Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest/

Botimi i këtyre njëmbëdhjetë dokumenteve nga Arkivi i Kongregatës për Ungjillizimin e Popujve, e njohur ndryshe edhe si “de Propaganda Fide,” për periudhën kohore prej 7 janarit 1645 – 2 janar 1653,^[1] është vetëm një dëshirë për të tërhequr vëmendjen e institucioneve dhe studiuesve shqiptarë për numrin e madh dhe rëndësinë e jashtëzakonshme që ka ky arkiv, jo vetëm për shekullin XVII, por edhe për shekujt në vijim. Është e vërtetë se janë botuar seri dokumentesh e dorëshkrimesh nga ky arkiv, por, në fakt, kanë mbetur edhe shumë të tjerë, me vlera të paçmuara, të pabotuara dhe të panjohura. Studimet sitematike në këtë arkiv janë më se të domosdoshme. Përgatitja e një apo disa katalogjeve paraprake për lehtësim të punëve të studiuesve është një domosdoshmëri urgjente.^[2]

Shtrirja kohore dhe territoriale, ka qenë pikënisje për ne për të botuar këto dokumenta, duke përfshirë disa ipeshkvi, famulli dhe territore mjaft aktuale për kohën. Regestat që shoqërojnë çdo dokument veç e veç, paraqesin idenë themelore, përkatësisht qëllimin e shkrimit të dokumentit duke dhënë një ide për përbajtjen e tij. Toponimet dhe mikrotoponimet i kemi shqipëruar kur kemi qenë të sigurtë, në raste të tjera i kemi lënë si në origjinal. Kemi ndjekur kriterin kronologjik të dokumentave, pa marrë parsysh se ato ndodhen në fonde të ndryshme dhe vëllime të ndryshme. Për të gjithë kryeipeshkvët dhe ipeshkvët kemi shënuar vitet e emërimit të tyre dhe kohën kur janë transferuar në detyrë tjetër apo kanë vdekur. Përveç literaturës brenda studimit, kemi konsultuar edhe një literaturë mjaft të gjërë,^[3] duke krahasur ngjarjet, personat për të cilët bën fjalë dokumenti si dhe besueshmërinë e dokumentit.

Shpresojmë që në një të ardhme të afërt, të editojmë vëllimin e parë me dokumenta të nxjerra nga Achivio de Propaganda Fide,^[4] kështu që këtu nuk po bëjmë një paraqitje, analizë historike – sintezë të gjithë historisë së shekullit XVII, duke u mbështetur në këto burime të pabotuara.

1.  

APF. SOCG, vëll. 172, f. 310^r, 317^v

Pashtorviq, 7 janar 1645

At Gioseppe Maria Buonaldi i shkruan Kolegjit për Ungjillizimin e Popujve^[5] në emër të banorëve të Pashtrikut dhe të Shkodrës. Ata janë të shqetësuar nga propozimi që është bërë për të bashkuar ipeshkvinë e Shkodrës me kryeipeshkvinë e Tivarit. Zëdhënësi i tyre, dhe shkruesi i kësaj letre, at Gioseppe Maria Buonaldi, shprehet se nëse ipeshkvia e Shkodrës bashkohet me kryipeshkvinë e Tivarit, ata nuk do të kenë një bari të tyrin për të përballuar luftën e rrezikshme dhe vështirësitë e tjera të shkaktuara nga turqit. Nëse do të ndodhë kështu, d.m.th. ipeshkvia e Shkodrës do të bashkohet me kryeipeshkvinë e Tivarit, ata më mirë do të pranojnë që të vihen nën ipeshkvin /Vlladikën/ skizmatik, sepse kryeipeshkvia e Tivarit, me jurisdiksionin e saj shumë të gjerë, nuk do të mund të kujdeset për kishën e Pashtroviqit. Ata propozojnë që për ipeshkvinë e Drishtit që ka 30 shtëpi, për ipehskvinë e Shasit me 12 shtëpi, për ipeshkvinë e Ulqinit dhe për ipeshkvinë e Budvës, duke përfshirë edhe atë të Shkodrës, të kenë një ipeshkv të veçantë, të tyrin, që të kujdeset për ta.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori

Con ocasione della mutatione d’aria per la quartana, che dopo la mia infirmità mi hà travagliato tutto questo inverno, fui a Pastrovichi à far la carità à questi Christiani mi escesi nei luochi circonvicini à predicare, e dà tutti quei Catholici fui pregato scrivere all’Eminenze Vostre, ch’havendo egli presentito, che s’habbi da congionger il Vescovato di Scuttari^[6] all’Archivescovato d’Antivari^[7] tutti piangono, che non habbino d’haver il loro pastore, e consolatore in questi anfratti di guerra pericolosa, e che quando sono stati senza vescovo l’entrade non gli frutavano, et havevano mille travagli da Turchi, e che più tosto si daranno sotto il Vladicha vescovo scismatico se non havranno il loro vescovo, e che quello d’Antivari non può attender alla sua Chiesa con la giurisditione grandissima, e con Pastrovichi missione anessa ad esso arcivescovo, e con tutta la Servia e luochi suffraganei. S’agiunge che il vescovato di Drivasto^[8] con ville trenta sopra Scutari, et il vescovato di Svazia^[9] con ville dodeci, et il vescovato di Dolcigno^[10] ancora, et il vicariato di Budua, come à tutti questi luochi un solo può attendere à tanti. Perciò supplicano riverentemente l’Eminenze loro restino servite di concedergli un vescovo che parrà più proprio all’Eminenze Vostre à quali riverentemente meco baccio le Sacre Vesti.

