Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PARASHQEVI SAHATÇI—ZONJA E FOTOGRAFISË

by

                        NGA QERIM VRIONI/ Michigan/

Në fushë të fotografisë shqiptare nuk janë të shumta femrat që janë marrë gjatë me aparatin fotografik. Ndër të paktat mes tyre e që dallohet për larmi veprimarish në lëm të fotografisë, është padyshim Parashqevi Sahatçi (Salepi), “Zonja e Fotografisë“, siç e quajnë ndonjëherë në Berat. Ajo, dhe tani në moshën, rreth tetëdhjetvjeçare (i mbush më 20 janar 2013) nuk shkëputet asnjë çast nga fotografitë dhe Berati i saj i dashur.

E lindur në një familje me tradita të lashta qytetare, Parashqevia, pas mbarimit të  Shkollës Pedagogjike të Beratit, shërbeu si mësuese në Çorovdë (Skrapar), pastaj u transferua në vendlindje. Në dyvjetshin 1963-65, ajo kreu studimet në Institutin 2-vjeçar “Aleksandër Xhuvani” në Tiranë, për gjuhë-histori. Pas emërimit për të punuar në qytetin e saj, filloi të dallohej si mësuese e aftë dhe femër e emancipuar. Lëndën e historisë ajo e zhvillonte duke e konkretizuar edhe me fotografi e kartolina të vjetra (kryesisht të Beratit), të cilat “afronin” para syve të nxënësve shkuarën dhe u mësonin atyre mjaft gjera të reja. Nisi, kështu tu kushtonte vëmendje të posaçme fotografive, t’i grumbulloj ato, t’i përzgjedhi e, grupoj sipas kohës së realizmit dhe përmbajtjes së tyre. Gjeti në këtë kohë edhe foto të hershme të fillimshekullit XX. Njera prej tyre që datonte vitin 1906 (pa autor) e ngazëlleu shumë dhe, shpesh e kalonte para syve si një gjë të çmuar. Njëkohësisht mësuesja e historisë, filloi të fotografoj vet e, shtysa për këtë ishte përqasja midis pamjeve të vjetra të Beratit me gjendjen e tyre të përditëshme. Krahasimi pamor për Parashqevinë, ishte më i prekshëm  duke krahasuar fotografitë e shkrepura disa dhjetvjeçarë më parë me ato të realizuara nga mendja dhe dora e saj. Pamjet që fotografoi e, që përfaqësonin ndryshimet e qytetit të lindjes, jo gjithmonë e kënaqën. Vërente me shqetësim se po zhdukeshin mjaft vlera arkitektonike shekullore që shërbenin edhe si simbole të Beratit, që dëshmonin, përveç të tjerave për jetë të civilizuar prej kohësh. Natyrisht, ajo gëzohej kur ndonjë ndërtim i ri, apo sistemim banesash nuk dëmtonte atë çka ishte tradicionale dhe karakteristike. Ngushëllohej disi se në letrën fotografike mund ta shihte mirë Beratin, “qytetin e shtatë kodrave” dhe “katër pazareve”, ose siç emërtohej më së shumti, “qyteti i një mbi një dritareve” (të tria përcaktime të goditura).

Ndërkohë, mbledhja e fotografive iu kthye Parashqevisë në pasion e, për këtë udhëtoi edhe në qytete të tjera për të gjetur  fotografi (kartolina) të Beratit, kur gjithashtu dhe në vendlindje, herë pas here zbulonte në familjet e vjetra qytetare,  ekzemplarë të pashikuar më herët. Aparatin, ashtu si fotografët profesionistë, nuk e ndante nga vehtja e, me të, dalngadalë, po krijonte “portfolio”-n e saj me imazhe të zgjedhura të vendlindjes. Disa foto të ndërtesave,  rrugicave dhe lagjeve tipike të realizuara në vitet ’70 prej Parashqevi Sahatçiut, qëndrojnë sot jo vetëm si dëshmi pamore, por fare mirë mund të kundrohen edhe si krijime të mirëfillta arti. Ajo, i kuadron me mjaft shije pamjet, i zgjedh ato me kontraste të përshtatëshme tonale (b/z), duke realizuar shkrepje nga më të arrirat për jesën tradicionale të Beratit. Shënojmë se, në qytet fotografia ishte lëvruar qysh prej fillimit të shekullit XX, ndër të parët e kësaj fushe përmendim, Koçi Kusta, Naun Vruho, Ilia Xhimitiku, Lil Koçi e, duke arritur tek kolegët e bashkëkohësit e saj, Eshref Vrioni e Dhimitër Topi. Pra, fotografimi këtu ishte traditë e hershme, e cila i kish vlejtur dhe Parashqevisë.

Gjatë viteve ’70-’80, Parashqevi Sahatçi, nisi të shkruaj në shtypin lokal e qëndror për ngjarje e persona historik, në raste përvjetorësh jubilarë, por kurdoherë me shtysë nga fotografitë e vjetra. Ajo shtoi me këtë, ndoshta dhe si pakuptuar, lidhjet me fotografinë,  duke krijuar një bashkëjetesë që nuk u ndërpre asnjëherë e vazhdon edhe sot e gjithë ditës. Zemërgjerë nga natyra dhe vizionare nga idetë, Parashqevia, mendoi se fotografitë e mbledhura nga ajo duhet t’i shihnin sa më shumë njerëz, bashkëqytetarë, por edhe  kultivues të kulturës dhe historisë nga i gjithë vendi. Për këtë ajo mendoi t’i përmbledhi e të publikoj në ekspozita e albume të gjitha fotot e vjetra të qytetit. Kështu, më 1984, ajo si hap të parë, çeli ekspozitën fotografike, “Berati i Ri, Berati i vjetër”, e cila ndonëse me  frymën propagandistike të kohës, u prit me kureshtje të dukëshme nga shikues të shumtë e të niveleve të ndryshëm arsimore e kulturore të qytetit. Ekspozita ishte ngjarje kulturore e, vazhdoi të qëndronte si temë bisede për disa ditë në qytetin e lashtë.

