Dr. Afrim Shabani/

Dikur, në mbrëmjet shqiptare, muzika ishte gjithmonë aty, por emërtimi i saj ndryshonte sipas natyrës së ngjarjes. Kishim mbrëmje muzikore, që krijonin një atmosferë të qetë e kulturore, ku muzika ishte një element i rëndësishëm, por jo i vetmi thelbësor. Kishim mbrëmje rinore, ku ritmet e kohës bashkonin një brez të tërë nën dritat e sallave të improvizuara. Kishim spektakle muzikore, që përpiqeshin të ruanin një lloj serioziteti artistik, dhe ahengje popullore, ku kënga, vallja dhe atmosfera e lirë ishin pjesë e natyrshme e festës.

Por me kohën, këto terma u venitën dhe një fjalë e vetme mbeti për të përshkruar gjithçka: koncert. Në pamje të parë, kjo mund të duket si një lehtësim—pse të komplikohemi me emërtime të shumta kur një fjalë mund t’i mbulojë të gjitha? Por, a është vërtet kështu? A përshkruan fjala koncert atë që ndodh në këto ngjarje?

Në kuptimin klasik, një koncert është një shfaqje e strukturuar, ku artisti interpreton, ndërsa audienca dëgjon. Ka një program të qartë, një fillim dhe një fund të përcaktuar. Në ngjarjet shqiptare të sotme, kjo ndarje nuk ekziston më. Kufijtë mes artistit dhe spektatorit treten; vallëzimi shpesh nis që në notat e para, publiku këndon me mikrofon në dorë, dhe muzika merr trajtën e një feste spontane. A është ky ende një koncert apo diçka tjetër?

Këtë dukuri e vërejmë shpesh edhe në afishet që qarkullojnë në rrjetet sociale. Koncert për Festat Kombëtare!—shkruhet me shkronja të mëdha, shoqëruar me fotografitë e këngëtarëve të njohur. Por çfarë përmban ky koncert? A do të jetë një interpretim solemn, i menduar për të përcjellë madhështinë e një ngjarjeje historike, apo një natë e gjatë kërcimi dhe hareje? Ky ndryshim i qasjes nuk është domosdoshmërisht i gabuar—shqiptarët kemi festuar gjithmonë përmes këngës dhe valles—por ndoshta na lë një boshllëk në mënyrën si e përjetojmë përkujtimin e historisë sonë. A duhet të ketë vend edhe për një koncert në kuptimin e tij të vërtetë, ku muzika dëgjohet me një ndjenjë solemniteti dhe reflektimi?

Nuk dua të jem ai që vendos kufij të rreptë apo që kërkon të “korrigjojë” një përdorim tashmë të rrënjosur. Gjuha, si vetë muzika, evoluon. Ndoshta fjala koncert ka marrë një jetë të re mes shqiptarëve, një kuptim që shkon përtej kornizave klasike dhe përqafon shpirtin e gëzimit kolektiv.

Por gjithsesi, një pjesë e imja nuk mund të mos reflektojë mbi këtë ndryshim. A kemi humbur diçka në këtë proces? A kemi nevojë për një fjalor më të pasur që përshkruan realitetin tonë muzikor më saktë? Apo ndoshta e gjithë kjo është një dilemë e kotë, dhe e rëndësishme është që muzika të mos heshtë kurrë?

Mbase nuk kam një përgjigje të prerë. Por përpara se të klikojmë biletë për koncertin, ndoshta ia vlen të ndalemi për një çast dhe të pyesim veten: çfarë lloj koncerti do të jetë ky?

Edoni dhe Vlera janë dy të rinj që duan të largohen nga Shqipëria, në mënyrë ilegale. Ata lidhen me një grup mafioz të strukturuar të cilët do t’i çojnë drejt Kanadasë me pasaporta fallco. Edoni dhe Vlera duhet të bëjnë sikur janë një çift. Rruga është plot me peripeci dhe sfida. Ata dashurohen me njëri-tjetrin, pa marrë parasysh rrezikun që u kanoset.

Linku për biletat:

https://eventa.al/…/8d6eda50-6fd5-4ae8-a5d5-66163807d681

Nga Visar Zhiti/

Ditë e ftohtë, akull shkurti… që thyhet si kujtesa… E nisa me “Kalendarin e Poezisë”, atë që bën miku im i burgut dhe i pasburgut, Maks Rakipaj, në murin e fb të tij sot kishte vënë poetin japonez Isikava Takuboku, ka datëlindjen dhe unë u kujtova që kam një histori me poezinë e tij, që ndikoi në dënimin tim, ndërsa në burg kam shtyrë vagona si skllav dhe me Havzi Nelajn, poet që e pushkatuan, por sot është dhe datëlindja e tij, ndërkaq dhe në këtë ditë kanë pushkatur dhe At’ Anton Arapin, kur sapo ishte vendosur regjimi barbar i Enver Hoxhës, por do të rrëzonin dhe shtatoren e përbindshme të tij, teksa binte perandoria komuniste, etj, etj.

