Kosta Nake/

Në se te vëllimi i parë “Vallja e yjve” udhëtimi poetik fillonte nga qielli, katër vite më vonë udhëtimi fillon nga toka, nga poeti, nga zemra prej së cilës del një yll, ylli i jetës, ylli i bukurisë dhe prej këtej mund t’i bashkohet qiellit. Trupi dhe shpirti janë dy boshtet kryesorë që formojnë tërësinë e qëndrueshme të njeriut, që bashkojnë dhe udhëheqin gjithë proceset fizike dhe mendore. Prej këtu fillojnë e marrin udhë konceptet mistike, fetare, filozofike dhe poetike. Kur flasim për procese fizike, kemi parasysh gjakun, limfën dhe sistemin nervor. Këto nuk janë pjesë arealit poetik të Lasgushit. Kur flasim për procese mendore kemi parasysh funksionin e trurit që i ka zyrat qendrore te logjika, pastaj zbresim më poshtë në një hapësirë ku lindin dhe lulëzojnë ndjenjat. Pikërisht kjo është fusha ku zbarkon sonda poetike e Lasgushit dhe në këtë mjedis përftohet një ndërveprim harmonik edhe me organet e shqisave dhe gjithçka sjell një prodhim shpirtëror që nuk ka shtysë eksplorimin por ndijimin. Zemra duket sikur fiton pavarësi nga truri dhe merr rolin e ekzekutorit mendor, e demonstruesit të emocioneve dhe pasionit, sikur është kthyer në një xhep ku grumbullohet dhe shpërndahet dashuri, bukuri, dhembshuri. Domethënës është largimi i Lasgushit nga bota dhe gjuha e urrejtjes që mund të jetë edhe një nga shpjegimet për atë adhurim të qëndrueshëm të lexuesve ndaj Veprës së tij.

Ka një leksik karakteristik në poezitë e Lasgushit që mund ta konsiderojmë si një tufëz fjalësh të hipotekuara në pasurinë e tij letrare, si “familjet e fjalëve” llaftari – llaftarohem – i llaftaruar – llaftarisht, zembër – zembërohem – i zembëruar, dhemshuri – dhemshurohet – i dhemshuruar – dhemshurisht, përvëlim – përvëlohet – i përvëluar, zhuritet – i zhuritur, etj. Por kryefjala e vëllimit të dytë është zemra, fillesa e hapjes dhe formimit të vetëdijes komunitare, fillesa e ngarkesës më hyjnore të shpirtit – dashurisë, gjeneratori i trupit dhe i shpirtit. Nga pikëpamja sasiore zemra “pushton” pothuaj të gjitha poezitë, por edhe larmia e togfjalëshave ku ajo përfshihet është mjaft e madhe: Del nga zemra, qan zemra, zemra ndjen, m’u bë zemra me besë, gjuha e zemrës, dashuri e zemrës, fundi i zemrës, thelbi i zemrës, shok prej zemre, zemërëz e vrarë, zemër e përvëluar, zemër e shkretë, zemër e thyer, zemër e plasur, zemër e qetë, zemër-lehtë, zemër e mbushur me farmaq, etj.

Me fillimin e këqyrjes së vëllimit të dytë nga zemra, kemi paralajmëruar edhe tematikën kryesore të tij trupëzuar e qëndisur në lirikat e dashurisë. Veçanësi përbën mungesa pothuajse e plotë e fjalës “e dashur” dhe zëvendësimi i pjesshëm me fjalët “vogëloshe”, “vashë”, “çupë”, “motër” që metaforizohen si flutur (f.179), lule që çel parëvera (f.180), pëllumbeshë (f.201).

Gjatë leximit mund të përjetojmë kristalizimin e dy karakteristikave të poezive lirike:

Së pari, largësia mes dy të dashuruarve që nganjëherë perceptohet si mërgim: “net-për-net më rri larguar” (f.191), përfytyrimi i së dashurës “me mall në mërgim.” (f.192)

Së dyti, portretizimi i vajzës së dashur, bukuria e së cilës i jep dashurisë përmasa të perëndishme me “leshërat – valle sumbullash e ruazash” (f.165), “floku – fije ar” (f.175), “buzë e shkruar” (f.173), “goja lëng qershi/ gjiri llaftari” (f.181), “trup kalliri” (f.202), “hunda si qiri” (f.209). Dy poezi marrin ngacmim nga një pjesë e trupit dhe ndalen gjerësisht. “Dora jote ledhatarja” (f.189) vjen nga një pikë vështrimi që s’e ka parë askush tjetër para tij “i dha hëna pah të ndezur, pluhur të artë i fali ylli” dhe finalizohet si urë komunikimi me zemrën dhe shpirtin. Poezia me pjesën tjetër është për buzën miturishte, buzën e zhuritur me shkallëzimin rritës: “u ndez e mori valë, ajo u poq, ajo u doq.” (f.187)

Në se të dy vëllimet strukturohen si dashuri e djalit për vajzën, përjashtim bën poezia “Po qan vasha në shtëpi” (f. 204), ku është vajza e dashuruar marrëzisht pas djalit duke marrë në sy pengesat dhe rreziqet në një shoqëri patriarkale.

