Shyqyri Fejzo/

Historia njerëzore flet se çdo epokë prodhon heronjtë e saj. Në momente të caktuara kjo histori ka treguar se një qytet, fshat, krahinë apo vend nxjerr personalitete të përmasave epokale. Ne, për një pjesë të mirë të tyre, jemi mësuar të lexojmë apo të flitet për heronj e personalitete që kanë kaluar një epokë apo një kohë të caktuar, kur karakteristikat e tyre janë fiksuar e njohur nga mbarë bota shqiptare dhe më tej. Por, sa të rinj e të reja të talentuar kemi në vënd dhe nëpër botë, që punojnë, mësojnë, shpikin por jo të gjithë njihen, nxiten dhe i vlerësojmë në kohë.

Për kushtet e mia si dhe statusin e gjendjes civile vitet e fundit, më është dashur të jetoj shumë kohë në Gjermani, së bashku me djemtë të cilët kanë vite të vendosur familjarisht në qytetin e Hamburgut. Po e flak pak tutje modestinë, duke treguar  se edhe këtu jam përpjekur e po bëj një jetë aktive, duke lexuar e shkruar dhe synuar të mos më shpëtojë gjë. Mirpo kot nuk thonë që vigjilenca është çmimi i epërsisë. Kam botuar edhe libra me personazhe shqiptare, gjermane etj. si dhe shkruaj në gazetat shqiptare dhe sidomos ne portalin “Zemra Shqiptare.”E pranoj që për disa shqiptarë nuk e kam pasur shkallën e vigjilencës në lartësinë e kërkesave të kohës. Në portalin  “Zemra Shqiptare” lexova një shkrim të z. Albert Z. Zholi me titull “Flet këngëtarja e mirënjohur Alida Hisku.” Jam befasuar jo vetëm për intervistën aq cilësore, por edhe për faktin se gazetari i talentuar kishte intervistuar një nga divet e  këngës, e cila nuk dihej se ku ishte për dekada të tëra. Në disa shkrime që kam botuar këtu në Gjermani, i kam dhënë prioritet atyre që janë personazhe të cilët kanë rol të rëndësishëm dhe nuk gabojmë të quhen nyje lidhëse e urave midis popullit e vendeve të Gjermanisë me Shqipërinë, si Xhelil Musa: “Magjistari që gërshetoi lindjen me perëndimin”, për shkencëtarin botanist Friedrich Markgraf,   piktorin Shuk Oran, për shkrimtaren Waltrud Tuger Bejko, për Peter Lutzen, për “Mirushen e Mitrovicës Elbenita Kajtazi”etj. Por, intervista e dhënë nga zonja Alida Hisku, më hapi sytë, më shkundi, edhe pse me vonesë, kujtova fjalën kuptimplote që përdoret në Shqipëri;”ai që kërkon gjen, ai që këmbëngul gjen dhe merr” dhe për këtë nuk është vonë kurrë.

Këngëtarja Alida Hisku, që moshë fare të re që në festivalin e Pionierëve, në Shqipëri u bë  shumë e mirënjohur për intrepetimet e saj në festivalet, veprimtaritë e rëndësishme duke arritur kulme në festivalin e 13-të me këngën e bukur “Vajzat e fshatit tim,”me tekst të poetes të njohur, Zhuliana Jorganxhi e kompozim nga kompozitori Enver Shëngjergji. Kam qënë dhe jam dashamirës i kësaj kënge, mbasi e merrte temën nga fshati, ku punohej e luftohej me vështirësitë, ekzekutohej në  mënyrë të përkryer nga Alida. Ruaj një kujtim me kompozitorin  e saj, Enver Shëngjergji, i cili në një bisedë intime me dy tre shokë të tjerë, na tregoi për historinë e kompozimit, si dhe vlerësimit të asaj kënge.  Ajo këngë ka dhe do të ketë jetëgjatësi të madhe. Në faqen e facebook të këngëtares, më ka bërë përshtypje një video ku një djalë Irlandez këndon këngën “Vajzat e fshatit tim” shoqëruar me një instrument karakteristik muzikor. Ai në video bëri një interpertim vyrtioz, se e kishte hak kjo këngë të shkonte e korrte duartrokitje deri në Irlandën e largët.

Duke dëgjuar videon e shkruar për këto probleme, të kujtohen menjëherë mendimet e dietarëve e personaliteteve të shquara, si Hygoj, Tolstoi, Heminguej apo Lasgushi ynë se ”faktor kryesor për arritjen e një suksesi  në jetë është dhe një fëmijëri e  vuajtur dhe e varfër.” Dhe personazhi i këtij shkrimi nuk bën asnjë përjashtim nga ato konkluzione të njerëzve të shquar. E themi këtë për arësye se po të dëgjosh odisenë e vështirësive dhe pengesave, sidomos ato shpirtërore, dhe vuajtjeve të Alidës deri në arritjet e sotme, sipas tregimeve të saj dhe në një emision televiziv:  mbetesh pa frymë. Në veçanti  momenti i kapërximit  të vijës së kufirit me të dy djemtë, të cilët nuk i la asnjëherë  jashtë vemendjes e kujdesit, është një odise  sa e rrezikshme aq dhe kurajoze   e cila u realizua në saj të qartësisë dhe këmbënguljes saj.                                                  

Në këtë shkrim, me “penelata të theksuara”, dua të ndalem në dy momente:- Në rolin dhe dashurinë e saj për artin, veçanërisht muzikën e këngën dhe së dyti:–Alida Hisku-njeri.

Kuptohet dhe shkencërisht është vërtetuar se në ecurinë e Alidës në fushën e muzikës dhe veçanrisht të këngës, ndikimin kryesor e ka trashëgimia, prejardhja e saj, geni. Kështu, është vërtetuar se gjenetika (geni) trashëgon 40 deri 60 përqind e aftësive. Në veçanti me theks trashëgohet ndjeshmëria ndaj tonit, ritmit dhe kujtesës muzikore. Faktor bazë është gjithashtu dhe mjedisi familjar, i vlerësuar dhe ai 40 deri 60 përqind. Mjedisi stimulon zhvillimin e prirjeve nëpërmjet shembullit dhe praktikës. Aty aktivizohet potenciali i trashëguar duke u shndërruar në aftësi reale. E thënë shkurt dhe  më shkoqur; geni mbjell farën e muzikës, ndërsa mjedisi e “ujit” dhe e rrit. 

I theksuam diçka dhe nga ana teorike këto tregues mbasi lumturisht për Alida Hiskun dhe shoqërinë njerëzore këto dy faktorë, siç pohon vetë ajo, kanë qënë të shkallës sipërore. Këto cilësi të saj i kanë kapur dhe evidentuar si prindët dhe kompetentët e muzikës. Nga ana tjetër, vetë Alida si fëmijë, në veprimtarinë e saj në këtë drejtim, nuk ka pasur asnjë lloj force që të vepronte nga e kundërta dhe ta frenonte. Pjesmarrja e saj që në moshë fare të vogël në veprimtari e deri në festivale, filluar nga 9 vjeç e më tej tregonte se po lindëte (siç lindi) një talent i ri. Ja. Sot ky sukses i merituar i Alidës në festivalin e 13-të të vitit 1975, mbush plot 50 vjet.Kemi të drejtën ti japim lexuesit “Cfarë bëhet me këtë këngë dhe interpertuesen brilante të saj Alida Hisku?”