Da Pastrovichi, li 7 Genaio 1645.

Di Vostre Eminenze

Servitore obligatissimo

Fra Gioseppe Maria Buonaldi.

[f. 317^v] Pastrovich 7. Gennaio 1646

Giusseppe Maria Bonaldi

Rappresenta l’instanca dei cattolici di Scutari di havere un’ proprio Vescovo frà di loro e mostra con ragioni, che ne hanno bisogno, e che l’Arcivecovo  di Antivari non può supplire à tanto, e che porto pericolo, che non restando consolati in ciò detti cattolici, si diano all’ Vladica delli scismatici.

2.  

APF. SOCG, vëll. 126, f. 100^r, 106^v

Zarë, 15 janar 1645

Don Girolamo Mengo, dikur kapelan i “kombit shqiptar” i lutet Kolegjit për Ungjillizimin e Popujve për një benefic apostolik në kanonikatin e Zarës. Në këtë kërkesë, ai përmend vlerat e punës së tij si kapelan, dhe krenohet me rezultatet e punës së tij duke theksuar që gjatë shërbimit të tij, janë kthyer nga feja myslimane dhe ortodokse-greke në fenë katolike pesëdhjetë e gjashtë persona.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori e padroni Colendissimi

Sà Iddio, e l’Eminenze Vostre con quanto zelo hò sempre esercitato questa mia carica di cappellano nella natione Albanese, in riguardo del qual zelo e non del mio valore la Maestà Sua hà voluto che riconoschino il vero lume della Cattolica Religione cinquanta sei persone trà Turchi, e Greci Scismatici, come chiaramente appare dagl’attestati inviati alla Sacra Congregatione; oltre due altre che al presente ne invio. In ricompensa di queste mie fattiche mai hò havuto alcuna cosa, nemeno per esse ardisco pretenderla, bastandomi solo il merito appresso Iddio, vero remuneratore d’ogni bene. Con tutto ciò essendo io povero, et accostandosi gl’anni pesanti della vecchiaia, mi sarebbe di grandissimo sollievo all’animo qualche sostentamento per quell’ultimi anni.

Ne supplicai altre volte la Sacra Congregatione, e mi fù dato intentione prima della prima vacanza di canonicato in queste parti, onde vacando al presente nel mese Pontificio un canonicato di Zara per morte di don Iseppo Cappelletti, seguita hoggi, humilmente supplico l’Eminenze Vostre ad essermi benigni intercessori appresso Sua Santità per la gratia, ad effetto che con maggior spirito, e quietezza possi il rimanente di mia vita attender à così santo esercitio della conversione d’infedeli, con che humilmente all’Eminenze Vostre fo riverenza.

Zara, li 15 Gennaio 1645.

Di Vostre Eminenze Reverendissime

Humilissimo et obligatissimo Servitore

don Girolamo Mengo

[f. 106^v] Zara 15 Gennaio 1645.

Don Girolamo Mengo.

Si raccomanda per un canonicato di Zara vacante per morte di prette Iseppe Vapelletti, che hà servito già un’tempo nella cura di quest’Albanese, et hà convertito 56 persona come per fedi già inviate, e du altre adesso, di che appare per attestationi particolario che manda, e non hà havuto mai niente in ricompensa delle sue fatiche.

A die 12 febraio.

3.  

APF. SOCG, vëll. 410, f. 162^v, 173^v

Shqipëri e Veriut, 10.VII.1645

Në Shqipërinë e “poshtme,” popullsitë e quajtura Kuçi, Kelmendi, Gruda, Hoti, Kastrati, Shkreli, Pulti, Vilëza, të ndara në shumë famulli, kanë vetëm një prift të ri dhe shumë të paditur, i cili nuk dinte të shpengonte dhe mendohej se nuk dinte as të pagëzonte. Për këtë arsye, në këto territore të Shqipërisë shumë persona kanë rënë në skizmën serbe për shkak të mangësisë së priftërinjve katolikë. Shumica e katolikëve nuk ka se ku të rrëfehet, dhe as kush t’i pagëzojë fëmijët e tyre, kështu që ekziston rreziku që shumë të bien në skizmën e përmendur. Është e rëndësishme që të dërgohen priftërinj dhe mundësisht të dërgohet don Marko, prift shqiptar, nxënës i Kolegjit Ilirik, që tani ndodhet në Romë. Meqenëse Shqipëria është vend i varfër, është e rëndësishme që priftit t’i jepen me vete ndihma të mjaftueshme. Është mirë që të pajiset edhe me gjërat e e nevojshme si me kaliçe, rroba priftërie, si dhe me librat e domosdoshëm. Popullsia e atjeshme ka shumë nevojë për priftërinj, por për priftërinj të talentuar dhe të ndërgjegjshëm. Don Pietro di Marcigna, i cili ka qenë atje për ca kohë, mund të japë një ndihmë të mirë. Për gjërat e tjera kolegji mund të informohet nga ata që kanë qenë atje për një kohë të gjatë dhe e njohin mirë vendin.

