Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Rishkrimi i historisë vazhdon me projektin e Djathta Shqiptare në mbrojtje të Shqipëris Etnike

by

Doli nga shtypi libri „E Djathta Shqiptare në Mbrojtje të Shqipëris Etnike XI“/
Nga Nue Oroshi/
Ndriqimi i historisë shqiptare ka 10 vite që e ka marrë të mbarën. Kjo ësht bër falë punës së Shoqatës së Intelektualëvë mbar Shqiptarë Trojetë e Arbrit, shoqatë e cila për momentinë po e luanë rolinë që duhetë ta ken pasurë dy akademitë shqiptarë në shqipëri dhe Kosovë. Falë punës titanike të 120 studiuesve,profesorëve, publicistëve, Shoqata e Intelektualëve mbarë Shqiptarë Trojetë e Arbritë në bashkpunimë me Shtepinë Botuese Lumbardhi nga Prizreni botoji Librin e XI e Djathta Shqiptare në Mbrojtje të Shqipëris Etnike, libër i cili vije si frytë i sesionitë të XI shkencorë mbajturë në Prizrenë pikërishtë me rastin e 100 vjetorit të themelimit të shtetit shqiptar, me një volumë preji 936 faqësh.
Libri fillon me një shënim hyrës të nënkryetarit të Shoqatës Trojet e Arbrit mr.sc. Nue Oroshi i cili ndër të tjera tha: me 28 Nëntor 2012, kur mbarë shqiptaria më gëzim e hare festonte 100 vjetorin e themelimit të shtetit Shqiptar, kur shteti ynë po kalonte një shekull jetë të egzistimit të tij, edhepse i copëtuar për një shekull, shqiptarët kudo që gjindeshin dhe nga të gjitha pjesët e Shqipërisë Etnike, filluan ta ndjejnë veten krenar, se, jemi shqiptarë në tokën e Shqipërisë Etnike. Shumëkush gëzohej dhe festonte, por një gëzim i pashoq mbretëronte tek intelektualët e Shoqatës së Intelektualëve mbarëshqiptarë “Trojet e Arbrit”, e cila në mesin e saj grumbullon 120 intelektualë, profesorë, studiues nga tërë viset Etnike Shqiptare dhe Diaspora atdhetare. Pikërisht në këtë ditë të madhe Shoqata e Intelektualëve mbarëshqiptarë “Trojet e Arbrit” i kishte mbledhur studiuesit nga të gjitha viset Etnike Shqiptare dhe Diaspora për ta mbajtur sesionin e 11 shkencor me temën, “Kosova dhe trojet tjera 100 vjet në luftë për Bashkim dhe Çlirim Kombëtar.
Ky sesion shkencor ishte i veçantë, pasiqë hapjen e këtij sesioni e mbajtëm pikërisht në oborrin e Lidhjes Shqiptare te Prizrenit. Fjalën e hapjes e mbajti prof.dr Ramiz Abdyli dhe kudo tek të gjithë studiuesit vërehej një kënaqësi e madhe, sepse tash shteti shqiptar kishte bërë 100 vjet të rrugëtimit të tij, jo te lehtë. Më pas, në ambientet e hotel “Alvidas” në Prizren, u shpalosën me dhjetëra ligjerata nga studiuesit, të cilët kishin përgaditur studimet e tyre lidhur me temën bosht. Ky libër që po ua japim në dorë lexuesve shqiptarë është i njëmbëdhjeti (11) me radhë. Është një libër ekskluziv ku me ligjeratat e tyre paraqiten 100 ligjerues, dhe me temat e tyre bënë që Shoqata e intelektualëve mbarëshqiptarë “Trojet e Arbrit” te mbetet, si gjithherë prijetare në ndriçimin e historisë Shqiptare.
Më pasë libri vazhdon me fjalën përshendetëse të prof.dr.Ramiz Abdylit i cili ndër të tjera thotë: Ndjehem i nderuar që më është dhënë rasti t’i them dy fjalë në emër të Këshillit Organizues të sesionit tonë të jashtëzakonshëm shkencor, i cili ka temë bosht: ”Kosova dhe trojet tjera 100 vjet në luftë për Bashkim dhe Çlirim Kombëtar”, pikërisht këtu në selinë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për t’i hapur punimet e tij sesioni në këtë vend të shenjtë kur figurat më të shquara të kombit tonë i dolën zot Atdheut, që rrezikohej të copëtohej. Këtu ata shpalosën programin shumë domethënës dhe përcaktues për sigurimin e autonomisë së Shqipërisë në një vilajet të bashkuar, për çka ranë në fushë të nderit mijëra dëshmorë.Nga ky vend përulemi para veprës madhore të Plakut të urtë të Vlorës-Ismail Qemali, i cili me atdhetarë të tjerë shpallën pavarësinë e Shqipërisë, por që ajo u njohë nga Fuqitë e Mëdha në më pak se gjysmën e trojeve tona.

Prandaj erdhëm pikërisht në këtë vend për të vënë në dukje në mënyrë më përcaktuese kontributin e Trojeve tona Etnike që nga Presheva, Shkupi e Preveza deri në Tivar, Plavë e Guci, Pazar të Ri në luftë për Çlirim dhe Bashkim Kombëtar në 100 vjetorin e pushtimit të huaj për bërjen e Shqipërisë Etnike.Është e domosdoshme t’ua përkujtojmë historishkruesve tendenciozë që janë përpjekur dhe nuk reshtin të pretendojnë Trojet tona etnike,t’u themi se përpjekjet e tyre djallëzore bien ndesh me të vërtetën historike, se argumentet e qëndrueshme shkencore nuk janë në anën e tyre. Është e domosdoshme t’ia themi edhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, se trungu etnik shqiptar nuk ishte ashtu siç pretendohet në një botim të saj (Historia e popullit shqiptar II), se në shek .XIX në brezin anësor të trungut etnik shqiptarë nuk përbënin pakicën, por edhe ai brez ishte pjesë e trungut etnik shqiptar, se një pjesë e atij “brezi” edhe sot bën pjesë në trungun tonë etnik, siç është Shkupi me krahinën e tij etj. Duhet t’ia themi edhe Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës të mos bëjë lojën e dashakqinjëve të popullit tonë dhe historisë së tij, sikurse janë paraqitur këto troje në një harte, sepse Trojet tona etnike në kohën e Lidhjes së Prizrenit shtriheshin më në lindje dhe verilindje seç pretendohet në atë hartë, dhe ato troje vazhdojnë të jenë të banuara me shumicë shqiptare.Në këtë përvjetor të shenjtë shoqata jonë kërkon nga institucionet shtetërore të Shqipërisë e të Kosovës, nga bashkëqeveritarët shqiptarë në Maqedoni si dhe nga klasa politike në trojet e tjera etnike që t’i koordinojnë veprimet dhe të angazhohen më me ngulm për fatet e kombit, rrjedhimisht për bërjen e Shqipërisë Etnike. Jetësimi i këtij objektivi kërkon domosdoshmërisht që të vihet interesi kombëtar mbi atë partiak, konfesional, krahinor e material.

Me punimet e tyre ne kët vepër Enciklopedike te Historis sonë shqiptare u paraqitën studiuesitë:Prof. dr. Muhamet Shatri, Akademik. prof. dr. Mark Krasniqi, Prof. dr. Izber Hoti, Murteza Xajë Nura, Prof. dr. Jahja Drançolli, Prof. dr. Ramiz Abdyli, Ermelinda Kashahu, Prof. dr. Xheladin Shala, Dr. don Lush Gjergji, Dr. sc. Mehmet Rukiqi, Prof. dr. Qerim Dalipi, Mr.sc. Hiriet Ziberi, Prof. dr. Bahtije Gërbeshi Zylfiu, Mr. sc. Jeton Idrizi, Tomë Mrijaj, Willy Kamsi, Nasir Kabashi, Fazli Hajrizi, Brikena Bogdo, MA. Agon Rrezja, Mr. sc. Fitim RIFATI, Dr. sc. Ilmi VELIU, Mr. sc. Naim Musliu, Talat Pllana, Prof. dr. Bajram XHAFA , Dr. sc. Esilda LUKU, Dr. sc. Halit Shabani, Mr. sc. Mehmet Gjoshaj, Pjetër Nikolla, Dr. sc. Gjon Berisha, Dr. Simon Lufi, Prof. dr. Bedri Muhadri, Gjovalin Çuni, Mr. sc. Besim Morina, Mr. sc. Nue Oroshi, Prof. dr. Lush Culaj, Dr.sc. Nuridin Ahmeti, Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha, Sabri Maxhuni –Novosella, Mërgim Korça, Eugjen Merlika, Mentor Quku, Uran Butka Atë Donat Kurti, Mr. sc. Sinan Gashi, Leonora Laçi, Frank Shkreli, Faik Krasniqi-Zhilivoda, Fatbardha Saraçi Mulleti, Dr. sc. Pjetër Pepa, Emin Fazlija, Prof. dr. Riza Sadiku, Rukije Rama, Adem Ajvazi , Mr. sc. Zelije Shala, MA. Pajazit Hajzeri, Çerkin H. Peci, Mentor Tahiri, Qerim Rexhaj, Ramë Thaçi, Ukë Qerreti, Nasir Kabashi, Adem Geca, Nexhmi Bushati, Valbona Hardolli –Mlika, Agron Shabani, Avni I. Bilalli, Ramadan Asllani, Mr. sc. Skender Lutfiu, Rrustem Seferi, Mr. sc. Sadri Rexhepi, Mr. sc. Bedri Tahiri, Ma. Luan Tetaj, Isuf Bajraktari-Mirashi , Shaban Gashi, Ismet Hasani, Klajd Kapinova, Hysen Azemi, Abas Fejzullahi, Ramadan Reshitaj, Daniel Gazulli, Mr.sc.Naile Demiri, Zef Pergega, Prof.dr.Haki Kasumi, Skënder R. Hoxha, Idriz Zeqiraj, Bedri Blloshmi