Unë jam i një brezi më të hershëm se Alida, këngën e së cilës e kam dashur e adhuruar, për iterpertimin plot dinjitet, për tingullin, timbrin dhe shqipërimin shumë pastër të fjalëve të këngës. Fizikisht nuk e kam njohur heret, u desh Gjermania dhe media virale të na njohë dhe afrojë. Dua të  theksoj një moment. Kam punuar si drejtues në disa fshatra të rrethit tim. Kur vinte koha e korrjes e shirjes e grurit, tamam, siç jepen në videon e këngës “Vajzat e Fshatit Tim”ndodhte edhe në lëmenjtë tanë. Vajzat e të rejat që hidhnin grurin në erë me lopata dhe gjithë gëzim dëgjonin në ato radiot me bateri, këngën që këndonte aq bukur Alida. Vazhdoj më tej. Alida asnjëherë nuk i është trembur punëve të vështira. Këtu, në Gjermani duhet theksuar se puna (që është babai i të gjithave) e ngriti dhe po e mban aq lart me të gjitha të mirat. Ajo nuk  e ka pasur për turp të punojë në punët më të vështira, sidomos në vitet e fillimit. Por edhe tani ajo në vazhdimësi, pa pikë qibarllëku u futet dhe i mbaron në kohë dhe cilësi çdo punë që ze.

Të përgatitësh me lugën e drunjtë (karakteristike e guzhinave tona) gjellët shqiptare në bisnesin tënd, të dalësh para klientëve  gjermanë që kanë mbushur tavolinat me praninë e tyre, me pyetjen; “A u pëlqeu gatimi?” Ata të përgjigjen me një breshëri duartrokitje. Pas dy minutash tingujt e këngëve shqiptare dhe gjermane si : Hurra…Wir leben noch (cover)…të kënduara aq bukur nga Alida, mbushin ëmbëlsisht sallën. Kjo ndodh shpesh në bisnesin e Alidës, dhe vetëm ajo me energjitë e saj të pashtershme mund ta bëjë kështu. Ka kohë që gjermanët po i njohin se cilat janë shqiptaret.

Për shqiptarët, nuk ka pasur njohje të plotë,  për arsye të kufizimeve politike. Kjo dihet nga të gjithë.  Trajtimi mitik i Shqipërisë është  mjaft i përhapur sot në vend dhe jashtë tij. Jo  shqiptarët që kanë vizituar vendin, apo analizuar problemin, janë përqëndruar tek historia, gjuha e veçantë, nga pejsazhi dhe natyra e pa ndotur, prapambetja dhe mjerimi, spontaniteti popullor, zakonet e lashta si dhe përzjerja e lindores me perëndimoren, nga copëzimi dhe larushitja e  vendit, nga e panjohura e zanafillës së tij. Bota kështu na njeh në vija të trasha, po kjo nuk është e tëra. Jo më pak shkrime e analiza ka për karakterin, vetitë genin e shqiptarit, se i tillë është dhe realiteti.

Shqiptarët dallohen jo vetëm për qartësinë e mendimit, por veçanrisht në këmbënguljen. Këto dukuri lidhen direkt  me përvetësimin e gjuhëve të huaja, përshtatëshmërinë dhe dukuri e tendenca për të realizuar më të mirën bashkëkohoren, në përputhje me stadet e zhvillimit të vendeve ku jetojnë dhe të shoqërisë në përgjithësi. Të gjitha këto dukuri,në një formë  apo në një tjetër, janë manifestuar edhe tek Alida.

Alida Hisku-njeri.

Alida Hisku bën pjesë në “kreshtat” e njerëzisë të kombit shqiptar. Njerëzit si Alida janë si të gjithë të tjerët, por dallohen sepse ata bëjnë gjënë e duhur në kohën e duhur. Aq më tepër në Gjermani, banorët e të cilës dhe gjithë struktura shoqërore, kohën e përcakton si gjënë më të shtrenjtë, ndaj së cilës nuk bën asnjë lëshim. Energjitë, parashikimet dhe realizimet faktike, në mbajtjen dhe konsolidimin e familjes, në ngritjen dhe funksionimin e bisnesit, në krijimin dhe forcimin e urave të komunikimit midis popullit shqiptar dhe atij gjerman, në humanizmin  dhe bujarinë e saj, janë treguesit kryesorë që përbëjnë identitetin e karakterin e Alidës.

Alida Hisku është unike dhe nuk mund ti gjesh dot binjaken në të gjitha drejtimet, së pari si artiste, si karakter, si prind dhe atdhetare klasi. “Aksidenti” në se mund ta quajmë kështu, atë nuk e mposhti, po i dha forca dhe energji për ta përballuar, mbasi proçesi, materiali i paraqitur nga njerëz jo të denjë, vërtetoi pasaktësinë e tij. Në një intervistë televizive u pyet:”Po të takosh ato dëshmitaret e gjyqit tënd sot çfarë do të bësh?” Do ju flas normalisht, mund t’u jap edhe kafe.” Vetëm kaq do të mjaftonte për të përkufizuar atë, “këngëtare e madhe, dhe njeri, me barkun hambar dhe zemrën behar.” Shoqëria atë nuk e veçoi me gjithëse atyre mund t’u krijoheshin probleme. Liljana Kondakçi, Ema Qazimi, Irma Libohova, ishin dhe mbetën shoqet më të mira të saj, ashtu si   Bashkim Alibali, Kozma Dushi, etj.

Në fillimet e saj si emigrante, me paratë që fitonte si pastruse në 3-4 vende jo vetëm për familjen, por mbante dhe shqiptarë të ardhur për nevoja të ndryshme e shëndetsore duke i dërguar nëpër doktorë e spitale, kur ishte nevoja e këto nuk janë një ose dy, por me dhjetra e dhjetra. Në vitin 2000 në luftën e Kosovës ka dërguar në Shqipëri 5 avionë të Bundesëehr Gjermane (privatisht) me 62 ton hilfe materiale për popullsinë e Kosovës të strehuar nëpër Shqipëri. Po ashtu, ajo, në atë kohë ka dërguar dy maune me paisje të sallave të operacionit për të plagosurit të UCK në Tiranë. Është për tu ardhur keq që ky kontribut i kësaj këngëtarje vip nuk u pasqyrua nga organet perkatëse të Kosovës.

Më lart theksuam se:…” ka bërë gjënë e duhur në kohën e duhur…”Në se kërkojmë dhe shikojmë në videot e saj do të gjejmë..” Kisha nisur të përputhesha në shumë pika me mendimin se është një botë që duhet të gjesh forca e t’i bësh gjërat vet, duke menduar për veten, për fëmijët..” Ky ka qënë ai motiv aq karajoz por edhe me përgjegjësi ndaj vetes dhe djemve, kur  mori rrugën e vështirë të emigracionit. Por, edhe në Gjermani dhe gjetiu, gjërat nuk vinë vetë. Puna është baza, puna është “babai” i të gjithave. Është e vërtetë se duhet edhe pak fat, por mençuria popullore mëson se “fati rri krah për krah me trimin.” Alida për këto probleme në kohën e sotme, ka mendimet e veta realiste për emigracionin e të rinjve e të rejave dhe për Gjermaninë. Gjermania nuk është më ajo parajsa e para 30 viteve që punoje, fitoje dhe kurseje..

