Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“XHUBLETA PASAPORTË E IDENTITETIT KULTUROR KOMBËTAR”

by

Mbresa nga simpoziumi shkencor; Shoqata kulturore “Xhubleta e Alpeve Shqiptare” godet përsësi.


Nga Ramazan Çeka/


Në ambientet e Bibliotekës së Universitetit “Luigj Gurakuqi” në Shkodër u zhvillua simpoziumi kulturoro – shkencor i shumë munguar me temë: “Xhubleta pasaportë e identitetit kulturor kombëtar”, organizar nga Shoqata Kulturore “Xhubleta e Alpeve Shqiptare”, i cili u vlerësua si një organizim sa dinjitoz aq edhe institucional deri në përfeksion, që nga impakti i parë e deri në përshëndetjen e fundit, aq sa me plot gojë mund të thuet se arriti të sfidojë edhe vetë institucionet përkatëse, që nga ato vendore e deri tek ato më të larta shtetërore, të cilat edhe pse ishin të ftuara, ra në sy mungesa e tyre. Në këtë simpozium morën pjesë, studiues, etnolog, përfaqsues institucionesh dhe dashamirës të kësaj pasurie me vlera unike në botë. Të pranishme ishin edhe mediat lokale e jo vetëm, të cilat e transmetuan aktivitetin për opinionin publik si një arritje dhe sukses i përmasave kombëtare. Serioziteti i këtij aktiviteti u reflekta në programin e ngjeshur sa shkencor aq edhe artistik, të përgaditura me një kujdes të veçantë nga kryetarja e Shoqatës Kulturore “Xhubleta e Alpeve Shqiptare” znj. Rita Shkurtaj në bashkëpunim me Drejtoreshën e Biblotekës së Universitetit “Luigj Gurakuqi” Shkodër, znj. Valbona Bërdica, e cila mbajti edhe fjalën përshëndetëse të shoqëruar me një punë kërkimore rreth xhubletës me fakte e referenca sa kulturore aq shkencore, të përshtatura për tematikën kuptimplotë mbi këtë pasuri kombëtare. Në vazhdim për të pranishmit u shfaq dokumentari me të njëjtin titull “Xhubleta pasaportë e identitetit kulturor kombëtar”, i cili përcolli një mesazh mjaft domethënës dhe shumë konkret, si një përgjigje e saktë për të gjitha pikpyetjet pse xhubleta duhet të vlerësohet si pasaportë identiteti kulturor kombëtar. Të pranishmit i përshëndeti Kryetarja e Shoqatës “Xhubleta e Alpeve Shqiptare” znj. Rita Shkurtaj, e cila në fjalën e saj tha: “Të nderuar pjesmarrës, të nderuar përfaqsues të institucioneve shtetërore dhe përkatsive vendore, të nderuar studiues, etnologë dhe ju dashamirës të xhubletës, mirë se keni ardhur! Në emër të shoqatës kulturore “Xhubleta e Alpeve Shqiptare” dua të falenderoj secilin prej jush këtu të pranishëm, për nderimin dhe vlerësimin e kësaj pasurie të përbashkët kulturore me vlera tejet të mëdha shpirtërore. Gjej rastin t’i shpreh mirënjohje të plotë Universitetit “Luigj Gurakuqi” për mbështetjen dhe veçanarisht Drejtoreshës së Biblotekës znj. Valbona Bërdica, për bashkëpunimin më shumë se institucional në realizimin e këtij simpoziumi kulturoro – shkencor.
“Xhubleta pasaportë e identitetit kulturor kombëtar”. Pse kjo temë?
Siç u pasqyrua edhe nga dokumentari xhubleta në vetvete është identitet për ata që e mbartin. Është vlerë për të gjithë ne që e kemi. Është kulturë dhe obligim që secili prej nesh ta vlersojmë. Është dinjiteti i të parëve tanë, ndaj ta nderojmë, dhe ta mbrojmë pasi ajo është një detyrë që na përket të gjithëve”. Qëllimi i këtij simpoziumi ishte jo vetëm vlerësimi fiziko kulturor i xhubletës, por edhe nxitja për një bashkëpunim ndërkrahinor në ruajtjen dhe kultivimin e kësaj veshje tek brezat e rinj, si dhe ndërgjegjsimi institucional si një thirrje emergjente, për të ringjallur tekniken e të punuarit të kësaj veshje, krijimin e grupeve folklorike, si dhe ndërmarrjen e një sërë aktivitetesh artistike me fokus xhubleten, si e vetmja mënyrë për ta mbrojtur këtë veshje nga asimilimi i pa mëshirshëm kulturor, nga ku do të krijohen edhe ura rezistente për nxitjen e turizmit kulturor. Ky simpozium ka edhe një tjetër detyrë sa humane aq edhe institucionale, duke filluar nga vetë shoqata, e cila tashmë është e veshur me petkun juridik, e deri tek institucionet më të larta shtetërore të që ta mbrojmë këtë veshje nga cilido që guxon ta tjetërsojë, të abuzojë apo ta shpërfytyroi për përfitime personale origjinalitetin e saj në opinionin publik. Ne sot jemi të vetëdishëm që disponojmë pasuri shpirtërore që bota na e ka zili; si gjuha, flamuri, historia, kultura, ku secila prej tyre është e skalitur mbi xhubleten, ndaj le t’i tregojmë edhe Botës çfarë përfaqson kjo veshje për ne. Çdo kumtese e shkruar me mëndje dhe e peshuar me zemrat e pjesëmarrësve të paraqitura në këtë simpozium, një pjesë e të cilave u demostrua, janë padyshim një shërbim ndaj etnokulturës shqiptare, ku do të përmblidhen në një libër të shkruar, i cili së shpejti do vijë në dorë të lexuesit, si një manual vlerash për xhubleten dhe dukuritë fiziko shpirtërore të saj. Në vazhdim kryetarja znj. Rita Shkurtaj, në emër të shoqatës falenderoi të pranishmit, si dhe ata të cilët bashkë financuan për realizimin e këtij simpoziumi, që me dëshirën e tyre mbeten anonim, me urimin “paçin të gjithë bekimin që nënlokia me xhubletë jepte për bijt e vet”. Në vijim, në mungesë të përfaqsuesve të Bashkisë Shkodër për të pranishmit iu dha fjala studiuesit Prelë Milani, për të folur për xhubletën pultake që kjo bashki ka në juridiksion. Një kumtesë mjaft e arrirë për nga ana shkencore e qartësuar me detaje e të dhëna krahasuese, nëpërmjet të cilave sipas tij identifikohet kjo tipologji xhublete. Ajo që e bëri akoma më dinjitoz këtë sipozium, ishte gërshetimi i pamjeve filmike në monitor, duke i bërë kumtesat edhe më konkrete nën kujdesin e montazhierit të talentuar Armando Rrustemi, si dhe një program i shkurtër artistik, ku për të pranishmit performoi me lahutë rapsodi malsor Pretash Nilaj këngën: “Lahuta e Malsisë”,e cila mori mjaft duartrokitje. Me shumë interes u mirprit dhe kumtesa e përfaqësuesit të Komunës së Tuzit dhe Malësisë së Madhe nën Malin e Zi, i ardhur enkas nga Amerika e largët Prof. Gjon Frani Ivezaj, i cili atë dashamirsinë dhe krenarinë e tij si bir i xhubletës e shprehte me një vlerësim dhe respekt maksimal. Pastaj kumtesa e rradhës ishte ajo e përfaqësuesit të Bashkisë Pukë z.Alban Doçaj, i cili solli në vëmëndje vlerat dhe veçoritë e tipologjisë së xhubletës së Pukës të zbërthyer deri edhe me detaje. Për të kuptuar peshën dhe karakterin shpirtëror e zakonor të xhubletës, me shumë ndjenjë u recitua nga Fatjona Gjerkaj, poezia e Hilë Mosit “Hotjanja”. Pastaj programi vahdoi me një përshëndetje nga përfaqësuesi i Bashkisë Lezhë z.Renaldo Xhani. Vallja e logut interpretuar nga grupi artistik “Jehona e Kelmemit” ishte edhe përshëndetja që mbushi me entuziazëm dhe kënaqsi të pranishmit, nën interpretimin me çifteli të rapsodit kelmendas z.Pretash Nilaj. Aktiviteti u mbyll me një kokteil tepër bujar, plot art e shije, të përgatitur nga punishtja “Goja Goditëse” Shkodër, ku u dha mundësi të pranishmëve të shkëmbejnë biseda dhe të pozojnë foto me njëri-tjetrin, si kujtime të një dite të paharruar nga ky aktivitet.
Nëntor 2021