Binte Enveri statujë, por ai mbetej në partinë që la, në letrat e socrealizmit, në mendësinë prej letre të pistë të atyre që u përkëdhelën nga regjimi dhe kanë në shpirt po atë ngricë…

Ashtu si çdo kujtesë që mbart ngarkesat e veta, ajo e ditës time sot ka dhimbje kohe të pamasë, libra dhe gropa dhe hapësirën – nga bibliotekat gëzimtrishta të studentit në minierat infernale të burgut e deri larg në Japoninë misterioze, miq që ikin dhe statuja, tragjizëm, liri dhe çasti i poezisë si përjetësi e vogël…

I.

POETI JAPONEZ.

Po e nis me 20 shkurtin e parë, kur ishim studentë në Shkodër, ëndrra dhe diktaturë, kur kërkonim poezinë e ndaluar, ja, gjetëm dhe një poet japonez, libri ishte rusisht, Isikava Takuboku, na i dha në mirëbesim pedagogu Hasan Lekaj, iu futëm përkthimit me ngulm me shokun tim të ngushtë, lirikun Skënder Rusi, lexo një tankë, gjej në fjalor fjalët që s’i dinim, shkruaj secili në fletore përkthimin e vet poetik, unë e nisa kështu:

Atje ku bien lotët,

U bë moçali,

I piklave vogëlane, të vrerosura.

Sa i madh je,

Lot!

Isikava Takuboku kishte jetuar aq sa Migjeni ynë dhe tuberkuzi e kishte ngrënë dhe atë. Librin guxuam ta japnim dhe si “lexim jashtë klase” siç quheshin atëhere ca lloj provimesh, ku zakonisht merreshin tekste të Enver Hoxhes rusisht, ishte mjaft bezdisëse, ato s’duroheshin shqip, ndërkaq kur do të vinte dita që do të më arrestonin, gjatë hetuesisë në dimër, natën, – në frengjitë e qelisë kishte akull, – më pyesnin vrazhdë dhe për Takubokun, pse e zgjodhe? Ishte revolucionar, me popullin, – thosha prapë atë që i kisha thënë dhe pedagogut të rusishtes. E ç’t’u desh ty “taketukja”! – më bërtiste prokurori. E kishte fjalën për Takubokun.

Më vinte shumë keq që ia shtrembëronte emrin ashtu…

II.

NË BURG

Në Spaçin famëkeq jam njohur dhe me Havzi Nelën s’e dija që shkruante poezi atëhere, për mua dihej nga që isha dënuar për to me gjyq të hapur.

Megjithatë ka ende sot që bëjnë sikur s’duan ta besojnë se regjimi që ata përkëdheli dhe i shërbyen me zell, profesionistë dhe si spiunë, dënonte dhe për letërsi, dënonte dhe letërsinë, edhe libra, edhe lexues.

Havzi Nela sot do të ishte 91 vjeç, por atë e varën, varja e fundit në gjysmë Europén komuniste…

Ne do të çlirohemi vërtet, – më thoshte gruaja e tij, – kur të pushojmë së foluri për diktaturën e dënimet, por për dashurinë. Mjaft treguam për burgun e Havziut dhe timin, por të flasim si u dashuruam ne…

III.

ATË ANTON ARAPI

…mendimtar i thellë dhe shkrimtar i traditës françeskane, – me një rol kyç në ruajtjen e identitetit dhe zhvillimin e kultures dhe mendimit shqiptar, – gjatë regjimit komunist si shumë klerikë të tjerë u persekutua dhe u ekzekutua si pjesë e spastrimeve ndaj klerit katolik në Shqipëri.

Në të njëjtin gjyq me atë dënuan me vdekje, me pushkatim dhe Lef Nosin, antropolog i shkëlqyer, firmëtarin e Pavarësisë Kombëtare, ministër në qeverinë e parë, udhëheqës në Ballin Kombëtar, antar i këshillit të lartë të regjencës gjatë pushtimit, por vetëm dhe vetëm patriot.

Kur po e çonin drejt pushkatimit At’ Anton Arapin, nëpër llohën e natës së 20 shkurtit, dëshmohet se ai po bënte kujdes gjatë ecjes, s’donte ta bënte me baltë zhgunin, por baltë do të bëhesh ja, tani, o prift, i tha oficeri i pushkatimit dhe ai iu përgjigj:

I pastër kam qenë gjithë jetën dhe ashtu dua të shkoj në jetën tjetër…

Regjimi komunist i akuzoi si “kuislingë” dhe “armiq të popullit” dhe shumë patriotë të tjerë, që punuan në administratën e lartë, në shtet, gjatë Luftës II Botërore. Në atë kohë ata besuan dhe bashkëpunuan, me hir ose me pahir, por për Shqipërinë në kushte të pazakonshme dhe të rënda, gjithashtu ishin dhe kundër komunizmit që po avitej si “gogol” – siç e thotë dhe Marksi në Manifestin e tij, por ata, asnjëri dhe asnjëherë, nuk vepruan në dëm të vendit dhe popullit, përkundrazi.

