Eugene Pittard nё ndihmё tё Shqipёrisё dhe shqiptarёve. Identifikimi pёr herё tё parё i periudhёs sё Neolitit prej tij, shёnon njё ngjarje historike nё historinё e kёrkimeve arkeologjike nё Shqipёri. Vlerёsimi publik dhe promovimi i kontributit tё kolosit Pittard nё favor tё kombit shqiptar, pavarёsisht pёrpjekjeve individuale tё sipёrcituara, ёshtё njё borxh qё ngelet ende pёr tu shlyer nё aspektin publik-institucional.

Fotot qё shoqёrojnё kёtё shkrim janё Cpyraight i Kudret Isaj.

Julika Prifti/

Kur Radio Tirana më kërkoi të shkruaja një emision të plotë për Bajronin në vitin 1986, nisa të hulumtoj me dëshirë dhe kureshtje të madhe. Mblodha materiale në disa gjuhë, përktheva dhe krijova skena si për një dramë më vete. Më në fund, mbeta e kënaqur nga puna ime edhe nga komentet për emisionin që u pëlqye shumë nga dëgjuesit. Ndjenja e kënaqësisë ishte e lidhur edhe me zbulimin e fakteve të jetës së tij të panjohura deri atëherë nga publiku shqiptar.

Mbase e gjitha kjo do kishte vetëm në kujtesën time sepse, nëse e kam të saktë informacionin, programet e radios nuk janë ruajtur ngaqë mbi incizimet e vjetra janë regjistruar të reja, gjë që është për të ardhur keq. Por ja që mes dorëshkrimeve të babait këtë verë, gjeta edhe dorëshkrimin tim për Bajronin dhe shënime interesante për poetin e madh bashkë me materialet kërkimore të miat.

Në poemën e tij të njohur “Çajld Harold” Xhorxh Gordon Bajron veç përshkrimit aq të bukur të Shqipërisë ka dokumentuar edhe thesare të folklorit shqiptar. Në të vërtetë në dy këngë ose valle të kënduara ia vlen të thellohemi edhe më tej.

Këngët “Bobobo bobo” dhe “Në sevda tënde u llavasa” Bajroni i mblodhi gjatë udhëtimit nëpër Shqipëri në vitin 1809. Ato u botuan së bashku me poemën ” Çajld Harold” më 1912, me shënimet sqaruese e plotësuese në fund të tekstit. Në një kolonë teksti shqip e në anën tjetër përkthimi i lirë në anglisht, hera – herës mjaft larg ” ad literam” sepse Bajroni donte të jepte bukurinë e mendimit poetik.

Në shënime Bajroni jepte këtë sqarim: “Vërej se shqipja nuk është gjuhë e shkruar, për këtë arsye fjalët e dy këngëve që po i rrëfej lexuesit bazohet në fonetikë. Ato u mblodhën nga një grek që e flet dhe e kupton mirë shqipen”.

Ndryshe nga sa besonte Bajroni mbledhësi mund të mos e ketë ditur aq mirë shqipen ose nuk kishte njohuri për folklorin tonë. Duke lënë mënjanë edhe gabimet e shtypit e po ashtu dhe pamundësinë e alfabetit grek për të shprehur në mënyrë të saktë e besnike një seri fenomenesh karakteristike për gjuhën shqipe, në revistën “Albania” (1897 – 1909) bëhen përpjekje për të rindërtuar këto vargje me anë të logjikës së gjuhës e të këngës, por edhe në përkthimin e lirë anglisht. Ndihet si një punë e nxituar me pasaktësi e gabime, greqizmat ose u transliteruan keq ose u lanë mënjanë, kësisoj u cungua bukuria e këngës.

Në vëllimin e tretë ” Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar” janë botuar tekstet siç gjenden në origjinalin anglisht e si janë kopjuar te “Albania” duke plotësuar vende-vende boshllëqet e duke rregulluar gabimet. Megjithatë edhe aty kanë mbetur pa u plotësuar e vihet re ndonjë interpretim jo i saktë. Madje nga kënga e dytë janë lënë jashtë dy vargje me shënimin e bërë me sa duket te “Albania”: “Kënga e Bajroni zgjatet edhe me dy vargje të tjerë”. Ato së pari mund të jenë lënë jashtë nga vështirësitë që hasen për të dhënë në shqip kuptimin e tyre. Së dyti, sepse vetë Bajroni shfaq dyshimin: “Besoj se këto dy vargjet e fundit, ku ndryshon metri, i përkasin ndonjë balade tjetër,” thotë ai. Bajroni, si poet, ndien ritmin dhe kadencën, kap ndryshimin ritmik dhe prandaj bën atë vërejtje.