Ky libër enciklopedik përmbyllët me fjalën e mbylljës të mbajturë nga Kryetari i Shoqatës Trojet e Arbrit prof.dr.Muhamet Shatri, njëri ndër studiuesitë më të përkushtuarë dhe më atdhetarë që ka shqiptaria, ku për dhjetë vite arriti me plotë suksesë ta vën në binarë të duhurë rishkriminë e historis shqiptare, me gjuhën e argumentitë shkencor. Prof dr Muhamet Shatri Kryetarë i Shoqatës së Intelektualëve mbarë Shqiptarë Trojet e Arbrit, në fjalën përmbyllëse ndër të tjera tha” Sesioni XI shkencor me temën bosht Kosova dhe trojet e tjera etnike 100 vjet në luftë për çlirim dhe bashkim kombëtar, i përfundoi me sukses punimet sot këtu në Prizrenin heroik dhe kryeqytetin shpirtëror të Shqipërisë Etnike.
Edhe pse ishte ditë e madhe e kremtes për 100-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë dhe 4-vjetorin e Pavarësisë së Republikës së Kosovës, e shumë prej nesh kishim edhe angazhime të shumta, u përcaktuam dhe ia dolëm që këtë ditë t’ia kushtojmë trajtimit të historisë së pjesëve më të dhembshme të Shqipërisë sonë, të cilat edhe sot e kësaj dite rënkojnë nën zgjedhën e Serbisë, të Maqedonisë, Malit të Zi dhe të Greqisë. Pra, në këtë mënyrë deshëm të dëshmojmë përcaktimin tonë të palëkundur se nuk do të ndalemi në rrugën tonë të shenjtë që na e kanë trasuar dhe na kanë lënë amanet brezat para nesh.
Ne jemi krenarë se nisma jonë për rifreskimin e kujtesës historike për një Shqipëri natyrale e demokratike, sot është vënë në plan të parë të angazhimeve të mbarë shoqërisë shqiptare si në Shqipëri, në Kosovë dhe në trojet tjera etnike dhe në mërgatë. Kërkesa për ngritjen e statusit të shqiptarëve në Maqedoni, në Kosovën Lindore, në Mal të Zi, në Sanxhak dhe në Çamëri dhe për zgjedhjen e çështjes shqiptare në përgjithësi është me e zëshmja se kurrë me parë. Këtë aspiratë dhe angazhim madhor e mbështet fuqimisht edhe shoqata jonë “Trojet e Arbrit”, me të gjithë veprimtarët e studiuesit shumë këmbëngulës nga e gjithë bota shqiptare.

ITALI – Inaugurohet busti i Skënderbeut në Vakarici të Kalabrisë

by

Sheshit të komunës i jepet emri i Heroit Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skenderbeu/
Inaugurohet në Vakarici të Kalabrisë busti i Gjergj Kastriotit Skëndërbeut, ndërkohë që sheshi në qendër të komunës ka marrë emrin e Heroit tonë Kombëtar.
Në ceremoninë e inaugurimit ishin të pranishëm deputetët Fatmir Toci e Mimoza Hafizi, ambasadori i Shqipërisë në Itali, Neritan Ceka, si dhe skulptori i njohur vlonjat, Zeqir Alizoti.
Kryetari i komunës së Vakaricit, Aldo Marino, njëkohësisht edhe kryetari i Shoqatës së Kryekomunarëve Arbereshe, ishte organizatori i kesaj veprimtarie. Nën drejtimin e tij prej 10 vjetësh Vakarici, është bërë jo vetëm një prej komunave më të zhvilluara arbereshe, por edhe një vend tërheqës për turistët italianë e të huaj.
Aldo Marino, një prej arbëreshëve më të njohur në Shqipëri pas viteve ’90 është i pranishëm në të gjitha ngjarjet dhe evenimentet e organizuara në zona të ndryshme të vendit tonë. Ai ka synuar gjithmonë zgjerimin dhe forcimin e marrëdhënieve mes shqiptarëve dhe arbëreshëve që ato të mos mbeten në nivele kulturore e folklorike siç ka ndodhur deri tani, por të shtrihen edhe në fushat ekonomike me interes të përbashkët, zhvillimin e turizmit të ndërsjelltë dhe shkëmbimet deri me programe të përbashkëta në të gjitha fushat. Arbereshet e pranishëm kërkuan vëmëndje më të madhe nga shteti shqiptar për mbajtjen gjallë të gjuhës shqipe, mësimin e shqipes për fëmijët arbëreshe në shkollat italiane, mbështetje me programe shkollore e libra shqip, bashkërendime të punës shkencore, arsimore e kulturore midis arbëreshëve të Shqiperise etj.
Ne Foto: Inagurohet Busti i Gjergj Kastriotit Skenderbeu në Vakarici te Kalabrise dhe sheshi në qender të komunës mer emrin e Heroit Kombëtar

