Nga Ramazan Çeka/

Në qytetin turistik e mikpritës të Pukës, ku ajri mban aromën e pishave dhe zërin e artit që s’pushon kurrë, në Bar – Restorant “Oxhaku”, Klubi i Shkrimtarëve dhe Artistëve të rrethit të Pukës, në vijim të traditës së bukur në vazhdimësinë e vlerësimit të artistëve të artit ndër vite, u bë promovimi i Dokumentarit televiziv “Udha e një aktori”, kushtuar artistit të dashur pukjan Ramadan Kopani.

   Kjo ceremoni, e ngjashme me një përqafim të madh artistik, u bë një rrëfim mirënjohjeje të thellë.

   Një udhëtim me përkushtim dhe shpirt përmes kujtimeve, roleve dhe frymës që e deshi skenën si një shtëpi të dytë, duke ndriçuar horizontin e artit dhe kulturës shqiptare.

   Fjala, muzika dhe kujtimi u bashkuan në një harmoni të këndshme, duke sjellë përpara publikut rrugëtimin e artit pukjan ndër vite.

   Një festë që nderoi krijimtarinë, trashëgiminë dhe shpirtin e bukurisë që gjallon në këtë qytet të vogël me zemër të madhe.

   Nga hapat e parë si valltar në Estradën e Pukës, deri tek rolet e shumta plot humor, ndjenjë e shpirt artistik, Ramadani ka lënë gjurmë të thella në çdo skenë ku është ngjitur. Për të, arti nuk ishte profesion, por përkushtim dhe dashuri, një jetë e jetuar mes duartrokitjesh, ndriçimesh e emocioni.

   Dokumentari, i realizuar me mjeshtëri nga fotografi dhe operatori Nikolin Dedaj, përmes kujtimeve të aktorit, kolegëve dhe familjarëve, sjell një portret të ndjerë e njerëzor të Ramadanit, jo vetëm si aktor, por si njeri: i thjeshtë, i dashur, babai, miku dhe burimi i një buzëqeshjeje që frymëzon dhe mbetet e ndezur gjithmonë.

   Pas shfaqjes së dokumentarit, çdo duartrokitje u kthye në një valë emocionesh, një festë gëzimi e mirënjohjeje, një sofër zemrash për aktorin që për 45 vjet i dhuroi publikut dritë, humor dhe dashuri.

   Drejtuesi i këtij aktiviteti, regjisori i njohur Fran Vulaj, njëkohësisht edhe skenarist i dokumentarit, në fjalën e tij theksoi se kjo vepër është një nderim i merituar për një artist që i dha dritë kulturës pukjane dhe e bëri skenën të ndjejë frymëmarrjen e artit të tij.  

   E gjithë ceremonia u përshkua nga një mbresë arti, mirënjohjeje dhe frymëzimi, ku Puka edhe njëherë dëshmoi se mbetet djepi i shpirtit krijues shqiptar.

   Në këtë ceremoni solemne morën pjesë edhe personalitete të njohura të artit, ndër ta “Mjeshtrit e Mëdhenj” Besnik Çinari dhe Dana Xhaj nga Teatri “Migjeni” i Shkodrës, të cilët me praninë dhe fjalët e tyre i dhanë ngrohtësi, respekt dhe nderim kolegut e mikut të tyre, Ramadan Kopani.

   Momenti më prekës dhe më i bukur ishte interpretimi brilant i aktores së madhe Dana Xhaj, e cila ndezi skenën me emocion të thellë e të sinqertë, duke kthyer aktivitetin në një çast magjik ku arti foli drejtpërdrejt në zemrat e publikut dhe e mbushi sallën me duartrokitje të zjarrta.

   Në mesin e të ftuarve të nderuar ishin edhe ish-drejtoresha e Pallatit të Kulturës, intelektualja Aleksandra Pasko, poeti i madh Gjovalin Dushaj, këngëtari i njohur Perlat Sheqeri, miq, familjarë dhe dashamirës të shumtë. Në çdo fjalë, në çdo kujtim, ndjehej një aromë mirënjohjeje dhe dashurie që mbulonte gjithë ambientin si një vello përkëdhelëse kujtimesh.

   Pas përfundimit me sukses të aktivitetit madhështor kushtuar aktorit Ramadan Kopani, miqtë e ardhur nga Shkodra ndaluan për një vizitë tek Hani i “Mjeshtrit të Madh” Përparim Laçi, ku mikpritja e tij, e mbushur me fisnikëri, ngrohtësi e dashuri njerëzore, la përshtypjen e një zemre që ndriçon më shumë se bora e Pukës, një mikpritje ndër më të veçantat që mund të përjetosh, që rrallë e gjen diku tjetër.   

   Udhëtimi u përmbyll me një ndalesë në shtëpinë turistike të poetit Gjovalin Dushaj, ku bujaria dhe humori i tij sollën çaste të ngrohta miqësie, ndërsa buzëqeshja e sinqertë dhe fjala e urtë gërshetuan shpirtin e vërtetë të artit pukjan.