Ka shumë të ngjarë që kemi të bëjmë me një dukuri të njohur në folklor. “Për të dhënë një ide të dialektit shqiptar ose arnaut të Ilirisë, po përkthej këtu dy këngë popullore që këndohen me valle si nga burrat dhe nga gratë pa dallim,” shkruan Bajroni. Pra, kemi të bëjmë me një këngë që shoqërohet me valle, ose më saktë një valle e kënduar. Një pjesë e valleve të kënduara e ndryshojnë ritmin në fund. Koda më e shpejtë e më dinamike shënon njëherësh kulmin dhe mbylljen. Bajroni ka të ngjare të mos e ketë ditur këtë karakteristikë të disa valleve tona, prandaj edhe thyerjen e tetërrokëshit në gjashtë rrokësh e merr si pjesë e huaj që i është asimiluar rastësisht.

Transliterimi i saktë i këngëve të mbledhura nga Bajroni ka interes në radhë të parë për të dhënë hijeshinë e bukurinë e vërtetë folklorike sepse u zgjodhën nga një poet i njohur, por nuk mbeten jashtë edhe interesat gjuhësore dhe semantike.

Te kënga e parë, vargu 5 në origjinal është: “Ha pe nderi escrotini”. Te “Albania” është dhënë “Hape derën e shkretë”. Duhet të ishte “Hape derën shkretënë” sepse kësisoj ruhet i plotë edhe ritmi edhe rima, edhe fonetika historike. Duhet përmendur se shqipja ka pasur shumë më tepër fjalë proparaoksitone.

Dy vargjet e fundit të këngës ” Bobobo bobo”, “Plu hari te tire te/ Pluhur cia pra seti”, nga “Albania” janë lënë bosh, kurse nga instituti janë plotësuar në mënyrë hipotetike. “Pluhuri të errëtë/ pluhuron çaprazetë”. Në përkthimin e lirë këto vargje jepen: “Mos ngri shumë pluhur se të rëndohen armatimet”. Rindërtimi më i afërt i tyre do të qe: “Pluhuri që tirretë ( ngrihet) të pluhuron çaprazetë “. Te kënga e dytë “Në sevdanë tënde u llavdosa” plotësimet dhe korrigjimet e bëra nga redaktori Qemal Haxhihasani (1916-1991), folklorist dhe historian me shumë reputacion, duken me vend, me përjashtim të vargut “E ti m’u bëre e pabesë si një dhëndro të lartë” ku kuptimi ka mbetur i errët dhe greqizma ” dentroi” (dru) e përkthimit fillestar është marrë si fjala shqipe dhëndër. Mendoj se rindërtimi më besnik do të ishte: “U dashurova vashëzo me zemërën të haptë. / E ti më braktise si një dru i thatë”. Edhe përkthimi i lirë në anglisht këtë kuptim ruan: ” Ti më abandonove si nje pemë yë thatë”. Dy vargjet e fundit që i mungojnë tekstit tek “Albania”: “Udi vura dorini, udiri cicova cilti mora”, në përkthimin e lirë të Bajronit janë: “Ç’ndjesi provova kur vura dorën time mbi gjinë tënd/. Unë dorën e hoqa po ajo më dridhet akoma”. Përafërsisht mund të rindërtohet në formën: “U të vura dorënë në gjinj që t’ i mora/ U dorëthatë ç’heq (?) u edhe të ftohtë mora” që mund të ketë edhe rindërtime të tjera më të sakta.

Për këto ndijesi që e gjen tek poezia popullore shqipe, Bajrpni shprehet me habi se gjen një lloj paragonizmi me ato që thotë Sokrati i lashtë ndër shkrimet e veta.

Studiuesit e folklorit mund t’i kenë analizuar edhe më tej këto vargje dhe këngë. Nëse jo, ky shkrim mund të jetë një nxitje që do të jepte një rezultat të kënaqshëm edhe për lexuesit e sotëm.