Në vitin 1991, vitin e ndryshimeve të mëdha politiko-shoqërore në vend, Parashqevi Sahatçi, antarësohet në  Shoqatën Kombëtare, “Koleksionisti”, me qendër në Tiranë, duke shënuar femrën e vetme pjestare në të. Filloi të bashkëpunoj në këtë kohe, edhe me organin e shoqatës, revistën “Koleksionisti”. Atje, shkroi për historinë e fotografisë në qytet dhe mbi fotografët më të vjetër të Beratit. Artikujt ngjallën interes jo vetëm në njerëzit e fotografisë, por edhe tek historianët e studjues të ndryshëm. Dy vjet më vonë, maj1993, Parashqevi Sahatçi, hapi në Tiranë një ekspozitë fotografike me foto të vjetra dhe të reja (këto nga aparati i saj). Pas dy viteve të tjere, më1995, çel në Berat, ekspozitën tematike fotografike “Veshje tradicionale”, ku shpërfaqi jo vetëm talentin si fotografe, po dhe kulturën e horizontin saj në lëm të etnografisë dhe historisë.

Një konkretizim të dobishëm të punës së Parashqevi Sahatçiut përbën dhe botimi në vitin 2007 të albumit-monografi, “Berati në fototeka”, një punim tjetër plot vlera njohëse por dhe studimore. Në të përmblidhen shume foto të qytetit, prej më të vjetrave deri tek ato më te rejat, të dala nga aparati i saj. Gjithashtu, “Berati në fototeka”, mund t’u shërbej fare mirë të gjithë atyre që merren me historinë e fotografisë shqiptare, por edhe arkitektëve dhe urbanistëve.

“Zonja e fotografisë“, ka fotografuar edhe ndodhi të ndryshme të qytetit, ngjarje historike, shoqëroe e politike, ka realizuar shkrepje në të gjitha stinët, që nga pranvera e butë e kodrave e, deri tek daljet e herëpas herëshme “inatçore” të Osumit. Pjesa më e madhe e tyre meritojnë të arshivohen nëpër albume për memorjen historike, që do përbëjnë një dhuratë të veçantë dhe të çmueshme për brezat e ardhshëm.

Si fotografe, për Parashqevi Sahatçiun, do mbetet, i paharrueshëm, ndër të tjera takimi në Shkodër në vitin 1981, me “të fundmin e Marubëve”, Gegën. Sipas fjalëve të saj, mjeshtri shkodran u ngazëllua tepër nga puna e madhe e kësaj  femre fotografe e, në të njëjtën kohë, edhe historiane. Fotoja që i tregon të dy duke biseduar, përzemërsisht me njeri-tjetrin, “flet” qartë për respektin e ndërsjelltë të tyre  e, njëkohësisht, përbën një kujtim të vyer për fotografen.

Puna si mbledhëse e fotografive për  Parashqevi Sahatçiun, nuk ka ndalur asnjë çast e, sipas saj, “Koleksionisti mbetet gjithë jetën duke kërkuar, për atë s’ka moshë“. Këtë e ka vërtetuar më së miri vet ajo, kur kohët e fundit, bash në vitin 2011, botoi veprën e saj madhore, “BERATI-Etnografia në shekuj” (Toena, 2011), një libër-album me shumë vlera për studjuesit dhe historianët, por edhe për njerëzit  e thjeshtë që dëshirojnë të njohin të shkuarën e qytetit të tyre të veçantë e shumë të moçëm.

Një gjë mund të thuhet me siguri për të, se dashuria për qytetin e lindjes i ngjizi pasionin për fotografinë. Të dyja këto, u kthyen, si të thuash në “dy shinat” mbi të cilat ka ecuar e vazhdon të eci treni i jetës së saj.

Siç u përmend më sipër, thënien së saj për vijimësinë e punës së koleksionistit, ajo e ka sendërtuar prej kohësh. Gjithashtu, shënojmë se Parashqevia, prej disa vitesh punon me kompjuter e internet ( jo fare e zakonëshme për moshën) e, kur udhëton jashtë qytetit, bashkë me sendet vetjake, përfshin edhe lap-topi-n. Në të,  qëndrojnë të renditura e sistemuara me qindra foto të vjetra e të reja, si dhe të gjitha shkrimet e studimet e saj, të botuara e në dorëshkrim. Për veprimtarinë e saj të veçantë në fushë të fotografisë, jo pa vend i kanë ngjitur emërtimin “Zonja e fotografisë, e cila mund të merret  shembull për pasionin dhe seriozitetin në lëmin të fotografisë.

 

Michigan, janar 2013

GJURMËT E PERIUDHËS SË NEOLITIT NË KOSOVË

by

 NGA GËZIM LLOJDIA*/

 Kosova është një vend ku potenciali arkeologjik/

Kosova është një vend ku potenciali arkeologjik është i pambarimtë. Dhjetra lokalitet arkeologjike  nga rreth 400 gjithsej të evidentuara në territorin e Kosovës deri më tani dhe të regjistruara në Listën e Trashëgimisë Kulturore për Mbrojtje të Përkohshme të Republikës së Kosovës  janëtë fokusuara  nënnjë guid të Kosovëse cila tregon edhe serizoitetin e punës  duke bërë jo vetëm identifikimin por edhe përcaktimin e vendodhjes si dhe të dhëna të tjera shkencore për zbulimet e terriotrevev arkeologjike që runa brendia dhekrejt toka  eKosovës.

Edi Shukriu duke folur në një intervistë për pasurit arkeologjike që ka Kosoava ajo shprehet se: Një varg i lokaliteteve dhe i objekteve arkeologjike e meritojnë të përmenden me këtë rast, sepse Kosova ka thesar të vlefshëm arkeologjik dhe mjaft atraktiv, madje edhe për syrin e një vizitori. Sot dimë për shumë qendra dhe zona arkeologjike, peizazhe arkeologjike dhe monumente të luajtshme, për disa prej të cilave duhen jo shumë investime për t’i bërë atraktive për vizitorë. I tillë është kompleksi trashëgimor i Artanës/Novo Bërdës, Ulpianës, Vendenisit te Gllamniku, Municipiumit DD te Soçanica, Gradina e Llapushnikut, e Vlashnjës e shumë të tjera, përfshirë dhe komplekset e trashëgimisë ortodokse, që sot, mjerisht, mbahen të izoluara dhe që, pos që janë trashëgimi arkitektonike mesjetare, përmbajnë edhe trashëgimi arkeologjike. Nga objektet e luajtshme arkeologjike që kanë vlera shumëdimensionale shkencore e kulturore do të veçoja Monumentin epigrafik të Hyjneshës dardane nga Smira me labyrinthin rrethor unik, pikturimin shkëmbor parahistorik të Vlashnjës me drerin dhe shumësinë e spiraleve, hyjneshat neolitike që nga ato të Tjerrtores së Prishtinës, Bardhoshit, Varoshit, Mitrovicës e të tjera, si dhe Monumentin mortor nga Dardana/Kamenica, si monument guror unik dhe i rrallë, që i takon kohës së ekzistimit të shtetit dardan dhe që përmban tradita etnologjike para pushtimeve romake.