Të rinjtë shqiptarë në Gjermani punojnë nga dy punë pasi jeta është e shtrenjtë dhe taksat të larta.

– Sa herë vij në Shqipëri shikoj vetëm të moshuar që rrijnë me sytë nga dera.

Nuk ka skaner me të fortë dhe real se këto thënie e mendime për të vijëzuar gjendjen në vend dhe problemet e mprehta të emigracionit. Patriotizmi sot duhet kërkuar jo larg qelizës bazë të shoqërisë, familjes. Tamam aty është themeli. Alidën problem i familjes e ka përshkuar si fill i kuq gjatë gjithë jetës. Nuk po përsëritim peripecitë e emigracionit me gjithë djemtë, por atyre, me kujdesin e veçantë të nënës, i rriti dhe edukoi, por më e rëndësishmja, këmbënguli dhe ata mësuan mirë gjuhën shqipe. Në një emision televiziv pak kohë më parë Alida para publikut derdhi lotë gëzimi nga mesazhi aq i ngrohtë dhe domethënës që i drejtoi e bija…”..Mami e dashur! Ti i ke të të gjitha mrekullitë e botës të mbledhura së bashku në shpirtin dhe zemrën tënde, jo vetëm për neve, po ti je për të gjithë shqiptarët një mrekulli e vërtetë.” Mbas këtij mesazhi njeriu mbetet pa fjalë, duke dëgjuar vlerësimin e fëmijës saj, i cili i ka brenda të gjitha mirësitë, si një model i pa përsëritshëm. Në një shkrim të gazetarit Albert Z. Zholi në portalin “Zemra Shqiptare” midis të tjerave shkruan: “Ka 35 vjet në emigracion dhe lidhja e saj me atdheun dhe shqiptarët nuk është ndërperë kurrë. Shtëpia e saj ka qenë e hapur për sa e sa emigrantë nga të gjitha vendet e botës. Madje ajo ka dhënë shumë koncerte në Gjermani apo dhe në Itali me disa shoqata me këngë shqiptare. Kohët e fundit ajo ka filluar të këndojë gjermanisht dhe e ka bërë shumë publike në rrethinat e qytetit ku jeton. Tre fëmijët e saj flasin lirshëm shqip, por dhe krenohen që janë shqiptarë.” Kuptohet, në këto rrjeshta të koncentruara nuk ka vend për shtesë për  paksim, apo për koment. Është komplet Alida Hisku njeri.

Kur kthen kokën pas, veren në fytyrën e  Alida Hiskut gjithjë çel trëndafili i një buzëqeshje të mirë, që buron nga shpirti i saj i pastër, nga fakti se gjatë gjithë jetës së saj, në çdo hap që ka hedhur, e ka karakterizuar mirësia, fisnikëria dhe dashuria e pakufishme për  kombin, për njerëzit. Njeriut të qeshur i hapet çdo portë. Ajo të qeshurën gurgulluese e mban në buzë,  dhe thellë në shpirt.

Në një varg urimesh asaj i vinë nga Shqipëria, nga miqtë shoqet e shokët e shumtë dhe nga shumë shtete të botës përshëndetje dhe urime. Nuk është rastësi që në facebook-un e saj numurohen mbi 2.100 shokë. Kjo, midis të tjerave, tregon se këtë mënyrë bashkëkohore komunikimi Alida e vlerëson si faktor i rëndësishëm për lumturinë. Miqtë, shoqet e shokët në komunikimet e urimet kryefjalën e kanë për “lumturinë familjare.”Ky është një kapitull më vete, të cilin për ta njohur më mirë na e lehtëson vetë Alida, duke theksuar për familjen e vet, bashkëshortin e saj gjerman se : Them se ka gjetur tenxherja kapakun. Unë i jam përshtatur atij në artin gjerman, në korrektësinë e xhentilesë, ndërsa ai për mua në artin shpirtëror. Ai më ka gjetur telat e shpirtit, di të vlerësojë brendësinë e njeriut dhe kjo më ka mahnitur tek karakteri i tij, gjë që më ka bërë të dashurohem pas tij që prej shumë vitesh.”

Ajo pranon se:”Mosha dhe jeta ime ka shumë gërvishtje…,por pohon dhe faktin se:”Mbas çdo stuhije del dielli, një diell më i fortë..”Dhe vërtet, ai diell po shndrit e do të shëndritë më tej me të gjitha ngjyrat dhe zëri i mrekullueshëm  i Alida Hiskut do të  dëgjohet në vazhdimësi në të dy gjuhët. Pema gjenealogjike e familjes saj rritet e zbukurohet në vazhdimësi. Në këtë pemë të bukur, degët, degzat  e saj, Alidën e kanë “graduar” duke e bërë pesë herë gjyshe dhe një herë stërgjyshe.

Në vargun e shqetësimeve të Alidës me prioritet e më të theksuara janë ato që lidhen me braktisjen e vendit nëpërmjet emigracionit masiv. Shkatërrimi i asaj baze materialo- teknike të dobët që trashëgoi sistemi që ndërruam dhe shpërdorimi i saj e çdo aseti, industrial, ushtarak, naftë e miniera etj.u bënë shkak themelor për papunësinë. Nënvleftësimi i rolit të bujqësisë e blegtorisë, pa përcaktuar asnjë lloj strategjie ku do të shkojmë, cilët do të jenë prioritetet si dhe sigurimi i fondeve për financimin e tyre, kanë qënë dhe sot ato mbeten probleme themelore për  punësimin kthimin e moshës së re në vend dhe rritjen e mirëqënies, mbasi ekzistojnë kushtet natyrore, toksore,ujore për një ecuri tjetër, të mençur, duke marrë mendimin shkencor e profesional e siguruar prioritete të qëndrueshme.