“KONGRESI I MANASTIRIT (14-22 NËNTOR 1908) UNIFIKOI ALFABETIN E GJUHËS SHQIPE DHE “ASFALTOI” RRUGËT E KOMUNIKIMIT TË SHQIPTARËVE ME EUROPËN PERENDIMORE

by

Nga  Ndue  BACAJ/

Kongresi  i  Manastirit , është ngjarja më e rendesishme  në historin e rilindjes  të kombit tonë pas kater shekujsh e gjysem erresire otomane , erresirë që gati na kishte fshirë nga harta e Europes së ciles  i perkisnim që në agimin e jetes mbi keto troje. Historia e të pareve tanë ishte “shkruar” jo vetem me pushke ,por edhe me pend. Ndaj pa gjuhen tonë të shkruar do të ishim memec e ndoshta pa identitet. Gjuha jonë (e shkruar) na  bënë krenar  me Historine tonë qindra e mijera vjeçare ,ku ngjarjet ,datat ,heronjet  martiret e deri edhe shenjetoret janë  të shumtë në themelet e ketyre trojeve Europerendimore,por  ne  po kujtojme vetem simbolin me sinjifikativ të  kesaje  krenarie e lavdie , Heroin  tonë Kombetarë Gjergj Kastrioti Skenderbeu, që luftoi e mbrojti jo vetem Arberinë e shekullit XV ,por edhe Europen e qytetrimin e saj.. Historia e shkrimit shqip është shumë e hershme sa vetë jeta  mbi keto troje ,por mjerisht stuhitë e shterngatat  ,që  goditen trevat tona  ndër shekuj  kanë “arritur të fshijnë“ apo mjegullojnë jo pak nga kjo faqe e lavdishme e të pareve tanë…është pikrisht kjo aresyeja që ne i referohemi shkrimit shqip mjafte vone, duke  e  filluar me formulen shqip të pagzimit të vitit 1462 të Pal Egjellit nga Drishti i Shkodres ,ish Kryeipeshkevi i Durresit , per të vazhduar me Mesharin e Gjon Buzukut të vitit 1555 e më vonë me  shkrimet e veprat e  Budit , Pjeter Bogdanit , e deri tek Rilandasit tanë të Shekullit XIX me në krye vellezerit Frasheri (Naim, Abdyl e Sami ) e tjer…Gjithsesi per të treguar diçka nga historia shumë më e hershme e shkrimit shqip ne po sjellim në kujtes gjuhtarin dhe etnologun e njohur francez , të vlersuar botërisht  Robert d’Angely (1893- 1966) i cili në vepren e tij historike “ENIGMA” ndër të tjera shkruan :”Nuk jemi larg të vertetes ,nëse  ketu do të shprehemi që shumë të paktë  janë dijetaret , të cilet  realisht e kanë kuptuar rendesinë e madhe dhe shtrirjen e gjerë të pellazgëve (para-ardhës të Ilireve, N.B.) në antikitet  dhe në parahistorinë më të larget. Pellazget janë ata ,që duke ngritur  gjuhen pellazge ,e cila mbijeton në shqipen e sotme ,në gjuhen e liturgjisë dhe të mistereve të gjithë të lashteve të të gjitha epokave  dhe në të gjitha shtrirjet  ,perhapen pothuaj në të gjitha vendet  që njiheshin deri ateherë prej tyre mesimin dhe dijen me shkrim me anë të shkronjave  të quajtura  pellazge…Nëse gjuhët greke dhe latine , megjithë shkelqimin  që ato kanë pasur  nuk do të kishin  mundur per shkak të elementit  drejtues  dhe të elites ,ta zevendesojnë  pellazgjishten  per tu bërë gjuhet litrugjike të botes  së krishterë , si të klerit në kisha dhe të murgjve  neper manastire , është e sigurtë se ato do të ishin zhdukur  plotësisht  nga faqja e tokes  , dhe do të kishte qenë gjuha pellazge  ose shqipe , që do të kishte vazhduar gjithnjë..”1. Ndersa gjuhtari dhe albanologu i madh shqiptare  Eqerem Çabej do të pohonte vazhdimisht se në arkivat e Vatikanit duhej të kishte shkrime shqip shumë më të hershme se ato që njohim.. Studiuesi i zellshem Prof.Dr. Musa Ahmeti në vitin 2003  njoftonte  se në Arkivat e Vatikanit ishte zbuluar  ekzistenca e një libri të shkruar shqip në vitin 1210 ( në dorshkrim pasi akoma nuk ishte shpikur makina e shkrimit). Per ketë libër shqip , Dr. Ahmeti nder te tjera shkruan: “…Kemi pasur fatin të kishin në dorë një vellim të lidhur me kapertina të forta druri…vellimi i tëri është në pergamen me dimensionet 28 x 39.5 cm.  Kompelt “libri” është i ruajtur shumë bukur e pa demtime…Dorshkrimi është autograf i shkruar nga një dorë … Ndersa  në faqen 208 në fundë  të dorshkrimit  autori  ka firmosur vet me emrin e tij Teodor Shkodrani ,duke shkruar : “ Me ndihmen dhe deshiren  e fort të lumturit Zot e perfundova  në vitin 1210 ,diten e 9 marsit…”  Libri  208 faqesh është i ndare në tre  kapituj  ,mbi teologjin, filozofin dhe historisë.. Shkronjat jane komplet latine  dhe gjuha kuptohet “lehtesisht” nga gjuhtaret shqiptare. (Autori i kesaje “zbulese” ka premtuar edhe botimin e librit në të ardhmen).2.  Natyrisht me vlera është edhe një raport që Mbretit të Frances  Filipe De  Valois ja dergonte në vitin 1332  Domenikani  Brokardus (Brocardus) ,ku ndër të tjera i shkruante “…Sidoqoftë shqiptaret e Veriut kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga ajo e Latineve , por ata perdorin   shkronjat  LATINE në librat e tyre…”(Mjerisht nuk kemi asgjë nga keto libra..) Gjithsesi pushtimi i gjatë otoman  i  cili kishte ndarë në sanxhaqe ,vilajete , pashalleqe e tjerë  teritorin shqiptarë ,kishte influencuar me dashje apo pa dashje  të ndahej disi edhe gjuha e shkruar, e per rrjedhoje edhe alfabeti i perdorur ,që per hire të vertetes duhet thenë ,se në Jugun e  Shqiperise perdoreshin dy alfabete ,ai turko-arab ,dhe ai  grek me shkronja cirilike. Ndersa në Shqiperinë e Veriut  perdorej alfabeti  turko-arab me bekimin e shtetit ,dhe pa bekimin e tij ,por me nje njefarë “tolerance” të imponuar edhe nga qendresa e shqiptareve ,perdorej edhe  alfabeti latin (kryesisht nga kleri dhe komuniteti katolik).. Gjatë gjithë ketyre viteve e shekujve  nga patriot e intelektual shqiptarë kishte pasur perpjekje per unifikimin e një alfabeti per të gjithë shqiptaret, ndaj “trashigojmë” (per histori ) alfabete e abetare të ndryshme ,por që nuk ishte e lehtë të  zbatoheshin e aq me pakë të unifikoheshin në atë kohë. Pikrisht  per të unifikuar Alfabetin shqip keto perpjekje u bënë me të qensishme  ateherë kur  perandoria   shumë-shekullore Otomane kishte filluar të lekundej, gjë që u  pa qartë pas  nenshkrimit të armpushimit  në mes sajë dhe Rusise me 31 janarë 1878 në Edrene, duke sjellur traktatin e Shen Stefanit të 3 marsit (1878), e per rrjellojë kongresin famkeq të Berlinit ,që deshtë të na lënë  pa një shtet e pa Atdhe..  Por fatësisht   kjo nuk ndodhi edhe falë organizimit më të lartë me trajta shtetrore të LIDHJES SË PRIZRENIT (10 QERSHOR) 1878.  Pas tronditjes nga luftrat e jashtme e ato brendeshme  të Stambollit , filloi të “zbatohej” një politike disi më liberale ,kjo e konfirmuar në fillimet e vitit 1908,kur erdhen në pushtet Xhonturqit.  Duke shfrytezuar  ketë klimë  më të favorshme , Patriotë e intelektualë shqiptarë ,që në muajin gusht 1908 kishin planifikuar një kongres mbarkombetare i cili do të zhvillohej  nga  datat  14  deri 22 nentor të  vitit 1908 ,me inisiativen e shoqerisë “BASHKIMI” në qytetin historik të Manastirit ( sot nën Maqedoni me emrin Bitola) , ku siç dihet u mblodhen perfaqesues nga të gjitha trevat shqiptare dhe shoqeritë jashtë trojeve tona , si ato të Sofjes , Bukureshtit ,Stambollit, Konstances , Amerikes, Egjyptit , Italisë e tjer… Programi i kongresit kishte në themel filozofinë  : “Jo me pushkë e barut ,por me pendë e letra”..