   Takime të tilla janë dëshmi se arti dhe kultura në Pukë nuk jetojnë vetëm në skenë, por në zemrat e njerëzve që kanë derdhur shpirtin në to, në fjalën e tyre të urtë, në këngën, në buzëqeshjen, në përulësinë e vlerësimit.

   Dhe në mesin e tyre, Ramadan Kopani mbetet një dritë që nuk shuhet, një aktor që i fali skenës jetën dhe publikut gëzimin e përjetshëm.

   Tetor 2025

Akad. Vasil S. Tole/

Sot eshte ditelindja e 100 e profesor Albert Paparistos. Të shkruash për Albert Papariston, si kompozitor, pedagog, muzikolog dhe administrator i kulturës nuk është aspak një punë e lehtë. E themi këtë pasi periudha historike gjatë të cilës u lind, u shkollua dhe në të cilën ai formësoi personalitetin e tij është një me vetë lindjen dhe zhvillimin e muzikës profesioniste shqiptare. Për këtë na duhet të pohojmë qysh në fillim se përmasat e personalitetit dhe veprës së Prof. Paparistos janë ende të pahulumtuara dhe njohura sa duhet. I shkrirë mes pedagogjisë muzikore, administrimit të institucioneve artistike, kompozimit dhe muzikologjisë, së pari duhet që t`i cmosh të gjitha sa me sipër për t`ju afruar sadopak figures së tij.

Si pinjoll i familjes së njohur të Paparistove, ra në kontakt me muzikën qysh në moshë të vogël. Ishte kjo periudhë e rëndësishme e jetës së tij e cila ndikoi se tepërmi, që pas clirimit të vendit më 1944, ish-partizani Paparisto t`i përkushtohej studimeve muzikore në konservatorin e Moskës, në degën e muzikologjisë. Ajo që vlen të theksohet për këtë periudhë është fakti, se Paparisto shkëlqeu në përvetësimin e disiplinave muzikore, gjë që e bëri atë një ndër emrat më të njohur të studentëve. Eshtë pikërisht njohja e teknikave muzikore dhe disiplinave të tjera, që ndër të tjera, Paparisto të hedhë në pentagram, me sigurinë e një profesionisti, tashmë si kompozitor edhe krijimet e para të tij, të cilat zënë fill qysh në vitet `50 të shek. XX. Ndoshta modeste, por harmonizimet e tij të para të këngëve popullore me piano, qofshin ato shkodrane, elbasanase apo korcare, janë edhe mbeten si treguesi më i mirë i faktit se një kompozitor kishte lindur tashmë brenda shtatit të muzikologut të parë profesionist shqiptar.

Duke pasur parasysh mirë vecorinë e situatës muzikore të Shqipërisë të atyre viteve, veprimtaria e Paparistos e dimensionon bindshëm rolin e tij në disa fusha. Së pari, Prof. Paparisto u bë një ndër themeluesit e konservatorit shtetëror të Tiranës e padyshim njëri prej administratorëve të parë të institucioneve muzikore në Shqipëri. Kontributi i tij në Ministrinë e Arsimit e në mënyrë të veçantë si Drejtor i Teatrit të Operas dhe Baletit konsiderohen me shumë rëndësi për të ardhmen e kulturës sonë muzikore, ndërkohë që e gjithë kjo veprimtari u zhvillua pa ndërprerë asnjë ditë mësimdhënien si dhe aktivitetin publicistik në mediat e shkruara kushtuar problemeve të krijimtarisë dhe interpretimit muzikor etj.

Padyshim qe opusi i tij muzikologjik dhe etnomuzikologjik, i shpërndarë tej e këndej në faqet e shtypit dhe në botime te ndryshme, do të jetë për një kohë të gjatë një nga dokumentat më seriozë të veprimtarisë së Prof. Paparistos në këtë fushë, veprimtari e cila nuk njihet sa duhet, sepse, ndoshta për modesti të autorit deri më sot nuk ka qënë e përmbledhur në një botim të vetëm.

Lidhur me kompozimet e tij do të thosha se ato kanë përfshirë kryesisht muzikën vokale dhe atë instrumentale. Ajo që të bije menjëherë në sy është e lidhur me faktin se Paparisto shfaqet si kompozitor i muzikës së dhomës, dhe si i tillë ai dukshëm të emocionon me kompozimet e tij. Kjo vepër, tashmë e përmbledhur në këtë botim, do të sjellë padyshim një përqëndrim dhe vëmëndje, si dhe një rikthim të domosdoshëm të të gjithë muziktarëvë shqiptarë ndaj saj. Kjo për faktin, se e shkruar në kohën kur Shqipëria ishte e izoluar, kur nga autorët kërkohej bindje politike në krjimtari etj, Paparisto shkruan një muzikë të pa indoktrinuar, pra ashtu thjesht, sic është vetë muzika, për njerëzit e të gjitha kohëve. Kjo gjë mund të vihet re fare kollaj edhe në titujt e kompozimeve të tij, tituj të cilët flasin për shpirtin lirik dhe të frymëzuar të artistit Paparisto. Edhe për këtë arsye, kompozimet e tij muzikore do të jetojnë gjatë, pasi kjo krijimtari në thelb është e njëjtë me artin e muzikës, si një art i cili buron vetëm aty ku mendohet dhe shkruhet për të dhe ku kompozitori me fantazinë e tij ngjitet në qiell.

