Nga Halil Bregasi/
Ata i njeh Historia e Letërsisë Shqipe, por në opinionin publik të komunitetit cakranjot, për të mos thënë që nuk njihen, po përdor shprehjen: “njihen pak”. Unë në këtë shkrim, nuk dua të bëjë historinë e letërsisë shqipe, por vetëm të bëjë të njohur këto figura në rrethet intelektuale cakranjote, për aq sa kam mundur të hulumtoj rreth veprimtarisë së tyre poetike.
I pari, por dhe më i vjetri, në këtë fushë, njihet Nezim Frakulla. Të moshuarit e zonës së Cakranit, e dinë shumë mirë se në fshatin Kreshpan, familja feudale “Frakulla”, ka pasur dy shtëpi (Saraje), në të dy skajet e fshatit Kreshpan. Më i njohur në këtë familje u bë Alush Frakulla, që mendohet se është i biri Nezimit, për aktivitetin e tij antiosman dhe drejtues i kryengritjeve të viteve 1833 – 1835. Por le të flasim për Nezim Frakulla.
Lindja dhe formimi i rrymës letrare të bejtexhinjëve, ishte përfundim i dy faktotrëve në ecjen e kulturës e, në përgjithësi, në ecjen ekonomike e politiko – shoqërore të vendit gjatë shekullit të XVIII. Zhvillimi i ekonomisë monetare, fuqizimi i qyteteve, dhe lindja e shtresave shoqërore, rritën kërkesën për shkrimin e gjuhës së vendit. Autorët që asi kohe nisën të vjershërojnë shqip, duke shkruar në alfabet turko – arab, u quajtën bejtexhinj, nga fjala turke “bejt” që do të thotë “vjershë”. Përdorimi i shqipes në krijimet e tyre ishte një akt pizitiv. Prodhimi letrar i bejtexhinjëve shqiptar e bëri jetën fillimisht në gjuhën turke, por dhe në atë persiane dhe arabe, si është rasti i Nezimit. Fillimi qe i tillë por ai vazhdoi pastaj vetëm shqip, duke plotësuar nevojat e shtresës shoqërore..
Prodhimi letrar i bejtexhinjëve njohu dy faza. Autorët kryesorë të fazës së parë ishin Nezim Frakulla dhe Sulejman Naibi.
Sidoqoftë përmes krijimit poetik të bejtexhinjëve, letërsia jonë doli nga kuadri i ngushtë fetar dhe nisi të trajtojë temën laike. Letërsia e bejtexhinjëve u zhvillua më shumë në qytetet si Berati, Elbasani, Shkodra, por dhe Kolonja, Frashëri, Konispoli etj.
Me zhvillimet e lëvizjes sonë kombëtare, në pjesën e dytë të shekullit XIX, letërsia e rrymës së bejtexhinjëve nisi t`ia lërë vendin letërsisë së re të Rilindjes.
Nezimi lindi rreth viteve 1680 – 1685 dhe vdiq më 1760. Ai njihet me emrat: Nezim Frakulla, Nezim Berati, Nezim Ibrahimi, por ka lindur në konakët e familjes Frakulla, që ndodheshin në anën jugëperndimore të fshatit Kreshpan. Ai vinte nga një familje feudale. Pasi ka kryer ndonjë medrese (mendohet në atë të Beratit), vazhdoi studimet në Stamboll ku filloi të vjershëroi turqisht dhe persisht. Në gjuhën turke botoi dhe një divan (përmbledhje poezish).
Rreth viteve 1731 – 1735, shkroi dhe botoi një “Divan” në gjuhën shqipe, me gërma turke, si dhe një fjalor shqip – turqisht në vargje, shkroi dhe shumë poezi të tjera, disa prej të cilave u kënduan dhe disa ngelën dorëshkrime, apo humbën fare. Njihet si poeti i parë që ka shkruar në gjuhën shqipe. Poezia e tij është e hollë dhe ndikoi në hedhjen e bazave të poezisë shqiptare të më vonëshme. Kemi pak të dhëna për jetën e tij, por, si duket, pas disa udhëtimesh në vendet e lindjes, aty rreth viteve 1730 ai kthehet në Berat, si duket i varfëruar, prandaj u detyrua të futet në shërbim të një beu si qahaja.