Me 14 nentorë i ishin pergjegjur  thirrjes  rreth 400 shqiptarë ,ku 150 nga keta u konsideruan delegat ,dhe në bazë të kriterev 52 kishin  të drejte vote . Fillimisht mbledhja   zgjodhi  kryetare të kongresit Mit’hat  Frasherin  dhe nenkryetar  perfaqesuesin e shoqerise Biblike Gjergj Qiriazin. Në ketë kongres merrnin pjesë shume patriot e veprimtare të njohur  si : Gjergj Fishta , Nikollë Kaçorri , Ndre Mjeda , Gjergj Qiriazi , Mit’hat  Frasheri ,Hil  Mosi , Mati Logoreci, Thoma Avrami , Sotir Peci , Shahin Kolonja ,Luigj Gurakuqi , Adam Shkaba , Bajo e Çerciz  Topulli , Mihal Grameno , Fehmi Zavalani , Dhimiter Mole , Nysret Vrioni , Rrok Berisha , Leonidha Naço , Dhimitraq Buda , Akil Eftimi , Shefqet Frasheri , Refik Toptani , Gligor Cilka , Emin Shkupi , Hafiz Ibrahimi (nga Shkupi) , Ramiz Daci ,Xhemal Beu (nga Ohri ) , Fahri Frasheri nga  Resna e tjer..3. Duhet thenë per hirë të vertetes se autoritete turke  nuk e penguan kongresin , madje  diten e parë pershendeti edhe Prefekti i Manastirit ,me një  politike më liberale që kishin proklamua Xhonturqit.4.  Pas tre diteve diskutime  u vendos të zgjedhet komisioni i Alfabetit . Komisioni  kishte në perberje 11 antare  me kryetar  At Gjergj Fishten, 5, dhe antarë:  Mit’hat Frasherin , Luigj  Gurakuqin ,Gjergj Qiriazin , Ndre Mjeden ,Grigor Cilken, Taqi Buden , Shahin Kolonjen , Sotir  Pecin , Bajo Topullin  e  Nysret Vrionin. 

Pas shumë  diskutimesh në mes disa alfabeteve të shoqerive shqiptare u vendos me shumice të miratoheshin dy alfabete , ai Latin  me disa permirsime , dhe Alfabeti i Stambollit (edhe ky me bazë shkronjat latine), por që ky ishte më i veshtirë në  perdorim, gjë që nxorri fitues dalngadal Alfabetin që kemi sot me 36 shkronja…  Duhet theksuar  se  vezhguese  në ketë kongres kishte qënë edhe misionaria amerikane Fineas  Kenedi  , e cili shkruente se  ketu u mbajten shumë kumtesa , por ajo e  potetit  Gjergj Fishta  nga Shkodra ishte më e mira dhe  i  beri degjuesit tu rridhnin lotet. Një hoxhë u prek aq shumë sa që  rendi ta perqafonte para gjithë të pranishmve..6. Sipas disa burimeve, hoxha që përqafoi Gjergj Fishten ishte kleriku patriot Hafiz Ali Korça, pjesëmarrës në kongresin e Manastirit.7.  Per kumtesen apo ligjeraten e Fishtes studiuesi dhe  historiani Italian Gaetano Petrotta  shkruante :”Si gojtarë shkelqeu mbi të gjithë  gojtearet shqiptare, ku foli per më sa një ore e gjysem, në mes mahnitjes dhe të admirimit të të pranishmeve.”8. Alfabeti  (fitues N.B.) i Bashkimit ,i projektuar nga Fishta ,permbledhte  veçoritë me pozitive  të alfabeteve ekzistues  dhe kongresi  e pranoi atë si alfabetin e shqipes.. 9.. Një  e veçantë  që vlen të thuhet ishte edhe  pjesemarrja e të vetmes  delegate grua, Parashqevi  Qiriazi  që vinte nga shkolla  e vajzave Korçë …Vlen të kujtohet  se Alfabeti latin kishte qënë i njohur e kultivuar në Shqiperi e veçanarisht  në trojet e Veriut (në Gegni), prej shekujsh.  Theksojmë ketu  ekzistencen e shkollave  shqipe  në Velje të Mirdites në vitin 1632,  në Pllanë në vitin 1638 ,  në Troshan e Kurbin në vitin 1639 , në Shkoder në vitin 1698 ,ku jepen edhe emrat e mesuesve Gjon Shqiptari ,Filip Shkodrani e Dhimiter Dhermiu,10,  e tjer . Per të vijuar me  Shkollat në trojet e Malesisë së Madhe , si  Shkolla  e Rrjollit e vitit 1671, shkollat në  Hot (Brigje) ,Katund të Kastratit  , Grudë e tjer në vitin 1675  ,të cilat  vertetohen nga letrat e Pjeter Bogdanit ,ish  Kryepeshkevi i Shkodres e më gjerë gjatë  gjysmes së dytë të shekullit XVII…11.  Nga keto shkolla mesojmë edhe  emrat e mesuesve , nevojat dhe numrin e nxenesve që shpesh e kalonin numrin 40, e më gjerë.

Shkolla të “tilla shqipe” gjindeshin në shekullin e XVIII edhe në Shqiperinë e mesme e të Jugut si ajo e Voskopojes (Moskopojes ) …në vitin 1720 ..e veçanarisht nga viti 1744 që ishte themeluar një  “Akademi e Re” në të cilen mesohej : Filozofi , Logjikë , Matematike , Fizike, Ekonomi e Financë 12, por atje dominonin alfabetet turko-arabë dhe  Grekë.. Në Shkoder në vitin 1836 shkruhet se ka pasur 12 shkolla shqipe ,madje në vitin 1840  gjinden shkolla shqipe edhe në Prizren ,Pejë e Gjakovë…Perseri në Shkoder  në vitin 1855 konfirmohet  hapja e një shkolle nga Franceskanet ,që më vonë u  quajt ILIRICUM… Në vitin 1861 (Shkoder)  Franceskanet themelojnë edhe  Seminarin e tyre  në të cilin mesohej edhe gjuha shqipe ,pastaj me 1877 kolegji i Shkodres numronte 400 student  ,të cilet perfitonin edhe aftesi teknike ,tregtare e më gjërë…13. Per të ardhur në 7 marsin e  vitit 1887 në hapjen e shkolles shqipe në Korçë (në fakt në ketë shkollë mesohej Turqisht e  Shqip e pas një viti edhe Greqisht).. ashtu siç mesohej në shkollat në Gegni Shqip e Italisht..Vlen të kujtohet se shkolla zejesh  gjejmë edhe më heret në trojet tona  si në Rrjoll , Podgorë ,qytet Shkoder e tjerë në vitet 1416-1417 ,pra në kohen e pushtimeve  venedike.14. Madje në dokumentet e kohes behet fjalë edhe per një  shkolle të lartë që shkruhet  Universiteti i Durrësit ( shekulli i XIV..).   Gjithsesi edhe pas kongresit të Manastirit  që perfundoi me daten 22 nentore 1908 ,Alfabeti që kemi sot kaloi pengesa e veshtirsi të natyrave të ndryshme shtetrore e shoqerore ku per ketë po kujtojmë  se Xhonturqit në vitin 1909 filluan të pendohen per lejimin e gjuhes shqipe në shkolla e veçanarisht per  alfabetin me shkronja  latine ,ndaj perveç  masave shtetrore u  munduan të aktivizojnë shtresa shoqerore afer tyre per të kundershtuar alfabetin latin , dhe mbrojtjen e atij turko-arab. Shoqeria reaksionare  MAHFELI ,me mbeshtetjen e Qeverisë turke shtypi dhe shperndau  abetaret e para me shkronja arabe . Por  Stambolli tashma nuk mund të ndalte “marshimin “ e alfabetit me germa latine…pasi shqiptaret do ta mbronin me çdo çmim. Kujtojmë se  në shkurt  të vitit 1910  në Elbasan u organizua një miting  proteste ku muaren pjesë shtatë mijë njerzë  kunder shkronjave të huaja per gjuhen shqipe.   Me 27 shkurt (1910)  Korça do të zhvillonte një manifestin proteste  me 12 mijë veta  në mbrojtje të alfabetit latin.  Në Berat u organizua  mitingu më i madh ku merrnin  pjesë 15 mijë vetë  në shenjë proteste kunder shkronjave arabe ,me këtë rast në sheshin e qytetit  u dogjen abetare shqiptare me germa arabe të derguara nga Stambolli.. Krahina e Kolonjes organizon një protest të veçant , ku 1500 vetë dalin  me kostume kombetare , në mbrojtje të Alfabetit te kongresit të Manastirit.. Në mbrojtje të alfabetit  shqip me germa latine u soldarizuan thuajse të gjitha krahinat e tjera  të Shqiperisë ,që nga Permeti ,Tepelena  e deri në Konicë të Çameris e tjer.. Per hirë te vertetes duhet thene se në Shkoder Stambolli kishte arritur që fanatik të tij  t’i  organizonte per një manifestim në perkrahje të shkronjave arabe ,por ky manifestim deshtoi falë kunderpergjegjes së Malesoreve të Malesise Madhe e më gjërë të cilet paralajmruan një  kunder-protestë prej 60 mijë pjesemarresish , pra shume më të madhe e të fuqishme  në mbrojtje të Alfabetit shqip të miratuar nga Kongresi i Manastirit. Në muajin mars  1910  u thirrë edhe kongresi i dytë i Manastirit , ku u vendos  që të vazhdohej perdorimi i alfabetit tashma kombetarë ,dhe protestat kunder veprimeve të qeverise xhonturke që kerkonte të ndalonte këtë alfabet…15.  Kongresi i Manastirit  perveç alfabetit  kishte miratuar edhe një program kombetare prej 18 pikash ,që kishin karakter  politik ,ekonomik ,kulturore e shoqerore..që “avanconin” ndergjegjen kombetare shqiptare per një autonomi substanciale..16. Është interesant të kujtohet se kur erdhi në krye të shtetit të ri Turk ,Mustafa Qemal Ataturku pas vitit 1922 , një ndër reformat civilizuese të tij ishte edhe futja  në shkollat turke e shkronjave Latine , duke nxjerrë jashtë perdorimit alfabetin e vjeter…17.  Duke perfunduar dua të theksoj se Alfabeti që kemi sot me germa latine  jo vetem ka rikonfirmuar  qenien tonë arsimore e kulturore  pranë Europes Perendimore ,por  ka mundesuar komunikimin tonë me të shkruar e të lexuar me ate pjesë të Europes e Botes  së ciles i perkasim , dhe per të cilen punuan e u sakrifikuan breza të tërë, shqiptaresh..Nje studiues e historian francez duke shkruar  per Alfabetin e miratuar në kongresin e Manastirit në një liber kushtuar historise sonë) shkruan :” Shqiptaret mesuan keshtu  se rrënjët e tyre në Ballkan ishin  të thella  , se të paret e tyre  u kishin bërë ballë turqve , bullgareve e serbëve , se në lashtesi qytetrimi i tyre mund të matej me atë të grekeve  dhe se , madje  mund  të  ishte mbase më i vjeter se ai…18.