Te lirikat e natyrës hapësira më e njohur është ajo e liqerit, pasqyra ujore më e bukur jo vetëm për Shqipërinë. Liqeni i Ohrit është syri i kaltër i Ballkanit. Galiçica nga lindja dhe Çervenaka nga perëndimi janë dy anët e djepit ku përkundet liqeri në një shkëmbin të ndërsjelltë ujërash dhe ngjyrash. Është simboli i jetës, i pastërtisë dhe shpresës, është simbol i nënvetëdijes dhe i thellësive të fshehta të shpirtit. Në një rrafsh më të gjerë, lirikat e natyrës kulmojnë me poezinë “Dritë fshehtësije” ku ka diçka naimiane në apostrofat shpërthyese të fillimit dhe në vargun 18-rrokësh lasgushian, më të gjatit varg të matur në letërsinë shqiptare:

“O greminë! O fusha pllajash! O shkëmbinj! O brigje t’artë!

O ju qiej shkretëtirash tej-për-tej aq të këqyrshmë!

Ti përflakje mëngjezore! Hark ylberi-i shtatëgjyrshmë!

Botë yjsh! Botë hënash! Botë djejsh me gji të zjarrtë!” (f.151)

Lirikat e dashurisë dhe të natyrës bëjnë një hap prapa për një çast, ashtu si vala e detit nga bregu, për të krijuar një hapësirë ku të shkruhet ngjarja e madhe e Pavarësisë dhe të lartohet figura e Plakut të Vlorës me ciklin “Rapsodi popullore.” Përmbajtja transformuese realizohet përmjet një ritmi që i ngjan një marshi triumfi, kurse katër vargje kanë një enumeracion onomatopeik dhe e kthejnë poetin në një trumpetar të atdhetarisë.

“Rroftë! – fusha oshëtiu,

Rroftë! – pylli uturiu,

Rroftë- e deti ja buçiti,

Rroftë-e pushka ja kërciti.” (f.153)

Bashkëngjitur me tri poezitë kushtuar 28 Nëntorit është një poezi kushtuar Asdrenit që ngrenë një urë atdhetarie bashkë me ciklin “Vallja e dherit” te vëllimi paraprijës “Vallja e yjve” me një fokusim te figura e madhe e rilindasit Naim Frashëri, te vepra e tij letrare dhe ndihmesa në çështjen kombëtare. Poezia “Naim Frashërit” (f. 37) ka peshën e një poeme që vjen me vargun 16-rrokësh të poetit:

“Gjuha: shpirt i shent’ i kombit, që kalon dyke kënduar!

Gjuha: zjarr ku djeg me dritë një mendim i frymëzuar!

Gjuha: afsh i gjall’ i jetës, shpat’ e ndritur e lirisë!

Gjuha: yll i vjershërisë! Gjuha: verb i Perëndisë!” (f. 42)

Poezia “Përjetësia” (f. 209) përbën një deklaratë që mund të lexohet si tekst dashurie dhe si nëntekst filozofik i marrëdhënies së poetit me lexuesin sjellë përmes enumeracionit, përsëritjes dhe aliteracionit:

“Kur jam në shpirtin tënd,

Jam domosdo

Dhe jashtë shpirtit tënd prej vetvetiu:

Në mal që mendjen ty ta shqetëson,

Në hon që mendjen ty ta turbullon,

Në det që mendjen ty ta llaftaron,

Në qjell që mendjen ty ta qjellëson,

Në djellë që mendjen ty ta djellëson,

Në botë mendjen që ta botëson.”

Me karakter filozofik është edhe poezia përmbyllëse e këtij vëllimi “Kush ma njohu dhemshurinë” (f. 221), një shpjegim i vetë poetit për magjinë e poezisë së tij, që në një Shqipëri të prapambetur, bukurinë e jetës e gjen te natyra, te dashuria dhe historia e vendit të vet, prandaj vendin e poezisë vajtimtare e zë poezia përshkruese dhe meditative.

“Po në qaj dhe zjej me vete,

S’dëshpërohem kurrsesi,

Ndaj i ndjej së mjerës jetë

Vetëm mall e dashuri.”

(Vëllimi poetik “Ylli i zemrës” (1937) i Lasgush Poradecit, Vepra 1, Poezia, Tiranë 2009)

Prof. Dr. Besim Muhadri

(Universiteti “Fehmi Agani” Gjakovë/

Faik Konica është padyshim një nga personalitetet më të rëndësishme të kulturës shqiptare, jo vetëm të gjysmës së parë të shekullit XX. Me të drejtë ai cilësohet si babai i publicistikës dhe kritikës letrare shqipe, duke qenë se veprimtaria e tij e gjerë dhe origjinale në këto fusha ishte e para e këtij lloji, në një kohë kur kultura dhe letërsia shqiptare ende ishin të pazhvilluara.