Eminentissimi Signori

Nell’Albania inferiore le populationi dette Cuci, Clementi, Grudi, Othi, Castrati, Scarieli, Pulati, Vilzi, divise in moltitudine di parrochie, hà un solo prete giovine molto ignorante, quale pochi anni sono non sapeva assolvere, si temeva non sapesse batezare in detta parte d’Albania molte migliaia di persone son cadute nel schisma serviano per penuria di sacerdoti catholici, et hora moltitudine di Catholici non hà chi li confessi, ne chi batezi lor prole, onde è pericolo cadan molti in predetto schisma. É necessario mandarli Sacerdoti, potrebbero l’Eminenze Vostre mandarli Don Marco sacerdote Albanese alumno del Coleggio Illirico qual hora si trova in Roma, pero farà buona riuscita ma perché detti paesi son penuriosi di vitto ch’apena colia pane per 6 mesi, è necessario dargli sufficiente soccorso. Spero li contenterà di 50 scudi poco meno, deve vestirsi, tenere un chierico provedersi di molte cose con faticha.^[11] Sarà bene provederlo di calice, pianete, camice e d’alcuni libri necessarii; grandissima necessità hà quelle populationi di sacerdoti, ma doti e timorativi. Ivi erano doi Padri Riformati Minori Osservanti Missionarii ma son stati uccisi e perciò sono martiri.

            Circa quel altro prete albanese detto don Pietro di Marcigna so che è statto (sic!) alcuni tempi in quelle populationi; potrà dargli una buona elemosina. Circa il mandarlo in esse parti potrà informarsi da chi longamente lo cognosce.       

f. 173v ka shërbyer si kopertinë e letrës.

4.  

APF. SOCG, vëll. 414, f. 227^r

1646^[12]

Ndihmë financiare nga Propaganda Fide për katolikët e Trepçës që janë nën jurisdiksionin e dioqezës së Tivarit. Flitet për varfëri të madhe të të krishterëve në këto zona.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori

Luca Andricich di Trepcia, Diocesi di Antivari, havendo ottenuto dall’Eminenze Vostre decreto che sia aiutato con sedici scudi l’anno acciò che possa vivere, et aiutare le povere anime di quelle parti, stante le gravi impositioni del Turco, per le quali sono mancate l’elemosine per non poter quei poveri Christiani sovvenirlo, et essendo la detta provisione molto teneve per le molte mancie necessarie à farsi prima al Bassione molto teneve per le molte mancie necessarie à farsi prima al Bassà ogni volta che viene di quattro scudi, et altri tre al suo coadiutario, altri scudi quattro al vescovo de scismatici favorito del Gran Turco. Però tanto ricorre di nuovo alla benignità dell’Eminenze Vostre, supplicandole à voler accrescere detta provisione fino à scudi cinquanta, mentre durano le presente contributioni.

Che il tutto etc.

 Quas Deus etc.

5.  

APF. SOCG, vëll. 415, f. 77r, 86^v

26 nëntor 1647^[13]

Përmenden persekutimet që u bëhen të krishterëve nga turqit, dhe marrja e djemve për të të mbushur sarajet e turqve, sidomos nga Bosnja dhe Shqipëria. Vetëm nga Mostari, ku ka lindur Veziri i Madh, janë marrë 500 djem. Kongregatës për Ungjillizimin e Popujve i kërkohet që të mundësojë shkollimin e të rinjve në kolegjet e saj.

Eminentissimi e Reverendissimi Signori

Fra Mariano da Bosna Argentina di Minori Osservanti di San Francesco humilmente espone alle Eminenze Vostre come li cristiani di quelli paesi sono molto perseguitati dalli Turchi massime adesso per le presenti guerre, havendo il Gran Turco fatto ordine si facci la raccolta di fanciuli per riempire il suo saraglio. E per questo effeto sono fuori offitiali pigliandoli per tutta Bosna et Albania, e particolarmente dalla città di Mostar di dove è nato il Gran Visir qualle feci pigliare cinquecento figlioli, e li condusse a Constantinopoli. Hora oratore havendo condotto in queste parti due suoi nepoti per sfuggire da così gran pericolo, supplica Eminenze Vostre siano posti in uno de Colleggi della Propaganda acciò possino educarsi col timor di Dio a far frutto poi in quelle parti della sua virtù.

Quas Deus etc.

[f. 86v]

Alla Sacra Congregatione de Propaganda Fide

(…)

Fra Mariano di Bosna Argentina de Minori Osservanti.

Die 26 Novembre 1647 capitulo 72.

6.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 368^r-373^r [olim 204^r-209^r (344^r-349^r)]

1647^[14]