I paharruar profesori ynë i shquar Albert Paparisto!

www.vasiltole.com

Në ditëlindjen e Poetit Kombëtar

Nga Frank Shkreli

                                                        23 Tetor, 1871 – 30 Dhjetor, 1940

Pothuaj çdo ditë jemi dëshmitarë të një polarizimi politik në rritje e sipër në hapësirën shqiptare në Ballkanin Perëndimor që rrezikon seriozisht, jo vetëm të ardhmen evropiane të shqiptarëve por edhe vet paqën shoqërore e politike, duke kërcënuar gjithashtu vetë demokracinë sado të brishtë në Shqipëri dhe në Kosovë. Mjafton të ndjekësh punimet në dy parlamentet e përfaqësuesve të shqiptarëve të kuptohet se në çfarë gjëndje të mjerueshme është sot diskursi ose mos-diskursi politik.   Është e pa-imagjinueshme për mua që pas 35-vjetëve të shembjes së Murit të Berlinit dhe pothuaj 25 vjetë pas çlirimit të Kosovës, klasa politike e botës shqiptare, nuk ka mundur gjatë gjithë kësaj kohe, të institucionalizoi një pajtim sadopak të vogël politik e kombëtar për një bashkpunim të rregullt midis dy partive kryesore politike të Tiranës zyrtare brenda vendit, por as në radhët e partive politike të Republikës së Kosovës, por as në nivel kombëtar midis dy shteteve shqiptare – Shqipërisë dhe Kosovës. 

Mund të më quani naiv, ose i painformuar, ose të citoni At Gjergj Fishtën se historia na tregon se “Ma kollaj asht me mbushun një thes me pleshta sesa me i ba bashk dy shqiptarë!”  Kjo thënie e Gjergj Fishtës vërtetë pasqyron, ashtu si historikisht, mungesën serioze të bashkëpunimit politik dhe kombëtar ndërpartiak midis forcave politike shqiptare, në përgjithësi, e që për fat të keq të Kombit, pasqyrojnë dhe marrëdhëniet midis Tiranës zyrtare dhe Prishtinës zyrtare, në veçanti.  Nuk ka asnjë dyshim se aktualiteti politik në Shqipëri dhe në Kosovë – pra, polarizimi i vazhdueshëm politik në hapësirën shqiptare në Ballkanin Perëndimor, vazhdon të rrezikojë dhe të minojë, seriozisht, paqën e sigurinë por edhe demokracinë, sado e brishtë që është ajo. Por edhetë shuaj edhe ëndërrën shekullore të shqiptarëve për integrimin e Kombit shqiptar me botën perëndimore.  Fishta do të thoshte se e gjithë kjo situatë konfliktuale në radhët e politikës mbarë shqiptare sot është rezultat — jo i ndonjë kërcënimi nga jashtë nga vende e kombe që, historikisht, nuk ia duan të mirën Kombit shqiptar — por është pasojë e një “rreziku të përbrendëshëm”. Frank Shkreli: Paralajmërimi i At Gjergj Fishtës: Kujdes nga rreziku i brendshëm! | Gazeta Telegraf. Për këtë rrezik të përbrendëshëm, analistë dhe ente të ndryshme ndërkombëtare gjatë dekadave kanë fajësuar – për mungesën e lirisë e të demorkacisë — polarizimin e vazhdueshëm politik, bojkotet parlamentare të opozitës, të “majta” e të “djathta” për periudhën kohore përkatëse në opozitë, qoftë nga njëra ose nga tjetra. Frika është se ky polarizim politik prej dekadash tani por edhe mungesa e frymës së bashkëpunimit dhe kompromisit dhe mosmarrveshjet në nivel kombëtar midis Tiranës dhe Prishtinës, po i çon shqiptarët drejtë ndonjë katastrofe të mundëshme kombëtare me pasoja të pa parashikueshme për interesat e Kombit. 

Sot për sot, nuk duket që Kombi shqiptar të ketë ndonjë kërcënim nga jashtë. Por përball këtij polarizimi politik të pa përgjegjëshëm në radhët e klasës aktuale politike shqiptare — ndërkohë që siç shkruante Fishta pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë — se, ndonëse “Ideali ynë përsa i përket pamvarsisë dhe lirisë së Kombit shqyptar u realizue”, dhe ndërsa “Shteti shqyptar leu”, ai shtron pyetjen: “Po mirë: por a jeton? A rritet Kombi shqiptar”. Sot, në ditëlindjen e tij (23 Tetor 1871) Fishta bën të njëjtën pyetje, ndërsa palajmëron klasën aktuale politike shqiptare në përgjithësi se rreziku ndaj interesave të Kombit –mbrpjtjes së  pavarësisë, lirisë dhe demokracisë — nuk vjen, domosdoshmërisht, nga armiqët e shqiptarëve, por nga një rrezik i përbrendshëm. “…Qe, pra, se kush janë rreziku ma i madh i Shqypnisë: vagabondat, sallahanat, rrugaçat. Por, megjithkëte, këta njerëz, këta mikrobe të kombit, jo veç se po kanë sy e faqe me lypë, por edhe po munden sot me shpresue të hynë ndër zyra të shtetit shqyptar e me marrë, madje, rrogat ar. Po a përnjimend se, për me ushqye e me majtë këta njerëz të poshtër, tregtari ynë do të thithë miazmat e dugajave e të sokaqeve, bulku ynë do ta mbajë kryet në gërshanë gjatë shtigjeve të vështira? E po ku jemi na, o Zot? A përnjimend se edhe kuptimi i burrënisë asht harrue në këte dhe, që njerëzve kaq të poshtër po u delka me u ushqye me djersë – me gjak – të Kombit shqyptar…?