Dy emra të mëdhenjë në letërsinë shqipe nga zona e Cakranit

by

Nga Halil Bregasi/
Ata i njeh Historia e Letërsisë Shqipe, por në opinionin publik të komunitetit cakranjot, për të mos thënë që nuk njihen, po përdor shprehjen: “njihen pak”. Unë në këtë shkrim, nuk dua të bëjë historinë e letërsisë shqipe, por vetëm të bëjë të njohur këto figura në rrethet intelektuale cakranjote, për aq sa kam mundur të hulumtoj rreth veprimtarisë së tyre poetike.
I pari, por dhe më i vjetri, në këtë fushë, njihet Nezim Frakulla. Të moshuarit e zonës së Cakranit, e dinë shumë mirë se në fshatin Kreshpan, familja feudale “Frakulla”, ka pasur dy shtëpi (Saraje), në të dy skajet e fshatit Kreshpan. Më i njohur në këtë familje u bë Alush Frakulla, që mendohet se është i biri Nezimit, për aktivitetin e tij antiosman dhe drejtues i kryengritjeve të viteve 1833 – 1835. Por le të flasim për Nezim Frakulla.
Lindja dhe formimi i rrymës letrare të bejtexhinjëve, ishte përfundim i dy faktotrëve në ecjen e kulturës e, në përgjithësi, në ecjen ekonomike e politiko – shoqërore të vendit gjatë shekullit të XVIII. Zhvillimi i ekonomisë monetare, fuqizimi i qyteteve, dhe lindja e shtresave shoqërore, rritën kërkesën për shkrimin e gjuhës së vendit. Autorët që asi kohe nisën të vjershërojnë shqip, duke shkruar në alfabet turko – arab, u quajtën bejtexhinj, nga fjala turke “bejt” që do të thotë “vjershë”. Përdorimi i shqipes në krijimet e tyre ishte një akt pizitiv. Prodhimi letrar i bejtexhinjëve shqiptar e bëri jetën fillimisht në gjuhën turke, por dhe në atë persiane dhe arabe, si është rasti i Nezimit. Fillimi qe i tillë por ai vazhdoi pastaj vetëm shqip, duke plotësuar nevojat e shtresës shoqërore..
Prodhimi letrar i bejtexhinjëve njohu dy faza. Autorët kryesorë të fazës së parë ishin Nezim Frakulla dhe Sulejman Naibi.
Sidoqoftë përmes krijimit poetik të bejtexhinjëve, letërsia jonë doli nga kuadri i ngushtë fetar dhe nisi të trajtojë temën laike. Letërsia e bejtexhinjëve u zhvillua më shumë në qytetet si Berati, Elbasani, Shkodra, por dhe Kolonja, Frashëri, Konispoli etj.
Me zhvillimet e lëvizjes sonë kombëtare, në pjesën e dytë të shekullit XIX, letërsia e rrymës së bejtexhinjëve nisi t`ia lërë vendin letërsisë së re të Rilindjes.
Nezimi lindi rreth viteve 1680 – 1685 dhe vdiq më 1760. Ai njihet me emrat: Nezim Frakulla, Nezim Berati, Nezim Ibrahimi, por ka lindur në konakët e familjes Frakulla, që ndodheshin në anën jugëperndimore të fshatit Kreshpan. Ai vinte nga një familje feudale. Pasi ka kryer ndonjë medrese (mendohet në atë të Beratit), vazhdoi studimet në Stamboll ku filloi të vjershëroi turqisht dhe persisht. Në gjuhën turke botoi dhe një divan (përmbledhje poezish).
Rreth viteve 1731 – 1735, shkroi dhe botoi një “Divan” në gjuhën shqipe, me gërma turke, si dhe një fjalor shqip – turqisht në vargje, shkroi dhe shumë poezi të tjera, disa prej të cilave u kënduan dhe disa ngelën dorëshkrime, apo humbën fare. Njihet si poeti i parë që ka shkruar në gjuhën shqipe. Poezia e tij është e hollë dhe ndikoi në hedhjen e bazave të poezisë shqiptare të më vonëshme. Kemi pak të dhëna për jetën e tij, por, si duket, pas disa udhëtimesh në vendet e lindjes, aty rreth viteve 1730 ai kthehet në Berat, si duket i varfëruar, prandaj u detyrua të futet në shërbim të një beu si qahaja.
Lulëzimi që kishte arritur Berati në atë kohë mund ta shohim edhe nga përshkrimi i udhëtarit turk Evlia Çelepi që e vizitoi këtë qytet më 1670 (rreth 60 vjet para se të vinte aty Nezimi). Çelepi e gjeti me 30 lagje, me pesë medrese, me hamame (banjo) të shumta publike dhe private, me shumë teqe e xhamia shumë të bukura, si ajo e Izgurit, e Mushkës dhe e Hysen Pashës, për të cilën thotë se s`e kishte shoqen nga arkitektura. Evlia Çelepi flet me nderim për të diturit dhe poetët e shumtë që kishte Berati. Ata mblidheshin në kafenetë buzë lumit dhe diskutonin për çështjet e diturive. Dhe në të vërtetë, më vonë në kohën e Nezimit, në Berat përmenden një sërë vjershëtorësh. Nezimi aty nisi të vjershëroi shqip, por mjedisi letrar, si e thamë, ishte i mbushur me shumë rivalë. Rivaliteti sidomos me myftiun e vendit, Mulla Aliun dhe me tregtarin izraelit beratas, Sollomonin, e detyruan që të largohet, dhe sipas një vjershe në gjuhën turke, shkoi në Stamboll, ku vendosi të shkruaj turqisht edhe shqip. Gjurmët e tija i gjejmë deri në Hotin e Besarabisë, ku është i internuar. I kthyer në Berat, poeti ra në mëri të sundimtarit të qytetit, Ismail Pashës, që ishte sanxhakbej i Vlorës, Beratit e Ohrit, prandaj iku pak vite në Elbasan. Si erdhi përsëri në Berat, duket u kap dhe u mbajt disa kohë në burg. Interesante është se sado në kushte të vështira, ai nuk e ul veten t`i bjerë kujt ndër këmbë.
Hajde le të jem si të jem,
Nukë qanj, pse të heq elem ;(mundime)
Veç në këtë fani alem, (bota e reme)
Aman kujtdo të mos t`i them.
Si e lëshuan nga burgu, nuk e lanë të rrijë në Berat, po e raportuan duket si njeri të rrezikshëm për qetësinë e vendit dhe e internuan në Stamboll. Aty, pas ca kohe, u fut në burg. I torturuar, dhe për shkak të moshës, nuk mundi t`u rezistoi torturave e vuajtjeve dhe, vdiq më 1760 (1173). Ky fund tragjik i Nezimit, i pikëlloi miqtë e admiruesit që kishte në Berat. Shokët e tij si Mehmet Akshiu, Fejziu etj., shkruan kronograme. Nga këta më prekës dhe guximtar është ai i Fejziut: “I parë ndër shumë dijetarë, krye ndër falëtarët, mbiemri i dashur Nezim, emri Ibrahim bej, i zoti në fushën e diturive, njohës i hollë i kuptimeve dhe dijetar i lartë. Fati e burgosi pa faj në Dhe` të huaj i torturuar vdiq dëshmor dhe u nis për në parajs”.
Nezimi botoi “Divanin” shqip me 110 vjersha, në të cilat ai nuk i qendroi besnik modeleve orientale, por u përpoq të pasqyronte dhe disa aspekte të jetës së kohës në Shqipëri. Një pjesë e mirë e vjershave të tij janë “gazele”, ku poeti i këndon bukurisë dhe dashurisë, flasin për miqësinë, çmimin e diturisë etj. Interes paraqesin ato vjersha ku autori ankohet për fatin e tij e për gjëndjen e rëndë të kohës. Ai kaloi një jetë të trazuar aq sa në një vjershë shprehet me dhimbje:
“Të më dihet halli që kam, qante edhe dushmani im”
Duke parë kontrastin midis jetës së atyre që vuanin dhe atyre që nuk dinin ç`ti bënin paratë, si njeri që nuk i eci fati, shkroi:
Unë vuaj e ti në gas,
Kështu qënka takdiri, (qënka thënë)
Pse s`pyet, o dhëmb elmaz, (gur i çmuar)
Në ç`hall është fakiri?
Në vjershat e Nezimit ka elemente dhe figura që burojnë nga realiteti shqiptar. Në këto raste, bejtet fitojnë natyrshmëri dhe origjinalitet, që aq shpesh mungon në krijimet e shumicës së bejtexhinjëve. Në mjaft poezi didaskalike çfaq mendime pozitive, fshikullon ashpër tipe negativë, lartëson punën, zanatin, diturinë, përball mburrjeve të kota për pasurinë dhe fisin.
Nezimi qe novator edhe në mjetet letrare, stilistike dhe teknike. Ai shkoi pas modeleve persiano – turke, gazeleve, kasideve e gjinive të tjera të këtyre letërsive, por këtyre gjinive u dha forma të tjera. Vargu që përdoret më shumë prej tij është tetërrokshi troik. Për t`i shpëtuar monotonisë, këtë varg e shoqëron me gjashtërrokshin e katërrrokshin.
Për Nezimin mund të flitet gjatë, sepse ka ç`farë të thuhet.
JUL VARIBOPA
POETI I PARE I TALENTUAR ARBERESH
Një figurë e ndritur e poezisë shqiptare me origjinë nga zona e Cakranit, është dhe Jul Varibopa. Ai u lind në një fshat të Kozencës në Itali që vendasit e quajnë “Mbuzat”. Sipas shumë autorëve që kanë shkruar për Varibopën, ai u lind në një familje me origjinë nga Mallakastra, dhe sipas Robert Elsie që ka botuar: ”Histori e letërsisë shqiptare” cilësohet nga Mallakastra e Shqipërisë jugore.Të njëjtën gjë e përsërisin në botimet e tyre: De Rada, M.Markianoi, Zef Skiroi, Albert Stratikoi, të cilët i përmënd dhe Akademik Shaban Demiraj, në një material për Jul Varibopën.