Don Gegë Mazreku, nipi i kryeipeshkvit të Tivarit i shkruan Kongregatës për Ungjillizimin e Popujve për aktivitetin e tij. Ka mbaruar doktoratën për filozofi dhe për teologji dhe në vitin 1647 u dërgua si misionar në qytetin e Prizrenit, “kufijtë e të cilit arrijnë deri në kufi me Maqedoninë dhe me Shqipërinë”. Në relacionin e tij, Gegë Mazreku shkruan për gjendjen e kishës katolike në këtë qytet dhe në rrethinat e tij. Në qytet janë 24 shtëpi të krishtera. Nga rrethinat përmend Suharekën, e cila ka 100 shtëpi të krishtera; Studençanin që ka një shtëpi të krishterë; Mamushën, ku gjenden vetëm dy gra të krishtera; Soçishtën, që ka vetëm dy shtëpi të krishtera; Ostrozhubin që ka pasur 200 shtëpi të krishtera, por që të gjithë janë kthyer në myslimanë; Landovicën me katër shtëpi të krishtera; dhe Veleshtën që ka 2 shtëpi të krishtera, njëra prej të cilave i ka të gjithë pjesëtarët të krishterë, ndërsa tjetra ka vetëm gratë të krishtera, sepse burrat janë bërë myslimanë. Në shtëpitë me pjesëtarë të përzier, prifti thirret fshehtas për rrëfim, dhe për këtë shkak Gegë Mazreku kërkon leje që të mund të shërbejë në këtë mënyrë. Gegë Mazreku tregon edhe për zakonet që hasen në vend, gjëra që janë me vlerë të jashtëzakonshme për antropologjinë historike. Kështu ai tregon për zakonin që vajzat dhe gratë e reja shkojnë vetëm një herë në vit për meshë në kishë. Një tjetër zakon është që kur dikush ka dhimbje (syri, koke, këmbe etj.) shkon tek një arixheshkë (zingare) ose tek një turke që hapin letrat e tyre dhe i fryjnë të sëmurit në vendin që i dhemb, duke thënë edhe disa fjalë. Një tjetër zakon është që kur vdes dikush, ziejnë grurë me arra,^[15] me piper dhe me gjëra të tjera dhe e sjellin te varri ku e mbajnë para altarit bashkë me verën derisa të varrosin të vdekurin. Pastaj ua japin atë atyre që kanë ndihmuar për të varrosur të vdekurin, grave skizmatike, dhe arixheshkave të cilat ulen sipas zakoneve të turqve në kishë. Së pari i jepet priftit që të bekojë ato shpirtra. Pasi kanë ngrënë e pirë e janë dehur, fillojnë të qajnë, kush të vdekurin e kush të afërmin, dhe në fund bëhet një “muzikë ferri”. Gegë Mazreku e ka hequr këtë zakon nga kishat katolike që ai mbikqyr. Një tjetër zakon është që kur dikush është me ethe, ose me sëmundje toke, shkojnë për të gjetur një gur të madh mbi varrin e dikuj, dhe e ngrenë atë gur aq sa i sëmuri të mund të kalojë poshtë tij. Në këtë mënyrë i sëmuri shpreson se do të shërohet. Pastaj Gegë Mazreku flet për martesat e të krishterëve me turqit, për festën e shën Anës, për problemet financiare të shkaktuara kryesisht nga pushtuesit turq, dhe së fundi kërkon ndihmë nga Kongregata për Ungjillizimin e Popujve, për të mundur të vazhdojë aktivitetin e tij si misionar.

Alla Sacra Congregatione

Essendo io don Gregorio Massarechi nipote del quondam Arcivescovo d’Antivari^[16] mantenuto per anni 17 con la carità di loro Eminenze alle lettere nel Collegio de Neofiti al tempo della felice memoria del nostro Signore Papa Urbano Ottavo,^[17] poscia à dotorato nella filosofia, e Sacra Teologia et del 1647 mandato dalle loro eminenze per missionario in Prisren città; gli confini della quale arrivano alli confini della Macedonia, et Albania: arrivai et sono al presente in questa Chiesa della Assunsione della Beata Vergine dove trovai molto poche case deli Christiani, le quale arrivano al numero di 24. Queste case sono nella città sotto questa chiesa sono 6 ville; la prima, et la maggiore si adimanda Suhoreca che vuol dire fiume assecato, è distante da Prisren 40 miglia incirca, ò più ò meno. Questa villa hà hauto da 100 case degli Christiani: io trovai tutti fatti Turchi solamente se ne trovano da 36, ò 37 donne Christiane; et questi si son fatti Turchi per gli agravi degli datii et le donne in questi paesi mai pagano datio alcuno.

La seconda villa è distante dalla nominata da 5 ò 6 miglia, la quale si chiama Studencian. In questa villa si trova una casa degli Christiani; in questa sono sette anime grandi e piculi. Io in questa villa dico 5 ò 6 volte l’anno la Messa essendo lontana dalla Città, et gli comunico tutti due volte l’anno, con avertirli intorno gli articoli della Santa fede.

La 3.^a[18] villa confinante à questa nominata s’adimanda Mamuscia. In questa villa ce sono due donne Christiane, à una di queste è morto marito Christiano; et altra è fatto Turco, il quale me prega che lo vado à confessare, et comunicare ocultamente.

La 4.^a[19] villa si chiama Sacista. In questa villa vi sono due [f. 368^v] case Christiane, et ce sono grandi e piculi da 13 anime Christiane: qui anche vò a dire da 5 o 6  volte l’anno la Messa, et comunicare due volte al anno. In una delle case ce sono tre fratelli, uno è mercante l’altri sono ladri famosi facendo danni grandissimi à tutti tanto à Turchi quanto alli Christiani.

La 5.^a[20] villa si chiama Ostrossub. Questa hà havuto 200 case Christiane, et adesso tutti si son fatti Turchi. Questa villa è stata sotto questa Chiesa di Prisren anticamente, et da puochi anni in qua ha fatto il monsignor arcivescovo d’Ohridi, don Andrea Bogdani^[21] sotto la Chiesa di Scegeci Parochia, et la Patria del detto monsignor. In questa villa ce sono solamente donne Christiane.

La 6.^a[22] villa vien chiamata Landoviza. In questa villa sono 4 case degli Christiani: tutti questi sono nelle case deli Turchi, arano et mietono per gli Turchi non havendo del loro cuosa alcuna. Questi tutti sono fugiti dale montagne nelle quali sono queli Albanesi li quali non rendono obedienza al Turco. Sono tutti banditi da queli per haver fatto qualche omicidio fra di loro, e perciò son fugiti di là senza portarne cuosa alcuna. Qui no ce vò à confessarli essendo questa villa molto vicina alla città, gente fredissima nella fede.

La 7.^a[23] si chiama Velescia nella quale si trovano 2 case Christiane. In una casa sono tutti Christiani, nel altra casa sono gli huomini Turchi, et solamente le donne Christiane. Quela casa che à tutti Christiani sono huomi molto da bene, e soportano molto per la fede di Christo essendo perseguitati dagli Turchi tanto per haver essi degli beni temporali quanto per esser Catolici et molto buoni Catolici.