Dr. Jusuf Osmani shkruan:”Gjurmët e para të banimit në Kosovë datojnë nga neoliti i hershëm (6000 vjetë para e.r.). Këto gjurmë janë verifikuar dhe dokumentuar me gjetje nga hulumtimet sistematike arkeologjike. Rezultatet e fituara dëshmojnë për një civilizim të lartë të periudhës së neolitit.

Koha e neolitit sipas studiuesve të kësaj kohe: përfaqëson etapën e fundit dhe njëkohësisht më të zhvilluarën të epokës së gurit. Ai përfshin një kohë që fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Arkeologjikisht neoliti ndahet në tri periudha të mëdha: e hershme, e mesme dhe e vonë.

Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike

Trualli i banuar sot nga shqiptarët, ku bën pjesë edhe territori i sotëm i Kosovës, shkruan guida turistike , filloi të popullohej shumë herët, që në epokën e paleolitit (gurit të vjetër), mbi 100 000 vjet më parë. Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tilla në territorin e sotëm të Kosovës, siç janë shpellat e Radacit dhe Karamakazit, si dhe shpella të tjera më të vogla.Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të braktisin shpellat dhe të përqendroheshin në vende të hapura. Banorët neolitike pëlqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në tarraca lumore qëndrueshme, me ekonomi kryesisht bujësore.

Piktura shkëmbore e Vlashnjes,

Duke analizuar gjetjet dhe vendet arkeologjike të kësaj periudhe të rëndësishme thuhet se Territori i Vlashnjes gjendet në sipërfaqen e sheshtë të një tarrace shkëmbore (335 metra lartësi mbidetare) në krahun e djathtë të rrugës Prizren-Zhur, rreth 6 km në perëndim të Prizrenit. Në po këtë material theksohet se edhe vazhdimësia e jetës gjatë disa periudhave kohore si neolit i hershëm (kultura e Starçevës), neolit i vonë dhe i mesëm (kultura e Vinçës), eneolit (periudha e bakrit), periudha e bronzit, epoka e hekurit, periudha helenistike si dhe periudhat e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme. Materiali arkeologjik i zbuluar në këtë lokalitet hulumtuar në disa sezone që pas viteve dy mijë të mileniumit tonë, nxori në pah fragmente të shumta të enëve nga argjila e pjekur, vegla pune nga guri, stralli dhe kocka, si dhe zbutu Vlashnje. Fragmente të ndryshme të qeramikës me pikturim me vija gjeometrike janë dëshmuar këtu. Po ashtu edhe thika stralli, këto të epokës së neolitit, gjegjësisht të Kulturës së Starçevës, mileniumi i gjashtë, p.e.s.Figurina të ndryshme antropomorfe janë zbuluara gjatë gërmimeve të dekadës së parë të mijëvjeçarit të dytë (2002-2010), nga të cilat spikatet një figurinë antropomorfe, një ekzemplarë tipik për Kulturën e Starçevës. Periudha e Neolitit të Hershëm. Mileniumi  i gjashtë p.e.s.

Prof Dr Muzafer Korkuti :Piktura shkëmbore e Vlashnjes, Në kuadrin e projektit të përbashkët midis Institutit Arkeologjik Tiranë e Institutit Arkeologjik Prishtinë, gjatë tri viteve të fundit po bëhen gërmime me karakter shpëtimi në vendbanimin prehistorik të Vlashnjës, që ndodhet 6 km në perëndim të Prizrenit (Kosovë). Drejtuesit e projektit, A.Bunguri e Sh.Gashi, më krijuan mundësinë për të parë pikturën dhe më vunë në dispozicion dokumentacionin e nevojshëm grafik e fotografik për pikturën shkëmboretë Vlashnjës.Piktura e Vlashnjës ndodhet 1,5 km në perëndim të vendbanimit, pranë vendit ku lumi i Prizrenit bashkohet me Drinin e Bardhë. Në një lartësi rreth 30 metra nga niveli i lumit, mbaron pyllime shkurre e lartësohen tri masive shkëmbore, të cilat me kontrastin që krijojnë me ambientin kanë një bukuri të veçantë. Pikërisht në strehën që formon njëri nga masivet shkëmbore, mendja dhe dora e njeriut neolitik ka ngulitur në faqen e shkëmbit pjesë të botës mistiko-religjioze të jetës së tyre. Piktura është realizuar në tri plane, dy plane vertikale dhe një plan horizontal (në tavan). Faqja e shkëmbit është në formë brezash-pllakash, gjë që ka kushtëzuar edhe realizimin e pikturës në tri pjesë në një sipërfaqe prej 16 m². Në tavanin e strehës janë vizatuar 8 spirale të bëra me vija të trasha me bojë të kuqe okër. Katër spiralet e para janë vendosur në grup në një distancë 20-40 cm larg nga njëra tjetra. Spiralet që janë ruajtur të plota e kanë diametrin maksimal 34 cm. Në të djathtë të grupit të parë, me largësi 70 cm është vizatuar një spirale dyshe, me diametrin e madh 80 cm dhe të voglin 37 cm. Në planin e parë (vertikal), në një sipërfaqe prej2,10m x 0,50m, janë vizatuar një kaproll dhe dy spirale. Kaprolli është dhënë në profil, në gjendje qetësie me bojë uniforme që mbulon gjithë trupin. Figura ka përmasat 30 x 28 cm. Në planin e tretë, pjesa më e  poshtme e faqes së shkëmbit, në një sipërfaqe prej 2m², është vizatuar
me një spirale dyshe që nga përmasat është më e madhja, me diametër
maksimal 78cm dhe diametër minimal 38cm.Trashësia e vijave të spirales
është 2,5-3cm.Piktura e Vlashnjës ka në qendër simbolin e spirales të bërë në tërë sipërfaqen e përshtatshme për pikturim, e të përsëritur në 12 raste. Spiralet janë teke dhe në dy raste janë spirale të tipit gjyslykore.. Në pikturën e Vlashnjës kemi të realizuar edhe figurën e një dreri, kulti i të cilit
është i pranishëm edhe në pikturën e Trenit (Korçë) dhe në pikturën e
Zhlijebit (Bosnjë).Piktura e Vlashnjës është vepër e banorëve prehistorikë të këtij vendbanimi