Natyrisht se gjendja aktuale politike në radhët e shqiptarëve sot, me dy shtete të pavarura në Ballkanin Perëndimor, është ndryshe nga gjendja politike e shqiptarëve në fillim të shekullit XX — menjëherë pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë – për të cilën ka shkruar At Gjergj Fishta. Ndërkohë që polarizimi politik dhe mungesa e frymës së bashkëpunimit dhe kompromisit politik në interes të shqiptarëve, por edhe mosmarrveshjet e turpshme në vazhdim, në nivel kombëtar, midis Tiranës dhe Prishtinës zyrtare, rrezikon t’i çojë shqiptarët drejtë ndonjë katastrofe të mundëshme kombëtare me pasoja të pa parashikueshme. Por ideali kryesor kombëtar nuk ka ndryshuar megjith dallimet politike sot: Shqiptarinë e kemi bashk, ka ngulur këmbë At Gjergj Fishta.

“Vërtetë kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë!” 

Fishta nuk ishte naiv, i dinte mirë të përbashktat por edhe dallimet: intrigat dhe ndryshimet politike, fetare, krahinore e të tjera midis shqiptarëve të kohës së tij, por megjithkëtë besonte me ngulm se, mbi të gjitha, dhe megjithë ndryshimet e kohës midis shqiptarëve, bijtë e SHQIPËS besonin se, “Shqiptarinë e kemi bashkë”, dhe sipas tij, kjo e përbashkët do të mjaftonte që Shqipëria dhe Kombi shqiptar të rilind, të bëhej dhe të rritet.  

Drejt këti qëllimi gjithëpërfshirës kombëtar, At Gjergj Fishta — në këtë përvjetor të lindjes i bën thirrje klasës politike shqiptare, anë e mbanë trojeve iliro-arbërore, që në frymën e porosisë së tij, se Shqiptarinë e kemi bashkë, atëherë kjo klasë politike, sa më parë dhe urgjentisht të zgjohet nga gjumi, duke vepruar mbi interesat personale e partiake, dhe të fillojë të bashkpunojë në realizimin e interesave kombëtare të shqiptarëve, duke ofruar drejtime të reja strategjike për Kombin, nepërmjet një bashkpunimi gjithëpërfshirës të partive politike, enteve publike dhe organizmave të tjera shoqërore, përpara se gjëndja aktuale e polarizimit politik në radhët e partive politike të dëmtojë rëndë interesat e Kombit dhe të ngadalsojë ose të prishë përgjithmonë mundësitë e procesit për integrimin e plotë politik, ekonomik dhe ushtarak të Shqipërisë dhe Kosovës në radhët e botës perendimor aty ku e ka vendin. 

“Nuk ashtë mjaftë që të jetë ba Shqypnia; duhet ta mbajmë”, ka paralajmëruar At Gjergj Fishta.

Frank Shkreli

E kujtojmë At Gjergj Fishtën në ditëlindjen e tij, siç është shprehur At Benedikt Dema një bashkohas i Poetit Kombëtar, me: “Nderimin më të madh na ia kushtojmë kujtimit të Tij, sepse Ai ndër vargje të veta epike, lirike, satirike, dramatike, pohoi vëllazninë e të gjithë Shqiptarëve. Vuni theksin për nevojçn e besës arbënore, mbi çdo ndasi e mbi çdo dallim. Shuguroi shejtninë e gjakut tonë që ashtë i njinjishëm në çdo bir të shqipës.” 

“Shkëmb i tokës dhe shkëmb i shpirtit Shqiptar” – “Ky vigan i Kombit” Lasgush Poradeci për At Gjergj Fishtën

Kosta Nake/

Prej më shumë se një shekulli elita e studentëve të mëkuar në vendlindje dhe të formuar në universitetet evropiane, së bashku me relievin karakteristik të Gjirokastrës përbënin një dyshe unikale me vlerën e një thesari të çmuar të kombit. Pjesë e asaj elite ishte Musine Kokalari. Duke lexuar dialogjet e kësaj përmbledhjeje me tregime të shkruar 90 vite më parë, nuk mund të mos ndiesh një ngecje në fyt nga mendimi që autorja e tyre jo vetëm u burgos, por edhe iu hoq mundësia për të vazhduar komunikimin me lexuesit, për të shpalosur talentin e vet, pse jo, të kishte dhe majën e vet në letërsinë shqiptare dhe jo vetëm. Edhe pse në moshë fare të re, ajo arriti të krijojë një profil letrar të vetin që me botimin e parë.