I lindur dhe i rritur në një periudhë shumë të vështirë për Shqipërinë dhe shqiptarët, kur kombi ynë ndodhej në një gjendje kritike, Konica u detyrua të luftojë në shumë fronte njëkohësisht. Ai angazhoi penën dhe mendjen e tij brilante për t’i zgjuar shqiptarët nga gjumi letargjik, duke lobuar pa pushim në qarqet diplomatike ndërkombëtare për çështjen shqiptare, pavarësinë dhe zhvillimin e vendit, që vuante ende nga robëria shumëshekullore.

Nga ky këndvështrim, Konica na shfaqet si një figurë shumëdimensionale: publicist, kritik letrar, eseist, diplomat dhe mbi të gjitha mbrojtës i palodhur i interesit kombëtar. Kontributi më i madh i tij shfaqet qartë përmes revistës “Albania”, themeluar më 25 mars 1897 në Bruksel. Kjo revistë ishte një platformë themeluese e mendimit shqiptar në fusha të ndryshme, e cila fillimisht u botua në Bruksel (1897-1901) e më pas në Londër nga viti 1902 deri në vitin 1909, kur edhe u mbyll.

Në faqet e revistës “Albania” Konica trajtoi me mjeshtëri temat historike, letrare, gjuhësore dhe problemet socio-kulturore të popullit shqiptar. Qëllimi kryesor i revistës dhe vetë Konicës ishte zgjimi i vetëdijes kombëtare, promovimi i emancipimit kulturor dhe shoqëror të shqiptarëve, si dhe forcimi i ndjenjës kombëtare. Revista u botua në gjuhën shqipe, frënge, pjesërisht në turqisht por edhe anglisht, duke u kthyer në një enciklopedi të vërtetë informative dhe një tribunë intelektuale, ku botuan krijimet e tyre shumë emra të njohur të kulturës shqiptare si Filip Shiroka, Luigj Gurakuqi, Andon Zako Çajupi, Fan S. Noli, Hilë Mosi, Shtjefën Gjeçovi, ndër shumë të tjerë.

Pas mbylljes së revistës “Albania” më 1909 në Londër, Konica u ftua nga diaspora shqiptare në Amerikë, ku drejtoi gazetat “Dielli” dhe më pas “Trumpeta e Krujës”. Në bashkëpunim me Fan Nolin, Qerim Panaritin e të tjerë, ai dha një kontribut vendimtar jo vetëm në publicistikë, por edhe në diplomaci, sidomos gjatë Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, duke mbrojtur interesat kombëtare të Shqipërisë.

Publicistika e Konicës, veçanërisht ajo e realizuar për 12 vjet rresht në revistën “Albania”, por edhe në gazetën “Dielli”, shquhet për nivelin e lartë mjeshtëror, argumentimin e fuqishëm, frymën e thellë satirike dhe kritikën e pamëshirshme ndaj prapambetjes, injorancës dhe fenomeneve negative shoqërore. Konica përdori publicistikën për të trajtuar tema kombëtare, historike, politike e kulturore, duke kërkuar rrugëdalje drejt një Shqipërie të lirë dhe moderne. Ai luftoi gjithashtu për krijimin e një gjuhe letrare të njësuar, një çështje që mbeti e pazgjidhur për shumë kohë.

Pavarësisht talentit të tij të jashtëzakonshëm, pjesa më e madhe e krijimtarisë së tij mbeti e pabotuar ose e papërfunduar. Përjashtim bën vepra e tij “Nën hijen e hurmave”, ndërsa përmbledhja tjetër “Kandili i kuq” mbeti në dorëshkrim. Por kjo nuk e zvogëlon aspak rolin dhe rëndësinë e tij në letërsi dhe kulturë. Vepra e Konicës në publicistikë, eseistikë, polemika dhe trajtesa mbetet dëshmi e qartë e një personaliteti të jashtëzakonshëm intelektual, atdhetar dhe kulturor.

Disa zëra kritikë, të cilët e quajtën Konicën “një shkrimtar të parealizuar” pasi nuk botoi shumë vepra të plota, janë kundërshtuar fuqishëm nga studiuesit e tij. Studiuesi nga Tetova, Fatmir Sulejmani, thekson se rëndësia e jashtëzakonshme e kontributit të tij është lehtësisht e verifikueshme përmes çdo shkrimi që ai ka lënë.