Disa lokalitete nolitike

 Për Guvën  e Mrrizit me simbolin e pikturuar të spirales thuhet se: paraqet një vepër të botës artistike shpirtërore të banorëve prehistorikë të këtij lokaliteti (vend kulti). Guva shkëmbore e këtij pikturimi ndodhet rreth 1,5 km në perëndim të vendbanimit të Vlashnjes në fshatin fqinj Kobaj.Nga shumë gjetje të periudhave të ndryshme historike zbuluar në Vlashnje, spikat një monedhë argjendi e emetuar në vitin 55 p.e.s. Monedha ka një peshë prej 3.72 gramë dhe ishte vënë në qarkullim për nder të edilit të Kretës, Gnaeus Plancius.

Lokaliteti neolitik i Runikut

Lokaliteti neolitik i Runikut ndodhet në komunën e Skenderajt, në fshatin Runik, e pozicionuar në pllajën e Drenicës, rreth 25 km në jugperëndim të Mitrovicës dhe rreth 10 km në veriperëndim të Skenderajtdhe gjendet në aksin rrugor që lidh Skenderajn me Istogun. Këtuështë dëshmuar një nga vendbanimet më të hershme neolitike të Kosovës,që i takon Kulturës së Starçevës, përkatësisht mileniumit të gjashtë p.e.s. dhe pasqyron një qytetërim të zhvilluar të kohës së gurit të ri..Ky lokalitet arkeologjik është hulumtuar gjatë viteve 1966-68,dhe sërish në vitin 1984. Hulumtime këto me karakter sondazhi të shtrira në rreth 35 parcela private të lagjes Dardania, me ç’rast u zbuluan mbetje dhe fragmente të shumta qeramike të periudhës neolitike (6500-3500 p.e.s.) gjegjësisht u dëshmuan kultura e Starçevës dhe ajo e Vinçës

Lokaliteti neolitik i identifikuar i Varoshit

Lokaliteti neolitik i identifikuar i Varoshit ndodhet në komunën e Ferizajt, gjegjësisht vetëm 2 km në jug, juglindje të këtij qyteti, në fshatin me po të njëjtin emër.Lokaliteti neolitik i Zhitkocit ndodhet në komunën e Zveçanit, gjegjësisht rreth 3 km në veri të qytezës së Zveçanit, në një rrafshinë afër

stacionit të trenit të Zhitkocit. Këtu gjatë disa sondazheve të zhvilluara arkeologjike të vitit 1958, fare pranë brigjeve të lumit Ibër, janë dëshmuargjurmët e një vendbanimi tipik neolitik të të dy kulturave, si asaj më të hershme të Starçevës dhe më të vonshme të Vinçës.Fshati Vallaç gjendet në veri të Zhitkocit- Karagaçit dhe fare pranë grykërrjedhjes së lumit Ibër, e pozicionuar mbi një ngritje të njohur si Kërshi i Vallaçit. Është hulumtuar pjesërisht në vitet 1955 dhe1957. Në shtresën kulturore të trashë 1.8 metër janë zbuluar gjurmë të vendbanimit me kasolle banimi të thurura dhe të mbrojtura me hendeqe përreth.Nga materiali i shumëllojtë arkeologjik zbuluar këtu, veçohen një sasi e konsiderueshme e figurinave antropomorfe dhe zoomorfe, tëpunuara dhe te formësuar me aftësi dhe imagjinatë të bujshme, këtokarakteristike për periudhën e vonë të Kulturës së Vinçës, e njohur si Vinça C.

Reshtani është një vendbanim neolitik i pozicionuar në prapatokën e Suharekës.Lokaliteti neolitik i Barilevës gjendet në fshatin me po të njëjtin emër, e pozicionuar në arealin e njohur si Arat Kovaçe, tokë punuese e cilësisë së lartë.Bardhoshi gjendet në veri, në dalje të Prishtinës, në krahun e majtë të rrugës për Podujevë. Lokaliteti neolitik (Koha e Vinçës) i Bardhoshit është identifikuar rastësisht në vitin 2002, me rastin e hapjes së themeleve për ndërtimin e një shtëpie banimi dhe anekseve shoqëruese. Lokaliteti neolitik i njohur me emrin Tjerrtorja është zbuluar rastësisht, me rastin e ndërtimit të fabrikës së përpunimit dhe të produkteve tekstile TJERRTORJA,gjatë viteve ’50, andaj dhe është emërtuar me këtë emërtim, pra në bazë të vendgjetjes.Ky lokalitet gjendet brenda arealit të qytetit të Prishtinës, në lagjen Kalabria (Emshir). Gjurmët e vendbanimit neolitik të evidentuar këtu, materiali i pasur dhe i shumëllojtë neolitik si dhe duke u bazuar nga disa nga gjetjet e figurinave,statujave dhe kokave antropomorfe të terrakotave (të punuara nga argjila e pjekur), të zbuluar në këtë areal të Prishtinës, e që i takojnë periudhës së neolitit të vonë gjegjësisht kultura e Vinçës, prezantojnë dy tipare të mrekullueshme: atë të artit dhe simbolizmit parahistorik.Lokaliteti arkeologjik i njohur me emrin Fafos gjendet në periferi të Mitrovicës, në arealin e fabrikës së dikurshme të fosfateve.Lokaliteti i identifikuar neolitik i Surkishit gjendet e pozicionuar vetëm pak kilometra në jug-jugperëndim të qytezës së Podujevës(Besianës), në fshatin me po të njëjtin emër, në parcelën e njohur me toponimin Gumurishtë.I gjithë ky potencial arkeologjik gjendet në tokën e Kosovës duke sjell dëshmi nga kohët  e largëta dhe të humbura të njerëzimit është një dëshmi konkrete për ekzistencën e banorëve  autoktonë por edhe për shkallën e kulturës. Piktura e Vlashnjës  shquhet për një vazhdimësi të gjatë banimi, që fillon nga neoliti i hershëm deri në periudhën e vonë antike dhe atë te hershme mesjetare cituan burimet nga  autorët e gërmimit në  prill të  2007 në vendbanimin prehistorik të Vlashnjes.Vlashnja ndodhet buze autostradës ne ndërtim Durrës-Prishtine. Ajo plotëson kompleksin arkeologjik te qytetit te Prizrenit dhe harmonizohet me monumentet e tjera te këtij qyteti, si kalanë e tij, hamamin, kompleksin e Lidhjes së Prizrenit.