Ngulimet e arbëreshëve në Itali janë të periudhave të ndryshme, por sipas të gjitha të dhënave, thuhet se fshati San Giorgio Albanese e që vëndasit e thërrasin Mbusat, është themeluar rreth viteve 1467-1471, pra menjëherë pas vdekjes së Skënderbeut. Në shqiptimin e emrit ka pak ndryshim. Sipas Robert Elsie quhet Mbuzat, kurse sipas Ak.Shaban Demiraj thirret Mbusat. Duket e parëndësishme, por nga emri mund të përcaktohet edhe prejardhja, ose familja themeluese e fshatit. Nuk dihet në se familja Varibopa është themeluese apo ndër të parat, sepse Juli ka lindur rreth tre shekuj më vonë.
Qysh në fillim më duhet të them, se përse nisa të shkruaj Varibobën ?
Së pari.- Më bëri përshtypje mbiemri i tij, e që lidhet me emrin e fshatit nga është larguar kjo familje. Kishin kaluar me pak se tre shekuj nga emigrimi i tyre dhe ata mbanin akoma për mbiemër, emrin e fshatit të paraardhësve të tyre, e që u kujtonte se ishin nga Varibopi i Cakranit, gjë që do e vërtetojmë më vonë.
Së dyti.-Ky njeri, pra Jul Variboba, është cilësuar nga shumë autor si: ”Poeti parë Arbëresh i talentuar” nga R.Elsie; “Një ndër poetët më të dëgjuar të letërsisë arbëreshe”, nga Sh.Demiraj; ”Si autor i vërtet dhe krijues original” nga S.Hamiti; ”Poeti i parë i vërtet i krejt letërsisë shqipe”, thuhet në Fjalorin Enciklopedik letrar f.287, bot. 2001.
Nisur nga këto, mendoi të bëjë të njohura disa të dhëna për jetën e tij e disa mendime nga studjues të ndryshëm.
Pranohet nga të gjithë që ai ka ndjekur studimet në Seminarin Korsini në Shën Benedithi (San Benedetto Ullano). Ky seminar, sipas Robert Elsie është themeluar në vitin 1732 nga Papa Klementi XII, ndersa sipas De Rada cilësuar në veprën e vet: ”Antologji Albanese” f.59, e cituar dhe nga Shaban Demiraj thotë: Jul Variboba ishte i biri i kryepriftit të Mbusatit dhe i Vashia Kanadese dhe ka qënë një ndër nxënësit e parë të Kolegjit italo-shqiptar të San Benedetto Ullanos, që u themelua në vitin 1733 nga Felice Samuele Rodota, fisnik shqiptar nga San Benedetto Ullano. Pra kemi një ndryshim në vitin e themelimit dhe të themeluesit. Për mua qëndron varianti i dytë, sepse si do dali dhe më poshtë, ky kolegj është i ritit orthodoks dhe në se krijohej nga një Pap, duhej të ishte i ritit katolik, kështu që një fisnik vëndas i fesë orthodokse mund ta themelonte. Sigurisht që kjo ka pak rëndësi në shkrimin tonë, por më poshtë do ndeshemi për këtë problem me Julin.
Me mbarimin e këtij seminari apo kolegji, Jul Variboba u shungurua prift, kjo rreth vitit 1749, sipas R.Elsie, i ritit orthodoks.
Sipas Markianoit, të cituar nga Sh.Demiraj: ”Dialektet e Kalabrisë, të Pulias e të Siqelisë, janë pasqyrë besnike e të folurit të Toskërishtes”, por flitet dhe për koloni arbëreshe të ardhur nga vise të tjera të Shqipërisë së sipërme. Përsa i përket katundit Mbusat, gjuha e të cilit është një torkërishte me disa karakteristika të afërta me çamërishten dhe gjirokastrishten, mund të thuhet me siguri se do të jetë themeluar nga familje të shpërngulura prej Toskërie.
Një analizë më të plotë e me vlerë të leksikut të Varibopës ka botuar Prof. Maksimilian Lambertzi, që citohet dhe nga Sh.Demiraj, ku në faqen 47 të studimit të tij, ai shfaq mendimin se llagapi Variboba lidhet me emrin e fshatit Varibop, d.m.th. stërgjyshërit e Varibopës janë shpërngulur nga ai katund i Mallakstrës, emrin e të cilit e mbajtën si llagapin e familjes së tyre. Ai shton se toponimi Variboba është një nga toponimet e shumta sllave të Shqipërisë dhe do të thotë: ”Zieje groshën”. Mua, artikullshkruesin, ky spjegim nuk më bind e nuk më pëlqen. Më duket më i argumentuar e domethënës mendimi i Spiro N.Konda, i cili fjalën Varibop e spjegon me zbërthimin: Varri i Bobit, e që më duket më bindës. Ndoshta dhe Varri i babit që më vone ka evoluar në varri i bobit.
Përfundimisht, si dhe vërtetohet nga autor të tjerë, pra, nga fshati Varibop i Mallakastrës ku ka vetëm një të tillë, fshati Varibop i Cakranit, prejardhja e tij prej Cakranit është i argumentueshëm. Por le të flasim për veprën e tij…
Me mbarimin e kolegjit, Juli kthehet në fshat për të ndihmuar të atin e moshuar,Xhovani kryeprift i famullisë aty. Duket që ishte i apasionuar pas fesë, prandaj dhe krijoi aty një kongregacion, ku u grumbulluan vajzat më të ndershme të fshatit, që u quajtën: ”Bijat e Maries”.
Nuk dihet në se ishte e vërtet apo shpifje, por kundër Varibobës u hap fjala se paskësh pasur lidhje me një nga këto vajza. Kjo bëri që ai të largohet nga fshati dhe të vendoset në Romë. Aty mendohet se bëri jetë të mbyllur fetare duke iu lutur Shën Mërisë për mëkatet.
Stratikoi thotë se në Romë Jul Varibopën e nderonin shumë për sjellje të mirë dhe diturinë e tij dhe se ishte emëruar sekretar i një Urdhëri fetar, ku mendohet se ka kaluar ditë të mira. Mendohet se pëlqente më shumë ritin katolik të besimit sidomos në Rome.
Sipas gojdhënës të përmëndur nga Stratikoi, prindërit e Varibopës, me që e kishin bir të vetëm, donin ta martonin, para se të shungurohej prift, duke qënë se prifterinjtë arbëresh të ritit orthodoks lejohen të martohen, para se të fillojnë jetën e priftërisë. Sipas shënimeve të A.Chinigo në “Arbri i ri”,-Variboba në fillim kishte pranuar këtë dëshirë të prindërve, e prandaj u kishte thënë se do të shkonte në Napoli për të gjetur gruan më të bukur e fisnike. Kur ishte kthyer, kishte thënë se e kishte gjetur gruan, dhe për çudi të vëndasve që po e prisnin më nuse, ata paskëshin parë shtatoren e Shën Mërisë. Sido që ky tregim ka formën e një anekdode, ai hedh dritë mbi atë që Juli ishte i dhënë fort pas fesë, dhe kjo duket edhe në veprën e tij letrare.
Fakti që Varibopa ka ndjekur mësimet në San Benedetto Ullano e pastaj ka jetuar në Romë si sekretar i një Urdhëri fetar, na bënë të mendojmë se ai ka pasur dituri për kohën. Këtë na e vërteton dhe një anekdodë, që e tregon De Rada në “Antologjia Albanese”. Po e shkruaj shkurt: Kur në kryesinë e Kolegjit të San Benedetto Ullanos erdhi peshkopi Archiopoli, mori në katedrën e lëndëve humanitare një ish nxënës aty, i quajtur Avato, të cilin më vonë e zëvëndesoi me Jul Varibopën. Kjo tregon se Varibopa duhet të ketë pasur një farë kulture dhe inteligjencë të mirë, deri sa peshkopi Archiopoli ka menduar ta bëjë drejtor në këmbë të një tjetri, për të cilin De Rada thotë se ishte një nga nxënësit më të mirë të Kolegjit e me inteligjencë të rrallë.
Por ajo që e bëri Julin të njohur në qarqet letrare është vepra e tij: ”Ghiella e Shën Mëris Virgjër” (Jeta e Shën Mërisë Virgjër), botuar në Romë në vitin 1762. Siç thotë edhe vet poeti në parathënien e kësaj vepre, ai që kur ishte i ri i vinte ndore të shkruante për te qeshur, por e para vepër në gjuhën shqipe është vëllimi me vjersha fetare, që u botua me titullin e mësipërm. Megjithëse Zef Skiroi e ndonjë tjetër thotë se kanë patur në dorë një dorëshkrim me vjersha të tjera fetare të tija, por Skiroi nuk jep spjegim në se ka qenë shtypur ndonjë nga këto vjersha e kur, prandaj Varibopa, në historinë e letërsisë sonë njihet vetëm me veprën:”Gjella e Shën Mërisë Virgjër”.
Kjo poemë prej 4717 vargjesh, me një strukturë pjesësh jo fort te lidhura, e shkruar tërësisht në dialektin e Mbusatit, dëshmon më shumë për një tonalitet lirizmi e balade popullore, duke i shndruar personazhet besimtare të Dhjatës së Re në fshatarë truplidhur kalabrez të shekullit të tetëmbëdhjetë. Varibopa nuk e ka shoqin në letërsinë e vjetër shqiptare si për ndjeshmërinë e kthjellët e të thjeshtë poetike, ashtu edhe për larminë e shprehjes ritmike, ndonëse cilësia artistike e tij ka dallime të mëdha nga vargu në varg. Ajo është ndërthurur siç është me këngë popullore, qëndron madje në stilin realist e konkret. Nje nga pjesët më karakteristike, është Kënka e të zgjuarit, në të cilën Shën Mëria e zgjon të voglin e saj për të marrë adhurimin e barinjve të thjeshtë, Nikolle, Frangut, Xhuditës, Elizabetës, të gjith me dhurata nga fshati.
Si autor i vërtet dhe krijues original,Varibopa krijon lloje vargjesh e figurash krejt origjinale, që hyjnë në fondin e krijimit letrar.Gjithë vepra e tij ka strukturë letrare, trajtë shkrimi të njëhsuar, poezi-vargje dhe shkruhet për qëllime letrare.
Halil Bregasi
Redaktor i revistes “Cakrani”