Karakteristika e parë: Vështrimi i shkrimtares së re 22-vjeçare fokusohet te femra shqiptare dhe problematikat që lidhen me familjen dhe raportet e saj me kohët që po ndryshonin; krijon një galeri karakteresh femërore që portretizohen bukur me ca penelata të shpejta.

Portretizimi i karaktereve u besohet personazheve të tregimit. (Duhet mbajtur parasysh gjatë leximit shqiptimi i fjalëve me “i” në vend të “y” veçanërisht te fjalët shumë të përdorura si – sy dhe di – dy si dhe përdorimi i “l” në vend të “j” si te fëmila – fëmija, golë – gojë, malë – majë, mile – mijë.) “E ke parë, Firuze të keqen, ndonjë herë këtë vajzë? E ç’i pëlqeu, të keqen, se mos ka dhe bukurinë? Xhuxhmaxhuxhe, di grushte një mbi një; pastaj një e tharë, e vdekur e pakallur… Lere, të parit, më keq akoma, e shëmtuar. Me si të kërcyerë, që kur të vështron, sikur do të të hajë, hundën sa një xhore, golën sa një kamare, pa le kur qesh, i dalin ata dhëmbët si të kaut.” (f.33)

“Lere mos e nga moj nënë, nuk i hidhnja dot sitë, si qe bërë e si qe plakur. I qenë thelluar sitë, buzët pisë të zeza. E shqierë e e ndukur, se jeleku i rinte di pëllëmbë i gjërë…” (f.50) Vendin kryesor në jetën familjare e zë marrëdhënia e nderë vjehrrë – nuse që ishte vazhdim i një raporti të vështirë të mëparshëm dhe mbeti aktual edhe pas një shekulli. Në Gjirokastrën e viteve ’30 kishte filluar të frynte era e re e modernizmit që vinte për shkak të kontakteve me botën perëndimore. Kjo shpaloset që te tregimi i parë, ku martesa tradicionale me shkuesi po kërcënohej nga martesa me dashuri: “Femrat në ditën e sotme duallnë malë çardhakut… nuk mblidhen në shtëpi, mbetën udhëve… me kërcinj hapur, me llërë zbuluar… (f.3-4), ç’janë ato roba që më mbajnë pas trupit, sikur do t’u çahen veshur… (f.6), me t’u martuar, nuk zënë punë me dorë…mbarsen, s’tunden nga vëndi se mos e shtien…” (f.7)

Njohja e thellë e jetës prej autores, pa të cilën askush nuk mund të bëhet shkrimtar, e shohim te tregimi “Ulurima e qenit” ku, përveç interpretimit të bestytnisë që lidhet me kuisjen e qenit, tregohet mali i punëve të shtëpisë që duhet ngjitur përditë prej grave: “Ja, vate në qilar, kish enët për të larë. Vuri tenxherenë mbi zjar… Pastaj bukën për të mbrujtur, pulat për të lëshuar… Pastaj agai do të ngrihesh, kafeja për të bërë, shtresat për të ngritur, filxhanët për të larë… Pastaj kallamboqi do celfisur, gruri do rrahur, petërat për të bërë…” (f.73-75)

Vështrimi i shkrimtares kthehet nga djemtë dhe burrat kur trajtohet tema e kurbetit si te tregimi “Udhën e mbarë pastë” ku përcjellja festive shoqërohet me këngë popullore që zbulojnë një njohëse të mirë të foklorit. Vajtimi me ligje te tregimi “Kulloi odaja” ka jo vetëm panoramën e një fatkeqësie familjare, por edhe madhështinë e shpirtit të popullit që dhimbjen e zbraz përmes fjalës. Te tregimi “Burri shoku i qenit” goditja është e fortë sepse Beqiri u martua pa mbushur të dyzetat gruaja e vdekur, “sa mbilli sitë, e harroi.” (f.22) Kurse te tregimi “Ulurima e qenit” kemi një model tjetër patriarkal: “Burrë-ziu nat’ e ditë në kumar e raki; kurrë nuk vuri mënt si në djalëri ashtu dhe në pleqëri. Të tëra i bëri rrush e kumbulla.” (f.75)