Dosjet e e tyre janë hapur, kjo e vërtetë rezulton për kolaboracionistët.

Enveristët e mbetur, edhe këndej madje, edhe pse janë bërë me kapital e ntrashur, vazhdojnë të hedhin mbi ta atë baltën e “rrugës së pushkatimit”…

IV.

KOLABORCIONISTI NË PUSHTET

Do t’u thosha atyre, kriptoenveristëve, i acaruar si ata, si kundërpërgjigje që kolaboracionist vërtet i dëmshëm për atdheun ishte Enveri i tyre, ai u vu në shërbim të një partie që u themelua me ndihmën e shovinistëve jugoslkavë, ata e ngulën në krye dhe e çuan vendin në luftë civile kundër nacionalistëve dhe u humb Kosova që e patëm gjatë luftës, më pas Enveri iu dorëzua Stalinit, tiranisë së tij dhe pasi ai vdiq a e helmuan, kur pushteti absolut i rrezikohej, e la Bashkimin Sovjetik dhe u lidh me Kinën Popullore enigmatike, ndërkaq kur Kina filloi negociatat me SHBA, Enveri që i trembej çdo hapjeje, se mund dhe duhej ta përmbysnin, u prish dhe me Kinën, shkaqet ishin vetanake, dhe e mbylli vendin edhe më si një bunker absurd lufte, e varfëroi rëndshëm, pra, “vuri disiplinë ushtarake dhe qetësi varrezash”, kam shkruar, etj, etj, dhe pllakosi kështu “Dimri i vetmisë së madhe”…

V.

STATU…QUO..

Në një shkurt të dikurshëm Enver Hoxha ka mbajtur një “fjalim historik” të rrezikshëm, ku shpalli fillimin e një revolucioni kulturor si ai kinez, në fakt antikturor, i ideoligjisë së tij, i cili çoi në ndalimin e fesë dhe shkatërrimin e institucioneve fetare dhe të traditës. Shqipëria u shpall “shteti i parë ateist në botë”…

Duke shkallmuar kështu dhe atë pasuri juridike dhe kulturore te lasht;e e me fame botorore, “Kanunin e Lek Dukagjinit”

Si në atë 20 shkurt terrori dëgjoj të flasin ende ca “en-ferristë” të përndezur rishtaz, me kultet e socrealizmit, vazhdojnë detyrën, shefat e konvertuar i kanë dhe kodet e tyre të vjetra e të reja… dhe copat e akullit të pistë të pashkrirë në kafazin e krahërorit të tyre duan t’ja kalojnë kohës t:e gjithë…

Në një tjetër 20 shkurt e rrëzuan shtatoren e përbindshme të Enverit në Tiranë, ku e kishin ngritur uzurpueshëm në një shesh me emër tjetër e shtatore tjetër, “Skënderbej”, e zvarritën statujën e tij siç bëri ai me kundërshtarët që vrau.

Copat e bronzit të tij të thyer i shoh të nxijnë si maska në ca fytyra që më shfaqen egërshane…

Modeli “enver” shfaqet grotesk te lidershipi i sotshëm, te narcizimi i tyre dhe grykësia, qendrimet, që i ngjanë aq shumë statujës së diktatorit, te veprimet, vaniteti, dënimet e të tjerëve dhe frika e tyre patalogjike nga e ardhmja.

VI.

LUMTURIMI

Po, Atë Anton Arapi tashmë është përfshirë në procesin kanonik të lumturimit. Konferenca Ipeshkvore Katolike e Shqipërisë ka filluar mbledhjen e dëshmive dhe dokumentacionit për jetën, veprën dhe martirizimin e tij.

Copa akulli të zi si copa bronzi ka ende nëpër këmbë, në baltë…

Miku im skulptor, Ilmi Hoxha, e solli fytyren e bashkqytetarit të tij dhe të bashkëvuajtësit tonë në qytet, në Kukës, para shkollës që mban emrin “Havzi Nela”.

Bashkqytetari tjeter, shkrimtari Rexhep Shahu i botoi të 7 fletoret me poezi të Havzi Nelës, ku janë dhe ato që ai i shkruajti fshehurazi në burg apo në internim.

Çuditem që ka që lavdërojnë ndonjë nga ata poetë që ishte në burg e s’mundi dot të shkruante atje, “s’e uli veten”, thonë, dhe çmojnë si arritje letrare atë që s’u bë, fletën e bardhë si harrimi… Dhe kam pyetur: Danten pa “Ferrin”… Pse?

Dhe vërtet jam i gëzuar që isha në atë juri që poezia e Havzi Nelës mori Çmimin Kombëtar. Erdhi fshehtas nga nëntoka e natës dhe arriti në majat, të bardha si bora mbi Pikëllimën e tij…

Bashkëvuajtësit e Havzi Nelës, që mbetën gjallë, që u përfshinë në lëvizjen për demokratizimin e vendit, për liritë e të drejtat e njeriut, ata, fytyr-akujt e enverit, i akuzojnë që pse pranuan detyra të larta, por të kundërshtonin për një demokraci më të mire, shembull marrin dhe Pjetër Arbnorin si kryetar parlamenti, e kanë merak dinjitetin e tij mandeljan, që pse ai, sipas tyre, bëri kompromis, por… çfarë?