  • Anëtar i Akademisë Evropiane te Arteve

 

 

NJË VETERAN I SHQUAR I DIASPORËS SHQIPTARE

by

Nga Baki Ymeri/

Sadulla Zendeli Daja inkorporohet në kategorinë e shqiptarëve më të vlefshëm të diasporës sonë. Patriotizmi shqiptar nuk është një dobësi sentimentale, por një detyrë burrërore. Burrat e kombit shkruajnë, botojnë dhe afirmojnë. Njëri nga ata është edhe gostivarliu ynë i trojeve skandinave, i cili shprehet: “Unë jam njëri ndër mërgimtarët e panumërt të Suedisë, i dëbuar me dhunë para 46 vitesh. Rrethanat e jetës në mërgim, siç mund ta dini, janë mjaft të ndërlikuara e të vështira. Duke qenë larg atdheut, mërgimtarët tanë i pret pashmangshëm asimilimi i pjesshëm, apo ai i plotë. Ajo që brengos çdo njeri në rrethanat e jetës jashtë atdheut, është ruajta e gjuhës”. Sadulla Zendeli Daja banon në qytetin Färjestaden që do të thotë “Qyteti i Vaporave.” Po të kalosh urëlidhësen Öland, që lidh qytetin Kalmar me ishullin Öland, afrohesh shtëpisë së shqiponjave që u bëri ballë edhe valëve të tërbuara të kohës, presioneve politike dhe kërcnimeve. Pra, shtëpia e Dajës në Färjestaden, nuk është vetëm shtëpi e Flamurit dhe Shqiponjës. Ajo është një bibliotekë e pasur, një shtëpi botuese dhe një shtëpi drite në ujdhesë, ku u shkruajtën mijëra fjalë shqip për bashkatdhetarët e tij që Daja shumë i respekton dhe i do kudo që janë. Për figurën e tij, znj. Zyrafete Kryeziu Manaj, shkruan:

“Daja është njeriu që nuk u nda kurrë nga arsimi, veprimtaria dhe çështja kombëtare shqiptare e këtij veprimtari të shkëlqyer.” Poetesha Manaj, në librin e saj “Mbi uraganin e dhimbjeve”, ia ka kushtuar një poezi që mban titullin “Fjalëndrituri”: “Paqa fle në fjalët tuaja,/ Zemra e një copë tokë atdhe,/ Djep´ i Iliridës së lashtë,/ Që për besë fjalën e ke.// Një urtësi, që ndal dhe erën,/ Breshëritë djellin ia tregon;/ Fjalë që gurit ia zbut forcën,/ Paqën lidh në kurorë.// Dhe një mall që djeg si prush,/ Zemrën tënde e zhurit,/ Në atë tokë, ku koka t´peshoi,/ Don që t´prehet trupi yt.// Flamurin shok do ta kesh,/ Shqipja gjoksin të ta puthitë/ Në këtë shtet t´veriut n´glob,/ Na e solle pak Shqipëri.”.

Këto ditë të janarit 2013, Daja dërgoi në shtyp fjalorin e katërt (Shqip-Suedisht), me rreth 35 mijjë fjalë. Ky është një fjalor shumë i kërkuar nga bashkatdhetarët tanë në Skandinavi dhe shkollat shqipe për mësimin plotësues në shkollat shqipe në Suedi. Fjalori do të botohet nga Shtëpia Botuese Toena në Tiranë. Autor i këtij Fjalori është pra Mr. fil. Sadulla Zendeli Daja, me redaktorë nga Shqipëria, Prof. dr. Xhevat Lloshi, dhe nga Kosova Prof. dr. Shefkije Islamaj nga Instituti Albanologjik në Prishtinë. Autori i kësaj vepre voluminoze shkruan: “Fjalori që e kemi në dorë përmban standarte leksikologjike të zakonshme (sinonime, thënie dhe idioma). Sistemi i mbarështrimit të lëndës leksikore bëjnë që ky tekst t´i përmbushë në mënyrë të konsiderueshme kërkesat e një fjalori të madh. Fjalori Shqp-Suedisht u përpiluar sipas nevojës së mërgimtarëve tanë në Suedi e gjetiu. 35 mijë fjalë mundësojnë që lexuesi tëdi fjalë: medicine, teknike, filozofi, psikologji,biologji, kimi, fizikë, mikrobiologji, sport etj. Ky tekst leksikologjik do të jetë i mirëpritur si në atdhe ashtu edhe në Suedi nga ata që do të kenë interesim për ta mësuar gjuhën shqipe dhe gjuhën suedeze. Fjalori është i përshtatshëm për të kuptuar natyrën e të dy gjuhëve dhe mundësitë e tyre shprehëse.