Rrjedhja e trurit të kualifikuar është një nga humbjet më të mëdha të vendit. Duke e parë gjendjen dhe vlerësuar, ashtu si jep disa mendime me vlerë dhe Alida, studimi, financimi e tërheqja e tyre së bashku me përvojën e fituar bëhet faktor dhe domosdoshmëri për zhvillimin. Përvojë, “mësuesja që nuk merr pension” kemi. Për këtë flet më mirë dhe hapur ndërtimi, turizmi etj. Aktivizimi i trurit të kualifikuar, mbështetja, nxitja me të gjitha mënyrat, duke i afruar në të gjitha llojet e veprimtarive, duke stimuluar, sistemuar ligjet ku duhet si dhe vlerësimi me publikime, me tituj, medalje e dekorata për arritjet, me ato do u bëhej nder dekoratave në rradhë të parë, pastaj individëve.     Duke parë gjithë veprimtarinë, veçanrisht rolin dhe vendin që i takon si artiste, interpretuese e përkryer e këngës që nga fëmijëria e deri më sot, “koka dhe këmbët i mbeten gjithnjë në truallin e vet” së bashku me të shoqin, familjen, fëmijët të cilët e dinë dhe e duan gjuhën shqipe. Alida, nuk e shfaq nga modestia, por  i lumtur është sot ai njeri që gjatë gjithë jetës tij bën të mirën e mundëshme dhe mbetet i nderuar dhe i kërkuar nga të gjithë ata që e njohin. Kjo Alidë, e “zier me lëng çeliku”,në kuptimin e fjalës që është rrahur me të mira dhe të  këqia nga më të ndryshmet, por peripecitë e shumta të jetës nuk e lodhën, por e forcuan. Kapitulli “Alida dhe Gjermania” është një temë dhe një odise e gjatë dhe komplekse. Mençuria flet konkretisht se; “Ai që do vendin e vet respekton dhe vendin e tjetrit.” Kjo, konkretisht ka gjetur zbatim të plotë në jetën dhe punën e Alidës. Ajo, në tërë kuptimine fjalës, është kthyer një nyje e rëndësishme e urave lidhëse midis popujve e shtetit Shqiptar e atij Gjerman. Theksojmë se Alida në këtë veprimtari, futet me më shumë forca, sepse veç punës, jetës familjare me burrin  gjerman, bisnesit saj, prezantohet bukur dhe me këngët gjermane, krahas atyre shqiptare. Ja. Për këto dhe disa të tjera nga këto,  kemi mendimin që Alida konkretisht në fakt është ambasadore e grave Shqiptare në Gjermani, në këtë 50 vjetor të këngës fituese të festivalit të 13-të. De jure le të shikohet nga kompetentët.

Shyqyri Fejzo Hamburg-Gjermani-Tetor 2025

Nga Ramazan Çeka/

Në qytetin turistik e mikpritës të Pukës, ku ajri mban aromën e pishave dhe zërin e artit që s’pushon kurrë, në Bar – Restorant “Oxhaku”, Klubi i Shkrimtarëve dhe Artistëve të rrethit të Pukës, në vijim të traditës së bukur në vazhdimësinë e vlerësimit të artistëve të artit ndër vite, u bë promovimi i Dokumentarit televiziv “Udha e një aktori”, kushtuar artistit të dashur pukjan Ramadan Kopani.

   Kjo ceremoni, e ngjashme me një përqafim të madh artistik, u bë një rrëfim mirënjohjeje të thellë.

   Një udhëtim me përkushtim dhe shpirt përmes kujtimeve, roleve dhe frymës që e deshi skenën si një shtëpi të dytë, duke ndriçuar horizontin e artit dhe kulturës shqiptare.

   Fjala, muzika dhe kujtimi u bashkuan në një harmoni të këndshme, duke sjellë përpara publikut rrugëtimin e artit pukjan ndër vite.

   Një festë që nderoi krijimtarinë, trashëgiminë dhe shpirtin e bukurisë që gjallon në këtë qytet të vogël me zemër të madhe.

   Nga hapat e parë si valltar në Estradën e Pukës, deri tek rolet e shumta plot humor, ndjenjë e shpirt artistik, Ramadani ka lënë gjurmë të thella në çdo skenë ku është ngjitur. Për të, arti nuk ishte profesion, por përkushtim dhe dashuri, një jetë e jetuar mes duartrokitjesh, ndriçimesh e emocioni.

   Dokumentari, i realizuar me mjeshtëri nga fotografi dhe operatori Nikolin Dedaj, përmes kujtimeve të aktorit, kolegëve dhe familjarëve, sjell një portret të ndjerë e njerëzor të Ramadanit, jo vetëm si aktor, por si njeri: i thjeshtë, i dashur, babai, miku dhe burimi i një buzëqeshjeje që frymëzon dhe mbetet e ndezur gjithmonë.

   Pas shfaqjes së dokumentarit, çdo duartrokitje u kthye në një valë emocionesh, një festë gëzimi e mirënjohjeje, një sofër zemrash për aktorin që për 45 vjet i dhuroi publikut dritë, humor dhe dashuri.

   Drejtuesi i këtij aktiviteti, regjisori i njohur Fran Vulaj, njëkohësisht edhe skenarist i dokumentarit, në fjalën e tij theksoi se kjo vepër është një nderim i merituar për një artist që i dha dritë kulturës pukjane dhe e bëri skenën të ndjejë frymëmarrjen e artit të tij.  

   E gjithë ceremonia u përshkua nga një mbresë arti, mirënjohjeje dhe frymëzimi, ku Puka edhe njëherë dëshmoi se mbetet djepi i shpirtit krijues shqiptar.

   Në këtë ceremoni solemne morën pjesë edhe personalitete të njohura të artit, ndër ta “Mjeshtrit e Mëdhenj” Besnik Çinari dhe Dana Xhaj nga Teatri “Migjeni” i Shkodrës, të cilët me praninë dhe fjalët e tyre i dhanë ngrohtësi, respekt dhe nderim kolegut e mikut të tyre, Ramadan Kopani.

   Momenti më prekës dhe më i bukur ishte interpretimi brilant i aktores së madhe Dana Xhaj, e cila ndezi skenën me emocion të thellë e të sinqertë, duke kthyer aktivitetin në një çast magjik ku arti foli drejtpërdrejt në zemrat e publikut dhe e mbushi sallën me duartrokitje të zjarrta.

   Në mesin e të ftuarve të nderuar ishin edhe ish-drejtoresha e Pallatit të Kulturës, intelektualja Aleksandra Pasko, poeti i madh Gjovalin Dushaj, këngëtari i njohur Perlat Sheqeri, miq, familjarë dhe dashamirës të shumtë. Në çdo fjalë, në çdo kujtim, ndjehej një aromë mirënjohjeje dhe dashurie që mbulonte gjithë ambientin si një vello përkëdhelëse kujtimesh.

   Pas përfundimit me sukses të aktivitetit madhështor kushtuar aktorit Ramadan Kopani, miqtë e ardhur nga Shkodra ndaluan për një vizitë tek Hani i “Mjeshtrit të Madh” Përparim Laçi, ku mikpritja e tij, e mbushur me fisnikëri, ngrohtësi e dashuri njerëzore, la përshtypjen e një zemre që ndriçon më shumë se bora e Pukës, një mikpritje ndër më të veçantat që mund të përjetosh, që rrallë e gjen diku tjetër.   

   Udhëtimi u përmbyll me një ndalesë në shtëpinë turistike të poetit Gjovalin Dushaj, ku bujaria dhe humori i tij sollën çaste të ngrohta miqësie, ndërsa buzëqeshja e sinqertë dhe fjala e urtë gërshetuan shpirtin e vërtetë të artit pukjan.

   Takime të tilla janë dëshmi se arti dhe kultura në Pukë nuk jetojnë vetëm në skenë, por në zemrat e njerëzve që kanë derdhur shpirtin në to, në fjalën e tyre të urtë, në këngën, në buzëqeshjen, në përulësinë e vlerësimit.

   Dhe në mesin e tyre, Ramadan Kopani mbetet një dritë që nuk shuhet, një aktor që i fali skenës jetën dhe publikut gëzimin e përjetshëm.