Vërtet vendi nuk gëzoi dot një demokraci më të mirë, me plot të meta duke rënë shpesh në kaos, me një korrupsion galopant të shndërruar në sistem, sidomos me socialistët në pushtet, vazhdues të partisë së enverit, etj, por kompromisi është dhe domosdoshmëri politike dhe nëse “Pjetërarbnorët” tanë nuk do ta pranon kompromisin për hir të vendit, atëhere duhej të kishin vrarë të paktën treçerekun e atyre që i akuzojnë.

Të persekutuarit nuk donin të bënin si persekutorët e tyre…

VII.

POEZIA SI EPILOG

Po le të kthehemi te letërsia, te poezia që po flisnim sot.

Poeti Skender Rusi më tha që ta botojmë poezinë e Isikava Takubokut, i ka ardhur koha, fletoret i kemi gati, ato që i mbushëm me tanka, kur ishim studentë.

Atëhere fletoret me përkthime të fshehta studentore i çonin dorë më dorë, ku besonim e ku na besonin, se kishte dhe nga ata që thoshin: pse m’i jep, apo që të bëj gabime politike? Dhe i shkruanin dhe enver hoxhës kundër shokëve…

Unë ende isha i ndaluar kur pashë shumë poezi të Takubokut, përkthimi imi, që u botuan në një revistë letrare, por me emër tjetër përkthyesi. Ai më pas do më thoshte që e kishte bërë në nderim timin. I thashë që më erdhi mirë që ishin të denja të botoheshin…

Po pse mikut tim, Skënderit, nuk iu përgjigja dot, seç kisha një ngarkesë tjetër, po shkruaja një roman a s’isha fare në atdhe dhe i thashë që nxirri vetëm. Dhe dolën, sa bukur!…

Kur mua më erdhi koha, iu ktheva Takubokut tim, por librin nga i kishim përkthyer s’e kishim më, po përmirësoja mbi fletoren time, që i kishte shpétuar kontrollit dhe konfiskimit, im vëlla, Ilirjani, m’i kishte ruajtur shumë dorëshkrime, e kam treguar, edhe duke i futur nëntokë në baçen e shtëpisë së motrës, etj, etj, por botova dhe unë një Isikava Takubok, i vura titullin librit “Poezi të shkruara mbi gurë”, është një zakon i tillë ende në Japoni.

Sërish më vjen ai zë prokurori që ulërinte në birucë: Ç’të duhej ai…?!… armik… Taketukja… ku shuaj cigaren tani… ka pasur dhe taketuke të bëra me kafkat e të dënuarve nga nazistët… dhe fitimtarët imituan të mundurit e tyre, kështu thoshin latinët…

Akulli i shkurtit është thyer dhe më shumë. Por jo në ato fytyra të ngrira ashtu, që kur ra shtatorja groteske e diktatorit… i pataksi zvarritja e saj dhe jo ajo e popullit, mbajnë ende anën e bronzin e zi të dhunës dhe jo të viktimave, të mishit të jetës, do të thosha me metaforë…

Po si janë vargjet e fundit të Takubokut, të shkruara herët në fletoret e rinisë së parë? Dhe i pashë në mbrëmje, në faqen e fundit të librit:

Ne, miqtë, do të gërryejmë

Mbi varr, në gur,

Këto fjalë kryeneçe:

“Më thërrisni, po deshët,

Në luftën për t’u bërë njerëz!”

Katror.info/

Pas një pauze të shkurtër të festivaleve, qendra e qytetit po rikthehet në një vatër gjallërie me nisjen e edicionit të shtatë të Festivalit Ndërkombëtar të Poezisë ‘Republika’. Për tri ditë me radhë, ky festival do të sjellë një mori aktivitetesh, duke bashkuar 17 poetë nga Ballkani dhe vende të ndryshme të botës. Një festë e fjalës artistike që rikthen poezinë në zemër të qytetit!

Në një intervistë për Katror.info, organizatorja e festivalit, Vlora Ademi, rrëfen se si lindi ideja për Festivalin Ndërkombëtar të Poezisë ‘Republika’ dhe si ka evoluar festivali ndër vite.

“Mungesat dhe zbrazëtinat, gjithherë na grishin për krijime. Dhe duke qenë se Prishtinës i mungonte nji platformë serioze dhe e randësishme ku poetët shqiptarë dhe të huaj do të mund të bashkëjetonin në nji koncert të poezisë, atëherë m’u ndriçua mendja për krijimin e nji Republike të poetëve”, thotë ajo.