Vlen ta ripërkujtojmë atë që e kemi thënë në kuadrin e një parathënieje: Sadulla Zendeli Daja nga Sërmnova e Gostivarit bën lobi për afirmimin e gjuhës së bijve të shqipes në veri të Europës, duke na i përkujtuar rilindësit tanë që luftuan me vetëmohim të rrallë për përhapjen e shqipes së shkruar e të kulturës në gjuhën amtare, për zgjimin dhe përforcimin e ndërgjegjes patriotike të masave dhe sidomos të rinisë, për organizimin e lëvizjes së çlirimit. Ai inkorporohet në spektrin e poetëve, publicistëve dhe shkrimtarëve që u përpoqën të çelin udhën e letërsisë së re, përkrah shkrimtarëve dhe poetëve më të njohur që ka bota shqiptare në trojet e Skandinavisë. Ate që e bënin bijtë e shqipes dikurë, duke kërkuar krijimin e teksteve të mësimit, abetare, gramatika, libra të këndimit dhe të shkencave, e bën viteve të fundit Sadulla Zendeli Daja në diasporë. “Rrezet e shkronjave ty herët të bënë dritë/…/ udhën e shkronjave vazhdove…/ që nga shpirti yt të rridhnin si ujëvarë.” Kështu thekson njl poet shqiptar nga Kumanova, duke shkruar për mallin e me mallin e dashurisë në shpirt e në sy, duke e përkujtuar Suedinë si “shtet me vlerë” që i tha poetit “eja te ne e futu brenda në bibliotekë!”. Sadulla Zendeli Daja është Pandel Sotiri i ditëve tona. Tërë jetën ia përkushtoi kultivimit të gjuhës dhe traditave kombëtare. Për këtë rast të rrallë të atdhedashurisë shqiptare flasin veprat e tij me akte e fakte. Sipas burimeve elektronike, ai hapi shkollën e parë shqipe për fëmijët shqiptarë, që ishin në Suedi me prindërit si mërgimtarë. Dhe jo vetëm, kaq, ai hapi edhe një shkollë tjetër “me burbuqe”, në Emmboda, dhe një në Kalmar, e në qendra tjera, dhe kështu, shkallë-shkallë, mori hov mësimi në gjuhën shqipe për herë të parë, me fëmijët shqiptarë që ishin në Suedi si mërgimtarë.

Sipas Sokol Demakut, “Daja ishte kujdesur që ky manifestim të jetë sa më madhështor. Daja di dhe ka ambicie. Pra fëmijët nga qyteti Borås kishin një rast të veçantë, për gëzime, për dallim nga moshatarët e tyre shqiptarë në qytetet tjera të Suedisë ku ata jetojnë. ”Babadimri nga Kosova” i cili një kohë të gjatë kishte bërë përgatitje serioze për udhetimin e tij në veri në qytetin Borås të Suedisë, në të cilin jetojnë dhe mësojnë shumë voglushë shqiptar, në këtë qytet në veri të Europës ku Babadimri u ndau dhurata në një vperimtari të organizuar me këtë rast. Këtu, në Borås, fëmijëve shqiptarë Babadimri u solli edhe shumë të fala nga moshatarët e tyre nga fëmijët e Kosovës dhe nga voglushët e vendlindjes. ”Babadimri kosovar” në thesin e tij të mbushur enkas për boråsarët e vegjël, kosovari i Suedisë kishte sjellë për ta libra që nën përkujdesjen e Sadula Zendeli Daja ishin përkthyet në gjuhën suedeze,  dhe tema e librit ishte  „Kryetrimi legjendar shqiptar Skenderbeu”, në botim të shtëpisë botuese Toena në Tiranë, por Babdimri kishte sjellë më vete edhe përshendetje të përzemërta e të ngrohta nga kosovarët për fëmijët këtu. Kjo ishte një kënaqësi për fëmijët tanë. Kjo ishte një respekt për ta, Pra, në të ardhmen jam i mendimit, thotë Sadulla Zendeli Daja, se ne duhet të angazhohemi edhe më, dhe të jemi së bashku që këto manifestime të jenë sa më mirë të organizuara dhe të përfshihen të gjithë fëmijët që jetojnë në këto anë. Është punë e madhe që të organizojmë manifestime të tilla, ku fëmijët tanë do takohen dhe njihen me njëri tjetrin.

Sadulla Zendeli Daja njihet edhe si një poet vargjesh mërgimtare me subjekte patriotike dhe të përmallimit ndaj vendlindjes dhe shpirtit shqiptar. Sipas zt. Skënder Hasko, “në këto poezi gjejmë zemrën dhe shpirtin e trazuar të autorit. Ato janë pak, por thonë shumë. Aty takojmë dashurinë e autorit për vendlindjen dhe për bashkëkombësit e tij, por gjejmë edhe urrejtjen për dhunuesit e të drejtave të tyre; na del parasysh trimëria dhe vetëmohimi i shqiptarëve që jetojnë në trojet e tyre shekullore, por edhe sjelljet antinjerëzore të atyre që autori, me shumë të drejtë, i quan “kanibalë”. Janë vërtet kanibalë, sepse torturojnë dhe hanë jetë njerëzish të pafajshëm dhe, për këto veprime të ndyra festojnë, duke kënduar e duke kërcyer, me qëllim që të fyejnë e të poshtërojnë luftëtarët e paepur të lirisë, që e japin jetën si me le. Mendimi dhe idetë në këto poezi jepen në mënyrë koncize, por që transmetojnë ndjenja të larta atdhedashurie e dhembshurie. Nëpërmjet këtyre vargjeve përcillet te lexuesi edhe përçmimi për tradhtinë e tradhtarët, të cilët vihen në shërbim të keqbërësve të bashkëkombësve, si një nga bëmat më të shëmtuara të njerëzimit; por përcillen edhe trimëritë e luftëtarëve të lirisë, që nuk mposhten, as përpara mbylljes nëpër burgjet e errëta të pushtuesve, as përpara plumbit të armikut, duke shfaqur një nga virtytet më të çmuara të popullit shqiptar.”

 

HITLERI DHE STALINI I PERNDIQNIN FOLESIT E ESPERANTOS

by

Komunikimi të drejtë!/

Nga Bardhyl SELIMI/

Esperanto-folësit do ndërmarrin një fushatë gjatë vitit 2013 për një drejtësi gjuhësore në bazë të parrullës “Komunikim të drejtë”, në lidhje me Kongresin e 98-të Universal të Esperantos, që do mbahet në Qendrën prestigjioze Harpa, në Rejkjavik, Islandë, me rreth 1000 pjesëmarrës nga më shumë se 50 vende. Kongresi do ketë temë të njëjtë.Pas një periudhe të shkurtër 125 vjeçare Esperanto është tashmë ndër 100 gjuhët më të përdorura nga 6800 gjuhë që fliten në botë. Ajo është gjuha e 29-të e përdorur në Vikipedi, përpara suedishtes, japonishtes dhe latinishtes. Esperanto përdoret si gjuhë e përzgjedhur nga Google, Skype, Firefox, Ubuntu dhe Facebook, Google Translate. Programi i përkthimeve i Google, kohët e fundit e ka shtuar këtë gjuhë në listën e tij prestigjioze prej 64 gjuhësh. Edhe telefonat e sotëm me ekran të prekshëm janë në gjendje ta përdorin Esperanton. Gjithnjë e më shumë njerëz e flasin Esperanton tani më shumë se islandishten, sipas librit të fakteve të botës që boton CIA e SHBA.