[f. 369r] Quela casa che hà Turchi e Christiani non hà nè beni temporali nè spirituali: è gran cuosa queli Christiani li quali si son fatti Turchi apena si mantengono di pane non pagando datio alcuno: queli che mantengono la fede et pagano sono molto meglio in tutte le cuose di queli rinegati. Per tutte le ville si trovano degli Christiani, se non homini, donne. Queli che hanno rinegato la fede molto si pentono del error fatto, et dicono, che habbiamo perduto la misericordia di Dio et non haveremo mai misericordia per haver fatto tanto delitto d’essere rinegati, che è il peccato contro Spirito Santo. Alcuni dicono, et sono moltissimi, che con il cuore semo Christiani solamente habbiamo mutato il nome per non poter pagare li datii impostici dagli Turchi. Per questo dicono al Piovano. Caro reverendo venite à confessarme e comunicarme ocultamente io questa cuosa non ho fatto insino adesso di confessar, e comunicar gli huomini di nascosto; ne anche mi pare che si deve fare essendo manifesto il detto di Christo, il quale dice qui me confessus fuerit. Ciò si intende tanto del cuore quanto della bocca. Mutare però opinione se mi verà comandato da loro Eminenze di confessare di nascosto. Havendo fatto in alcuni luochi li frati della ripa missionarii, et non manchino per amor di Dio scrivermi quelo che devo fare in questo negotio. Uno altro caso più importante in quale è: una donna, ò huomo che ha dato la figliola al Turco si deve confessare o non si deve et di questi casi se ne trovano pieni cantoni in questi paesi, perché queli Turchi li quali hanno rinegato la santa fede non vogliono pigliare per moglie la Turca ma la Christiana dicendo [f. 369^v] che non si smorzi affato in casa mia il nome di Christiano: quelli figlioli, ò filgiuole che da questi nascono sono Turchi non resta nisciuno Christiano. Et il marito Turco, il quale ha la moglie Christiana non la vole far Turca se non nel fine della morte, se però essa volesse farsi la lascia al arbitrio suo, in finhora solamente ho confessato la figliola, perché in questi Paesi dalla figliola mai si domanda il consenso intorno al maritagio quando ella ha il padre, et la madre perché dicono che sia una grande vergogna la zitella elega il suo marito.

Un uso che trovai qui in Prisren enorme, et contra il commandamento della chiesa e che le zitelle le quali alcuno arrivano à 15, à 16, à 17, à 18, a 24 anni et le spose che non hanno partorito, ò 5 ò 6 volte tutte queste vengono una sola volta in chiesa l’anno, che è il giovedì santo. Frati missionari della ripa hanno scomunicato tutti queli che non mandano le spose, et le zitelle alla messa tutte le feste del anno. Questi mandano 2 ò 3 volte poscia ritornano al medemo gomito, scusandosi che questo paese è del Turco, e perciò temiamo di qualche vergogna che non ci venga per questa anche cuosa voria che mi mandino qualche ordine acciò non si perdino tante anime, et non vadino al inferno. Io abastanza et non cesso di predicare à questi tali.

Un altro caso trovai il quale è che vano alli negromanti à dimandare quando è uno amalato se ritornera à risanare ò morirà, et quando ad uno dole l’ochio, ò il capo, ò il piede è gonfio vano alle zingare, et alle Turche le quali sono grandissime negromantesse, et esse aprono quele maledette carte [f. 370^r] loro et soffiano con la bocca in quel luoco ove dole, ò al’ochio ò al capo o al piede con dire certe parole ritrovate al fondo del inferno et anche alcune Christiane ce ne ho trovato che faceano tale officio, et questi che fanno questo essercitio pigliano ò 2 ò 3 baiochi da quelli alli quali aprono le carte, ò sofiano. Io questi tali, ò siano donne ò siano huomini e queli che fanno questo officio, et quelli che andavano ad essergli fatto ciò, tutti ho scomunicati, et mandati dalla santa confessione et comunione solamente gli confesso in articulo morti, se si pentono, et con aiuto di Dio si sono emendati tutti queli del nostro rito.

Un altro uso levai, che trovai in questa chiesa di Prisren il quale è quando moriva qualchuno, cucinavano del grano con mistigare delle noce et del pepe, et altri ingredienti. Poscia quando si portava alla sepoltura lo morto dietro portavano quel grano cucinato et barille del vino, dopoi metevano quel grano et il vino avanti al altare, et sta li insino si sepelisca il morto poscia si ranuavano le donne scismatiche, et le zingare in chiesa metendosi à sedere secondo l’uso della Turchia, et in capo della brigada il piovano, doppo che si sono accomodati tutti. Certi portano bacili pieni di quel grano cotto, et un porta un buccale del vino, et davano primieramente al prete perché esso benedica quela anima, et gli viventi dopo esser restati doppoi piglia del grano una mangiata et poi lo manda al intorno, et quele canaglie tanto huomini quanto donne avanti che pigliano una mangiata dicono questa oratione per quela anima, che Dio gli dia pace, poscia mangiano. Doppo ciò portano al prete  quel buccale del vino, perché esso come capo della brigata similmente [f. 370^v] benedica dopoi beva et ciò faceano per anima di quel morto et si beveva, et mangiava infino che si fornisca il vino et il grano cotto et molti ne restavano imbriagati tanto d’huomini quanto delle donne. Molte volte dopo che si sono imbriagati piangeva chi il prossimo chi il parente, et così facevano una musica infernale. Questo anche uso maledeto hò levato essendo questo uso stato anticamente conforme San Paolo dice nelle sue epistole numquam domos non habetis, autsi et anche adesso gli scismatici usano ciò nelle loro chiese quando qualcuno more, et ho havuto grande fatiga di levare questo uso dalla Santa Chiesa Catolica, con fargli molte volte la predica sopra questo caso, et ho aportato lo Santo Evangelio di Christo quale dice Domus mea Domus Orationis.