”Jo rastësishtc’Republika’ e poetëve u kriju n’vigjilije të 10 vjetorit të Republikës shtet dhe, si simbolikë, filloi me 10 poetë, duke iu shtu përvitshëm nga nji. Sot, në 17 vjetorin e Pavarësisë, ‘Republika’ i mirëpret 17 poetë nga vende të ndryshme të botës”, thekson ajo.

Sipas Vlora Ademit, festivali ‘Republika’ që nga edicioni i tij i parë ka synuar të promovojë diversitetin kulturor, dialogun ndërkulturor dhe vlerat njerëzore, duke i dhënë një hapësirë të veçantë poetëve të rinj dhe zërave të margjinalizuar.

Në pyetjet tona rreth vlerave që ky festival synon të përçojë, rëndësisë së tij si platformë për zëra të rinj, Ademi thekson; ‘Republika’ si festival, qysh në edicionin e parë ka fillue me e promovue diversitetin kulturor, qëllim parësor ky përmes të cilit promovohet ndjeshmënia dhe vlerësimi për kultura të tjera. Në këtë rrethanë, jo ma pak i randësishëm asht edhe dialogu dhe mirëkuptimi ndërkulturor, i nxitun nga shkëmbimi i ideve dhe perspektivat në mes të artistëve. Dhe e treta, por jo e fundit për nga randësia them se asht promovimi i vlerave njerëzore.

Ajo nënvizon se festivali ka një mision të qartë për të fuqizuar zërat e rinj dhe të margjinalizuar, duke kontribuar kështu në forcimin e demokracisë kulturore dhe zhvillimin e komunitetit artistik.

Ndërsa për edicionin e sivjetmë, Ademi premton një program artistik të mirëkonceptuar, ku poezia do të ndërthuret me forma të ndryshme arti për të krijuar një përvojë unike për publikun.

”Nji program artistik të mirëkonceptuem dhe jo të tepruem, duke i integru disa forma të artit”, thotë ajo.

Edicioni i shtatë i Festivalit ‘Republika’ sjell një program të zgjeruar dhe një qasje ndryshe nga vitet e kaluara, duke synuar një audiencë më të gjerë përmes një ndërthurjeje të pasur të arteve

Sipas organizatores Vlora Ademi, ky edicion karakterizohet nga një diversitet artistik që bashkon natyrshëm poezinë, baletin, muzikën, ekspozitat, dokumentarin, promovimin letrar dhe aktrimin.

”Përpos që ‘Republika’ asht ba shkak që disa poet, me ardhë për të parën herën Kosovë, në këtë edicion e kemi sjellë nji shfaqje baleti të kombinueme me poezi, element tjetër ky, që identifikon dhe e cilëson si festival të dallueshëm për nga formati dhe e rangon në nji nivel tjetër festivalesh duke kontribue në pasunimin e skenës kulturore në vend. Nga ky vit e kemi nji ‘Republikë’ me format të zgjanuem. Këtë edicion e karakterizon nji diversitet artistik, përmes të cilit krejt natyrshëm bahen bashkë poezia, baleti, muzika, ekspozita, dokumentari, promovimi e aktrimi” bëri të ditur ajo.

Për këtë edicion, publiku do të ketë mundësinë të ndjekë premierën e baletit ‘T’PAANËT’, me koreografi të balerinëve Leonora Rexhepi dhe Muhamet Bikliqi, si dhe shfaqjen e dokumentarit ‘KUFIRI I KUQ – T’huej mes t’vetëve’, me producente Blerina Gjoka, bashkëpunim i Fondacionit Kujto.al (Tiranë) dhe organizatës Social Creativity (Prishtinë), i financuar nga Bashkimi Evropian në kuadër të projektit “Kultura dhe Kreativiteti për Ballkanin Perëndimor” dhe i zbatuar nga British Council.

Gjithashtu në këtë edicion është edhe promovimi i librit ‘Nata e qejve’ të shkrimtarit, Primo Shllaku, njiherit edhe Laureat i Edicionit të Parë të Festivalit RESPOETICA në Prizren, për kontributin e tij të paçmueshëm në fushën e gjuhës, artit e kulturës. Për librin do të flasin, studiuesja, Esma Dodaj dhe studiuesi e shkrimtari, Adil Olluri. Ndërsa ngjarjen do ta moderojë, shkrimtari, Azem Deliu.

Një pjesë e programit të këtij edicioni përfshin edhe ekspozitën ‘Homazh’ të fotografit Fahredin Spahija, e cila nderon 17 figura të shquara të kulturës shqiptare që tashmë nuk janë më mes nesh. Kurator i kësaj ekspozite është esteti, Primo Shllaku.

Një tjetër pikë e rëndësishme e festivalit do të jetë paneli mbi përkthimet letrare, me temën ‘Kontributi i përkthyesve në pasurimin dhe riaktivizimin e gjuhës shqipe’, ku do të diskutojnë përkthyes dhe studiues si Elmaz Fida, Ana Kove, Arjan Kallço, Vlora Konushevci dhe Gazmend Bërlajolli. Gjithashtu, për pjesën muzikore, sopranoja Ardiana Bytyqi Ismajli do të performojë nën shoqërimin e Urim Maliqi-it dhe Genc Hajriz-it.