E natyrisht një vend  nderi e lavdie në perjetsi zënë edhe  pjesemarresit e Kongresit të Manastirit…që na orientuan perfundimisht  nga Perendimi…, pra andej nga lindë e perendon dielli per ne siç thoshte nje rilindas  i madh….

REFERENCAT :

1. Robert d’Angeli,“ENIGMA” , ,fq.138-139, botime “Toena”1998.

2.Prof.Dr.Musa Ahmeti, ”FJALA” Suplemnet Kulturologjik i gazetes  “Tema” , 7-8  Shtator 2003. 

3. Sh.Demiraj , K.Prifti “Kongresi i Manastirit” , fq.73-74 .  + Gazeta “Rilindja  Demokratike “ dt.14 nentor 2008. 

4. Serge Metais “HISTORI E SHQIPTAREVE , nga Iliret deri tek pavaresia e  Kosoves”, fq.46, Sh.B.”55”, Tiranë 2006.

5.Po Aty  Serge  Metais , po aty , fq.46.

6. Edwin Jacques, “SHQIPTARET, histori e popullit shqiptar  nga lashtesia  deri ne ditet e sotme,  fq.342-343 . + Gazeta “55” dt.06 nentor 2008.

7.At Daniel Gjeçaj, Jeta dhe Vepra , fq.57, Botime Franceskane , Shkodër 2007.

8.Gaetano Petrotta, “Popolo ,Lingua e Letteratura Albanese “,fq.355..

9.“Gjergj  Fishta ,Jeta dhe Vepra “ Vehbi Bala , fq.11.

10.Edwin  Jacques, po aty, ,fq.313-314.

11. Pjeter  Bogdani, LETRA E DOKUMENTE ….(Perg. nga Odette  Marcquet):Letra, 153 ,dt.20.XI.1671 , letra 157 ,viti 1672 ,letra 180, dok.1. dt.25.VI.1675, Sh.B.”At Gjrgj Fishta”, Shkodër 1997.

12.Edwin  Jacques, po aty, fq.315.

13.Edwin  Jacques, po aty,  fq.314.

14.Regjistri i Kadastres dhe Koncensioneve…1416 – 1417 ,fq.61.

15.Edwin  Jacques, po aty, fq.352 .

16.Akte te Rilindjes  Kombetare Shqiptare ,1878 – 1912 ,pergadit nga Akademia e Shkencave te …Shqiperise , Instituti i Historise ,fq.191 – 192 .

17.Atenagora Profet i Bashkimit , Dom Lush Gjergji , fq.99-101.

18.Serge Metais , po aty, fq.50.

NAIM FRASHËRI, POETI  YNË I MADH

by

Esse nga Luan Çipi/

Naim Frashëri u lind në 25 Maj 1846 në Frashër të Përmetit dhe vdiq në lagjen Erenqoj të Stambollit, ku edhe u varros, më 20 Tetor 1900. Ishte i biri i Halit beut (1797–1859) dhe Emine hanëmit (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës fisnikësh e timarlinjësh me prejardhje nga Berati, që më vonë u njohën si Dulellarët, ndërsa familja e së ëmës qenë pasardhës të Iljaz bej Mirahorit.

Në vendlindje bëri mësimet fillore dhe në Teqenë Bektashiane të Frashërit, nisi të mësonte turqishten, arabishten dhe persishten.

Pas vdekjes së prindërve, duke pasur në krye vëllain e madh, Abdylin, që ishte bërë zot shtëpie, më 1865, familja u shpërngul në Janinë, ku së bashkë me vëllain më të vogël Samiun, mbaroi gjimnazin grek “Zosimea” më 1869.

Aty horizonti i tij kulturor u zgjerua së tepërmi, njohu letërsinë, kulturën dhe filozofinë klasike Greke e Romake, ra në kontakt me idetë e Revolucionit Borgjez Francez dhe me Iluminizmin Francez. Aty lexoi Homerin, Virxhilin, Danten e Petrarkën, si edhe iluministët frëngë: Volterin, Didroin, Rusoin etj.

Duke përvetësuar disa gjuhë, si: greqishten e vjetër e të renë, latinishten, frëngjishten, italishten e persishten, Naimi, jo vetëm që mori bazat e botëkuptimit të vet superior, por njohu edhe poezinë e Evropës dhe atë të Lindjes.

Më 1871 shkoi në Stamboll, ku qëndroi vetëm tetë muaj, sepse dhembja e kraharorit e detyroi të kthehej në Janinë.

Në vitet 1874-76 punoi si drejtor dogane në Sarandë. Sëmundja e kraharorit dhe dhëmbjet në gjunjët nga reumatizma, e shtrënguan të largohej nga Saranda dhe shkoi për kurim gjashtë muaj, në banjat e Badenit, në Perandorinë Austro-Hungareze.

Më 1878 punoi tetë muaj si drejtor të dhjetash (ashari mydiri) në Berat.

Më 1882 shkoi sërish në Stamboll, ku punoi në fillim në detyrën e anëtarit e pastaj të Kryetarit të Komisionit Arsimor të Inspektimit dhe Kontrollit.

Më 14 gusht 1882, arriti  të nënshkroi lejen për botimin e Gramatikës së Kristoforidhit. Pas arrestimit të vëllait Abdylit, në Janinë, në fund të prillit 1881, nisi të luajë një rol të rëndësishëm në veprimtarinë kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Mori pjesë në punën e Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe të shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip.