   Tetor 2025

Akad. Vasil S. Tole/

Sot eshte ditelindja e 100 e profesor Albert Paparistos. Të shkruash për Albert Papariston, si kompozitor, pedagog, muzikolog dhe administrator i kulturës nuk është aspak një punë e lehtë. E themi këtë pasi periudha historike gjatë të cilës u lind, u shkollua dhe në të cilën ai formësoi personalitetin e tij është një me vetë lindjen dhe zhvillimin e muzikës profesioniste shqiptare. Për këtë na duhet të pohojmë qysh në fillim se përmasat e personalitetit dhe veprës së Prof. Paparistos janë ende të pahulumtuara dhe njohura sa duhet. I shkrirë mes pedagogjisë muzikore, administrimit të institucioneve artistike, kompozimit dhe muzikologjisë, së pari duhet që t`i cmosh të gjitha sa me sipër për t`ju afruar sadopak figures së tij.

Si pinjoll i familjes së njohur të Paparistove, ra në kontakt me muzikën qysh në moshë të vogël. Ishte kjo periudhë e rëndësishme e jetës së tij e cila ndikoi se tepërmi, që pas clirimit të vendit më 1944, ish-partizani Paparisto t`i përkushtohej studimeve muzikore në konservatorin e Moskës, në degën e muzikologjisë. Ajo që vlen të theksohet për këtë periudhë është fakti, se Paparisto shkëlqeu në përvetësimin e disiplinave muzikore, gjë që e bëri atë një ndër emrat më të njohur të studentëve. Eshtë pikërisht njohja e teknikave muzikore dhe disiplinave të tjera, që ndër të tjera, Paparisto të hedhë në pentagram, me sigurinë e një profesionisti, tashmë si kompozitor edhe krijimet e para të tij, të cilat zënë fill qysh në vitet `50 të shek. XX. Ndoshta modeste, por harmonizimet e tij të para të këngëve popullore me piano, qofshin ato shkodrane, elbasanase apo korcare, janë edhe mbeten si treguesi më i mirë i faktit se një kompozitor kishte lindur tashmë brenda shtatit të muzikologut të parë profesionist shqiptar.

Duke pasur parasysh mirë vecorinë e situatës muzikore të Shqipërisë të atyre viteve, veprimtaria e Paparistos e dimensionon bindshëm rolin e tij në disa fusha. Së pari, Prof. Paparisto u bë një ndër themeluesit e konservatorit shtetëror të Tiranës e padyshim njëri prej administratorëve të parë të institucioneve muzikore në Shqipëri. Kontributi i tij në Ministrinë e Arsimit e në mënyrë të veçantë si Drejtor i Teatrit të Operas dhe Baletit konsiderohen me shumë rëndësi për të ardhmen e kulturës sonë muzikore, ndërkohë që e gjithë kjo veprimtari u zhvillua pa ndërprerë asnjë ditë mësimdhënien si dhe aktivitetin publicistik në mediat e shkruara kushtuar problemeve të krijimtarisë dhe interpretimit muzikor etj.

Padyshim qe opusi i tij muzikologjik dhe etnomuzikologjik, i shpërndarë tej e këndej në faqet e shtypit dhe në botime te ndryshme, do të jetë për një kohë të gjatë një nga dokumentat më seriozë të veprimtarisë së Prof. Paparistos në këtë fushë, veprimtari e cila nuk njihet sa duhet, sepse, ndoshta për modesti të autorit deri më sot nuk ka qënë e përmbledhur në një botim të vetëm.

Lidhur me kompozimet e tij do të thosha se ato kanë përfshirë kryesisht muzikën vokale dhe atë instrumentale. Ajo që të bije menjëherë në sy është e lidhur me faktin se Paparisto shfaqet si kompozitor i muzikës së dhomës, dhe si i tillë ai dukshëm të emocionon me kompozimet e tij. Kjo vepër, tashmë e përmbledhur në këtë botim, do të sjellë padyshim një përqëndrim dhe vëmëndje, si dhe një rikthim të domosdoshëm të të gjithë muziktarëvë shqiptarë ndaj saj. Kjo për faktin, se e shkruar në kohën kur Shqipëria ishte e izoluar, kur nga autorët kërkohej bindje politike në krjimtari etj, Paparisto shkruan një muzikë të pa indoktrinuar, pra ashtu thjesht, sic është vetë muzika, për njerëzit e të gjitha kohëve. Kjo gjë mund të vihet re fare kollaj edhe në titujt e kompozimeve të tij, tituj të cilët flasin për shpirtin lirik dhe të frymëzuar të artistit Paparisto. Edhe për këtë arsye, kompozimet e tij muzikore do të jetojnë gjatë, pasi kjo krijimtari në thelb është e njëjtë me artin e muzikës, si një art i cili buron vetëm aty ku mendohet dhe shkruhet për të dhe ku kompozitori me fantazinë e tij ngjitet në qiell.

I paharruar profesori ynë i shquar Albert Paparisto!

www.vasiltole.com

Në ditëlindjen e Poetit Kombëtar

Nga Frank Shkreli

                                                        23 Tetor, 1871 – 30 Dhjetor, 1940

Pothuaj çdo ditë jemi dëshmitarë të një polarizimi politik në rritje e sipër në hapësirën shqiptare në Ballkanin Perëndimor që rrezikon seriozisht, jo vetëm të ardhmen evropiane të shqiptarëve por edhe vet paqën shoqërore e politike, duke kërcënuar gjithashtu vetë demokracinë sado të brishtë në Shqipëri dhe në Kosovë. Mjafton të ndjekësh punimet në dy parlamentet e përfaqësuesve të shqiptarëve të kuptohet se në çfarë gjëndje të mjerueshme është sot diskursi ose mos-diskursi politik.   Është e pa-imagjinueshme për mua që pas 35-vjetëve të shembjes së Murit të Berlinit dhe pothuaj 25 vjetë pas çlirimit të Kosovës, klasa politike e botës shqiptare, nuk ka mundur gjatë gjithë kësaj kohe, të institucionalizoi një pajtim sadopak të vogël politik e kombëtar për një bashkpunim të rregullt midis dy partive kryesore politike të Tiranës zyrtare brenda vendit, por as në radhët e partive politike të Republikës së Kosovës, por as në nivel kombëtar midis dy shteteve shqiptare – Shqipërisë dhe Kosovës. 