Në këtë edicion marrin pjesë 17 poetë nga vende të ndryshme, përfshirë Primo Shllaku, Christos Armando Gezos, Rafaël Newman, Dalila Hiaoui, Vlora Konushevci, Ardita Jatru, Ilire Zajmi, Shqiptar Oseku, Enkeleda Ristani, Ndue Ukaj, Gabriela Mujaj, Xhevat Latifi, Aziz Mustafa, Ardiana Shala Prishtina, Marsela Neni Haxhimusai, Bruna Gjoni Përvathi dhe Emin Z. Emini.

Ky festival, përmes organizimit të tij të kujdesshëm dhe të pasionuar, na rikthen në vëmendje rolin e veçantë të poezisë në Kosovë, ndonëse sipas organizatorës së festivalit Vlora Ademi vërehet një mungesë e kritikës së mirëfilltë në lëmin e poezisë.

“Roli i poezisë në Kosovë sot asht i shumëfishtë dhe vazhdon me mbetë i randësishëm si shprehje kulturore e identitetit dhe promovimit të gjuhës. Dhe pavarësisht mungesës së nji kritike të mirëfilltë, poezia në Kosovë vazhdon me qenë za i randësishëm dhe pjesë e pandashme e kulturës”, thotë Vlora Ademi.

Në thelb, Festivali ‘Republika’ nuk është vetëm një ngjarje poetike, por një urë që lidh botët letrare, një platformë që sfidon kufijtë dhe një hapësirë ku arti bëhet mjet i ndryshimit. Përmes këtij festivali, poetët shpalosin zërin e tyre përtej kufijve, duke u bërë pjesë e një skene globale ku fjalët nuk janë thjesht vargje, por ura komunikimi, ballafaqimi dhe njohjeje.

Por ashtu si çdo vizion i madh, edhe ky festival përballet me sfida, qoftë mungesa e hapësirave adekuate apo vështirësitë financiare, megjithatë ato nuk e lëkundin thelbin e tij.

“Nji kryeqytet me mbi 500.000 bamorë, sot nuk ofron hapësina publike që do ta mbulonte gjanësinë e larminë e programit të festivalit. Edhe ato hapësina që kanë predispozita dhe janë adekuate për realizim të nji programi kulturor, letrar dhe artistik, siç asht edhe Bibloteka Kombëtare, janë ba të paqasshme” thotë organizatorja Vlora Ademi.

Vizioni i organizatores dhe festivalit është i qartë, vendosja e Kosovës në një qendër të rëndësishme të artit dhe letërsisë botërore, duke e bërë ‘Republikën’ një pikë referimi për krijuesit ndërkombëtarë.

”Nga perspektiva ime, si organizatore, poezia ka nji fuqi të jashtëzakonshme për me i ba bashkë njerëzit, për me ndiku në mendësinë e shoqnisë dhe për me kriju hapësina të reja dialogu. Kjo mundet me u manifestue përmes krijimit të dialogu, ruajtjes së kujtesës dhe duke sfidue status quo-të”, përfundon ajo.

‘Republika’ është më shumë se një festival, është një ftesë për të dëgjuar, për të ndjerë dhe për të besuar në fuqinë e fjalës. /Katror.info

Kujtojmë Gjon MILIN në përvjetorin e vdekjes, 16 Shkurt 1984.

Fragment nga libri GJON MILI.

Nga Qemal Agaj.

Në pranverën e vitit 1975, (7 Prill – 25 Prill), Wellesley College, në Massachusetts, organizoi një seri seminaresh për studentët me dhjetë personalitete të njohur në fusha të ndryshme si, botues arti, fotograf, kineast, ekonomist, psikiatrist etj.

‘’Qëllimi kryesor,’’ thuhet në hyrje të librit, ‘’ishte të zgjerojmë këndvështrimin mbi fotografinë përtej sferës së muzeumit të artit, duke bër pyetje rreth këtij arti, që mund të çoj përpara një njohje të lidhjes së tij me fusha të tjera të ngjashme dhe kështu, do të artikulonte këtë lidhje.’’

Pjesëmarrësit, gjatë mëngjesit dhe në mbrëmje dhanë nga një leksion publik, ku midis të tjerave folën për rolin e fotografisë në jetën dhe punën e tyre. Në sallën kryesore të mjediseve u ekspozuan 100 fotografi të pjesëmarrësve. Këto leksione dhe fotografitë e ekspozuara u botuan në vitin 1977 në librin e sipërpërmendur. Në ekspozitë Mili u prezantua me 11 fotografi. Në libër kapitulli kushtuar Gjon Milit, fillon me një biografi të shkurtër, si më poshtë.