Esperanto jepet mësim zyrtarisht në 150 universitete dhe institucione të tjera të arsimit të lartë dhe në 600 shkolla fillore dhe të mesme në 28 vende. Ajo ka një letërsi të pasur që përfshin 50 000 tituj, me botime të reja që dalin çdo javë. Përveç radioemisioneve të shkurtëra nga shumë vende ka edhe një radiostacion 24 orësh me emrin Mozaiku” dhe një televizion rrjetor në Kinë.

Përparimi i Esperantos ka qenë frenuar nga paragjykimet dhe mungesa e dijenisë, injorimi i fakteve për këtë temë. Adolf Hitleri dhe Josif Stalini i kanë përndjekur folësit e Esperantos. Të dy ata u zhdukën, por Esperanto mbeti, u rrit, u zhvillua dhe përdoret sot gjallërisht për komunikimin ndërpopullor midis mijëra e mijëra njerëzve nga më shumë se 100 vende të botës.

UEA (Organizata Botërore e Esperantos) ka partneritet këshillimor me UNESKO-n, mban lidhje zyrtare me Kombet e Bashkuara dhe me Këshillin e Evropës. Esperanto mundëson në komunikimin ndëretnik një mirëkuptim asnjanës, një nivel të drejtë diskutimesh, duke mbrojtur kështu të drejtën për ekzistencë të gjuhëve pakicë dhe vendore, duke i trajtuar ato mbi një bazë të barabartë dhe duke respektuar ndryshimësinë kulturore dhe gjuhësore të folësve të tyre.

 

Kodi i etikës – rregullatori i munguar i mediave shqiptare

by

Nga Lutfi Dervishi*/

Në ndihmë edhe të atyre që kopjojnë dhe bëjnë sikur nuk e kuptojnë se kanë kopjuar …dhe pasojat që mund të vinjë/

“Kodi etikës ka aq efekt te gazetarët sa edhe urdhri i oficerit te ushtarët një ditë para lirimit të tyre nga shërbimi ushtarak.” – Kjo thënie cinike të vjen ndërmend sa herë që flitet për kodin e etikës dhe efektet e tij në punën e gazetarëve.

Kodi i etikës në Shqipëri ka një histori 15-vjeçare. Në vitet e para pas ’90-s, lektorë dhe trajnerë perëndimorë vinin në Tiranë dhe flisnin për etikën e Nju Jork Times, dhe të gazetave të tjera perëndimore. Në disa seminare dhe work shop-e, gazetarët kishin mundësi të lexonin në shqip, kodin e etikës, nevojën e ndarjes së lajmit nga opinioni, ndarjen e sektorit të reklamës nga sektori lajmeve, objektivitetin, paanësinë etj. etj.
Por seminaret shkonin e vinin dhe kodi i etikës nuk gjeti vend në tryezat e gazetarëve dhe redaktorëve.
Në fund të vitit 1996 nis përpjekja e parë për të pasur një kod “made in Albania”! Me ndihmën e Institutit të Medias, kryeredaktorë dhe botues gazetash hartuan dhe miratuan kodin etik të gazetarëve shqiptarë. Neni 1 i të cilit nënvizonte nevojën e respektimit të rregullave të drejtshkrimit të gjuhës shqipe dhe shmangien sa më shumë të ishte e mundur e përdorimit të fjalëve në gjuhë të huaj