Nën ndikimin e ngjarjeve historike, sidomos të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, njëri nga udhëheqësit e së cilës ishte Abdyli, vëllai i tij më i madh dhe të veprimtarisë kulturore patriotike të Shoqërisë së Stambollit, në krye të së cilës ishte Samiu, Naim Frashëri, braktisi vjershërimin persisht dhe iu kushtua letërsisë shqiptare. Poema e tij e parë ishte “Shqipëria” (1880, botuar më 1897), që entuziazmoi patriotët shqiptarë. Në Stamboll Naim Frashëri ka qenë ndër botuesit kryesorë të revistës “Drita”, më pas “Dituria” (1884-1885), ku u botuan shumë vjersha të tij, proza e vargje për shkollat e para shqipe që do të hapeshin dhe disa përkthime të shkrimtarit. Ai vazhdoi të shërbente si anëtar i Komisionit të Botimeve, pranë Ministrisë së Arsimit dhe më vonë, si kryetarit i Këshillit të Lartë të Arsimit, pranë zëvendësministrit të Arsimit.

Në këtë periudhë Naim Frashëri, bëri prova të vjershërimit shqip, nën ndikimin e bejtexhinjve, u dha pas vjershërimit persisht me sukses, duke botuar më vonë edhe një përmbledhje lirikash Tejhyjylat” (Ëndërrimet, 1885).

Krijimtaria e gjerë letrare e Naimit, me veprat poetike e didaktike, kap një periudhë prej 13 vjetësh (1886-1899).

Më 1886 Naim Frashëri botoi poemën e tij të famshme “Bagëti e Bujqësi”, atë greqisht, Dëshira e vërtetë e shqiptarëve (O alithis pothos ton Alvanon) dhe katër libra për shkollat: “Vjersha për mësonjëtoret e para”, “E këndimit të çunave këndonjëtoreja”, (në dy vëllime, me poezi, lexime të ndryshme me njohuri të para shkencore humanitare), si dhe një “Histori të përgjithshme”. Më 1888 vijoi me “Dituritë” (ribotuar më 1895 me titullin “Gjithësia”, – shkenca të natyrës). Më 1890 doli përmbledhja e lirikave Lulet e Verës, pastaj “Mësimet” (proza patriotike dhe të moralit) dhe Fjala Fluturake (vjersha) më 1894, së fundi më 1898 poema e madhe epike Historia e Skënderbeut dhe poema fetare, Qerbelaja, etj.

Naim Frashëri u shqua për lirikën e tij patriotike me temë aktuale (vjershat “Gjuha shqipe”, “Korçës” 1887, etj.), ku u këndoi me pasion të rrallë mallit dhe bukurive të atdheut (“Bagëti e Bujqësia”) dhe bëri thirrje të fuqishme për çlirimin e tij (krijime të ndryshme, “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve”), si dhe për begatimin e vendit dhe një të ardhme demokratike të tij. Ai i këndoi natyrës, dashurisë (poema “Bukuria”, një ndër kryesoret e tij, 1890), miqësisë, jetës intime (me brengën për të afërmit që bori). Poema “Historia e Skënderbeut” qe një kurorëzim i veprës së tij, “testamenti i tij politik e poetik”, me grishje të hapëta për çlirim nga Turqia dhe që është shkruar sipas traditës së madhe barletiane.

Në poemat epike ai u ndikua nga historitë e vjershëruara të Lindjes dhe nga bejtexhinjtë frashëriotë, po duke iu kundërvënë këtyre, me shqipen e kulluar apo me shkarkimin e dogmës fetare (në “Qerbelaja” dhe në veprat e tjera, që i hartoi për afrimin e elementit besimtar në lëvizjen kombëtare).

Naim Frashëri u shqua edhe për poezinë meditative, nisi në shqipet poezinë filozofike (vjersha “Perëndia”, 1890). Shkroi dhe proza për të vegjlit dhe bëri disa përshtatje mjeshtërore fabulash të La Fontenit.

Botëkuptimi i Naimit ishte në thelb panteist e idealist. Me admirimin e madh që kishte për racionalizimin e Dekartit dhe si pasues i shquar i iluministëve francezë Volter, Ruso, etj., me besimin e plotë në shkencat dhe në rolin e tyre revolucionar në shoqëri (pranimi i teorisë Kant-Laplas dhe i darvinizmit, që i propagandoi me guxim të madh për kohën), me demokratizimin e tij dhe antimonarkizmin, besimin në aftësitë e pashtershme të popullit të vet për të qëndruar, për t’u çliruar, për të vajtur përpara me hov, Naim Frashëri, u bë një veprimtar revolucionar në tërë fushat, si shkrimtar, si mendimtar e si politikan.

E gjithë veprimtaria e tij letrare dhe kulturore ishte e lidhur ngushtë me çlirimin dhe përparimin e vendit, me çlirimin shpirtëror dhe ndriçimin e masave të popullit. Ai kishte besim të plotë në aftësinë e mendjes për të njohur realitetin e për të vënë në shërbim të njeriut njohjen e ligjeve të botës. Kërkonte arsimim për të gjithë, emancipimin e gruas, qeverisjen demokratike, të vendit (një “demokraci prej pleqet”, pra të një ngjyre shqiptare), ngrinte lart vetitë e karakterit të shqiptarëve (besën, trimërinë, bujarinë), traditat kombëtare që nga lashtësia pellazgjike. Bënte thirrje për miqësi me fqinjët në kushtet e respektit reciprok, shpallte dashurinë në gjithë popujt e racat, ngrihej me forcë kundër “Megali Idesë” e pansllavizmit, duke admiruar vetitë dhe kulturën e popujve të tjerë (poezinë përparimtare lindore, atë greke, latine, rilindjen evropiane, romantizmin evropian, prej të cilave dhe u ndikua).

Epoka e madhe e Rilindjes kërkonte njerëz me mendje të ndritur. Naimi si mendimtar dhe veprimtar, shquan me një botëkuptim të përparuar për kohën. Ai përkrah synimet e afirmimit të koncepteve dhe rrymave përparimtare të filozofisë, të shkencave të natyrës dhe të vështrimit kritik të paragjykimeve të dogmave dhe fesë. Naimi si iluminist që ishte, një vend të rëndësishëm në përparimin e kombit dhe të njerëzimit, i jep shkencës dhe diturisë. Ngrihet kundër errësirës fetare, që dominonte në shtetin osman të kohës.

Poeti sipas botëkuptimit të tij panteist (përkrahës i Perëndisë), Zotin do ta identifikoj me gjithësinë, “Gjithësia është vetë Perëndia”. Zoti, siç del nga vepra e Naimit, ai nga një qenie, a një fuqi e mbinatyrshme, shndërrohet në një fuqi apo koncept etik. Naimi nuk u çlirua asnjëherë nga ideja e Zotit dhe botëkuptimi i tij mbeti idealist.

Botëkuptimi shoqërorë i Naimit përkufizohet nga pikëpamjet e tij politike e shoqërore. Njeriu sipas tij lind i lirë dhe duhet të jetojë i lire. Shkalla e lirisë së tij përcaktohet nga shkalla e diturisë, që është nëna e përparimit. Sipas tij me anë të kulturës, do të arrihet mirëkuptimi shoqëror e njerëzor. Poetin e karakterizon edhe botëkuptimi demokratik, që është përcaktuar nga afërsia që pati ai me Lëvizjen Patriotike Popullore, dhe idetë e përparuara , që kishin nisur të depërtonin edhe në Turqi. Edhe pse Naimi ngrihet mbi baza idealiste, pikëpamjet e tij filozofike, në thelb ishin përparimtare. Ato përshkohen nga dashuria për atdheun e popullin, për lirinë e njerëzinë dhe nga besimi në të vërtetën e shkencës për udhën e së ardhmes.

Naim Frashëri luajti, përkrah Samiut e pas Kristoforidhit, një rol themelor për shqipen e re letrare, të cilën e shkroi me një pasuri të veçantë fjalori e sidomos frazeologjike, duke u mbështetur kryesisht në gjuhën e popullit, e shkroi të pastër dhe bëri një punë të dukshme për pasurimin e saj, duke e ngritur atë në lartësinë e një gjuhe arti të zhvilluar dhe me kulturë.

Eshtrat e Naim Frashërit shteti shqiptar i solli në Shqipëri në kuadrin e 25 vjetorit të Pavarësisë, më 2 qershor 1937. Ishte ditë e mërkurë, ora 15.30, kur mbërriti arkivoli me vija kuq e zi me eshtrat e Naimit. Shefki Shatku, nënkolonel, Komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë, që i solli eshtrat nga Stambolli, ia dorëzoi arkivolin me eshtrat e Naimit kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Abedin Nepravishtës. I përcjell nga autoritetet, populli dhe Eshref Frashëri nga trungu i Dulellarëve, arkivoli me eshtrat e Naim Frashërit, u vendos në Teqen Bektashiane të Tiranës..