‘’ Gjon Mili ka lindur në Korçë, në Shqipërinë e Jugut dhe rininë e kaloi në Rumani. Erdhi në Amerikë kur ishte 19 vjeç, 1923. U diplomua si Inxhinier Elektrik në Massachusets Institute of Technology (M.I.T.) në 1927. Si student i posa diplomuar punoi për një vit në Westinghouse Elektrik Co., në prodhimin e paisjeve elektrike. Nga viti 1928-1938, po në Westinghouse Co., si inxhinier në sektorin e kërkimeve për ndriçimin. Ka shkruar disa artikuj teknik për kërkimet e tij në projeksionin e dritës, optikës dhe fotografisë. Ai zhvilloi llampën me dy filamente më e ndritshmja për kohën. Mili ka bërë punë të konsideueshme në interpretimin e koncepteve fotometrik duke fotografuar shpërndarjen e rrezeve, imazhe filamentesh dhe enë qelqi të ndriçuara. Gjatë viteve 1930 – 35, ai zhvilloi teknikën e ndriçimit, që aq shumë përdoret tani në fotografinë me ngjyra me inkandeshencë të lartë dhe ‘photoflash lamp.’ Ka qënë gjithashtu i angazhuar që nga viti 1938 në fotografimin me shpejtësi të madhe kohe në bashkëpunim me Dr. Harold E. Edgerton i Massachusets Institute of Technology,

Kariera e Milit si fotograf profesionist filloi kur fotografitë e tij me kampionin e tenisit, Bobby Riggs në aksion, u publikuan në revistën LIFE, 16 Shtator, 1938. Nga ky moment, sesionet e tij për LIFE janë botuar rregullisht në faqet e revistës.

Në vjeshtë të vitit 1969, dha një seri leksionesh në Yale University për fotografinë dhe po ashtu ka dhënë mësim në Summer Art Project, sponsorizuar nga Sarah Lawrence College, në La Coste, Francë, gjatë viteve 1972-73 dhe 1974. Tani është instruktor në ‘’Principles of Photography’’ në Hunter College, New York, ku ka dhënë mësim që nga viti, 1973.’’

G j o n M I L I

F j a l a p ë r p a r a s t u d e n t ë v e t ë

W E L L E S L E Y C O L L E G E

1 1 P r i l l, 1 9 7 5.

Pesëdhjetë e dy vjet më parë, kur fillova të mësoj këtë profesion – dhe që akoma jam duke mësuar – fotografia ishte një kurs i ri në M.I.T. U regjistrova nga kurioziteti. Eksperimenti im i parë ishte kur fotografova këndin Jug – Perëndimor të godinës së Institutit, nga dritarja e laboratorit. Ishte një ditë e ndritëshme, ora 1:30 mbasdite, data 9 Tetor, 1924. Përdora një film portreti 4 x 5 dhe shpejtësia e ekspozimit ishtë ½ sek. Përkthyer në teknologjinë e kohës, filmat e sotëm janë qindra herë më të shpejtë. Duke vën në përdorim shpejtësi në rritje të filmimit nga njëra anë dhe burime drite artificiale të dizenjuara posaçërisht për të marrë foto në ambjente të brëndëshme nga ana tjetër, rezultoi në një rritje të pa parë në aktivitetin dhe interesimin tim për fotografinë. Dy burime drite të fuqishme me një kohë-zgjatje shumë të shkurtër, të quajtura ‘’ The aluminum foil photoflash lamp’’ dhe ’’ elektronik flash’’ të njohura si ‘’strobe,’’ që hynë në përdorim në 1931 dhe 1937, sollën një hapsirë të re në fotografinë e subjekteve në lëvizje.

Gjatë viteve 1928-1929, isha inxhinier kërkimesh në fushën e ndriçimit në ‘’Westinghouse Lamp Division.’’ Në 1937, i ftuar në një simpozium para shoqërisë së inxhinierëve, fola për burimet egzistuese të dritës në fotografi. Folësi tjetër në këtë simpozium ishte Dr. Harold E. Edgerton, profesor në M.I.T. Ai foli për zhvillimin e tij të fundit të një ‘’elektronik flash’’ me një shpejtësi intervali drite 1/100.000 sek., që i kishte dhënë mundësi atij të bëj disa foto të jashtëzakonshme. Pas mitingut Dr. Edgerton më tha: ’’Hajde, dua të flas me ju. ’’ Në zyrën e tij më pyeti: ‘’ Çfarë mund të bëjmë me këtë burim drite, sipas këndvështrimit tuaj?’’ Përgjigja ime ishte: Më jepni një dritë 10 herë më të fuqishme dhe unë do largohem nga Westinghouse.

Profesor Edgerton ra dakord të më furnizonte me bateri të dritave të tij për të provuar përdorimin e tyre në reklama aktuale. Siç e dini në atë kohë revista LIFE doli në qarkullim.