Dita e diversiteteve gjuhësore dhe kulturore

by

Nga Arjan Th. Kallço/
Panorama e botës sot nuk është ajo e viteve të shekullit të kaluar, as e shekujve të kaluar, ku shpesh herë në emër të hegjemonive kombëtare, të hegjemonive racore, apo hegjemonive politike ndodhnin përplasje të mëdha mes fuqive për interesa të caktuara ekonomike. Një nga kapitujt më mizorë të përplasjeve mes tyre kanë qënë luftrat dhe në veçanti Lufta e I dhe e II botërore ku u shpalosën në plan ndërkombëtar të gjitha egërsitë e regjimeve dhe diktaturave ushtarake të kohës. U vranë, u gjymtuan dhe u plagosën miliona njerëz, u shkatërruan qytete, trashëgimi dhe punë e brezave që vetëm luftrat janë në gjendje t’i bëjnë. Një goditje të madhe mori edhe kultura me pasojat e pallogaritëshme të shkatërrimit që preku jo vetëm anën materiale, por edhe atë shpirtërore të popujve. Ajo kulturë që iku me luftrat është praktikisht e parikuperueshme, e paprodhueshme, e patransmetueshme. Kush llogariti vetëm interesin ekonomik, duket se harroi të vlerësonte se bashkë me të do të luftohej edhe e gjithë trashëgimi kulturore që krijon një popull. Në kohët e sotme të tjera kushte po e degradojnë kulturën, të tjera mjete po e shkatërrojnë atë, të tjerë njerëz në dukje të qytetëruar po e marrin në qafë. Edhe kjo është një luftë, por jo në dimensionet e përplasjeve me armë, por me të njëjtin efekt shkatërrues. Jemi dëshmimtarë sesi gjuhë dhe kultura në të gjithë botën po zhduken në emër të dominimit të një kulture që vetë krizat ekonomike, poltike dhe shpirtërore po përcaktojnë rrjedhën e ngjarjeve. Zgjidhja në shumë vende të prekura nga kriza po sheh gërshërën e buxheteve të bjerë fort mbi të. Por nuk ndalet këtu, pasi të tjera ide të çmendura po i serviren kulturës dhe këto jo pa qëllime, si privatizimi i tyre gjoja në emër të mbrojtjes. Zëri i intelektualëve të shquar për rrezikshmërinë e shkatërrimit duke se bie në vesh të shurdhër në qeveritë përkatëse të cilat para krizave janë dorëzuar gjithmonë. Edhe pse sot më shumë se kurrë po kërkohet një vlerësim dhe ruajtje e kulturës nga të gjitha institucionet ndërkombëtare, po shohim se plagët e vetëvrasjes po bëhen më të mëdha. Në këtë vorbull kaotike edhe Shqipëria nuk mbetet pas, ku edhe pse datat e rëndësihme të shpallura edhe nga Unesco-ja proklamohen dhe përkujtohen me forcë, shkatërrimet janë në rend të ditës, pak e nga pak çdo ditë të vitit asistojmë në humbjen e shumë vlerave të pallogaritëshme kombëtare. Në tunelin e errët shqiptar duket se një dritë shprese po hapet nga qeveria, por jemi ende larg nga mënyra sesi vendet rreth nesh apo edhe më larg përpiqen ta ruajnë dhe zhvillojnë kulturën. Është një mallkim tipik i yni që hamë vetveten sidomos në kohët e turbullta të tranzicioneve dhe kjo duket qartë në të gjitha këto vite ku dora e njeriut që e ndërtoi, po e zhduk në emër të një injorance që është mbjellë dhe po mbillet rëndom në shoqërinë tonë. Shoqëria është familja e madhe ku individët së bashku kanë një rol të madh jo vetëm ekonomik, por edhe kulturor, pasi jemi të gjithë bashkë që krijojmë trashëgiminë tonë kombëtare e më tej botërore. Nëse brezat nuk do të jenë në gjendje ta ruajnë atë që shekujt krijuan, atëherë do të gjendemi gjithmonë tek hapi i parë i qytetërimit, i përsëritshëm sa herë ndryshojnë kushtet, ndërojmë dhe krijojmë e më pas e shkatërrojmë, pra nuk jemi në gjendje ta ruajmë atë që vetë ne e krijuam. Jo gjithçka e krijuar ka vlera dhe detyrimisht nuk do t’i rezistojë kohës, por nuk mund të fshihet gjithçka që të parët tanë krijuan. Vlerat e reja të krijuara rishtazi ende nuk e kanë marrë vulën e trashëgimisë, duhet që koha ta provojë dhe ta vendosë në vendin që meriton. E nëse do të ndaleshim në krijimtarinë material dhe shpirtërore, nuk mund të mos kujtonim dy data : pak kohë më parë Dita e Diversiteteve gjuhësore dhe sot ajo e Diversiteteve kulturore. Kemi një gjeokulturë gati të njëjtë në shumë vende dhe të anashkalohen disa rregulla bashkëjetese mes popujve, ngjarjet tragjike nuk i shkaktojnë popujt, është gabimi më i madh dhe padrejtësia që peshon shumë në ndërgjejgjen e një kombi. Pakicat kombëtare të mbetura si thika në shpirtin e një kombi tjetër dikur tash kanë një vizion të ri, barazie dhe lirie, të sanksionuara edhe në Deklaratat e shumta të Unesco-s. Nga kaosi politik dhe epshi i shfrenuar i mentaliteteve dominuese lindi dhe u shfaq fenomeni i pushtimit dhe më pas i copëzimit, por kjo nuk do të thotë se këto gabime duhet të shkojnë më tej dhe të çojnë në asimilim me çdo kusht të kulturave të të tjerëve. Shovinizmi është qëllimi i fundit i një nacionalizmi fanatik, prandaj është e patolerueshme që ende në mendjen e të fuqishmëve të planetit të skicohen ide apo teori të tilla.
Studiuesi me origjinë arbëreshe, Bruni, thotë se procesi historik është gërshetim i trashëgimisë dhe se gjuhët minoritare ruajnë histori dhe qytetërime të popujve. Janë një takim në realitetin e gjeografisë dhe politikave. Pakicat gjuhësore dhe identiteti, një raport që zë rrënjë në traditën e një kombi, por edhe në ndërgjegjen e një populli. Proceset historike që Italia ka jetuar kanë një rrënjë të artikuluar dhe komplekse që ka si rrënjë prioritare kulturën, sigurisht greko-romake, por në këto procese ka trashëgimi të thella mesdhetare që gjejnë tek Homeri një pikë të fortë referimi. Homeri nuk është vetëm kultura greke, ashtu si Virgjili nuk është vetëm i botës latine.
Në Shqipëri kohët e fundit po lindin shumë ide lidhur me gjuhën shqipe, me dialektet që duhet ta zëvendësojnë gjuhën standart apo edhe ide të tjera që zgjojnë tek disa orekse që sot nuk do të kishin kuptim. E nëse me ndonjë pakicë kemi bërë hapa të shkëlqyera edhe para viteve ’90, përmend këtu atë greke dhe maqedonase, qytetërimi shqiptar nuk duhet të ketë asgjë të përbashkët me histeritë kombëtare, kemi harruar dy të tjera të cilat mbijetojnë në sajë të vetë individëve, pa kurrëfarë përkujdesje shtetërore. Bëhet fjalë për atë rom dhe egjyptian, në vite të harruar dhe të lënë në kulmin e varfërisë. Edhe ata kanë një gjuhë dhe një kulturë që gjithmonë është parë nën një vështrim disi racist dikur dhe tash plotësisht i abandonuar, pavarësisht përpjekjeve të Europës që të ringjallë dinjitetin dhe identitetin e tyre. Krijimi i kushteve për formimin e njerëzve përkatës të ditur dhe më pas dëshira për t’i ndihmuar që ta shkruajnë gjuhën dhe ta zhvillojnë kulturën, janë sfidat e ardhshme me të cilat duhet të përballemi. Edhe Europa ka të njëjtin qëndrim për këtë problem, meqë një nga kushtet e statusit kandidat janë komunitetet në fjalë.
Më 21 maj, Dita botërore e Diversiteteve kulturore për dialogun dhe zhvillimin, është rasti i mirë që ta tregojmë këtë vullnet dhe tolerancë ndaj të drejtave të tyre të mohuara. Nuk është turp që në vëmendjen e shoqërisë sonë të jenë edhe ata, turp është të luash ende sot rolin e indiferentit. Kjo ditë është mundësi, e parë dhe nga vetë OKB-ja, për të reflektuar për kontributin e kulturës në arritjen e një zhvillimi të qëndrueshëm, të respektueshëm të personave dhe mjedisit, në shërbim të dialogut dhe paqes. Në përcaktimin e Unesco-s diversitet kulturor do të thotë : Shumësia e formave përmes së cilave kulturat e grupeve dhe shoqëritë shprehen, ajo reflektohet edhe përmes mënyrave të dallueshme të krijimit artistik, të prodhimit, përhapjes, shpërndarjes dhe vlerësimit të shprehjeve kulturore, pavarësisht teknologjive dhe mjeteve të përdorura. Kjo ditë u shpall nga OKB-ja në fund të vitit 2001 me rezolutën 57/ 249, në një moment të veçantë historik, me tension të madh ndërkombëtar, menjëherë pas ngjarjeve të 11 shtatorit në Amerikë dhe pasi Unesco-ja adoptoi Deklaratën Universale të Diversitetit kulturor. Kjo deklaratë njeh vlerën thlbësore të dialogut mes kulturave që të garantojë paqen dhe një bashkëjetesë të harmonishme mes popujve. Prandaj kjo datë nuk duhet përkujtuar vetëm një herë në vit dhe me ndonjë takim apo festë u mbyll gjithçka, por do të duhet çdo ditë e vitit që të arrihen objektivat e një qytetarie gjithëpërfshirëse. Por vetë Unesco-ja nuk u ndal këtu, pasi krioji edhe kuadrin e vet të plotë ligjor dhe në vitin 2005 u aprovua edhe Konventa mbi mbrojtjen dhe promovimin e diversiteteve të shprehjeve kulturore ku thuhet : Diversiteti kulturor krijon një botë të begatë dhe heterogjene në gjendje t’i shumëfishojë të gjitha zgjedhjet e mundshme, aftësitë dhe vlerat njerëore. Objektivi i parë është mbrojtja dhe promovimi i diversiteteve të shprehjeve kulturore, duke krijuar kushte që kulturat të mund të begatojnë dhe ndërveprojnë reciprokisht në një dinamikë shkëmbimi të lirë dhe prodhues. Sipas organizatorëve të Unesco-s këtë vit Dita botërore merr një kuptim edhe më të madh, sepse futet në kontekstin më të gjerë ndërkombëtar të afrimit mes kulturave gjatë së cilës, siç ka deklaruar edhe Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së Ban Ki Moon, do t’i bëhet homazh diversiteteve kulturore dhe do të tregohet, sesi mirëkuptimi dhe dialogu ndërkulturor janë esencialë për të realizuar një botë më paqësore. Për më tepër do të nënvizohet roli themelor që kultura luan në kuadrin e zhvillimit. Koha që do kalojë do të na tregojë sesa të mençur jemi ne shqiptarët, në shekuj e kemi vuajtur superioritetin e kombeve të tjerë, duke mos rënë në të njëjtat gabime, sidomos tash që globalizmi po i fshin kufijtë. Çdo vlerë e krijuar nga shqiptarë apo pakica është pasuri kombëtare dhe si e tillë duhet të marrë të gjitha ndihmat dhe përkujdesjet e shtetit shqiptar.