Gjuhët e huaja të përvetësuara nga mësimet private dhe më tej përgjatë shkollimit në Janinë, bënë që, sipas Robert Elsies, Naimi të ishte një shembull parësor i intelektualit osman të shekullit të XIX, që ndihej njëlloj i ambientuar si me kulturën Lindore ashtu dhe Perëndimore.

Naimi është autor i gjithsej njëzetedy veprave: katër në osmanishte, dy në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Duke qenë se ishte në një post delikat si drejtor i këshillit të censurës në Ministrinë e Arsimit të Perandorisë, me mundësi në disa raste për t’i bërë bisht ndalimit të librave dhe botimeve në shqipe nga ana e Portës së Lartë, Naimi e pa të arsyeshme të mos përdorte emrin e mbiemrin, në shumë nga botimet e veta, por të shënonte vetëm ‘nga N.H.’, ‘nga N.H.F.’, ose ‘nga N.F.’.

Bashkë me të vëllain, Samiun, ishin tejet të interesuar për risitë filologjike. Vepra e parë e Naimit qe përpilimi i një gramatike të gjuhës perse: “Rregullat e persishtes sipas metodës së re” (osmanisht e shkruar, Kavâid-i farisiyye dar tarz-i nevîn) më 1871, nënshkruar Mehmet Naim, nëpunës i Drejtorisë së Shtypit. Duke pasur gjithsej ka 168 faqe, kjo vepër është e ndarë në dy pjesë: pjesa e parë ka 65 faqe dhe në atë jepen të dhëna rreth rregullave të gjuhës perse, sidomos për pjesën morfologjike të kësaj gjuhe, kurse pjesa e dytë e cila ka 83 faqe, përbëhet nga katër ushtrime dhe një fjalor në fund me disa fjalë persisht – osmanisht..

I përfshirë nga kultura perse dhe vargjet sufi të Saadiut, Hafezit,etj., shkroi dhe botoi qindra vargje në persisht, duke ndjekur traditën e letërsisë perse dhe modelet e poetëve të parapëlqyer: më 1884 vëllimin me poezi prozaike “Katër stinët” (osmanishte, Fusuli erbea). Më tej shkroi dhe botoi më 1885 vëllimin poetik “Ëndërrimet” (persisht, Tehajjulat). Sipas një studimi të Abdullah Rexhepit. Me shumë gjasë Naimi kishte kënduar edhe Rumiun, duke qenë se gjenden gjurmë të botëkuptimeve dhe ndikime të veprave të tij në opusin naimian..

Naim Frashëri u shqua edhe për poezinë meditative, nisi në shqipet poezinë filozofike (vjersha “Perëndia” 1890). Shkroi dhe proza për të vegjlit dhe bëri disa përshtatje mjeshtërore fabulash të La Fontenit.

E gjithë veprimtaria e tij letrare dhe kulturore ishte e lidhur ngushtë me çlirimin dhe përparimin e vendit, me çlirimin shpirtëror dhe ndriçimin e masave të popullit. Ai kishte besim të plotë në aftësinë e mendjes për të njohur realitetin e për të vënë në shërbim të njeriut njohjen e ligjeve të botës. Kërkonte arsimim për të gjithë, emancipimin e gruas, qeverisjen demokratike, të vendit (një “demokraci prej pleqtë”, pra të një ngjyre shqiptare), ngrinte lart vetitë e karakterit të shqiptarëve (besën, trimërinë, bujarinë), traditat kombëtare që nga lashtësia pellazgjike. Bënte thirrje për miqësi me fqinjët në kushtet e respektit reciprok, shpallte dashurinë në gjithë popujt e racat, ngrihej me forcë kundër Megali Idesë e pansllavizmit, duke admiruar vetitë dhe kulturën e popujve të tjerë (poezinë përparimtare lindore, atë greke, latine, rilindjen evropiane, romantizmin evropian, prej të cilave dhe u ndikua).

Poema atdhetare ”Bagëti e Bujqësija”, që është botuar në Bukuresht më 1886, është vepra e pare poetike, kryevepra e Naimit dhe ja vlen të anlizohet:

Ajo ndahet në dy pjesë: Në pjesën e parë i këndohet bagëtisë, në të dytën bujqësisë. Poema i ngjan veprës së Virgjilit “Bukolika dhe Gjeorgjika”. Dy janë shkaqet që e kanë nxitur poetin të shkruaj këtë vepër,” Subjektive dhe Objektive”, dashuria dhe malli për atdhe dhe fati i bashkëkohëseve, që të mërguar në dhe të huaj, të shtyrë nga propaganda, kishin filluar ta harrojnë dhe ta mohojnë dheun e tyre.

Në këtë poemë, Naimi, si dhe romantikët evropianë, shpreh pakënaqësinë dhe shqetësimin shpirtëror të njeriut të mërzitur nga jeta rrëmujë e qytetit.

“Mendje merr fushat e malet, jashtë, jashtë nga qyteti,

Nga brengat, nga thash e themet, nga rrëmuja nga rrëmeti”

Në vepër përshkruhet plot harmoni natyra. Pamja dhe peizazhi idilik i atdheut. Jepet bukuria e saj parajsore, të cilën e mbush: bagëtia, bariu dhe baresha. Dëgjohet zëri i fyellit dhe xhurasë. Qengji me gas ndjek delen, mëmë e bir, simbolikisht dashuria ndaj mëmës, atdheut. Te kjo poemë, autori, në imagjinatë, krijon parajsën ku do të mblidheshin të gjithë shqiptarët. Përtej pamjeve idilike të kësaj natyre, përshkruhet ndonjë detaj, që s’ka të bëjë me subjektin e poemës, siç është: ”Lypsi i vetmuar” apo “Varri i një udhëtari”. Këtu autori prek dy çështje: Atë të mëshirës për të varfëritë dhe admirimin ndaj punës dhe çështjen e vdekjes, që e kishte trajtuar edhe te disa poezi te tjera të vepra “Endërrimet”.

Naimi, në këtë poemë, shpreh me mburrje identitetin e tij kombëtar, ngase kishte në kohën e tij të tillë, që e kishin mohuar atdheun dhe u vinte keq ta quanin veten shqiptarë.

“Ti Shqipëri më ep nder, më ep emrin shqiptar,

Zemrën ti ma gatove plot me dëshirë dhe me zjarr”

Malli i madh për viset e Shqipërisë e nxit poetin, që së paku në kujtime, të bredhë atje ku e ka kaluar dhe lënë fëmijërinë.

“Ashtu dhe zemra ime më lë këtu, tek jam mua

Vjen me vrap e më dëshirë aty në viset e tua…”

Poeti i strukur në migrim, vetëm në imagjinatë bredh nëpër atë natyrë të qeshur dhe të lulëzuar, ku lozin qengjat, kecërit, dhentë e dhitë, ku vasha bukuroshe përkujdeset për ta. Është një natyrë e tillë, ku poeti gjen gëzimin, që i ka munguar në jetë. Poeti, pastaj, i drejtohet edhe malit Tomor, që është si dëshmitar ngjarjesh të lashta, ngase është dëshira e tij që ta shoh gjithë Arbërinë.

Çështja e dytë, për të cilën do të këndojë Naimi, është bujqësia. Atdheu i tij nuk është vetëm i bukur, por edhe i pasur. Ai, me një angazhim të bashkëkombëseve, mund të marri fizionominë e vendit të zhvilluar dhe të lumtur. Poeti himnizon këtu punën e bujkut dhe fshatarit. Ajo e begaton jetën, prandaj njeriu vazhdimisht duhet të punojë, siç punon, vepron çdo qenie në natyrë. Poeti predikon kultin e punës.

Bujku i cili punon në verë, në dimër rri e prehet. Naimi prapë fut këtu një detaj (degresion), një udhëtar ka mbetur jashtë dhe ngrinë. I zoti i shtëpisë e merr dhe e fut Brenda. Trajtohet këtu mikpritja shqiptare si një veçori e lashtë kombëtare. Pastaj, kur në verë, vajzat lajnë rrobat te lumi, një prej tyre rri mënjanë dhe vajton motrën e vdekur. Edhe nëna plakë, diku në një skutë të jetës, e qan të bijën. Prapë çështja e vdekjes, e cila do të dali si një motiv më vete në disa poezi të tij të mëvonshme. Pjesa e dytë e poemës përfundon me disa mësime moralizuese të autorit. Mbyllet me dëshirat e shumta të poetit për ta pare vendin e lire, të pasur dhe të lumtur.