Mund të më quani naiv, ose i painformuar, ose të citoni At Gjergj Fishtën se historia na tregon se “Ma kollaj asht me mbushun një thes me pleshta sesa me i ba bashk dy shqiptarë!”  Kjo thënie e Gjergj Fishtës vërtetë pasqyron, ashtu si historikisht, mungesën serioze të bashkëpunimit politik dhe kombëtar ndërpartiak midis forcave politike shqiptare, në përgjithësi, e që për fat të keq të Kombit, pasqyrojnë dhe marrëdhëniet midis Tiranës zyrtare dhe Prishtinës zyrtare, në veçanti.  Nuk ka asnjë dyshim se aktualiteti politik në Shqipëri dhe në Kosovë – pra, polarizimi i vazhdueshëm politik në hapësirën shqiptare në Ballkanin Perëndimor, vazhdon të rrezikojë dhe të minojë, seriozisht, paqën e sigurinë por edhe demokracinë, sado e brishtë që është ajo. Por edhetë shuaj edhe ëndërrën shekullore të shqiptarëve për integrimin e Kombit shqiptar me botën perëndimore.  Fishta do të thoshte se e gjithë kjo situatë konfliktuale në radhët e politikës mbarë shqiptare sot është rezultat — jo i ndonjë kërcënimi nga jashtë nga vende e kombe që, historikisht, nuk ia duan të mirën Kombit shqiptar — por është pasojë e një “rreziku të përbrendëshëm”. Frank Shkreli: Paralajmërimi i At Gjergj Fishtës: Kujdes nga rreziku i brendshëm! | Gazeta Telegraf. Për këtë rrezik të përbrendëshëm, analistë dhe ente të ndryshme ndërkombëtare gjatë dekadave kanë fajësuar – për mungesën e lirisë e të demorkacisë — polarizimin e vazhdueshëm politik, bojkotet parlamentare të opozitës, të “majta” e të “djathta” për periudhën kohore përkatëse në opozitë, qoftë nga njëra ose nga tjetra. Frika është se ky polarizim politik prej dekadash tani por edhe mungesa e frymës së bashkëpunimit dhe kompromisit dhe mosmarrveshjet në nivel kombëtar midis Tiranës dhe Prishtinës, po i çon shqiptarët drejtë ndonjë katastrofe të mundëshme kombëtare me pasoja të pa parashikueshme për interesat e Kombit. 

Sot për sot, nuk duket që Kombi shqiptar të ketë ndonjë kërcënim nga jashtë. Por përball këtij polarizimi politik të pa përgjegjëshëm në radhët e klasës aktuale politike shqiptare — ndërkohë që siç shkruante Fishta pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë — se, ndonëse “Ideali ynë përsa i përket pamvarsisë dhe lirisë së Kombit shqyptar u realizue”, dhe ndërsa “Shteti shqyptar leu”, ai shtron pyetjen: “Po mirë: por a jeton? A rritet Kombi shqiptar”. Sot, në ditëlindjen e tij (23 Tetor 1871) Fishta bën të njëjtën pyetje, ndërsa palajmëron klasën aktuale politike shqiptare në përgjithësi se rreziku ndaj interesave të Kombit –mbrpjtjes së  pavarësisë, lirisë dhe demokracisë — nuk vjen, domosdoshmërisht, nga armiqët e shqiptarëve, por nga një rrezik i përbrendshëm. “…Qe, pra, se kush janë rreziku ma i madh i Shqypnisë: vagabondat, sallahanat, rrugaçat. Por, megjithkëte, këta njerëz, këta mikrobe të kombit, jo veç se po kanë sy e faqe me lypë, por edhe po munden sot me shpresue të hynë ndër zyra të shtetit shqyptar e me marrë, madje, rrogat ar. Po a përnjimend se, për me ushqye e me majtë këta njerëz të poshtër, tregtari ynë do të thithë miazmat e dugajave e të sokaqeve, bulku ynë do ta mbajë kryet në gërshanë gjatë shtigjeve të vështira? E po ku jemi na, o Zot? A përnjimend se edhe kuptimi i burrënisë asht harrue në këte dhe, që njerëzve kaq të poshtër po u delka me u ushqye me djersë – me gjak – të Kombit shqyptar…?

Natyrisht se gjendja aktuale politike në radhët e shqiptarëve sot, me dy shtete të pavarura në Ballkanin Perëndimor, është ndryshe nga gjendja politike e shqiptarëve në fillim të shekullit XX — menjëherë pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë – për të cilën ka shkruar At Gjergj Fishta. Ndërkohë që polarizimi politik dhe mungesa e frymës së bashkëpunimit dhe kompromisit politik në interes të shqiptarëve, por edhe mosmarrveshjet e turpshme në vazhdim, në nivel kombëtar, midis Tiranës dhe Prishtinës zyrtare, rrezikon t’i çojë shqiptarët drejtë ndonjë katastrofe të mundëshme kombëtare me pasoja të pa parashikueshme. Por ideali kryesor kombëtar nuk ka ndryshuar megjith dallimet politike sot: Shqiptarinë e kemi bashk, ka ngulur këmbë At Gjergj Fishta.

“Vërtetë kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë!” 

Fishta nuk ishte naiv, i dinte mirë të përbashktat por edhe dallimet: intrigat dhe ndryshimet politike, fetare, krahinore e të tjera midis shqiptarëve të kohës së tij, por megjithkëtë besonte me ngulm se, mbi të gjitha, dhe megjithë ndryshimet e kohës midis shqiptarëve, bijtë e SHQIPËS besonin se, “Shqiptarinë e kemi bashkë”, dhe sipas tij, kjo e përbashkët do të mjaftonte që Shqipëria dhe Kombi shqiptar të rilind, të bëhej dhe të rritet.  

Drejt këti qëllimi gjithëpërfshirës kombëtar, At Gjergj Fishta — në këtë përvjetor të lindjes i bën thirrje klasës politike shqiptare, anë e mbanë trojeve iliro-arbërore, që në frymën e porosisë së tij, se Shqiptarinë e kemi bashkë, atëherë kjo klasë politike, sa më parë dhe urgjentisht të zgjohet nga gjumi, duke vepruar mbi interesat personale e partiake, dhe të fillojë të bashkpunojë në realizimin e interesave kombëtare të shqiptarëve, duke ofruar drejtime të reja strategjike për Kombin, nepërmjet një bashkpunimi gjithëpërfshirës të partive politike, enteve publike dhe organizmave të tjera shoqërore, përpara se gjëndja aktuale e polarizimit politik në radhët e partive politike të dëmtojë rëndë interesat e Kombit dhe të ngadalsojë ose të prishë përgjithmonë mundësitë e procesit për integrimin e plotë politik, ekonomik dhe ushtarak të Shqipërisë dhe Kosovës në radhët e botës perendimor aty ku e ka vendin. 

“Nuk ashtë mjaftë që të jetë ba Shqypnia; duhet ta mbajmë”, ka paralajmëruar At Gjergj Fishta.

Frank Shkreli

E kujtojmë At Gjergj Fishtën në ditëlindjen e tij, siç është shprehur At Benedikt Dema një bashkohas i Poetit Kombëtar, me: “Nderimin më të madh na ia kushtojmë kujtimit të Tij, sepse Ai ndër vargje të veta epike, lirike, satirike, dramatike, pohoi vëllazninë e të gjithë Shqiptarëve. Vuni theksin për nevojçn e besës arbënore, mbi çdo ndasi e mbi çdo dallim. Shuguroi shejtninë e gjakut tonë që ashtë i njinjishëm në çdo bir të shqipës.” 

“Shkëmb i tokës dhe shkëmb i shpirtit Shqiptar” – “Ky vigan i Kombit” Lasgush Poradeci për At Gjergj Fishtën

Kosta Nake/

Prej më shumë se një shekulli elita e studentëve të mëkuar në vendlindje dhe të formuar në universitetet evropiane, së bashku me relievin karakteristik të Gjirokastrës përbënin një dyshe unikale me vlerën e një thesari të çmuar të kombit. Pjesë e asaj elite ishte Musine Kokalari. Duke lexuar dialogjet e kësaj përmbledhjeje me tregime të shkruar 90 vite më parë, nuk mund të mos ndiesh një ngecje në fyt nga mendimi që autorja e tyre jo vetëm u burgos, por edhe iu hoq mundësia për të vazhduar komunikimin me lexuesit, për të shpalosur talentin e vet, pse jo, të kishte dhe majën e vet në letërsinë shqiptare dhe jo vetëm. Edhe pse në moshë fare të re, ajo arriti të krijojë një profil letrar të vetin që me botimin e parë.