Lulëzimi që kishte arritur Berati në atë kohë mund ta shohim edhe nga përshkrimi i udhëtarit turk Evlia Çelepi që e vizitoi këtë qytet më 1670 (rreth 60 vjet para se të vinte aty Nezimi). Çelepi e gjeti me 30 lagje, me pesë medrese, me hamame (banjo) të shumta publike dhe private, me shumë teqe e xhamia shumë të bukura, si ajo e Izgurit, e Mushkës dhe e Hysen Pashës, për të cilën thotë se s`e kishte shoqen nga arkitektura. Evlia Çelepi flet me nderim për të diturit dhe poetët e shumtë që kishte Berati. Ata mblidheshin në kafenetë buzë lumit dhe diskutonin për çështjet e diturive. Dhe në të vërtetë, më vonë në kohën e Nezimit, në Berat përmenden një sërë vjershëtorësh. Nezimi aty nisi të vjershëroi shqip, por mjedisi letrar, si e thamë, ishte i mbushur me shumë rivalë. Rivaliteti sidomos me myftiun e vendit, Mulla Aliun dhe me tregtarin izraelit beratas, Sollomonin, e detyruan që të largohet, dhe sipas një vjershe në gjuhën turke, shkoi në Stamboll, ku vendosi të shkruaj turqisht edhe shqip. Gjurmët e tija i gjejmë deri në Hotin e Besarabisë, ku është i internuar. I kthyer në Berat, poeti ra në mëri të sundimtarit të qytetit, Ismail Pashës, që ishte sanxhakbej i Vlorës, Beratit e Ohrit, prandaj iku pak vite në Elbasan. Si erdhi përsëri në Berat, duket u kap dhe u mbajt disa kohë në burg. Interesante është se sado në kushte të vështira, ai nuk e ul veten t`i bjerë kujt ndër këmbë.
Hajde le të jem si të jem,
Nukë qanj, pse të heq elem ;(mundime)
Veç në këtë fani alem, (bota e reme)
Aman kujtdo të mos t`i them.
Si e lëshuan nga burgu, nuk e lanë të rrijë në Berat, po e raportuan duket si njeri të rrezikshëm për qetësinë e vendit dhe e internuan në Stamboll. Aty, pas ca kohe, u fut në burg. I torturuar, dhe për shkak të moshës, nuk mundi t`u rezistoi torturave e vuajtjeve dhe, vdiq më 1760 (1173). Ky fund tragjik i Nezimit, i pikëlloi miqtë e admiruesit që kishte në Berat. Shokët e tij si Mehmet Akshiu, Fejziu etj., shkruan kronograme. Nga këta më prekës dhe guximtar është ai i Fejziut: “I parë ndër shumë dijetarë, krye ndër falëtarët, mbiemri i dashur Nezim, emri Ibrahim bej, i zoti në fushën e diturive, njohës i hollë i kuptimeve dhe dijetar i lartë. Fati e burgosi pa faj në Dhe` të huaj i torturuar vdiq dëshmor dhe u nis për në parajs”.
Nezimi botoi “Divanin” shqip me 110 vjersha, në të cilat ai nuk i qendroi besnik modeleve orientale, por u përpoq të pasqyronte dhe disa aspekte të jetës së kohës në Shqipëri. Një pjesë e mirë e vjershave të tij janë “gazele”, ku poeti i këndon bukurisë dhe dashurisë, flasin për miqësinë, çmimin e diturisë etj. Interes paraqesin ato vjersha ku autori ankohet për fatin e tij e për gjëndjen e rëndë të kohës. Ai kaloi një jetë të trazuar aq sa në një vjershë shprehet me dhimbje:
“Të më dihet halli që kam, qante edhe dushmani im”
Duke parë kontrastin midis jetës së atyre që vuanin dhe atyre që nuk dinin ç`ti bënin paratë, si njeri që nuk i eci fati, shkroi:
Unë vuaj e ti në gas,
Kështu qënka takdiri, (qënka thënë)
Pse s`pyet, o dhëmb elmaz, (gur i çmuar)
Në ç`hall është fakiri?