“Tregom’u dhe Shqipëtarët udhën’e punës së mbarë

Bashkom’i, e bëmi vëllëzër, edhe fjeshtë Shqipëtarë

Falmi Shqipërisë ditën’e bardh’e lirisë…”

Poema, “Bagëti e Bujqësija”, edhe përkundër të metave që ka, si nivelet e ndryshme artistike mes të pjesëve, digresionet, numracioni etj, ka një rendësi të madhe për kohën kur është shkruar, jo vetëm për ndërgjegjen kombëtare, apo dashurinë e thellë ndaj atdheut, por edhe për gjuhën e pasur dhe të pastër, për formën e lartë artistike.

Një tjetër vepër gjurmëlënëse është poema epike “Historia e Skënderbeut”, që u botua më 1898, dy vjet para vdekjes së Naimit. Kjo vepër e fundit, mbeti si testamenti i tij, sepse në të përmblodhi dhe shprehu me frymëzim të fuqishëm idealet për lirinë e Shqipërisë dhe për futjen e saj në rrugën e përparimit.

Vepra doli në një çast historik tepër të mprehtë: Perandoria Osmane po shkonte drejt fundit të saj dhe rreziku i copëtimit të vendit tonë nga shtetet shoviniste ishte shumë i madh. Kërkohej më shumë se kurrë që ndërgjegjja kombëtare të forcohej dhe, veç kësaj, te shqiptarët të krijohej mendësia se ishte e drejta e tyre të jetonin të lirë si komb më vete në trojet e lashta stërgjyshore. Vepra e Naimit bënte thirrje dhe nxiste shqiptarët t`i dilnin zot vendit të tyre në këto kushte, duke kryer me nder detyrën atdhetare.

Breza të tërë patriotësh kishin ëndërruar të kishin një vepër për heroin kombëtar, Skënderbeun. Këtë dëshirë e realizoi Naimi me poemën e vet madhore, e cila lëshoi hapur e me forcë kushtrimin për të rrokur armët, për të shkundur zgjedhën turke e për ta mbrojtur atdheun nga çdo rrezik. Ajo tingëlloi si kushtrim i bashkimit të shqiptarëve rreth flamurit të Skënderbeut.

Vepra “Historia e Skënderbeut” është një poemë epike e përbërë nga 22 këngë. Ngjarjet ndjekin rendin kohor: fillojnë me dërgimin e djemve të Gjon Kastriotit peng të sulltanit dhe mbarojnë me vdekjen e Skënderbeut dhe pasojat e rënda që ndoqën. Në përgjithësi vepra i përmbahet historisë, ndonëse ka personazhe të krijuara prej poetit.

Në qendër të poemës është figura e Skënderbeut. Këtë figurë Naimi e ka vizatuar në përputhje me idealin e tij romantik, në dritën e idealeve të humanizmit evropian e në frymën e Rilindjes. Pra e idealizon figurën e heroit tonë.

Për Naimin Skënderbeu është personifikim i të gjitha vlerave: i trimërisë, i urtësisë, i bukurisë fizike e morale.

Naimi e paraqet Skënderbeun me tiparet e një heroi legjendar, të luftëtarit kreshnik dhe të atdhetarit të flaktë, që mbi gjithçka vë atdheun, edhe mbi interesin e tij.

Në poemë e gjejmë Skënderbeun një udhëheqës me aftësi të rralla, që diti të bashkonte të gjithë shqiptarët rreth idealit të madh të lirisë. Ai është organizator dhe strateg i madh në luftë, po aq sa është edhe luftëtar që bie “si rrufe” mbi armiqtë dhe i shpartallon. Si prijës i urtë popullor ai është simbol i lirisë, i traditave heroike të popullit, i idealeve shoqërore e demokratike që i kishte vetë poeti. Skënderbeu paraqitet me një botë tepër humane. Është i dashur e i thjeshtë me njerëzit, ka një mall përvëlues për atdheun kur jeton larg tij, qan me lot të hidhur kur merr vesh vdekjen e njerëzve të afërt dhe të zezat që e gjetën Shqipërinë. Në çdo çast është njerëzor e fisnik.

“Perëndia”, spikat qartë një nga elementet bazë të botëkuptimit të Naimit,

Në panteizmin e Naimit depërton edhe humanizmi, besimi i madh i poetit te njeriu, që është qenia më e lartë e gjithësisë, sepse tek ai, sipas poetit, personifikohet vetë

Hyjnia:

Zemr` e njeriut në jetë

Është vend i perëndisë.

Poeti i këndoi bukurisë së vashës, para së cilës mrekullohet edhe në të zbulon një pjesë të bukurisë universale. Ai e koncepton atë si shfaqje të përsosmërisë njerëzore, të harmonisë dhe bukurisë hyjnore. Ndihet në to edhe ndikim i poezisë orientale. Heroi lirik të kujton bilbilin, kurse vajza e dashur trëndafilin, figura konvencionale të asaj poezie. Ndjenja e poetit është platonike, abstrakte, dhe nuk ka atë shfaqje konkrete si në lirikën popullore ose më vonë si në poezinë e Çajupit. Si romantik, Naimi këndoi më shumë vuajtjet që sjell dashuria, sesa gëzimet e saj. Në këto ndjenja, zbulohet një zemër shumë e ndjeshme dhe mbi të gjitha, shumë njerëzore. Dashuria për poetin është gjithmonë një ndjenjë e lartë, fisnike dhe e pastër.

Naim Frashëri luajti, përkrah Samiut e pas Kristoforidhit, një rol themelor për shqipen e re letrare, të cilën e shkroi me një pasuri të veçantë fjalori e sidomos frazeologjike, duke u mbështetur kryesisht në gjuhën e popullit, e shkroi të pastër dhe bëri një punë të dukshme për pasurimin e saj, duke e ngritur atë në lartësinë e një gjuhe arti të zhvilluar dhe kulture.

Vdekja e poetit qe një zi e vërtetë kombëtare. Shqiptarët kishin humbur atdhetarin e kulluar, apostullin e shqiptarizmës, poetin e madh. Dhembjen dhe vlerësimin për Naimin e shprehu bukur elegjia e Çajupit, që niste kështu:

Vdiq Naimi, vdiq Naimi,

moj e mjera Shqipëri,

mendjelarti, zemërtrimi,

vjershëtori si ai.

Naim Frashëri vuri themelet e letërsisë kombëtare shqiptare. Vepra e tij shënoi lindjen e një letërsie të re me vlera të vërteta artistike. Ajo shprehte aspiratat e shoqërisë shqiptare të kohës dhe ndikoi fuqishëm në luftën e saj për liri e progres.

Naimi krijoi traditën e letërsisë patriotike, qytetare, ai solli në letërsi botën shqiptare, aspiratat jetike të popullit.

Në veprat e tjera te Naimit hasim edhe me motivet filozofike të tij. kështu te lirikat filozofike gjejmë përsiatjet e poetit për botën, për jetën dhe vdekjen, për njeriun, perëndinë, për kohën që shkon pa kthim. Për herë të parë në letërsinë shqiptare trajtohen kaq gjerë përfytyrime të tilla filozofike, një botë përjetimesh që kanë në qendër njeriun. Me sinqeritet e me gjuhë plot emocione, Naimi shpreh ide humane, në “Lulet e verës” e gjetiu dhe mund të themi se Naimi themeloi në letërsinë shqiptare traditën e poezisë së mendimit.

Dashuria për Atdheun, popullin dhe njeriun, krenaria kombëtare dhe besimi në të ardhmen, ideja e madhe e çlirimit, formojnë thelbin romantik të veprës së tij. Naimi e afroi letërsinë me popullin, duke trajtuar tema të reja, të ndryshme nga ato të letërsisë së vjetër, temat e problemet e kohës.

Në formimin e Naimit si poet ndikuan disa faktorë, por faktori kryesor ishte jeta e popullit të vet dhe lëvizja e tij për çlirim kombëtar.

Naimi njohu disa tradita poetike të huaja, prej të cilave mori elemente që u tretën mjaft natyrshëm në veprën e vet. Por krijimtarisë së tij vulën e origjinalitetit ia vuri jeta dhe tradita historike e artistike e populli të vet. Traditat poetike popullore, që përbën një nga burimet e formimit të tij si poet, i dha shumë më tepër nga çdo traditë tjetër. Lidhja me të u shpreh jo vetëm në gjuhën e poezisë së Naimit dhe në figuracionin e pasur, por, në radhë të parë, në përmbajtje dhe në frymën e saj.