Un altro uso haveano il quale è quando uno ha la febre ò ha malcaduco andavano trovare un sasso sopra la sepoltura di qualcuno, et alzavano quel sasso in alto quanto pol passare inchino quel amalato sotto quel sasso, gran cuosa di arte diabolica, resta risanato quel dela febre et anche quel del malcaduco; la quale cuosa pare incredibile e pure è. Questi anche ho maledetti con non amettergli alla santa confessione et comunione. Et con aiuto di Dio si son emendati et altri casi sono infiniti li quali se sarò vivo una altra volta, e con altra occasione scriverò.

Queste genti sono molto idiote fredissime nella carità di Dio. Sono poveri, superbi, bugiardi, inclinati e ladrocini et rendono male per il male con tutto ciò temono la maleditione del parochiano, et lo amano solamente ale volte lo ingiuriano, il tutto procede dalla umbriachezza. Molte volte son stato battuto dagli Turchi per non concedere le zitelle Christiane che piglino per marito il Turco non [f. 371^r] volendo gli Turchi che son stati Christiani poscia rinegati pigliare la Turca per moglie (come dissi di sopra) son anche molto perseguitato per non batezare gli figliolini degli Turchi in queli giorni che arivai da Roma in questi paesi una fanciula à batezare, la madre mi promete di mantenerla Christiana, perciò io la batezai, et dopo 2 giorni morì. Dopoi batezato non hò mai quando Turchi qui in Prisren portano qualche bambino à batezare non lo fanno per altro se non perché viva non perché non lo mangino gli lupi questo uso, è in Albania in quale non è in questi paesi qui.

Si fa in Prisren una festa la quale è di Sant’Anna madre della Beata Vergine la chiesa di questa Santa è stata in una montagna horida, et la Chiesa di San Pantaleone. Adeso si trova in un muro la figura della Santa et del Santo ne figura ne niente solamente si trovano alcuni sassi della chiesa del uno, et del altro, che anche 4 muralie della casa dove ha habito il Piovano nelli tempo antichi adesso chi vedesse direbbe che è luoco degli Remiti ò del Santo Ilarione così è un horrido desserto. Questa Santa e il Santo Pantaleone in questi paesi è tenuta in grande veneratione, perchioché alla festa di questa e di questo Santo si rauna in quela montagna una non picula fiera tanto di Christiano quanto di Turchi, e di Scismatici. Et in queli doi giorni hanno uso di circundar quel luoco dove è stata la chiesa della Santa con una candela di cera longa quanto è longo, e largo il sito della chiesa, chi ha uso di cinger in quela maniera che dissi con la candela di cera giala paga al altare 4 ò 5 baiochi, dopoi si voltano intorno à quel luoco della chiesa tre fiate, et gli Turchi et le Turche non sapendo oratione alcuna vano intorno scalzi et con pifare secondo, che viano queste [f. 371^r] canaglie quando fanno qualche allegrezza gli homini tutti armati, et le donne benvestite, et molti Turchi, et anche molte donne Turche metono al altare degli baiochi li quali giovano al Piovan e loro niente. Uso nella festa di Santa Anna di dire doi Messe secondo che mi ha concesso Santo Offitio per ordine di loro Eminenze conforme si sol concedere agli altri missionarii, essendo anche necessità grande per essere il luoco dela santa luntano dalla città da otto miglia incirca et non potendo in quel giorno tutto il popolo venire là, et essendo anche nella città festa conforme è là in quel luoco ove ha hauto la Santa la sua chiesa. Per questa necessità son solito di dire due messe à gloria di Dio et di questa Santa senza però pigliare nella prima messa la ablutione. Quando non son impedito dalli Turchi fò la predica tutte le Domeniche, e tutte le feste del’anno ò vero quando non vò alle ville à comunicare qualcheduno. Insegno tutti gli putti di Christiani che si trovano in questa Città insegno la dottrina et à cantare la messa per anime degli morti quando ce necessità.

La Chiesa di Prisren ha 4 parocuratori hora ce son tre solamente essendo uno passato di questa alla meliore. Ha di picula chiesa da trenga ò più zappe di vigne la quale fruta da 15, ò 20 cavali di vino, li quali vendendo gli fanno mille e 500 /ò/ 600 baiochi, li quali mi bastano à mantenere il cavallo, et il servitore. Queste vigne son lasciate per l’anima alla Chiesa nel tempo di quei Christiani che erano di facultà abundanti. Hora questi adesso che sono poveri sono per molti datii imposti senza legge per cagione delle guerre, e perciò rinegano povereti, come dissi di sopra e queli che rinegano molto piangono la fede d’haverla [f. 372^r] perduta.