Ndërsa studiuesja shkodrane Ledri Kurti e konsideron profilin kritik të Konicës si shumëdimensional dhe unik. Sipas saj, Konica është artisti-kritik, i cili përmes kritikës dhe prozës së tij solli një estetikë dhe shije të re në kulturën shqiptare, duke e bërë atë pararendës të prozës moderne dhe kritikës bashkëkohore.

Në përfundim, mund të thuhet se Faik Konica mbetet themeluesi i modelit kritik e kulturor në letërsinë shqiptare. Ai ishte një publicist dhe kritik letrar i shkëlqyer, por edhe atdhetar i madh, diplomat, poet, prozator, gjuhëtar dhe përkthyes, duke qenë kështu një nga personalitetet më të shquara shqiptare të fundit të shekullit XIX dhe gjysmës së parë të shekullit XX.

Për veprën e tij kanë shkruar emra të njohur të letërsisë dhe studimeve shqiptare, si: Fan. S. Noli, Vangjel Koça, Refat Xh. Gurrazezi, Nonda Bulka, Gijom Apolineri, Luan Starova, Namik Resuli, Arshi Pipa, Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli, Qerim M. Panariti, Martin Camaj, Rexhep Qosja, Kristo Frashëri, Jup Kastrati, Dhimitër Fullani, Alfred Uçi, Sabri Hamiti, Xhevat Lloshi, Janet Byrom, Ymer Jaka, At Artur Liolin, Nasho Jorgaqi, Ymer Çiraku, Sali Bashota, Miokom Zeço, Fatmir Sulejmani, Ledri Kurt, Ilir Ikonomi etj.

Albert Vataj/

Fati, por jo vetëm ai. Edhe mundësia, përkushtimi dhe zelli për të dhënë më të mirën, me mish e me shpirt, i dhanë Mikel Kodhelit jo vetëm mbiemrin Marubi, gurthemelin e një arti të mirëfilltë dhe të një shprehjeje figurative që e bëri fotografinë dëshmi të përhershme të historisë, por edhe një prej trashëgimive më të çmuara të fotografisë në Ballkan. Nuk ishte thjesht një bekim i rastësisë, por një meritë e fituar me punë e përkushtim. Keli e mbajti këtë barrë si një mision, e pruri si detyrim dhe e ofroi si një blatim për shenjtërinë, në të cilën ai besoi me devocion.

Shkodra dhe Shqipëria, fotografia dhe arti, historia dhe identiteti shqiptar, morën prej tij po aq sa edhe i dhanë në shenjë shpërblimi. Ai nuk ishte thjesht një fotograf, por një memorizues i përhershëm i kohës, një dëshmitar i heshtur i ndryshimeve dhe një mjeshtër i pavdekësimit të së tashmes për brezat e ardhshëm.

Nga Mikel Kodheli në Kel Marubi – Rrugëtimi i një mjeshtri

Mikel Kodheli, i njohur më vonë si Kel Marubi, hyri në botën e fotografisë që fëmijë, duke punuar si ndihmës në studion e Pietro Marubit, së bashku me vëllanë e tij, Matinë. Rreth vitit 1885, mjeshtri i tij e dërgoi në Trieste për t’u perfeksionuar në fotografinë profesionale nën kujdesin e Guglielmo Sebastianutti-t. Aty ai njohu teknika të avancuara, të cilat më vonë do t’i sillte në Shqipëri, duke pasuruar më tej traditën e nisur nga Marubi i parë.

Pas vdekjes së Pietro Marubit në vitin 1903, Kel Marubi trashëgoi jo vetëm studion dhe mjeshtërinë e fotografisë, por edhe mbiemrin e mjeshtrit të tij, në shenjë respekti dhe vazhdimësie të një tradite që tashmë kishte marrë një dimension të ri.

Përveçse një mjeshtër i fotografisë, Kel Marubi ishte edhe një patriot i përkushtuar. Ai u përfshi në lëvizjet për pavarësinë e Shqipërisë, duke e bërë studion e tij një qendër aktivitetesh patriotike. Në vitin 1908, në shtëpinë e tij u themelua klubi i parë patriotik “Gjuha Shqipe”, ndërsa në vitin 1913, flamuri i pavarësisë që u ngrit në Bashkinë e Shkodrës ishte qëndisur nga vajza e tij, Bernardina.

Studioja e tij u kthye në një vendtakim për figurat kryesore politike të kohës, ndërsa në vitin 1926 ai u emërua fotograf zyrtar i Mbretit Zog I, duke e dokumentuar me mjeshtëri jetën e mbretit dhe ngjarjet kryesore të periudhës.

Kontributi në fotografinë shqiptare dhe evropiane

Puna e Kel Marubit nuk ishte thjesht një vazhdim i traditës, por një përparim i madh teknik dhe artistik. Ai e zhvilloi më tej fotografinë shqiptare duke eksperimentuar me pajisje më moderne, duke kaluar nga pllakat e qelqit te filmi celuloid dhe duke u fokusuar te portretet, peizazhet dhe dokumentimi i ngjarjeve historike.