Në vjershat e Nezimit ka elemente dhe figura që burojnë nga realiteti shqiptar. Në këto raste, bejtet fitojnë natyrshmëri dhe origjinalitet, që aq shpesh mungon në krijimet e shumicës së bejtexhinjëve. Në mjaft poezi didaskalike çfaq mendime pozitive, fshikullon ashpër tipe negativë, lartëson punën, zanatin, diturinë, përball mburrjeve të kota për pasurinë dhe fisin.
Nezimi qe novator edhe në mjetet letrare, stilistike dhe teknike. Ai shkoi pas modeleve persiano – turke, gazeleve, kasideve e gjinive të tjera të këtyre letërsive, por këtyre gjinive u dha forma të tjera. Vargu që përdoret më shumë prej tij është tetërrokshi troik. Për t`i shpëtuar monotonisë, këtë varg e shoqëron me gjashtërrokshin e katërrrokshin.
Për Nezimin mund të flitet gjatë, sepse ka ç`farë të thuhet.
JUL VARIBOPA
POETI I PARE I TALENTUAR ARBERESH
Një figurë e ndritur e poezisë shqiptare me origjinë nga zona e Cakranit, është dhe Jul Varibopa. Ai u lind në një fshat të Kozencës në Itali që vendasit e quajnë “Mbuzat”. Sipas shumë autorëve që kanë shkruar për Varibopën, ai u lind në një familje me origjinë nga Mallakastra, dhe sipas Robert Elsie që ka botuar: ”Histori e letërsisë shqiptare” cilësohet nga Mallakastra e Shqipërisë jugore.Të njëjtën gjë e përsërisin në botimet e tyre: De Rada, M.Markianoi, Zef Skiroi, Albert Stratikoi, të cilët i përmënd dhe Akademik Shaban Demiraj, në një material për Jul Varibopën.
Ngulimet e arbëreshëve në Itali janë të periudhave të ndryshme, por sipas të gjitha të dhënave, thuhet se fshati San Giorgio Albanese e që vëndasit e thërrasin Mbusat, është themeluar rreth viteve 1467-1471, pra menjëherë pas vdekjes së Skënderbeut. Në shqiptimin e emrit ka pak ndryshim. Sipas Robert Elsie quhet Mbuzat, kurse sipas Ak.Shaban Demiraj thirret Mbusat. Duket e parëndësishme, por nga emri mund të përcaktohet edhe prejardhja, ose familja themeluese e fshatit. Nuk dihet në se familja Varibopa është themeluese apo ndër të parat, sepse Juli ka lindur rreth tre shekuj më vonë.
Qysh në fillim më duhet të them, se përse nisa të shkruaj Varibobën ?
Së pari.- Më bëri përshtypje mbiemri i tij, e që lidhet me emrin e fshatit nga është larguar kjo familje. Kishin kaluar me pak se tre shekuj nga emigrimi i tyre dhe ata mbanin akoma për mbiemër, emrin e fshatit të paraardhësve të tyre, e që u kujtonte se ishin nga Varibopi i Cakranit, gjë që do e vërtetojmë më vonë.
Së dyti.-Ky njeri, pra Jul Variboba, është cilësuar nga shumë autor si: ”Poeti parë Arbëresh i talentuar” nga R.Elsie; “Një ndër poetët më të dëgjuar të letërsisë arbëreshe”, nga Sh.Demiraj; ”Si autor i vërtet dhe krijues original” nga S.Hamiti; ”Poeti i parë i vërtet i krejt letërsisë shqipe”, thuhet në Fjalorin Enciklopedik letrar f.287, bot. 2001.
Nisur nga këto, mendoi të bëjë të njohura disa të dhëna për jetën e tij e disa mendime nga studjues të ndryshëm.