Karakteristika e parë: Vështrimi i shkrimtares së re 22-vjeçare fokusohet te femra shqiptare dhe problematikat që lidhen me familjen dhe raportet e saj me kohët që po ndryshonin; krijon një galeri karakteresh femërore që portretizohen bukur me ca penelata të shpejta.

Portretizimi i karaktereve u besohet personazheve të tregimit. (Duhet mbajtur parasysh gjatë leximit shqiptimi i fjalëve me “i” në vend të “y” veçanërisht te fjalët shumë të përdorura si – sy dhe di – dy si dhe përdorimi i “l” në vend të “j” si te fëmila – fëmija, golë – gojë, malë – majë, mile – mijë.) “E ke parë, Firuze të keqen, ndonjë herë këtë vajzë? E ç’i pëlqeu, të keqen, se mos ka dhe bukurinë? Xhuxhmaxhuxhe, di grushte një mbi një; pastaj një e tharë, e vdekur e pakallur… Lere, të parit, më keq akoma, e shëmtuar. Me si të kërcyerë, që kur të vështron, sikur do të të hajë, hundën sa një xhore, golën sa një kamare, pa le kur qesh, i dalin ata dhëmbët si të kaut.” (f.33)

“Lere mos e nga moj nënë, nuk i hidhnja dot sitë, si qe bërë e si qe plakur. I qenë thelluar sitë, buzët pisë të zeza. E shqierë e e ndukur, se jeleku i rinte di pëllëmbë i gjërë…” (f.50) Vendin kryesor në jetën familjare e zë marrëdhënia e nderë vjehrrë – nuse që ishte vazhdim i një raporti të vështirë të mëparshëm dhe mbeti aktual edhe pas një shekulli. Në Gjirokastrën e viteve ’30 kishte filluar të frynte era e re e modernizmit që vinte për shkak të kontakteve me botën perëndimore. Kjo shpaloset që te tregimi i parë, ku martesa tradicionale me shkuesi po kërcënohej nga martesa me dashuri: “Femrat në ditën e sotme duallnë malë çardhakut… nuk mblidhen në shtëpi, mbetën udhëve… me kërcinj hapur, me llërë zbuluar… (f.3-4), ç’janë ato roba që më mbajnë pas trupit, sikur do t’u çahen veshur… (f.6), me t’u martuar, nuk zënë punë me dorë…mbarsen, s’tunden nga vëndi se mos e shtien…” (f.7)

Njohja e thellë e jetës prej autores, pa të cilën askush nuk mund të bëhet shkrimtar, e shohim te tregimi “Ulurima e qenit” ku, përveç interpretimit të bestytnisë që lidhet me kuisjen e qenit, tregohet mali i punëve të shtëpisë që duhet ngjitur përditë prej grave: “Ja, vate në qilar, kish enët për të larë. Vuri tenxherenë mbi zjar… Pastaj bukën për të mbrujtur, pulat për të lëshuar… Pastaj agai do të ngrihesh, kafeja për të bërë, shtresat për të ngritur, filxhanët për të larë… Pastaj kallamboqi do celfisur, gruri do rrahur, petërat për të bërë…” (f.73-75)

Vështrimi i shkrimtares kthehet nga djemtë dhe burrat kur trajtohet tema e kurbetit si te tregimi “Udhën e mbarë pastë” ku përcjellja festive shoqërohet me këngë popullore që zbulojnë një njohëse të mirë të foklorit. Vajtimi me ligje te tregimi “Kulloi odaja” ka jo vetëm panoramën e një fatkeqësie familjare, por edhe madhështinë e shpirtit të popullit që dhimbjen e zbraz përmes fjalës. Te tregimi “Burri shoku i qenit” goditja është e fortë sepse Beqiri u martua pa mbushur të dyzetat gruaja e vdekur, “sa mbilli sitë, e harroi.” (f.22) Kurse te tregimi “Ulurima e qenit” kemi një model tjetër patriarkal: “Burrë-ziu nat’ e ditë në kumar e raki; kurrë nuk vuri mënt si në djalëri ashtu dhe në pleqëri. Të tëra i bëri rrush e kumbulla.” (f.75)

Karakteristika e dytë: Ngaqë mjedisi gjirokastrit konsiderohet i njohur, gjithë pesha e mesazheve dhe zbulimi i karaktereve shkarkohet mbi replikat që shkëmbehen midis gjitoneve ose femrave që kanë një lidhje farefisnore. Nganjëherë dialogu ashpërsohet deri në kufijtë e konfliktit, siç ndodh me nënën dhe bijën te tregimi që i ka dhënë emrin gjithë vëllimit; siç ndodh me Merushen dhe Havanë te tregimi “Për mustaqet e Çelos”, ose depërton në shqetësimet familjare si dialogu i Feridesë me Nexhmijenë te tregimi “Burri shoku i qenit”, dialogu Xhevro – Razo te tregimi “Një qen që hamulit nuk ha.” Fati i kunatave fatpadala vjen nëpërmjet dialogut Aishe – Bedo te tregimi “Është e thellë”. Nganjëherë dialogu ia lë vendin rrëfimit si te Firuzja me Behijen te “Paç fatin e të ligave”, te tregimi “Udhën e mbarë pastë” me darkën e organizuar për përcjelljen e një djali në kurbet, te tregimi “Kulloi odaja” për një rast morti. Një hapësirë më e madhe për monolog ka te tregimi “Mos qofshin vjehrat e zeza” dhe një tërheqje për të rrëfyer autori është krijuar te tregimi “Ulurima e qenit.”

Karakteristika e tretë: Dialogu ndërtohet sipas karakteristikave të ligjërimit bisedor dhe Kokalari zgjidhte zakonisht vetëm dy bashkëbiseduese, si një mundësi për të theksuar kontrastin dhe për t’u përqëndruar te problemi për të cilin debatohet. Ligjërimi bisedor karakterizohet nga hyrja e drejtpërdrejtë në temë që i jep dinamizëm veprimit, pa treguar mjedisin, pa paraqitur personazhet; ai dallohet nga përdorimi i shpeshtë i shprehjeve frazeologjike që janë jo vetëm sintezë e mençurisë popullore, por kanë edhe ngarkesë të figurshme: u bëmë si këmbët e dhisë (f.3), s’e nxjerr qimen nga qulli (f.7), nuk ia var njeri torbën (f.10), është mësallë me dy faqe (f.26), e mori derrin në thes (f.33), s’kishe ku të hidhje gjilpërën (f.50), etj., etj.