Arkivi i tij, që sot përbën një pjesë të rëndësishme të Muzeut Kombëtar të Fotografisë “Marubi” në Shkodër, është një pasuri e rrallë me mijëra negativë në xham, të cilët ofrojnë një pasqyrë unike të jetës shqiptare në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX.

Fotografitë e Kel Marubit nuk ishin vetëm dokumentime të ngjarjeve, por edhe vepra arti. Aftësia e tij për të kapur emocionet dhe karakterin e subjekteve e ngriti fotografinë shqiptare në një nivel të ri. Ai krijoi portrete të fuqishme të figurave historike, skena të jetës së përditshme, panoramave të qyteteve dhe fshatrave shqiptare, duke ndihmuar në ruajtjen e një trashëgimie kulturore që përndryshe mund të ishte humbur.

Trashëgimia dhe ndikimi i tij

Pas Kel Marubit, traditën e vazhdoi i biri, Gegë Marubi, i cili e futi fotografinë shqiptare në epokën moderne. Kel Marubi e bëri fotografinë shqiptare të njohur edhe jashtë kufijve të vendit. Ai ishte i ftuar për të fotografuar Familjen Mbretërore të Malit të Zi, ndërsa puna e tij u vlerësua në rrethe artistike ndërkombëtare.

Në vitin 1970, arkivi i tij, që përmbante mbi 150,000 negativë, u ble nga shteti shqiptar për t’u ruajtur si pasuri kombëtare. Fotografitë e tij janë botuar në disa albume të rëndësishme, si “Gjurmë të Historisë Kombëtare në Shkodër” (1982) dhe “Nga Lumière” në Francë. Për nder të kontributit të tij dhe të familjes Marubi, shkolla e parë shqiptare e filmit dhe fotografisë u emërua “Akademia e Filmit dhe Multimedias Marubi”.

Një emër që mbetet i pavdekshëm

Kel Marubi nuk ishte thjesht një mjeshtër i fotografisë, por një ruajtës i kujtesës kombëtare. Ai e pa fotografinë jo si një mjet të thjeshtë dokumentimi, por si një formë arti që shpalos historinë, identitetin dhe shpirtin e një kombi.

Puna e tij është një testament i fuqisë së imazhit për të mbajtur gjallë historinë. Ashtu si ai vetë u bë pjesë e dinastisë Marubi, edhe trashëgimia e tij vazhdon të jetojë, duke na dhënë mundësinë të shohim të shkuarën me sytë e së tashmes.

Foto: https://commons.m.wikimedia.org/…/File:Kel_Marubi_(self…

Kristaq BALLI

Lindy Hop” është titulli i një vallëzimi të famshëm ritmik amerikan në çift që lindi dhe evoluoi në komunitetet afro-amerikane në Harlem, New York gjatë viteve 1920-1930 fillimisht me muzikën xhaz të asaj kohe e më tej si një përzierje e shumë ritmeve muzikore të asaj kohe si tap, brëkuej, çarleston,etj. Është një dancim tepër ekspresiv, i gëzuar, i papërmbajtur, i harlisur,  eksploziv, spontan e plot improvizime, me lëvizje të thukëta thuajse akrobatike të çdo pjese e muskuli të trupit, por edhe plot harmoni midis dy partnerëve; me qindra hapa individuale, apo të sinkronizuara, figura hapësinore, pirueta e salto eterike, me afrime intime, përqafime, largime, me tërheqje e shtyrje  të sinkronizuara e sensuale, me “floor steps” (hapa toke), “shine steps” (hapa farfuritës)  “air steps” (hapa në ajër),  të lidhura nga duart e pagabueshme, plot gjeste,  pra një koreografi ekstaze e shpejtësisë, figurave, gjallërisë dhe vitalitetit artistik. Ky vallzim ka fije  lidhëse me  një ngjarje e vërtetë: Aviatori i famshëm Charles Lindberg, me pseudonimin  ”Lucky Lindy”  (Lindi  fatlum) fluturoi për herë të parë me avion (hopped)  nga Nju Jorku  në Paris më 1927 dhe u bë, kështu, i famshëm për udhëtimin e tij ndërkontinental.  Te Roy Williams dhe orkestra e tij regjistruan këngën ”Lindberg Hop-Overseas Stomp”. Dhjetë ditë pasi Lindbergh qëndroi në Le Bourget, Francë,  një variant  vallëzim “Lindy Hop” u përshkrua nga gazetari  Gilbert Swan¹⁾ 

Siç duket vallzimi i parë kushtuar fluturimit të Lindbergut ishte “Lindy Hop”. “Lindy”, me sa kuptohet koincidon me pseudonimi i Lindberg ndërsa “Hop” është një pasthirmë eksklamative që nënkupton “kërcim”, “hedhje”, “hopa!” ”shkëputje nga toka”, “fluturim në ajër”, që i përshtatet pilotimit të Lindbergh-ut”.