Sarrebbe di grande utile spirituale à mandare indulgenza di remisione di peccati, chi si confessa e comunica in quel luoco, et in quel giorno di Santa Anna, essendo molto devoti d’essa Santa. Io ogni anno porto in dono un buccale d’aquavita al Turco il quale è Signore di quel luoco oltre che pagare alli scoafieri d’esso il vino. In tutto non mi basta in quel giorno 130 baiochi per pagare. Et questa canaglia molto amano l’aquavita (il bucale della quale si paga 35 baiocchi) bevendo, et mangiando questi tutta la notte, la matina si trovano agravato lo stomaco dal vino et dal cibo per la indigestione et essendo aquavita cuosa caldissima fà dislegerire et tutto questo presente che fò, non per altro se non che ci lascino in quel giorno fare gli nostri quietamente sacrificii. É ben vero che in questi Paesi ce abundanza non poca di vitto, ma quelo che sopportano gli poveri Christiano dagli Turchi non si puole humanamente esprimere, non per altra cagione se non che si facino Turchi tenendo che noi tutti andiamo (quelo che à loro acade) à casa del diavolo. Et quando per qualche impositione, o agravio non trovano i Christiani essendosi nascosti, currono alla chiesa, e metono in prigione il povero Piovano, io anche di questi imprigionati son stato da 4 o 5 volte ligeto et incatenato per gli Christiani essendo casi uso in questi maledetti paesi. Gli Christiani però non me lasciano molto tempo imprigionato ma vengono loro, e si metono in prigione et me cavano, tenendo per vergogna. Et molti piangono quando me menano per compasione essendo uso in Turchia quando menanon in prigione di non menare senza battere queli manigoldi, che menano. Il governatore, il quale si Chiehaia quando veni in questi paesi, la prima volta, me ricercò per havermi non so chi fatto del [f. 372^v] spione, che io venivo dalla Malta, et che son venuto à spiar il paese del Turco, et fossi alhora cascato nelle mani loro sarei sicuramente stato impallato vivo, conforme usar sogliono à fare agli malfatori. Ma alla fine vedendo il male che mi soprastava, pigliai ad usura da un Turco vinti reali ad usura, et andai la notte ad un mio parente Turco molto forte (se fosse vivo non sarebbe male per me in questi paesi) egli portò à quel governatore quindeci reali, e con queli mi sgelò sdegno di quel tiranno con pigliar da esso una ricetta che io possa stare nella Cità liberamente, et mi credino, che se non fosse stato per lui io sarei stato o morto o mi sarei stato di novo colà ritornato. Et anche adesso pago à quel Turco dal quale pigliai queli venti reali cento e ottanta baiochi l’anno ad usura non havendo donde pagare. Et anche son debitore al monsignor don Filippo, vescovo di Nicopoli^[24] da vinti reali come anche ho scritto molte volte al monsignor di beata memoria Inguli et à Gioan Domenico Verusio acciò lo satisfacino con quela puoca carità, la quale mi fù assegnata nella partenza da Roma quando me mandorno in questi travagliosi paesi. Et non se habbino pagato al detto monsignor don Filippo, o non habbino pagato. Et anche bramo di sapere se la Sacra Congregatione mi hà levato o mi corre quela puoca carità annuale, o non mi corre perché son passati gli tre anni per gli quali fù assignata, et non ho hauto infinhora neanche un quatrino non so da che procede essendo il mio procuratore il signor Gioan Domenico Verusio, come sa bene il monsignor Sabbatense. Io non attendo alla vigna di Dio, non solamente non mi a fatta lemosina alcuna da loro Eminenze ma anche levato dal [f. 373^r] sacrificio della Santa Messa. Se io me lodassi da per me lode mia sarebbe nulla. In me bugia nè falsità non trovarano. Credano dunque loro Eminenze ad un loro alievo e devoto servitore, che di notte, e di giorno non perdona alla fatiga in servitio di Dio, con procurare ad inviare queste povere anime a quela beatitudine promessa dal nostro Signore Christo. Et se loro Eminenze non si compiagerano d’assegnare o vero confermare quela lemosina assignatami nella partenza che feci da Roma almeno un puoco, che un pegno di amorevoleza verso un povero missionario et se nulla mi sarà assegnato, mi sarò sforzato di abandonare le mie fatighe et ritornarme colà da loro con licenza però di loro Eminenze, perciò torno a supplicare le loro Eminenze che in visceribus Christi non mi manchi di mandarmi qualche puoco d’aiuto perché mi possa più caldamente affatigare nella vigna di Dio che il tutto sarà quam Deus.

Insino adhora non mi è stata oferta ocasione di mandare le lettere et raguagliare le loro Eminenze delle mie fatighe, essendo qui in un cantone si puol dire del mondo non essendo questa Cità come Belgrado, et altre che venghino gl’huomini da ogni parte, e paese, ma invio le lettere per via di Germania al monsignor nuntio d’essa Germania, et anche quando si vorano compiacere di mandarmi qualche lettera per medema strada si compiagino di inviare perché gli si trovano alcuni mercanti Christiani di Prisren, li quali vano con la lana colà in Germania.

7.  