Ashpërsimi i dialogut sjell në fushën e betejës mallkimet, çastet e gëzimit pasohen me urime, të dyja së bashku tregojnë një përjetim nga afër të autores të asaj që ndodh në qytet. Forma më e butë e kundërshtimit realizohet me pjesëzën “mos”: “mos më mer mënden, mos më rokanis, mos më shkul zorët,” (f.3) “mos më mbush barkun me vrer” (f.4), etj. Po kjo trajtë mund të shprehë edhe mallkim: “mos pastë hair nga fëmila” (f.31), “mos e trettë balta” (f.36)

Forma më e egër është përdorimi i foljeve në mënyrën dëshirore: “U thafçin e mos u bëfçin më mirë…” (f.3), “ju daltë zverku, ju plastë dell’ i ballit” (f., “dhëntë Zoti e zëntë qoshenë, i martë dorën dhe golën…” (f.72); ose përdorimi i shprehjeve me ngarkesë të lartë emocionale: “U! Pika në kokë.” (f.4)

Shumë i natyrshëm dhe plot humor për lexuesin është dialogu i gjitoneve Merushe e Hava që hidhen degë më degë, nga goditja e një djali, te pula e humbur, te ndarja me nusen, te martesa e motrës me vëllanë e burrit të vdekur dhe përfundojnë me kërcënime e zënie për flokësh.

Merushja: Do të ta bëj kocen copë e çikë…

Havaja: Oh, t’u thafçin ato duar gjer në rëzë. (f.16)

Sa të ashpra dhe pa kompromis janë mallkimet, po aq të bukura e dashamirëse janë urimet, madje thirret në ndihmë edhe dhanorja epentetike: “Më paç udhën e mbarë, vafç e arthç shëndoshë, të dëgjofça mirë, qofsh sa malet dhe i dërgofç shtëpisë një milë të mira” (f.43), “pastë këmbën e mbarë.” (f.59)

Në ligjërimin bisedor mjedis emocional krijon përdorimi i fjalëve tingullimituese, një pasuri e jashtëzakonshme e sjellë brenda 80 faqeve të librit: “Ç’janë ato të hira e të dala, fërc tek njëra, fërc tek tjetra” (f.6), “Njeri s’pjetën si është ki djalë, se ç’punë bën, po vu… vu… se ka para…” (f.25) “Kjo frësht një t’ja bërë dhe tatëpjetë shkallëve…” (f.28), “E di ç’të bëj, të këput kokën, trak, si të pulës…” (f.29) “Me të ardhur në funt të shkallës, bram i ra ibrikut.” (f.45) “Ajo sa e fillonte, grap nga gola kjo.” (f.51) “Shtëpinë e mban pastër, po ja bën vjehrëzeza, pllëc atje e pllëc këtu me ato këmbë.” (f.62) “Cëngër cëngër cfakat-o/ U asdisnë plakat-o.” (f.72) etj., etj.

*

Pjesën e dytë të këtij vëllimi e përbëjnë shkrimet e botuara në gazetën “Tomorri” në verën e vitit 1940, ato janë konceptuar si një rubrikë e përjavshme që sjell përshtypjet e një nëne shqiptare të moshuar për 20 ditët e qëndrimit në Itali. Është po ai stil i përmbledhjes paraprijëse, me një rend kronologjik të ndodhive, veçse numri i grave kufizohet në dy: nënua dhe gjitonia Haso që është në rolin e kureshtares naive, të tjerët janë kalimtarë e figurantë si teto Shanua apo nuset e shtëpisë.

Rrëfenjat fillojnë me kthimin e nënosë nga Italia dhe, si ndodh në këto raste, interesimi kokë për kokë për çdo pjesëtar të familjes së madhe. Një grua e mbyllur brenda mureve të shtëpisë bën një dalje të beftë para botës së madhe, një mjedis patriarkal gjunjëzohet para shteti kapitalist të zhvilluar, duke filluar që nga lundrimi me vapor.

Gjithçka i ngjan një ballafaqimi mes dy botëve me kontraste të thella mes tyre. Dita e parë, lartësitë e ndërtesave që i bëjnë njerëzit të duken si miza, nuk janë asgjë para raportit të ndryshëm të marrëdhënieve në çift: “Gratë ngriheshin në këmbë, burrat u mbanin palltot, pa u jepnin çantën, u linin radhën përpara, pastaj i merrnin nga krahu e dilnin jashtë… Atje, moj të keqen, se mos janë vetëm të ratë që nisen. Gratë në shkallën time më kishin buzët katër okë. Me çantë në dorë, hedhur dhelpra tej e më tej, me thonj të kuq, ruaza në qafë, me këpucë me thundra të larta.” (f.92)

Kokalari luan me detajet kur bisedat e grave i zbret te këpucët italiane që “një herë t’i vishni këtu në gurët e Gjirokastrës, u dolli tabani” (f.94), përshkruan mahnitjen e nënosë nga parqet e bukura, nuk ua di emrat eskalatorit e shatërvanit, por këto s’janë gjë para burrave e grave që rrinë afër afër, para atij djalit që “ia kish hedhur dorën pas krahëve asaj vajzës, (pa qenë vëlla e motër) dhe pësh pësh i flitte dhe gë gë qeshin të di bashkë.” (f.96)

Vajtja në teatër është dramë e vërtetë për nënonë që nuk arrin të dallojë kufirin midis skenës dhe realitetit: “jemi të papara dhe të paditura, po të them të drejtën, atje është maskarallëku sheshit.” (f.98)

Shqipëria analfabete duke filluar nga fëmijët dhe Italia ku njerëzit vazhdojnë të mësojnë nëpër institucionet e dijes pa dallim moshe, është e pakonceptueshme për një grua shtëpiake, edhe pasi e mbesa po bën shkollë mbi shkollë. Por gjuha vete ku dhemb dhëmbi: “Vajzë, mësimin e bëre si e deshe vetë, po burrën ta gjej unë… po e more vetë, më dodhe nga zemra.” (f.101) Shkëmbimi i librave mes mbesës dhe një djali në sytë e nënosë kthehet në tërmet, se hapen fjalë, se qimen e bëjnë tra dhe “vajzës më mirë t’i dalë siri se nami.” (f.104)

Dy shkrimet e fundit përqëndrohen te realiteti shqiptar, te burrat si Hasani që i mbytin hallet me raki duke ua lënë grave gjithë barrën e shtëpisë. “A thua se u mblodh në shtëpi si gjithë burrat, a thua se pieti një herë, moj, se ç’duan kjo fëmila?” (f.106)

Shkrimi i fundit dallohet nga gjithë të tjerët nga hapësira që i është lënë mjedisit familjar e natyror. “Të di plakat shoqe u ngrenë dhe pëshër-pëshër vanë te porta. Hasua u ul mbi sufa, nënua friu prakun dhe zuri vend atje. Portën e la gjismë të hapur… Dielli qe futur prapa maleve sa s’dukesh fare, shtëpitë nxinin dhe pemët bënin fësh-fësh nganjëherë, po ka një çikë erë në darkë. Këmbë dëgjoheshin në sokak, ishin burrat që ktheheshin nga pazari. Kush kishte nga një çirek ndënë sqetull, kush nganjë karpuz në dorë, ati-këtu ndonjë djalë me gjiveç që avullonte, se posa kishte dalë nga fura… Të dija ndënjën një copë herë pa folur, kur ja nënua duke i treguar me gisht Hasos, i thotë: I sheh se ç’verdhojnë kumbullat e Shuqos? Kulupinë u ka bërë sivjet, me një thien degët.” (f.108)