Prej këtij  vallzimi Gjon Mili ka rrëmbyer në fotot e tij fragmente thelbësore e karakteristike  interpretuar fillimisht nga Stanley Cotron dhe Kaye Popp (1943), të dy  shtatëmbëdhjetë vjeçarë nga  shkolla muzikore e Brodueit “Something for the Boys”. Fotoja e tyre nga Gjon Mili është vendosur në  ballinën e revistës LIFE.  Brenda saj Mili e ka ilustruar vallzimin me fotot e tij analitike lëvizje pas lëvizjeje, aq sa revista e konsideron tërësinë e essesë  së gjatë fotografike si një leksion vizual të Gjon Milit për ta mësuar këtë vallzim gjithë të rinjtë.²⁾ 

“Lindy Hop” ka pësuar një evolucion të gjatë duke u kthyer nga një kërcim popullor argëtimi në një performancë konkurimi, madje deri në koreografi baleti modern.³⁾ 

Janë këto disa prej parapritjeve pse Gjon Mili zgjodhi të bëjë objekt të aparatit të tij këtë kërcim të famshëm ekstravagant që, sipas intuitës së tij të pagabueshme, premtonte për foto të stilit të tij origjinal në lëvizje, në shpërthim  të fraksioneve të kohës dhe ngrirje të lëvizjes. 

Vetë Gjon Mili thotë: “…Kishte thashetheme se Zoti B., kryeredaktori i LIFE nuk e pëlqente këtë vallëzim. Por unë kisha shpresë për një rezultat  shumë të mirë. Lindy Hop ishte përhapur gjerësisht me kalimin e viteve….Performanca e valltarëve ishte frymëzuese dhe fotot  e vërtetuan atë. Përballeshe me një ortek sekuencash që tregonin morinë  e lëvizjeve: figura  në dysheme, lëvizje  farfuritëse, hapa në ajër, kërcime e rrotullime, pa përmendur improvizimet që ishin pjesë e pandarë e vallzimit. Zoti B. e harroi paragjykimin, në se e kishte një të tillë dhe,  i mbushur nga një frymë e gëzuar në ato që pa, ai e la të hapur(në revistë K.B.) historinë e hapësirës së essesë  dhe të kopertinës – një pasuri tërësisht e papritur.”⁴⁾ 

Dhe s’kish si të ndodhte ndryshe. Seti i fotove të “Lindy Hop”, u botuan në revistën “LIFE” më 1943 (një seri shkrepjesh në studion e Gjon Milit me kërcimtarët Kaye Pop dhe Stanley Catron  në vitin 1943. Njera prej tyre përfshin gjithë ballinën e revistës “LIFE” të datës 23 gusht 1943, ndërsa brenda saj gjendet një fotoese prej 10 faqesh “për ata që duan ta mësojnë këtë vallzim”, i cili  pati një jehonë sensacionale jo vetëm për bukurinë estetike dhe mjeshtërore të realizimit fotografik, por edhe për reklamën dhe promovimin pozitiv të kërcimit dhe të valltarëve virtuozë. 

Por fotoja më përfaqësuese e këtij vallzimi emblematike mbetet ajo, kur vallëzimin  do ta interpretonin dy prej valltarëve të tjerë të njohur me ngjyrë, që u bënë simbol i këtij kërcimi – Willa Mae Ricker (…ajo ishte një nga më famshmet   e  Lindy-Hop… ajo ishte shpirti dhe  zemra e vallzimit” – shprehej me entusiazëm koreografi i njohur i Lindy Hop-it, Frankie Manning) dhe ylli Leon James.  Frankie  theksonte aftësitë e  Willa Mae Ricker në performancën ajrore dhe fuqinë e saj fizike  “…për të mbajtur partnerin lart aq sa ata të mund të shkëlqenin”.  Fotografitë e këtij   kërcimit nga çifti Ricker-James të realizuara në studion e  Milit janë sensacionale sidomos kur valltarët janë në ajër. Nga pikpamja pamore, ai ka zgjedhur formën e skajshme grafike me kontrast të fortë, ku siluetat e kërcimtarëve të veshur me kostume të zinj ndriçohen nga     disa  burime dritash tangjente me aparatin e tij, në mënyrë që sfondi prapa kërcimtarëve  të mbetet po aq i errët sa  të mos duket asnjë objekt tjetër. Kjo zgjedhje mjeshtërore, me një shkrepje fraksion të sekondës (strobe) i jep fotos idenë e qëndrimit pezull të valltarëve në një lartësi të madhe, si në një fluturim.  