Pranohet nga të gjithë që ai ka ndjekur studimet në Seminarin Korsini në Shën Benedithi (San Benedetto Ullano). Ky seminar, sipas Robert Elsie është themeluar në vitin 1732 nga Papa Klementi XII, ndersa sipas De Rada cilësuar në veprën e vet: ”Antologji Albanese” f.59, e cituar dhe nga Shaban Demiraj thotë: Jul Variboba ishte i biri i kryepriftit të Mbusatit dhe i Vashia Kanadese dhe ka qënë një ndër nxënësit e parë të Kolegjit italo-shqiptar të San Benedetto Ullanos, që u themelua në vitin 1733 nga Felice Samuele Rodota, fisnik shqiptar nga San Benedetto Ullano. Pra kemi një ndryshim në vitin e themelimit dhe të themeluesit. Për mua qëndron varianti i dytë, sepse si do dali dhe më poshtë, ky kolegj është i ritit orthodoks dhe në se krijohej nga një Pap, duhej të ishte i ritit katolik, kështu që një fisnik vëndas i fesë orthodokse mund ta themelonte. Sigurisht që kjo ka pak rëndësi në shkrimin tonë, por më poshtë do ndeshemi për këtë problem me Julin.
Me mbarimin e këtij seminari apo kolegji, Jul Variboba u shungurua prift, kjo rreth vitit 1749, sipas R.Elsie, i ritit orthodoks.
Sipas Markianoit, të cituar nga Sh.Demiraj: ”Dialektet e Kalabrisë, të Pulias e të Siqelisë, janë pasqyrë besnike e të folurit të Toskërishtes”, por flitet dhe për koloni arbëreshe të ardhur nga vise të tjera të Shqipërisë së sipërme. Përsa i përket katundit Mbusat, gjuha e të cilit është një torkërishte me disa karakteristika të afërta me çamërishten dhe gjirokastrishten, mund të thuhet me siguri se do të jetë themeluar nga familje të shpërngulura prej Toskërie.
Një analizë më të plotë e me vlerë të leksikut të Varibopës ka botuar Prof. Maksimilian Lambertzi, që citohet dhe nga Sh.Demiraj, ku në faqen 47 të studimit të tij, ai shfaq mendimin se llagapi Variboba lidhet me emrin e fshatit Varibop, d.m.th. stërgjyshërit e Varibopës janë shpërngulur nga ai katund i Mallakstrës, emrin e të cilit e mbajtën si llagapin e familjes së tyre. Ai shton se toponimi Variboba është një nga toponimet e shumta sllave të Shqipërisë dhe do të thotë: ”Zieje groshën”. Mua, artikullshkruesin, ky spjegim nuk më bind e nuk më pëlqen. Më duket më i argumentuar e domethënës mendimi i Spiro N.Konda, i cili fjalën Varibop e spjegon me zbërthimin: Varri i Bobit, e që më duket më bindës. Ndoshta dhe Varri i babit që më vone ka evoluar në varri i bobit.
Përfundimisht, si dhe vërtetohet nga autor të tjerë, pra, nga fshati Varibop i Mallakastrës ku ka vetëm një të tillë, fshati Varibop i Cakranit, prejardhja e tij prej Cakranit është i argumentueshëm. Por le të flasim për veprën e tij…
Me mbarimin e kolegjit, Juli kthehet në fshat për të ndihmuar të atin e moshuar,Xhovani kryeprift i famullisë aty. Duket që ishte i apasionuar pas fesë, prandaj dhe krijoi aty një kongregacion, ku u grumbulluan vajzat më të ndershme të fshatit, që u quajtën: ”Bijat e Maries”.
Nuk dihet në se ishte e vërtet apo shpifje, por kundër Varibobës u hap fjala se paskësh pasur lidhje me një nga këto vajza. Kjo bëri që ai të largohet nga fshati dhe të vendoset në Romë. Aty mendohet se bëri jetë të mbyllur fetare duke iu lutur Shën Mërisë për mëkatet.
Stratikoi thotë se në Romë Jul Varibopën e nderonin shumë për sjellje të mirë dhe diturinë e tij dhe se ishte emëruar sekretar i një Urdhëri fetar, ku mendohet se ka kaluar ditë të mira. Mendohet se pëlqente më shumë ritin katolik të besimit sidomos në Rome.