Karakteristika e dytë: Ngaqë mjedisi gjirokastrit konsiderohet i njohur, gjithë pesha e mesazheve dhe zbulimi i karaktereve shkarkohet mbi replikat që shkëmbehen midis gjitoneve ose femrave që kanë një lidhje farefisnore. Nganjëherë dialogu ashpërsohet deri në kufijtë e konfliktit, siç ndodh me nënën dhe bijën te tregimi që i ka dhënë emrin gjithë vëllimit; siç ndodh me Merushen dhe Havanë te tregimi “Për mustaqet e Çelos”, ose depërton në shqetësimet familjare si dialogu i Feridesë me Nexhmijenë te tregimi “Burri shoku i qenit”, dialogu Xhevro – Razo te tregimi “Një qen që hamulit nuk ha.” Fati i kunatave fatpadala vjen nëpërmjet dialogut Aishe – Bedo te tregimi “Është e thellë”. Nganjëherë dialogu ia lë vendin rrëfimit si te Firuzja me Behijen te “Paç fatin e të ligave”, te tregimi “Udhën e mbarë pastë” me darkën e organizuar për përcjelljen e një djali në kurbet, te tregimi “Kulloi odaja” për një rast morti. Një hapësirë më e madhe për monolog ka te tregimi “Mos qofshin vjehrat e zeza” dhe një tërheqje për të rrëfyer autori është krijuar te tregimi “Ulurima e qenit.”

Karakteristika e tretë: Dialogu ndërtohet sipas karakteristikave të ligjërimit bisedor dhe Kokalari zgjidhte zakonisht vetëm dy bashkëbiseduese, si një mundësi për të theksuar kontrastin dhe për t’u përqëndruar te problemi për të cilin debatohet. Ligjërimi bisedor karakterizohet nga hyrja e drejtpërdrejtë në temë që i jep dinamizëm veprimit, pa treguar mjedisin, pa paraqitur personazhet; ai dallohet nga përdorimi i shpeshtë i shprehjeve frazeologjike që janë jo vetëm sintezë e mençurisë popullore, por kanë edhe ngarkesë të figurshme: u bëmë si këmbët e dhisë (f.3), s’e nxjerr qimen nga qulli (f.7), nuk ia var njeri torbën (f.10), është mësallë me dy faqe (f.26), e mori derrin në thes (f.33), s’kishe ku të hidhje gjilpërën (f.50), etj., etj.

Ashpërsimi i dialogut sjell në fushën e betejës mallkimet, çastet e gëzimit pasohen me urime, të dyja së bashku tregojnë një përjetim nga afër të autores të asaj që ndodh në qytet. Forma më e butë e kundërshtimit realizohet me pjesëzën “mos”: “mos më mer mënden, mos më rokanis, mos më shkul zorët,” (f.3) “mos më mbush barkun me vrer” (f.4), etj. Po kjo trajtë mund të shprehë edhe mallkim: “mos pastë hair nga fëmila” (f.31), “mos e trettë balta” (f.36)

Forma më e egër është përdorimi i foljeve në mënyrën dëshirore: “U thafçin e mos u bëfçin më mirë…” (f.3), “ju daltë zverku, ju plastë dell’ i ballit” (f., “dhëntë Zoti e zëntë qoshenë, i martë dorën dhe golën…” (f.72); ose përdorimi i shprehjeve me ngarkesë të lartë emocionale: “U! Pika në kokë.” (f.4)

Shumë i natyrshëm dhe plot humor për lexuesin është dialogu i gjitoneve Merushe e Hava që hidhen degë më degë, nga goditja e një djali, te pula e humbur, te ndarja me nusen, te martesa e motrës me vëllanë e burrit të vdekur dhe përfundojnë me kërcënime e zënie për flokësh.

Merushja: Do të ta bëj kocen copë e çikë…

Havaja: Oh, t’u thafçin ato duar gjer në rëzë. (f.16)

Sa të ashpra dhe pa kompromis janë mallkimet, po aq të bukura e dashamirëse janë urimet, madje thirret në ndihmë edhe dhanorja epentetike: “Më paç udhën e mbarë, vafç e arthç shëndoshë, të dëgjofça mirë, qofsh sa malet dhe i dërgofç shtëpisë një milë të mira” (f.43), “pastë këmbën e mbarë.” (f.59)

Në ligjërimin bisedor mjedis emocional krijon përdorimi i fjalëve tingullimituese, një pasuri e jashtëzakonshme e sjellë brenda 80 faqeve të librit: “Ç’janë ato të hira e të dala, fërc tek njëra, fërc tek tjetra” (f.6), “Njeri s’pjetën si është ki djalë, se ç’punë bën, po vu… vu… se ka para…” (f.25) “Kjo frësht një t’ja bërë dhe tatëpjetë shkallëve…” (f.28), “E di ç’të bëj, të këput kokën, trak, si të pulës…” (f.29) “Me të ardhur në funt të shkallës, bram i ra ibrikut.” (f.45) “Ajo sa e fillonte, grap nga gola kjo.” (f.51) “Shtëpinë e mban pastër, po ja bën vjehrëzeza, pllëc atje e pllëc këtu me ato këmbë.” (f.62) “Cëngër cëngër cfakat-o/ U asdisnë plakat-o.” (f.72) etj., etj.

*

Pjesën e dytë të këtij vëllimi e përbëjnë shkrimet e botuara në gazetën “Tomorri” në verën e vitit 1940, ato janë konceptuar si një rubrikë e përjavshme që sjell përshtypjet e një nëne shqiptare të moshuar për 20 ditët e qëndrimit në Itali. Është po ai stil i përmbledhjes paraprijëse, me një rend kronologjik të ndodhive, veçse numri i grave kufizohet në dy: nënua dhe gjitonia Haso që është në rolin e kureshtares naive, të tjerët janë kalimtarë e figurantë si teto Shanua apo nuset e shtëpisë.