DIELLI I NJË LIBRI PËR MALZIUN,VENDLINDJEN E KADRI MORINËS

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1.
Astenjiherë nuk kisha ndie se në Shqipërinë me 300 ditë me diell në vit kishte një festë pagane të tillë si “Darka e Diellit”në trollin bregdrinas të Malziut, krahas të tillave të atyshme si Dita e Verës (14 mars), Shëngjergji (6 maj), Runa (1 korrik), Mjedisi i Dimnit, etj. Edhe kjo i kishte ritualet e veta. Shtrohej plot begati “Sofra e Diellit”. Poshtë saj vnojshnin duj’ gruni a misri e tekefundja disa grushte me kallinj apo kokrra të tyne, të cilat pas darke i qitshin përjashta në arë. Të nesërmen plugonte mbjellja e misrit, si përmbyllëse e kësaj festë të rrallë. 83 vjeçari Fejzi Dobrushi i Shëmrisë në një rrëfim të tij (v. 1982) ia daton edhe kohën “kur dielli kthen prej vere”(fq. 259). Pra, ia shenjon festimet diku kah mesi i muajit maj.
Sivjet, kjo “festë e Diellit” po përkon mrekullisht me promovimin e veprës shkencore elitare “Malziu bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” të prof. asoc. dr. Shefqet Hoxha, Mësues i Popullit. Në kit’ “Sofër të Diellit”, në trollin e vet, kjo vepër po rrezaton fort e mirë. Duket se një dashuri me përmasat e Diellit, nji dashuri e tillë toka-qiell, e ka turbinue përtej gjysëm shekulli kit’ autor lumjan në hulumtime e dorëshkrimin e kësaj kryevepre për Malziun. Një dashuri kaq përmasore hyjnore i vrelli mirësisht edhe biznesmenit dinjitar, besimtar e bujar, Kadri Morina, djalë i Shikajve të Malziut me i përkrye dy botime luksoze të njipasnjishme e kit’ promovim këtij libri të pazakontë. E meritonte Malziu një memorial të tillë si kjo vepër në memorien e vet e të kombit.
Tue ardhë rrugës kqyra prej larg vendndodhjen nënujore të kullës të morinasit Tahir Ali Nimani, kullën rrënjase ku hodhi shtat e hapa Kadri Morina, e cila para tre dekadash u përmbyt shtetërisht, sikurse qindra të tjera, nga liqeni i hidrocentralit të Fierzës e tashti edhe ashtu e nëndetsun jep dritë në sistemin elektro-energjitik shqiptar, deri edhe në tunelin e Udhës së Kombit apo si i thonë në shkresa e media: “Tuneli i Kalimashit” në trevën e Malziut krahapët përskej Drinit, ma të madhit lumë shqiptar. Malziu ka disa lumenj e sheu që ia kanë ba arkitekturën me lugina e kodrina strategjike e të begata kësaj treve të bekuar etno-historike. E duket se pas ujit jetëdhënës malziasit i kanë shtrue sofër edhe Diellit.
Malziu tue i pasë diellin me bollek, ujët gjithkund, historinë vargmal të dytë, njerëz bajemirë e dritë fanar si Kadri Morina, atëherit kësaj treve i mungonte diçka: një vepër shkencore popullore e diamantë si kjo e prof. Shefqet Hoxhës “djalosh” 80 vjeçar që ecë me mendtë e veta e me kambët e veta. E kjo vepër me 498 faqe, pa mëdyshje rendohet si një ndër botimet ma të mira në llojin e vet, e theksoj në llojin e vet, në krejt historinë shqiptare nga Gjon Buzuku i rrethinave të Ulqinit deri tek Shefqet Hoxha, “Akademi e Lumës”.

2.
Veprat e mira i ban edhe vendi ku lindin ato. Ma çprushtë e krejt thelbtë: Ishte vet historia e madhe e Malziut me luftra nga drita e diellit deri tek pika e gjakut. Ishte vet kultura e thellë e Malziut me eposin, kanunin, festat, pleqnitë, kangët e vallet e veta. Ishin e janë vet njerëzit e tij të mendjes, punës e pushkës. Ishin kjo bashkari në kohë e hapësirë që e banë të mirë kit’ vepër për Malziun.
I thonë një fjale të moçme: çka ka magjja gatuan e zonja e shtëpisë. Shefqet Hoxha, ky lumë i mendjes e mal i penës, pati çka me gatue në magjen e vet krijuese. I pati bubrrue qyshse kur ishte mbi 20 vjeçar, në lulen e moshës e dekteri tashti që i lulojnë kurorë thinjat e bardha. Meritë e tij është se i mblodhi me kokë e okë, se nuk i dogji bubrrimet nga asnjë prush i flaktë apo saç e nxehtë, po i vetpoqi hojemjaltë në diellin e shpirtit e të kohës si ma i miri mjeshtër i mendjes e penës.
Në shpalime të veprës të Shefqet Hoxhës po i vegi plis e lis katër nga elementët ma të dielltë të Malziut: Historia, Qytetnimi, Eposi, Kanuni.