Tre katër vjet më parë unë isha konsulent në stabilizimin e fotografisë me ngjyra dhe fotografisë me ‘’ flash ’’ Nganjëherë vrapoja te studioja e Steichen. Sa herë Steichen kishte problem me ndriçimin, ngrinte telefonin duke më pyetur si t’a rregullonte atë apo këtë problem. Unë isha me fat që fillova shpejtë në fotografi dhe që kisha mësuar bazat për të zgjidhur këto probleme. Gjashtë muaj më vonë , Dr. Edgerton më siguroi dritën pesë herë më të fuqishme dhe kishim mbështetjen e AGFA-s. AGFA nxori në përdorim të parin ’’super pan film,’’ që ishte tre herë më i shpejtë se çdo film që kishim në përdorim. Kaluan gjashtë muaj duke bër eksperimente fotografike dhe pastaj u paraqita në LIFE.

Unë nuk kisha ndonjë arësye të veçantë të filloja të mësoja fotografinë. Në shkollën e mesme jetoja në Rumani dhe fotografia ishte me të vërtetë primitive. Më kujtohet eksperimentimi me një nga shokët e mi për të kopjuar fotografi duke i printuar nga negativi. Ishte çështja të vendosje letër mbi negativ në dritare me diell dhe vazhdonte për një minute ose dy, para se të merrje një imazh.

Në përgjithësi, trainimi im në inxhinieri, reduktoi marrjen time me fotogafi në një ushtrim më logjik dhe lexueshmëri. Duhej të kisha një arësye të fortë të bëja një foto dhe duhej të dija si të zgjidhja problemet teknike që imazhi të mund të fliste qartë. Kjo mënyrë të menduari m’a bëri të lehtë të pranoja besimin e Edward Weston. ‘’Kamera duhet të përdoret në shërbim të sendit vetë dhe më esenciales, çfarë do të jetë, një metal i lustruar, apo dridhje e një trupi.’’

Linjat e mprehta ishin një nevojë teknike dhe duke prezantuar realitetin , duke ngrirë momentin, dukej e mjaftueshme në vetvete.

Por me kohë unë kuptova, se duke humbur një pjesë nga çfarë kisha në studio nga një zjarr i papritur, do të fitoja një një vizion më të lirë, madje më kompleks.

Ishte viti 1969, kur fotografova baletin Xheri Robin, ( Jerry Robin ) Dancers at a Gatherig, me qëllim ia lash shansit, që elementët e paformë të bëheshin pjesë e kompozimit. Në të njejtën kohë, me sekuenca ‘’strobe-light,’’ që tashmë ishte pjesë e punës time dhe ku shquhesha, gjithashtu rregjistrova në të njejtin film imazhet e çastit që shfaqeshin me ndriçim normal, kur kamera është e hapur në çdo sekondë. Çfarë më kënaqi mua është se në një mënyrë apo në një tjetër, pjesërisht nga sensi si e shihja baletin, që unë e kisha fituar nga fotografimet e vazhdueshme dhe shikimet e tij, pjesërisht nga shansi, isha në gjendje të ruaj lidhjen gjatë lëvizjes. Duket sikur një kombinim rrethanash të paparashikuara ishin bashkuar të krijojnë një moment të veçantë, që s’mund të realizohet përsëri. Imazhi që rrjedh ndofta nuk ka kjartësinë dhe mprehtësinë e një imazhi të çastit, por një vazhdimësi e bashkërenditur e lëvizjeve dhe shpesh herë kjo më magjepste më shumë se një realitet i papërzier, i pastër. Me fjalë të tjera, unë isha duke provuar të poetizoj me kameran. Unë gjithmonë filloj me ide të paramenduara, të cilat më shërbejnë si udhërrëfyes.

Njëherë shkova në teatër gjatë provës finale. Në kohën që ata kërcenin drejtova kameran nga kërcimtarët , me kohë nga 1/2 sek. në 1 sek., të shihja ç’mund të kapja.

Por ajo që bëra ishte; jo ta mbaja kameran të fiksuar, por t’a lëvizja në drejtim të kundërt të lëvizjes së kërcimtarëve, duke shpresuar që në çdo rast që do të kishte një qëndrim në lëvizjen e tyre, duart e mia do të ishin gjithashtu të fiksuara dhe kështu do të mund të kisha në imazh një çast të fiksuar të mprehtë, që mund të kundërbalanconte sensin e lëvizjes, i cili mund të kapej ndryshe.

Eksperienca më kishte mësuar thënien e Heraklitit: ‘’Nëse ju nuk e prisni diçka, ju nuk do të gjeni të papriturën, sepse është e mundimshme dhe e vështirë.’’ Shpesh u them studentëve, se nganjëherë është pasiguria që realizon një fotografi. Ka diçka rreth kësaj, që thjesht evidenton ligjet e probabilitetit. Kështu për mua këto janë të gjitha aksidente.

Unë në të vërtetë nuk jam i interesuar për artin, unë jam i interesuar për fotografinë, çfarëdo që mund të jetë. Unë nuk erdha këtu si fotograf; unë erdha këtu si humanist. Të tentoj t’ju mësoj ju fotografinë do të ishte një dështim. Si mund t’ju mësoj diçka, që më mori mua 50 vjet t’a mësoj dhe harroj?