Rrëfenjat fillojnë me kthimin e nënosë nga Italia dhe, si ndodh në këto raste, interesimi kokë për kokë për çdo pjesëtar të familjes së madhe. Një grua e mbyllur brenda mureve të shtëpisë bën një dalje të beftë para botës së madhe, një mjedis patriarkal gjunjëzohet para shteti kapitalist të zhvilluar, duke filluar që nga lundrimi me vapor.

Gjithçka i ngjan një ballafaqimi mes dy botëve me kontraste të thella mes tyre. Dita e parë, lartësitë e ndërtesave që i bëjnë njerëzit të duken si miza, nuk janë asgjë para raportit të ndryshëm të marrëdhënieve në çift: “Gratë ngriheshin në këmbë, burrat u mbanin palltot, pa u jepnin çantën, u linin radhën përpara, pastaj i merrnin nga krahu e dilnin jashtë… Atje, moj të keqen, se mos janë vetëm të ratë që nisen. Gratë në shkallën time më kishin buzët katër okë. Me çantë në dorë, hedhur dhelpra tej e më tej, me thonj të kuq, ruaza në qafë, me këpucë me thundra të larta.” (f.92)

Kokalari luan me detajet kur bisedat e grave i zbret te këpucët italiane që “një herë t’i vishni këtu në gurët e Gjirokastrës, u dolli tabani” (f.94), përshkruan mahnitjen e nënosë nga parqet e bukura, nuk ua di emrat eskalatorit e shatërvanit, por këto s’janë gjë para burrave e grave që rrinë afër afër, para atij djalit që “ia kish hedhur dorën pas krahëve asaj vajzës, (pa qenë vëlla e motër) dhe pësh pësh i flitte dhe gë gë qeshin të di bashkë.” (f.96)

Vajtja në teatër është dramë e vërtetë për nënonë që nuk arrin të dallojë kufirin midis skenës dhe realitetit: “jemi të papara dhe të paditura, po të them të drejtën, atje është maskarallëku sheshit.” (f.98)

Shqipëria analfabete duke filluar nga fëmijët dhe Italia ku njerëzit vazhdojnë të mësojnë nëpër institucionet e dijes pa dallim moshe, është e pakonceptueshme për një grua shtëpiake, edhe pasi e mbesa po bën shkollë mbi shkollë. Por gjuha vete ku dhemb dhëmbi: “Vajzë, mësimin e bëre si e deshe vetë, po burrën ta gjej unë… po e more vetë, më dodhe nga zemra.” (f.101) Shkëmbimi i librave mes mbesës dhe një djali në sytë e nënosë kthehet në tërmet, se hapen fjalë, se qimen e bëjnë tra dhe “vajzës më mirë t’i dalë siri se nami.” (f.104)

Dy shkrimet e fundit përqëndrohen te realiteti shqiptar, te burrat si Hasani që i mbytin hallet me raki duke ua lënë grave gjithë barrën e shtëpisë. “A thua se u mblodh në shtëpi si gjithë burrat, a thua se pieti një herë, moj, se ç’duan kjo fëmila?” (f.106)

Shkrimi i fundit dallohet nga gjithë të tjerët nga hapësira që i është lënë mjedisit familjar e natyror. “Të di plakat shoqe u ngrenë dhe pëshër-pëshër vanë te porta. Hasua u ul mbi sufa, nënua friu prakun dhe zuri vend atje. Portën e la gjismë të hapur… Dielli qe futur prapa maleve sa s’dukesh fare, shtëpitë nxinin dhe pemët bënin fësh-fësh nganjëherë, po ka një çikë erë në darkë. Këmbë dëgjoheshin në sokak, ishin burrat që ktheheshin nga pazari. Kush kishte nga një çirek ndënë sqetull, kush nganjë karpuz në dorë, ati-këtu ndonjë djalë me gjiveç që avullonte, se posa kishte dalë nga fura… Të dija ndënjën një copë herë pa folur, kur ja nënua duke i treguar me gisht Hasos, i thotë: I sheh se ç’verdhojnë kumbullat e Shuqos? Kulupinë u ka bërë sivjet, me një thien degët.” (f.108)

Kristaq Balli/

Mandolinata “Dodona” ka qenë një nga formacionet e shumta orkestrale të krijuara dhe të drejtuara nga një prej muzikantëve të parë shqiptarë në Boston të SHBA në vitin 1915-16, Thoma Nassi (Nashi) me origjinë nga Dardha e Korçës. Këto formacione interpretonin kryesisht melodi të etnosit shqiptar dhe shërbenin si ura lidhëse midis kulturës tradicionale shqiptare dhe emigrantëve të SHBA-ve për të mbajtur gjallë traditat, mallin dhe kulturën kombëtare, kryesisht me theks patriotik e atdhetar, duke dhënë koncerte në Boston dhe qytete të tjera, sidomos aty ku kishte degë të Federatës Panshqiptare “Vatra”. Prej modulesh të tilla muzikore lindi më pas Banda Kombëtare “Vatra”, që zhvilloi një aktivitet të gjerë muzikor në SHBA dhe në Shqipëri.