Në paraqitjen e shkurtër redaksionale që paraprin artikullin “Photography as Theology”  (Fotografia si Teologji) nga  Sean Callahan në revistën “American Photographer” thuhet: “Gjon Mili e ndriçoi botën si një kolos. Lindi Hop ishte e gjitha një furi entusiazmi tek të rinjtë kur Mili bëri foton e Willia Mae Ricker duke kërcyer me Leon përçmim të konsiderueshëm nga institucionet kulturore për marrrëdhëniet e saj me mënyrën e jetesës  moderne dekadente të shoqëruar me xhazin. Mili, një pionier në përdorimin e dritës stroboskopike kishte njohuri të thella për kompleksitetin e  fotografimit të kërcimit dhe krijoi një foto që habiti botuesit e revistës  LIFE, të cilët e përdorën si ballinë të saj.  Një profil i Milit, një prej legjendave të gjalla të fotogazetarisë vijon në faqet e mëtejshme…”⁵⁾ 

Disa prej fotove me Willia Mae Ricker dhe Leon James të Gjon Milit për këtë vallëzim u bënë dhe mbeten edhe sot përfaqësuese, simbolike në shumë kartolina, CD muzikore, reklama e printime, sidomos tek veshjet e të rinjve. 

Nga viti 1936 e deri në vitin 1944, vetëm Revista “LIFE” ka botuar në faqet e saj  13 herë artikuj me foto ese të lidhura posaçërisht me kërcimin “Lindy Hop”^6)7)8)9) 

Ndërkaq, po ky organ mediatik do t’i  rikthehej sërish këtij vallzimi simbolik nëpërmjet fotove të Gjon Milit 29 vite më vonë më 1972, ku riboton disa foto të tij me komentin redaksional të titulluar “29 Years Ago In” (29  Vjet më Parë) dhe  nëntitull “The dance that had wartime  teenagers jumping was called the Lindy Hop (Vallzimi që të rinjtë e kohës së luftës kërcenin quhej Lindy Hop). Aty thuhet: “Ballina e revistës Life e 29 viteve më parë  i kushtohej një vallzimi popullor që  rrëmbeu brezin e ri të Luftës II Botërore. –  Lindy Hop. Life theksonte që  Hop ishte i pari vallzim popullor tërësisht kombëtar që mbante historinë me kryefjalën “një vallzim kombëtar folk kishte lindur në SHBA”.  Shkrepjet e Gjon Milit me stop-aksion e hapave të njëpasnjëshëm ishin një nga zbatimet e hershme të blicit elektronik në fotografinë e gazetarisë. Një pamje anësore e një improvizimi fluturimthi  jep kënaqësinë e papërmbajtshme shpirtërore të vallzimit.¹⁰⁾Por kjo foto përfaqësuese e Gjon Milit rikthehet në shumë botime bashkëkohore, sidomos në albumet jubilare që redaksia e revistës “LIFE” boton  në çdo 5 vjet me rastin e përvjetorëve të saj.  Kështu “Lindy Hop” është një nga katër fotot me të cilat Mili përfaqësohet në botimin ”The Best of LIFE” (Më të mirat e LIFE) të vitit 1973. Edhe në botim me rastin e 70-vjetorit te revistës të nëntorit 2006, ku vendosen  fotot më të spikatura të jetës së saj, fotos “Lindy Hop” i është kushtuar një faqe.  Me rastin e 75 Vjetorit të Revistës “Life”, më 12 Janar, 2012 gazeta amerikane “The Telegraph” boton rubrikën “75  Fotot më të Bukura të revistës LIFE”, ku fotoja “Lindy Hop” me Willa Mae Ricker dhe Leon James radhitet e pesta. Ndërkaq botimi luksoz  “75 Years – the Very Best of LIFE” i dedikon kësaj fotoje faqen e parë të tij.  

□ □ □

Referenca

_________________________

1. Reno Gazette, 31 Mars, 1927

2. The Lndy Hop: A True National Folk Dance Has Born in USA, LIFE: August, 23, 1943 

3) Kristaq Balli: “Një Artist Argjendar  Dardhar i Suksesshëm” Gazeta “Koha Jonë”, 19 qershor 2017, f.16-17:  Gazeta “Boston Traveller” në një artikull të dt. 18 Maj 1928, i ribotuar edhe në gazetën “Dielli”,  dt 25 Maj 1928 shkruan:     “Aviatorët gjermanë që fluturuan nga Europa në Amerikë me Bremenin, të shtunën e kaluar ishin në Boston, ku u pritën me paradë dhe nderime të mëdha. Lidhja e Ushtarëve ‘American Legion’ me këtë rast i dhuroi tre vizitorëve të shënuar nga një medalje. Është për t’u theksuar që këto medalje, Shoqëria e Ushtarëve i kish porositur te artisti argjendar shqiptar (nga Dardha e Korçës-K.B), zoti Stavri Pani, i ungji i zotit Vasil Pani, anëtarit të komisionit të “Vatrës”. Edhe në dy raste të tjera kur “American Legion” dekoroi kolonelin Lindbergh e më vonë kondëradmiralin Byrd me shokë, medaljet ishin porositur te zoti Pani” 