Sipas gojdhënës të përmëndur nga Stratikoi, prindërit e Varibopës, me që e kishin bir të vetëm, donin ta martonin, para se të shungurohej prift, duke qënë se prifterinjtë arbëresh të ritit orthodoks lejohen të martohen, para se të fillojnë jetën e priftërisë. Sipas shënimeve të A.Chinigo në “Arbri i ri”,-Variboba në fillim kishte pranuar këtë dëshirë të prindërve, e prandaj u kishte thënë se do të shkonte në Napoli për të gjetur gruan më të bukur e fisnike. Kur ishte kthyer, kishte thënë se e kishte gjetur gruan, dhe për çudi të vëndasve që po e prisnin më nuse, ata paskëshin parë shtatoren e Shën Mërisë. Sido që ky tregim ka formën e një anekdode, ai hedh dritë mbi atë që Juli ishte i dhënë fort pas fesë, dhe kjo duket edhe në veprën e tij letrare.
Fakti që Varibopa ka ndjekur mësimet në San Benedetto Ullano e pastaj ka jetuar në Romë si sekretar i një Urdhëri fetar, na bënë të mendojmë se ai ka pasur dituri për kohën. Këtë na e vërteton dhe një anekdodë, që e tregon De Rada në “Antologjia Albanese”. Po e shkruaj shkurt: Kur në kryesinë e Kolegjit të San Benedetto Ullanos erdhi peshkopi Archiopoli, mori në katedrën e lëndëve humanitare një ish nxënës aty, i quajtur Avato, të cilin më vonë e zëvëndesoi me Jul Varibopën. Kjo tregon se Varibopa duhet të ketë pasur një farë kulture dhe inteligjencë të mirë, deri sa peshkopi Archiopoli ka menduar ta bëjë drejtor në këmbë të një tjetri, për të cilin De Rada thotë se ishte një nga nxënësit më të mirë të Kolegjit e me inteligjencë të rrallë.
Por ajo që e bëri Julin të njohur në qarqet letrare është vepra e tij: ”Ghiella e Shën Mëris Virgjër” (Jeta e Shën Mërisë Virgjër), botuar në Romë në vitin 1762. Siç thotë edhe vet poeti në parathënien e kësaj vepre, ai që kur ishte i ri i vinte ndore të shkruante për te qeshur, por e para vepër në gjuhën shqipe është vëllimi me vjersha fetare, që u botua me titullin e mësipërm. Megjithëse Zef Skiroi e ndonjë tjetër thotë se kanë patur në dorë një dorëshkrim me vjersha të tjera fetare të tija, por Skiroi nuk jep spjegim në se ka qenë shtypur ndonjë nga këto vjersha e kur, prandaj Varibopa, në historinë e letërsisë sonë njihet vetëm me veprën:”Gjella e Shën Mërisë Virgjër”.
Kjo poemë prej 4717 vargjesh, me një strukturë pjesësh jo fort te lidhura, e shkruar tërësisht në dialektin e Mbusatit, dëshmon më shumë për një tonalitet lirizmi e balade popullore, duke i shndruar personazhet besimtare të Dhjatës së Re në fshatarë truplidhur kalabrez të shekullit të tetëmbëdhjetë. Varibopa nuk e ka shoqin në letërsinë e vjetër shqiptare si për ndjeshmërinë e kthjellët e të thjeshtë poetike, ashtu edhe për larminë e shprehjes ritmike, ndonëse cilësia artistike e tij ka dallime të mëdha nga vargu në varg. Ajo është ndërthurur siç është me këngë popullore, qëndron madje në stilin realist e konkret. Nje nga pjesët më karakteristike, është Kënka e të zgjuarit, në të cilën Shën Mëria e zgjon të voglin e saj për të marrë adhurimin e barinjve të thjeshtë, Nikolle, Frangut, Xhuditës, Elizabetës, të gjith me dhurata nga fshati.
Si autor i vërtet dhe krijues original,Varibopa krijon lloje vargjesh e figurash krejt origjinale, që hyjnë në fondin e krijimit letrar.Gjithë vepra e tij ka strukturë letrare, trajtë shkrimi të njëhsuar, poezi-vargje dhe shkruhet për qëllime letrare.
Halil Bregasi
Redaktor i revistes “Cakrani”