Koncerti i Mandolinatës “Dodona” në Southbridge, Ma. më 7 Mars 1918, nën kujdesin e Federatës Vatra (Degës Southbridge) dhe në favor të Kryqit të Kuq Amerikan, shoqërohej me një broshurë , ku paraqitej programi i koncertit. Ndryshe nga herët e tjera në këtë koncert do të interpretoheshin pjesë muzikore orkestrale të kompozuara nga autorë të përbotshëm si A. Hadley, H.F.Odell, J.Leyback, Bucher, Passard, A. Boieldieu, E. Gillet, C. Pflueger dhe Thoma Nassi me kompozimin e tij orkestral “Fantazi Shqiptare”. Mandolinata, veç veglave të telit (violinë, kitarë, mandolinë, mandola, çelo) kishte edhe piano, bass, flaut, trompë, etj. Çka do të thotë se ajo ishte më shumë se një formacion mandolinate, le të themi një miniorkestër simfonike, ëndërr e cila do të realizohej plotësisht nga Thoma Nassi në Korçë, në vitin 1924.

Së fundi, ai që i shtoi vlerat koncertit ishte botimi në faqen 1 dhe 2 të guidës së programit i fjalimit retorik të shkruar (në anglisht) nga Fan. S. Noli, “ Shqipëria dhe Lufta”, që u lexua në fillim të koncertit të cilin po e hedhim të përkthyer në gjuhën shqipe më poshtë.

SHQIPЁRIA DHE LUFTA

Nga REV. F. S .NOLI A. B.

PRESIDENT I FEDERATËS PANSHQIPTARE TË AMERIKËS “VATRA” (The Hearth)

Shqipëria shtrihet në bregdetin lindor të Detit Adriatik, pikërisht përballë Italisë, ka Malin e Zi në Veri, Serbinë në Lindje dhe Greqinë në Jug. Edhe pse e panjohur për publikun e gjerë amerikan, ajo është një nga trofetë më të lakmuara të luftës në të gjithë Evropën. Kjo për arsye të pozicionit të saj strategjik. Shqipëria komandon hyrjen në Detin Adriatik. Ky është shkaku pse ajo ka qenë për tridhjetë vitet e fundit dhe, veçanërisht, gjatë kësaj lufte, kocka e grindjes midis Austrisë dhe Italisë nga njëra anë dhe shteteve fqinje të Ballkanit nga ana tjetër.

Shqipëria u shpall një shtet sovran dhe i pavarur nga Konferenca e Londrës e vitit 1913. Një muaj pas shpërthimit të kësaj lufte ajo u pushtua nga ushtritë e Greqisë, Serbisë, Malit të Zi dhe Italisë, pa asnjë ftesë ose provokim. Në kohën e tanishme, Shqipëria Veriore dhe Qendrore është në zotërim të Austrisë dhe Bullgarisë, ndërsa Shqipëria e Jugut është e pushtuar nga italianët dhe francezët. Shqipëria ishte një shtet neutral kur shpërtheu lufta dhe është ende i tillë, të paktën në teori, por ajo ka pushuar së ekzistuari politikisht në vjeshtën e vitit 1914.

Shqiptarët shpresojnë që pavarësia e tyre do të rikthehet nga Kongresi i ardhshëm i Paqes. Aleatët janë zotuar mbi të drejtën e kombësive të vogla për vetëvendosje. Presidenti Willson e ka theksuar këtë herë pas here në fjalimet e tij të famshme të luftës. Dhe të gjithë e dimë se kjo luftë do të përfundojë me një fitore amerikane dhe në një triumf për demokracinë botërore.

Shqiptarët janë raca më e lashtë e Evropës. Ata janë pasardhës të drejtpërdrejtë të ilirëve dhe maqedonasve të vjetër. Ata i dhanë botës tre burra emrat e të cilëve shënojnë një epokë në historinë njerëzore. Konstandini i Madh, perandori i parë i krishterë që vendosi krishterimin si fe zyrtare të Perandorisë Romake, ishte një shqiptar. Shën Jeronimi, i cili përktheu Biblën në Latinisht, ishte një shqiptar. Gjergj Kastrioti Sënderbeu, mbreti i fundit i Shqipërisë dhe një nga kampionët më të mëdhenj të krishterimit, luftoi fitimtar kundër turqve për një çerek shekulli nga tmerret e pushtimit turk. Ky hero i madh kombëtar i Shqipërisë u këndua nga poeti i madh amerikan Henry Wadsworth Longfellow në “Tales of a Wayside Inn”(Rrëfimet e Hanit Buzë Rrugës). Shqiptarët fare mirë mund të sfidojnë çdo komb të madh apo të vogël për të dhënë listën e tyre të tre burrave që kanë bërë për krishterimin më shumë sesa këta tre shqiptarë.