3.
Historia e Malziut, si në jetët e realitetet edhe në kit’ vepër të re të Shefqet Hoxhës, vjen fletë ndritur e faqe bardhë. Antike e moderne. Jetnikët e saj në mijëravjeçarë kanë luftue me të gjitha llojet e armëve nga ato prej guri e bronzi e deri tek “topi i Pistës” me trup prej dardhe e rrathë hekuri, i bamun nga një një grup pistorësh me prijtar Halil Mustafën e atyhit e i përdorun në luftën e pranverës 1913 kundër serbëve. Në këtë luftë, pagëzue e njoft në popull edhe si “Lufta e Topit”,vetëm fshati Pistë i Malziut i dha lirisë 24 martirë të saj.
Në Luftën e Parë Ballkanike, kah fundviti 1912, tre taborre të ushtrisë serbe mësynë Malziun dhe Drini u la në gjak. Në Shikaj të Kadri Morinës në tre ditë luftë qëndrestare mbrojtëse shovenët serbë vranë 22 vetë, nga të cilët 20 ishin të vllaznive të shikajve. Nga dera Morina ishin 12 prej tyre, 9 mashkuj e tri femna, bile Fatime Morina në përballje me një ushtarak serbë ia këputi atij dorën me drapën të arës. Prej kësiherit kanë mbet aty varret e 40 shkijeve të vramë më 1912 e njerëzit iu thonë “Vorret e serbëve në Shikaj”.
Në vendbanimin tjetër, në Va-Spasin (Vaspas) malzias të përmbytur nga liqeni i Fierzës, ka gjurmë nga “Kalaja e Lekës”, kalaja e princit Lekë Dukagjinit, i përjetsuar edhe si ligjbërës i Kanunit me emnin e tij. Kjo kala, të cilën e ka shkelë me kambë shpeshherë edhe Kadri Morina, ngrihej mbi një kodrinë, në një vend të kyçtë, mbi një shkamb të thiktë “Qafa e Gjytetit” e, teposhtë, shtrihej një fushë e vogël, “Qyteti”. E gjitha kjo formon një farë gadishulli tek bashkimi i lumit të Krumës me Drinin e, kulla e saj katërkandshe, lartohet në 259 metra mbi nivelin e detit.
Lugina e gjatë e Drinit mund të thirret edhe “Lugina e Princave të Drinit” apo “Pesë Princat e Drinit”, etj. Përveç princit Lekë Dukagjini, në anën tjetër të Hasit, gjendet vendorigjina e Skënderbeut (Iskander–Leka), pikërisht në zotërimet e tij dinastore të kaheshme në Mazrek e Kosturr, si e dokumenton edhe Shefqet Hoxhës tek vepra “Hasi, Tedeli i Kastiotëve” (Tiranë, v. 2006). Aty ku bashkohet Drini me Valbonën, tek vendbanimi i kahershëm i “Ponarit të Lekës” ngrihen kala të princit Leka Spani. Mbi liqen të Komanit, kah Pulti i Vogël, ishte princi Lekë Dushmani me zotërimet e tij feudale. Në Vaun e Dejës ishte princi Lekë Zaharia me kala e principatën e tij.
Përgjatë rrjedhës së Drinit të Bashkuar në Qarkun e sotëm të Kukësit, i trupuem në shekuj nga disa udhëkryqe antike e moderne të shkëmbimeve tregtare e të kulturave, njoh gjithata “princa” të biznesit shqiptar si Avni Ponari, Basri Ruka, Hajri Elezi, Kadri Morina, Ramë Geci, Skënder Gjoni, Shyqyri Duraku, e dhjetra të tjerë.

4.
Qytetnimi pellazgo-ilir e bashkëkohor i Malziut dokumentohet me shembuj e fakte edhe nga prof. Shefqet Hoxha në veprën e tij. Daton të paktën dhjetë mijë vjet ma herët. Ishte vendbanim neolit i zhvilluar, në shtrirje të hapët. Vendasit e atyshëm e të athershëm jetnonin në banesa mbi tokë e ta ndara në dhoma, kishin enë me dekoracione për gatim e hijeshim, etj., njësoj si edhe në Maliq të Korçës, etj., ndërkohë që edhe në ultina bregdetare banonin në gropa nëndhese. Ngjitas, gjendej Kolshi i vjetër prehistorik, që në historinë panshqiptare e euro-ballkanike njihet si “Kultura Kolshi I”, kulturë përfaqësuese e krejt Shqipërisë Verilindore, e cila ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudniku III në Kosovë dhe me gjithë kulturat e fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror, etj. Në këtë truall të Malziut të sotëm thuhet se ka jetnue fisi ilir i Siculotae (fq. 112), prej të cilit, sipas Sh. Hoxhës, e mori emrin edhe fshati Shikaj (Shikla-Shikje-Shike) e përmendet për herë të parë në Krisobulën e Car Stefan Dushanit (v. 1348).
Ky qytetnim duket qartë edhe në toponimet tek “Kështjella e Shëmrisë”, “Kalaja e Lekës” etj si “Qyteti”, “Qafa e Qytetit”, etj.
Malziu ishte një vend gjeo-strategjik i kryqëzimit të udhëve qyshse në kohë të lashta, pasi trupohej nga “Rruga e vjetër”, ndryshe: “Publica Via” apo ma plotërisht: Rruga Lissus-Nissus (Rruga Lezhë-Nish). Vaspasi, nga albanologu i shquar Hahni, identifikohet si “stacion rrugor Creveni” i saj, prej ku rruga e madhe ndahej në tre drejtime, drejt kryeqëndrave të mëdha: Prizren e Gjakovë, Shkodër e Shëngjin, etj., Përfundi Fushës së Kalimashit, nja 200 m. në lindje të lumit me të njëjtin emën, u ndërtue në gjysmën e dytë të shek. XVIII “Ura e Vezirit”, 18 kambëshe, një nga ma të mëdhatë në gadishullin e Ballkanit. Nga fshatra të Malziut, siç shpjegohet në këtë vepër shkencore, niseshin disa udhë drejt krahinave (rretheve) përqark: drejt Mirditës, Pukës, Hasit, Kukësit, Malësisë së Gjakovës (Tropojë), etj. Gjithatha këto rrugë kanë sjellë qytetnim, zhvillim të mirë ekonomik e kulturor, pasi aty kishte doganë, hanet e Vaspasit, Kalimashit Shikaj, dyqane zejtarie e shitore, etj.
Në trevën e sotme të Malziut ka pasë disa kisha të kahershme si Kisha Shën Bastiani e Shtanës dhe e Dukagjinit, Kisha Shën Maria në Shëmri, Kisha e Shna Prendës në Mëgullë, Kisha Shën Ilia e Pistës, Kisha Shën Shtjefni e Spasit, Kisha e Shënkollit ,etj. të cilat kanë luajt rolin e vet fetar e kulturor, por me pushtimin otoman filluan të rrallohen e derisa munguan krejt. Edhe xhamitë e hapuna në vazhdimësi e tanësi kanë pasë ndikimin e vet kulturor. Në të dy rastet ato kanë sjellë e përcjellë qytetnim oksidental e oriental.
Në fondin e artë e të përhershëm të qytetnimit të Malziut hyjnë edhe gjithato të dhana etno-historike e vlerësime të dokumentura nga shumë autoritete të shkencave, politikës, letrave e diplomacisë, shumë sish edhe udhëpërshkrues, si: Llazar Soranzo (shek. XV), Frang Bardhi (1638), Evlia Çelebia (1670), Stefan Gaspri (1671), Vincenzo Zmajevich (1703), J.G. von Hahn (1867), Giusepe Celcich (1899), Jastrebovi (1904), Theodor Ipen (1908), etj.
Shprehje e qytetnimit malzias është edhe kjo vepër e prof. Shefqet Hoxhës, është edhe “Meshari’ i Gjon Buzukut që e ruajti në shekuj hoxha i Fletit skej jush apo libri i meshës të fesë katolike që e ka ruajt hoxha i Dukagjinit tuaj.