Naimi është bilbili i gjuhës shqipe, mjeshtër i fjalës. Vepra e tij vuri bazat e gjuhës letrare kombëtare shqipe, e cila do të njihte më vonë një zhvillim të mëtejshëm, për të arritur gjer në shqipen e sotme letrare kombëtare të njësuar e të zhvilluar. Tradita që krijoi Naimi, është e gjallë dhe frymëzuese edhe në jetën e shoqërisë sonë të sotme. Naimi më tepër se shkrimtar, është poeti më i madh i Rilindjes sonë Kombëtare, është atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit dhe i kulturës shqiptare.

Ndikimi i Naim Frashërit, gjatë jetës dhe pas vdekjes ishte i madh, jo vetëm te shkrimtarët shqiptarë të kohës, por edhe të periudhës së mëvonshme. Pas Çlirimit u vunë në pah dhe u çmuan gjerësisht meritat dhe vlerat e punës dhe të krijimtarisë së tij, përmes studimesh të ndryshme. Ribotimet e veprave të tij janë të shumta; përveç tyre janë bërë edhe disa botime kritike shkencore të veprave të Naimit.

Emrin e Naim Frashërit e mbajnë shkolla dhe institucione të ndryshme. Për meritat kulturore në Shqipëri jepet urdhri që mban emrin e poetit kombëtar.

Shteti iranian në shenjë nderimi për kontributin e tij në gjuhën perse i kushtoi një emetim special pullash postare me imazhin e poetit Frashërlli.

Tituj të veprave:

Tejhyjylat (Ëndërrimet, 1885)

Shqipëria (1880, botuar më 1897)

Bagëti e Bujqësi, 1886

Dëshira e vërtetë e shqiptarëve (O alithis pothos ton Alvanon)

Vjersha për mësonjtoret e para

E këndimit të çunavet këndonjët

oreja, (në dy vëllime, me poezi, lexime të

ndryshme, njohuri të para shkencore humanitare)

Histori të përgjithshme

Lulet e verës, 1890

Mësimet, (proza patriotike dhe të moralit)

Fjala flutarake, (vjersha) 1894

Historia e Skënderbeut, (poemë epike) 1898

Qerbelaja (poemë fetare)

Perëndia, 1890

Fjalët e Qiririt (publikuar për herë të parë në numrin e parë të revistës “Drita”)

Për ndërtimin e kësaj eseje janë përdorur shkrime nga interneti, si: Wikipedia, Bezati, Elsie, Abdulla Rexhepi, Jahë Sadrija, etj.

Nga Libri im në Botim “ATDHETARË TË SHQUAR”

Filmi “Zgjoi” filloi rrugëtimin e tij në New York

by


Nga Agim Aliçkaj

Filmi nga Kosova “Zgjoi” në rrugëtimin e tij është shfaqur mbrëmë edhe në New York- Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aktorja e njohur shqiptare, Yllka Gashi, e cila është protagoniste kryesore në film, ka publikuar në llogarinë e saj zyrtare në Facebook disa fotografi, nga premiera e dhënë në New York. Në llogarinë e saj të një seti të fotografive, ajo ka falënderuar të gjithë pjesëmarrësit, ndërsa ka bërë të ditur se pjesë e audiencës ishte edhe miku i madh i shqiptarëve, kongresmeni amerikan Eliot Engel: « Falemnderit shumë të gjithë atyre që na nderuan me ardhjen e tyre. Në mesin e të pranishmëve ishte edhe kongresmeni Eliot Engel, mik i madh i shqiptarëve i cili na nderoi e komplimentoi për punën tonë! ». Ajo po ashtu shkruan se premiera e filmit « Zgjoi » do të shfaqet në New York në kineman Film Forum deri me 18 Nëntor. Megjithatë, ajo sqaron se për më shumë informata për shtete tjera në Amerikë, vizitoni faqen www.zeitgeistfilms.com. Filmi ishte i fuqishëm me vlera dhe porosi të shumta:
– Pasojat e luftës jan shkatërruese për viktimat e pafajshëme.
– Njeriu është më i fortë se guri, mbijetesa është kuptimi i jetës.
– Kriminelët që shkaktojnë lufta duhet të ndiqen dhe të dënohen me çdo kusht përgjithmonë.
– E thotë kënga popullore: “Ah Serbi moj shtrigë e vjetër”.
– Politikanët të cilët tentojnë të falin krime dhe bëjnë kompromise për interesa personale apo partiake duhet të zhduken nga jeta politike. Kur shihet ky film qanë zemra. Fahrijen, gratë e Krushës dhe të gjitha nënat, motrat dhe bijat tona që përjetuan krimin, ky film i bënë më të forta dhe më të respektuara. E bën më të fortë edhe mbarë popullin e Dardanisë në përpjekjet legjitime për liri, pavarësi dhe ndërtim të shtetit. Duhet të shpresojmë se liderët tanë të rinj dhe shumë të aftë, Presidentja Vjosa Osmani dhe Kryeministri Albin Kurti do të bëjnë më shumë për zbardhjen e fatit të të pagjeturve dhe ndëshkimin e kriminelëve të luftës. Të lumtë Blerta Basholli për këtë vepër të madhe! Të lumtë Yllka Gashi për interpretim të shkëlqyer dhe përjetim të rrolit. Të lumtë Yllka për guximin që tregove, si artiste me vlerë pa ngjyrë politike, të kërkojsh nga Spanja njohjen e pavarësisë së Republikës së Kosovës. Të shpresojmë se mësojnë nga shembulli yt edhe shumë personalitete tjera shqiptare me famë botërore si Dua Lipa dhe Rita Ora. Kërkesa për njohje të pavarësisë nuk është politike, ajo është kërkesë ekzistenciale e popullit të Dardanisë, kërkesë për të drejtën e tij të jetoj i lirë dhe i pavarur në tokat e veta stërgjyshore. Për mua dhe bashkëshorten time Sadete Aliçkaj natyrisht që Ishte kënaqësi të takohemi me Yllkën për një bisedë të shkurtër me vlerë të madhe.

‘Vera Andrron Detin’ e fiton çmimin Grand Prix të Tokios

by


‘Vera Andrron Detin’ me regji nga Kaltrina Krasniqi dhe skenar nga Doruntina Basha është shpërblyer me Grand Prix / The Governor of Tokyo Award, çmimin kryesor të edicioni të 34t të Festivalit Ndërkombëtar të Filmit në Tokio, ku edhe shfaqi premierën aziatike javën qe shkoi.

“Janë disa arsye pse ky lajm më ka emocionuar shumë. E para, Kosova nuk ka qenë kurrë më parë në këtë festival prestigjoz. Pastaj, kryetarja e jurisë – Isabelle Huppert – ka qenë dhe mbetet aktorja ime më e preferuar e të gjitha kohërave. Dhe e fundit, por jo nga rëndësia, kinematografia japoneze ka qenë gjithmonë pikë reference në rritjen time profesionale, andaj ky çmim më nderon tej mase.” U shpreh regjisorja e filmit Kaltrina Krasniqi.

Në film përditshmëria e qetë e Verës (64) çrregullohet nga vetëvrasja e papritur e burrit të saj që hapë rrugë për njëparadë të padëshiruar kërcënimesh nga kusherinjtë që pretendojnë të kenë pronësi mbi shtëpinë e familjes së tyre nëfshat. Kur tendencat e një skeme të nëntokës fillojnë të dalin në pah, bota e Verës përballet me rreziqe të cilat duket se dota fundosin atë. Frika dhe mosbesimi, shtyejnë Verën të marrë fatin e familjes në duart e saj.
E zhytur në një atmosferë të tensionuar, “Vera Andrron Detin” është një portret intim por edhe univerzal i një gruaje e cilalufton një realitet të vrazhdë pabarazishë gjinore thellë të rrënjosura në shoqëri edhe në ditët e sotme’.

Në film luajnë: Teuta Ajdini Jegeni, Alketa Syla, Refet Abazi, Astrit Kabashi, Arona Zyberi, Aurita Agushi, Ilire Vinca, Xhevat Qorraj, etj. Drejtoreshë e fotografisë: Sevdije Kastrati; Producent: Shkumbin Istrefi.

Vera andrron detin’ është bashkëprodhim në mes të Kosovës (Puntoria Kreative Isstra, Vera Films), Maqedonisë së Veriut (Dream Factory) dhe Shqipërisë (Papadhimitri Productions) i mbështetur nga Qendra Kinematografike e Kosovës, Agjencia e Filmit e Maqedonisë së Veriut dhe Qendra Kombëtare e Kinematografisë – Shqipëri.