4) Gjon Mili, Photographs & Recollections, p.56

5) Sean Callahan: American Photographer, Vol. IV, No. 5 November 1980, p. 3 dhe pp.36-48  

6)  December 14, 1936: Scenes from the Savoy Ballroom including Leon James, pp 64-68

December 28, 1936: General issue on American dance, pp 30-31 show Leon and Willa Mae   demonstrating the swing-out

7)  Harlem’s New “Congeroo” Gives Girls a Workout.  Life 16 June 1941, pp. 49-50  

 8) The LINDY HOP COVER ISSUE. A full-scale discussion of Lindy and its origins including the classic pictures of Leon James and Willa Mae Ricker doing aerials, August 23, 1943:  pp 95- 103. 

9)  Gjon Mili photographs Gene Kelly,LIFE  May 29, 1944,  pp 12 – 15

Në të vërtetë para vitit 1936, LIFE ishte tepër konservatore, anglofilike, anti emigrantëve dhe raciste e vërtetë në qasjen e  saj ndaj tyre. Dukej se  para Luftës II Botërore, kur Lindy u përhap në komunitetin me ngjyrë, Life e përçmoi dukshëm vallzimin. Më 28 Dhetor 1936 në një variant të këtij vallzimi, Leone dhe Willa Mae identifikohen vetëm si “…këta negro të Harlemit…”, ndërsa valltarët e  tjerët (kaukazianët) identifikoheshin me emra… Ishte vetëm viti 1943 kur LIFE zbuloi Lindy-n si “kërcim amerikan folku”, pasi vallzimi u adoptua nga komuniteti i bardhë, veçanërisht nga ushtarët pjesëmarrës në luftë…

Me sinqeritet, Henry Luce, botuesi, mund të kishte pasur një politikë editoriale të       pakëndshme, ndaj ai afroi disa fotografë të mëdhenj si Margaret Bourke-White, Philippe Halsman, Alfred Eisenstaedt, dhe W. Eugene Smith. Si të dhëna fotografike nuk kemi asgjë negative, veçse lavdërime për LIFE.  Bashkëngjitur për kënaqësinë tuaj kemi vendosur, artikullin  mbi Lindy Hop të revistës LIFE, 23 Gusht 1943 (të Gjon Milit)  (LIFE Magazines with Lindy-Related Content – Jitterbuzz,

10)  “29 Years Ago In”, LIFE, August 25, 1972  pp. 24-25

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 8 Mars 2025

“Dagens Press” ka botuar, të mërkurën e 13 prillit 1921, në faqen n°4, intervistën ekskluzive asokohe me Johanna Terwin, gruan e Aleksandër Moisiut, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Moisiu nëpërmjet syve të gruas së tij

Aleksandër Moisiu shoqërohet në udhëtimin e tij në Skandinavi nga bashkëshortja e tij, aktorja Johanna Terwin. Një gazetë daneze i ka bërë zonjës Moisi pyetjen e mëposhtme intime :

— A bën gabime të shumta e të mëdha Moisiu ?

— Jo, seriozisht, jo, ishte përgjigja. Ai është një fëmijë i sjellshëm — por në të vërtetë një fëmijë i madh — plotësisht i pafuqishëm në gjithçka që ka të bëjë me jetën praktike — një ëndërrimtar në tokë. Prandaj, unë duhet të kujdesem për të dhe të organizoj gjithçka për të. Ai do të harronte të ndërronte rrobat e tij nëse nuk do të kujdesesha për të — ai nuk do të kishte fare rroba përndryshe. Moisiu është bohem i lindur, gjithmonë në lëvizje, i pa qetë. Aktualisht, ne kemi një apartament në Berlin, përndryshe ai ka jetuar gjithë jetën në hotele.

— A punon shumë ?

— Po, çmendurisht. Ka muaj që punon 28 netë me radhë. Në dhjetor, nata e Krishtlindjeve ishte dita e tij e parë e pushimit. Dhe pastaj ai zgjohet shumë vonë — dhe duhet të flejë në mes të ditës…

— Pse kështu ?

— Për shkak se i janë prekur mushkëritë — ai e mori këtë si kujtim nga lufta. Ai tani do të përfitojë nga vera e tij për të kaluar tre muaj në një sanatorium malor.

— Si i punon Moisiu rolet e tij ?

— Ai i lexon ato pa pushim dhe vetëm në një fazë të vonë fillon t’i mësojë përmendësh. Gjatë provës ai është si një libër i mbyllur. Askush nuk e ka idenë ende nga provat se si e ka perceptuar rolin. Ai nuk është në gjendje të flasë deri në provën e veshjes, ku është edhe i veshur me kostum dhe i maskuar dhe kështu “riformohet” nga jashtë në formën e tij të re.