Më 1996, Shqipëria ishte vendi i parë në rajon ku gazetarët kishin një kod etike. Por “zbatimi” praktik i kodit të etikës u pa një vit më pas me ngjarjet e vitit 1997! Vendi në prag të anarkisë dhe gazetat kryesore të ndara më dysh në përkrahje të qeverisë dhe opozitës! Kodi i parë etik nuk kishte parasysh televizionet, sepse në atë kohë “violinë e parë” ishin gazetat dhe ekrani përfaqësohej vetëm nga Televizioni Publik Shqiptar.
10 vite më pas, sërish Instituti i Medias, pas një procesi të gjatë konsultimi me aktorët e medias, harton Kodin e Etikës, këtë radhë duke marrë parasysh edhe zhvillimet e vrullshme në median elektronike! (për t’u shënuar është se gazeta ‘Shekulli’, që në themelimin e saj [1998] kishte hartuar kodin e brendshëm etik dhe për disa vite funksiononte edhe zyra e etikës).
Projekt-kodi u hartua duke pasur për bazë 46 kodet etike të gazetarëve të vendeve anëtare të Këshillit të Europës. Gjatë diskutimeve me gazetarë, redaktorë, drejtues mediash dhe publikun kodi mori formën përfundimtare – atë që kemi sot. Kodi etik i gjithëpranuar në fazën e konsultimit dhe miratimit, nuk ka mundur të zërë vend në punën e përditshme të reporterëve.
Me zhvillimin e platformave on line, problemet dhe debatet për etikën janë shtuar. Kufiri mes “prodhuesve” të lajmit dhe konsumatorëve të tij është shuar. Fenomeni i osmozës mes gazetarëve dhe konsumatorëve është gjithnjë e më i pranishëm dhe pyetja “kush është gazetar sot?” – nuk merr dot përgjigje të shpejtë dhe të lehtë.
Pse nuk mundi të zërë rrënjë kodi i etikës në truallin e medias shqiptare?
Përgjigjen (jo shteruese) do të përpiqem ta jap me tri histori nga diskutimet në redaksitë e gazetave për kodin etik (botim i vitit 2006).
Në përfundim të seminarit treditor me një nga gazetat më të mëdha në vend, – duke menduar se gjithçka kishte shkuar më së miri gjatë debateve për kodin e ri, në momentin e daljes nga dera e redaksisë, një reporter i ri mërmëriti: “mirë shumë me kodin, por si i bëhet që u bënë tre muaj pa marrë rrogat…”. Kushtet e punës dhe niveli i pagës është një prej faktorëve që ndikon në zbatimin e kodit të etikës. Sigurisht që nuk ka asnjë garanci se një pagë shumë e lartë do ta bëjë reporterin/redaktorin shumë më etik – por gjithsesi është një faktor që nuk mund të neglizhohet. Kur gazetari punon në kushtet e pasigurisë ekonomike, kur gazetarët punojnë pa kontrata pune – gjëja e fundit që u shkon në mendje është kodi etikës! Madje druaj se u tingëllon si tallje.
Koha e diskutimit të kodit të etikës nëpër disa redaksi televizionesh përkoi me një ngjarje të rëndë në Tiranë, ku 17 persona humbën jetën në liqenin e Lundrës, përfshi gra dhe fëmijë. Shumica e stacioneve televizive (sidomos kanalet me 24 orë lajme) u vunë në garë për të qenë “live” gjatë gjithë kohës me gjithfarë lloj detajesh. Atë ditë dukej sikur kryeqyteti ishte me neurozë.
A duhet që televizioni të ishte “live” gjatë gjithë kohës me këtë ngjarje? A kishte vërtet lëndë për të raportuar “live” gjithë ditën? – Përgjigjja e redaktorëve në të tre televizionet ishte: jo. Por vendimi ishte marrë për po… për shkak se “televizioni tjetër” (konkurrenti) ishte live dhe do të dukej sikur ne nuk i kishim mundësitë për të qenë “live”.
Konkurrenca mes operatorëve mediatikë është një tjetër faktor i rëndësishëm që ndikon në zbatimin e kodit të etikës. Me një skenë mediatike të “mbipopulluar”, ku ka mbi 20 gazeta të përditshme, mbi 60 stacione televizive dhe po aq stacione radio, – thepi i etikës gjithmonë do të jetë i ulur. Një kryeredaktor gazete është nën presionin e shitjes së gazetës. Në momentin e faqosjes së faqes së parë, gjëja e fundit që do t’i bjerë ndërmend është “kodi etikës”! Presioni i tregut sa vjen dhe rritet. A ka logjikë tregu që të jenë kaq shumë të përditshme në treg sot, aq më tepër kur e ardhmja e gazetës nuk shihet më në letër, por në platforma të tjera? Pyetja është retorike. Përgjigjja është jo! Nga numri i lartë i të përditshmeve që në fillim të viteve 2000 pritej që “vdekshmëria foshnjore” mes gazetave të ishte shumë e lartë. Nuk ndodhi kështu. Pak gazeta falimentuan, por si për të sfiduar shenjat ogurzeza të së ardhmes së gazetës, gazetat e falimentuara u zëvendësuan me tituj të rinj. Nëse sot revista e njohur Newsweek nuk shtypet më në letër, por është vetëm në formatin dixhital, nëse Financial Times në Gjermani mbyllet sepse është me humbje… si është e mundur që gjunjët e gazetave shqiptare rezultojnë më të forta, për më tepër dalin gazeta të reja?! Përgjigjja shteruese merr kohë dhe vend, por nëse shikohet sa gazetarë punojnë në gazetë kupton se më shumë se reporterë për të mbledhur, përpunuar informacion, gazetarët i ngjajnë punonjësve të ngarkim shkarkimit që duhet të mbushin faqe çdo ditë. Pyetja është: sa faqe ke për të bërë sot? Është luks i pashijuar për shumicën e reporterëve, të kenë dy apo tri ditë kohë për të bërë një artikull të mirë.
Ka një lidhje të fortë mes profesionalizmit dhe etikës. Sa më profesional gazetari/redaktori aq më etik është. Por stafi i gazetave është shumë i vogël dhe nën efektin e presionit ekonomik, prirja është që gazetat të përfundojnë me 4-5 njerëz! Gazetarët nuk kanë kohë për të bërë gazetari, nuk kanë kushte dhe është shumë e vështirë të flasësh për etikën e profesionit në një terren që nuk nxit zhvillimin e profesionit. Tek e fundit reporterët e rinj do të kërkojnë aq etikë sa është tradita etike që do të gjejnë në redaksi.
Kodi i etikës i botuar më 2006-ën nuk ka marrë parasysh median on line, ku problemet etike janë edhe më të mprehta se në median tradicionale.
Një komentator i njohur politik vendosi të mos bashkëpunojë më me një të përditshme për shkak të gjuhës denigruese (pa lidhje me artikullin), fyerjeve, sharjeve e shpifjeve të komentuesve anonimë në faqen on line të gazetës!
Pse duhen lejuar komente fyese? A nuk është më mirë të mos botohen fare komentet që nuk kanë lidhje me temën e shkruar? – Po, – ishte përgjigjja e një redaktori të njohur, por nuk i fshijmë se u tregojmë atyre që janë të interesuar për reklamë se gazeta lexohet dhe komentohet shumë on line. Pak më vonë e njëjta gazetë nisi të fshijë komentet, por për të mos humbur numrin e komentuesve në çdo koment të fshirë vinte rreshtin: koment i fshirë për arsye etike.
“Një gazetari e keqe shkon me këmbët e veta në dyert e gjykatës”- ky postulat është gjithmonë i vlefshëm, por ende në Shqipëri nuk ka të regjistruar një rast në gjykatë ndaj një mediaje për “fyerjet, shpifjet, denigrimet on line”. Duket se redaktorët e gazetave nuk e konsiderojnë veten përgjegjës për produktin e tyre on line. Etika on line është një terren i pashkelur, por më shumë problematik sesa etika në media tradicionale.
Si është e ardhmja e kodit të etikës? Po kaq e pasigurt sa vetë e ardhmja e medias tradicionale. Etika nuk është një detyrim ligjor, as detyrë shtëpie për t’u kryer, është një “detyrë” e brendshme e medias.
Përvoja e mediave më të mira ka treguar se në biznesin e medias, “besueshmëria” është monedha kryesore. Për ta pasur këtë “monedhë”, rruga kalon nga kodi etikës. E vetmja rrugë që të rrit besueshmërinë te lexuesi, shikuesi, përdoruesi!

*Botuar fillimisht në revistën on line Medi@Link të Institutit Shqiptar të Medias.