5.
Malziu ka Eposin e tij, visar e vlerë. Ky epos është pjesë e Eposit të Veriut, kësaj akademie të parë shqiptare, që na mbajti të gjallë, në kambë, të fortë. Popujt me Epos madhor iu kanë qëndrue lartësisht stuhive të kohnave nga ma të vështirat e kanë ngritë kultura nga ma të fuqishmet. Kujtojmë nga lashtësia eposin homerik “Iliada” e “Odisea” e ato indiane “Mahabharata” e “Ramajana” apo ato të Mesjetës si Eposi Gjerman i “Nibelungëve”, Eposi Frank i “Rolandit”, etj. Edhe treva e Malziut ka qëndrue e pathyeshme, e pa ikshme, e pa asimilueshme, e pastër edhe në emërvendet e saj, etj.
Legjenda e shkrimtarisë Shefqet Hoxha që ka vepra të botuara e në dorëshkrim sa ka edhe vite jete, ia ka fillanisë kësaj veprës të magjishme “Malziu…” me eposin e saj. Ia paska nistue qyshse në vitin 1955 tue hulmue kangën historike për Mic Sokolin nga Fangu i Mulosmanëve të Krasniqes (Tropojë), Hero i Popullit, një nga simbolet kombëtare shqiptare. Ajo mban titullin “Mic Sokoli vesh jelekun”, mbledh në Mëgullë (Çam) në vitin 1954, këndue nga Zenel Myftari, 42 vjeç. Asokohe ishte i ri, rreth 21 vjeç, po me pasionin e një studiuesi të pjekun, pasi e kishte modelin prijtar, të atin, Qamil Hoxhën, që kangët e mbledhuna prej tij për Ciklin e Kreshnikëve në vitin 1937 tani gjenden në Universitetin e Harvardit në Amerikë. Kanga tjetër ishte për luftën e vitit 1912 kundër sllavëve “M’u në Shkodër lufta nisi” (f. 330) e regjistruar në Vaspas në vitin 1955. Një vit ma vonë (1956) edhe kangën e tretë “Sot ta mundim Mark Milanin”, mbledh në Mëgullë nga Isuf Braha, 63 vjeç.
Eposi i Malziut, i tufalakuam në kit’ botim nga i përkushtuari Shefqet Hoxha, kap 50 kangë në 49 faqe. Një libërth më vete. Nuk janë pak, veçanarisht po të kemi parasysh laryshinë e tyre në lloje e tematikë. Aty ka dy kangë nga Cikli i Kreshnikëve, mbledh në Shëmri (v.1978) si “Muja pret Kral Kapetanin” (f. 305-’07) e “Hasan Aga i Ri vret Balozin” (f. 308-310). Kangë legjendare si “Gusht ka ra çai Turki i gratë” (Kryemadh), “Shkon motra me nand’ vllazën” (f.317), etj. Kangë historike si “Zo n’Shqipni kush po gjuen me topa” (Pistë, v. 1959), “Zmajl Aga ish kan’ djalë” (Shikaj, v. 1960), “Rexhep Aga ra në Flet” (Petkaj, v. 1972), “Dem Simoni trim si zana” (Kalimash, v. 1975), “Ramadan Selmani” (Dukagjin, v. 1982), etj. Gjithashtu ka edhe kangë lirike, etj. si edhe 20 proza popullore të shkurtëra, gojdhana, proverba, etj. Një korpus i tanë, një gjerdan i bukur i kësaj treve për historinë e figurat e saj, etj.
Prof. as. dr. Shefqet Hoxha qyshse në parathënie të kësaj vepre shkencore pohon edhe një tjetër randësi etno-historike të Malziut: “Traditat e ruajtura të banorëve të Malziut dëshmojnë origjinalitetin, por edhe ndikime të krahinave përrreth: Mirditës, Lumës, Hasit dhe Malësisë në të djathtë të Drinit. Madje, më duket se ky vis është një kapërcere midis Gegërisë së mesme dhe Malësisë, tiparet kulturore të të cilave i ndesh në çdo lëmi: në folklor, në etnokulturë, në të folme, etj.” (fq. 7).

6.
“Kanuni i Malziut”, si “kushtetutë” ideale e kësaj krahine etno-historike, me kapitujt, nenet e shembuj e tij, kap standarde të niveleve të larta, që në shumë raste kapin e ua tejkalojnë vendeve euro-atlantike dhe përbajnë leksione për drejtësinë shqiptare. Mbledhja ndër vite e përcjellja në kit’ botim në rreth 50 faqe, si të thuash një libërth më vete, përbajnë një nga meritat e shkenctarit Shefqet Hoxha që vitin e kaluem e botoi edhe “Kanunin e Lumës”, kryeveprën e tij, veprën e jetës së vet.
Autori është modest në punën e tij shkencore teksa i vetquan “pikla kanunore”, po ky “Kanun i Malziut” është një nga madhështitë, janë ndër kulmet e kësaj treve me 12 fshatrat e sotëm: Kalimash, Kryemadh, Shtanë, Dukagjin, Shikaj, Va-Spas, Spas, Pistë, Gëdheshtë, Çam, Mëgullë, Shëmri, në përbamje të të cilëve ka edhe disa lagje të vonshme.
Gjithandej flitet me të madhe për mbrojtjen e kafshëve, për kujdesin ndaj tyre, për ndëshkimet ndaj atyre që i ngucin, rrehin, plagosin apo vrasin, po ky “Kanuni i Malziut” është i rrallë, ndër ma të rrallët e botës. I ka 96 nene e pika të veçanta që flasin për kafshët. Ato janë të hershme, qyshse në shekullin XX, ende pa ia mbrri edhe në Shqipëri mbajtja e kafshëve edhe në pallate, edhe në shetitije në qytet, edhe në bar-restorante për qytetarët. Ato flasin për të gjitha kafshët: edhe për lopën, kaun, kalin, mushkën, gomarin, delet, dhitë, qenin, knuesin (gjelin), etj. Brenda këtij “Kanuni të Malziut” ka të paraqitur nga autori edhe një nën/kanun tepër të veçantë, të përcaktuar saktësisht “Kanuni i Qenit” me 12 nene e 23 pika, saqë vështirë t’i ketë kaq përkujdesje e mbrojtje në ligjshmërin e shumë vendeve të botës. Flet edhe për qenin e lidhur në zinxhirë, qenin e zgjidhur e atë në rrugë, qenin e tranuem (të prishun), qenin vjedhës, qenin e huej, etj. Parashikon të gjitha rastet: kur qeni mbyt njeriun, kur qeni han njeriun, kur qeni han qenin, kur vritet qeni, kur qeni mbyt berret, kur qeni han tinëz, kur qeni vjedh (edhe rrobat e palame, edhe këpucët, etj.), etj.
Femra ishte tejet e vlerësuar dhe e respektuar në Malzi, aqsa “Kanuni…” i ka 6 faqe me mbi 50 nene e gjithato pika (nën/nene) vetëm për fejesën e martesën në të gjitha fazat e me të gjitha procedurat. Për fejesën e vajzës lypeshin disa kushte: miku t’i ngjajë mikut (të jenë të një rangu); kqyret ku asht cuca mbesë; si i ka ushqye nana fëmijët (me gji apo jo); sjellja e çikës dhe e mikut (morali i tyre); asht apo nuk asht çika dorëcore; a mos ka huqe çika. Kishte edhe ndonjë nen jashtë logjikës të ditës së sotme si fejesa në moshë të mitur, etj. Parashikohej gjithçka: për dasmat sipas pasunisë – kur dasma bahej me të vogël “pa poterë” dhe kur dasma bahej me të madhe “me poterë”; teshat e nuses që bliheshin në Shkodër; meny e ushqimit për çdo ditë e vakt, etj. Në disa nene për fazat e fejesës e të martesës “Kanuni i Malziut” ua kalon edhe disa vendeve ma demokratike të botës së sotme në dy anët e Atlantikut e Paqësorit.

7.
Po i thonë një fjale se florini shkëlqen vet, ndaj është e tepërt me istikamë për djalin tuaj të florinjtë, biznesmenin humanitar Kadri Morina, që kësaj here ka ardhë në vendlindjen e vet si astenjiherë tjetër, ka ardhë me një kryevepër shkencore për Malziun. Ata njerëz si shtegtojnë me libra të tillë ia ofrojnë të ardhmen trollit të vet, kombit të vet. Historia flet se librat i kanë ba kombet.
Në koft se ka ba diçka kulmore me rranjë, fryt e dritë për vendlindjen biznesmeni humanitar Kadri Morina është kjo vepër shkencore për Malziun. Edhe po të kishte ba ndonjë tjetër “Urë Vezirit” ajo do ta mbante emrin e tij emblematik, Kadri Morina. Ndërsa kjo vepër shkencore mban emrin, historinë e kulturën e çdo malziasi që kur Toka doli në dritë të diellit e bota na vjen në ekranin e televizionit e të kompjuterit.
Veprat si kjo për Malziun i rrnojnë kohës. Rrnojnë ma shumë se bizneset. Ato kanë moshën e Tokës. Ndaj sot e mot, kanë me thanë Kalaja e Lekës, mali i Runit, ka me të thanë Ali Niman Morina e po të themi edhe brezat nën dhe e mbi dhe, nën ujë e mbi ujë: T’u rrittë ndera o Kadri Morina!

8.
Vepra shkencore “Malziu bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” e Shefqet Hoxhës është një enciklopedi shkencore, metodologji shkencore për të tjerët se si duhet shkrue një monografi për një krahinë shqiptare. Shkruan për të gjithë e për gjithçka. Qartë, shkurt, sakt. Flet me gjuhën e faktit, me dorën e dokumentit, me artin e fjalës. Sa është shkenctar është edhe qytetar. Nuk ecë me rrathët e politikës. E ka ruajt muzën e kokrrën e fjalës. E ka mjaltw kit’ vepwr.
Krahinën etno-historike të Malziut e kam njoft në dritë të diellit, në pllambë të dorës e para syve vetëm nga vepra e shkenctarit Shefqet Hoxha. Ata shqiptarë e të huaj që nuk iu krijohet mundwsia me ardhë ndejtarë apo rrugtarë në trevën e Malziut e fletëhapin kit’ libër për Malziun. Çdo malzias që shkon në treva të tjera shqiptare apo mërgon në dhera të huaja e ka kit’ libër për Malziun një “pashaportë” të dytë.
Shefqet Hoxha kit’ vepër ua kushtimon “malzezëve të urtë e të vnjeshëm” duke ua shpalos “vlerat njerëzore dhe të kaluarën e harruar të visit të tyre” (fq.3). Të ndriçoftë pena, o Shefqet Hoxha, që na e dhè kit’ “hipotekë” historike e kulturore për Malziun.