APF. SOCG, vëll. 264, f. 65^r-v, 72^r-v

Budvë, 4. III. 1648

Gjon Baptista, vikari apostolik për territoret e Shqipërisë, i shkruan kolegjit të kardinalëve nga Budva në prani të ipeshkvit të Sapës, dhe të don Gjergj Bardhit, për të cilin thotë se është futur në mënyrë klandestine në Shqipëri. Në qendër të letrës është plani për të rimarrë Shqipërinë e pushtuar nga turqit, mirëpo siç thotë ai, për shkak të mungesës së ndihmave nga Venedikasit, ata nuk arritën që ta çlirojnë atë nga turqit. Plani kishte qenë që më 24 të muajit të kaluar, d.m.th. të janarit, kryeipeshkvi i Durrësit do të sulmonte Krujën dhe Lezhën me 6 mijë luftëtarë, në qoftë se do të ishte shfaqur armata venedikase, ose nëse Kelmendasit dhe popujt e tjerë në afërsi të Shkodrës do të kishin mbajtur premtimin për të sulmuar Shkodrën në të njejtën kohë. Si pasojë e tradhëtisë, fra Giacomo, dhe fra Ferdinando da Genova, të cilët u sollën para gjykatësit [kadiut], u dënuan me vdekje për rebelim dhe si autorë të lëvizjes së ushtrisë së Krishterë. Ipeshkvi i Lezhës u fut në burg, ndërkohë që murgjit e Shkodrës dhe të Sapës u larguan nga vendi. Në Kotorr gjendet edhe komandanti i përgjithshëm me njëmijë këmbësorë, në pritje të gjeneralit të Dalmacisë dhe të disa galerave dhe anijeve të tjera për të shkuar në Shqipëri, dhe për të përkrahur popujt e Shkodrës, Tivarit, Ulqinit, Lezhës, Krujës etj. për t’u çliruar nga turqit.

Illustrissimo et Reverendissimo Signor et Padron Colendissimo

Speravo apportar migliori nuove à Vostra Signoria Illustrissima medianti la speranza si havea della ricuperatione di Albania, che per mancanza del soccorso dei Venetiani restò fin hora priva dalla liberatione ottomana. Li 24 del passato monsignor arcivescovo di Durazzo^[25] con 6 milla combattenti era disposto assalire Croia, e Alessio se l’armata veneta fosse comparsa ò se li Clementi et altri popoli circonvicini di Scutari havessero mantenuto la promessa di dar assalto à Scutari nel istesso tempo conforme stabilito era tra loro, onde per non esser riuscito conforme intento loro era si retirorono e scopertosi dalli Turchi il tradimento, che gli era bramato, si sollevarano prontamente tutti di Scutari (contro la volontà dell’agà, governatore della medessima città, e contro la volontà del Mufti dottore di Turchi con alcuni altri pigliorono doi frati reformati, che nel ospitio di San …^[26] dimoravano, cioè fra Giacomo, e fra Ferdinando da Genova, quali condussero avanti Cadì giudice, esclamando sian condennati alla morte per ribelli e autori della mossa dell’esercitto Christiano: Aga, e Mufti cognoscendo falsa imputatione offerivano a Cadì molti danari, che li liberasse, ma il Cadì per adutione [f. 65v] di falsi testimonii, e per condiscendere alla petitione del popolo Turchesco li condannò siano impalati, se renegare Christo non volessero, e uditasi si perversa sentenza da quelle benedette anime, cominciorono confessar e predicar publicamente Christo crucifisso per noi, laudar’ il suo santo nome, e biasimare Mahometto, e la sua setta ricordandoli le pene infernali, che preparateli sono, et a se stessi gloria del paradisso che chiedete il martirio hanno da loro sejure. Il primo fra Ferdinando visse sopra il palo hore 6, e legendo la regola di San Francesco sino che resse l’anima al Creatore. Padre Giacomo per spatio di una hora visse dicendo le preghiere e parole mentre lo impalavano. Dopo tre giorni furono levati dal palo, e sepeliti nella Chiesa di Santa Maria Madalena per opera del Aga predetto, che dirubamente li piansse.

Padre Cherubino con alcuni compagni parmi sia fatto prigione per medessimo effetto, e liberato per favore, e protettione della moglie del Sangiaco di Scutari, che hora in Canea si attrova.

Il monsignor vescovo di Alessio^[27] è in prigione e la maggior parte di fratti della diocessi di Scutari, e Sappatense sono fugiti, sino che passino le prime furie di Turchi.

[f. 72r] Qui si ritrova sopraproveditor di Cattaro con mille pedoni, aspettando General di Dalmatia con alquante Galere e Vasseli grossi per andar in Albania à liberar quelli popoli Christiani, che continuamente mandano lettere, che solo si faccino vedere li vasselli, e galere per inanimirli perché tutti contorni di Scutari, Antivari, Dolcigno, Alessio, Croia, e altre città pigliassero le armi contro li Turchi, che tremano di paura, e riconsolare quelli di Antivari hanno mandato famiglie, e robbe fuori della città verso la ….^[28] Questa sera fa marchiata predetto sopraproveditor con seguito di tutto Monte Negro. Per fine me racomando à Vostra Signoria Illustrissima baciandoli affetuosamente le mani.

Budua li 4 marzo 1648.

Di Vostra Signoria Illustrissima

Et Reverendissima

Devotissimo et obligatissimo Servitore

Giovani Battista Vicario Apostolico

Monsignor Sappatense^[29] è qui,

e Don Giorgio Bianchi occultamente

è entrato in Albania

f.  72^v ka shërbyer si mbështjellëse e jashtme e letrës, kështu që në të janë ca të dhëna të përgjithëshme për përmbajtjen e letrës.

[f. 72^v] Budua 4 Marzo 1648

S. Vicario Apostolico

Del martirio di S. Giacomo e S: Ferdinando da Genova Missionari in Albania, missionari di S. Francesco impalati da Turchi sotto pretesso che fussero trata causa che li Christiani assediassero Croia e perche non volsero rinegar la fede, e che l’Aga di Scutari li piante diretamente havenda prima cercato di liberargli.

Che il Padre Cerubino prefetto essendonato stato fatto prigione e stato poi liberato, per alcuni favori e li Turchi tengono ….^[30] prigione … ^[31] d’Alessio e tutti li Preti della Diocesi di Scutari, e Sappatense sono fuggiti.

8.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 20^r-21^v

1650^[32]

Kryeipeshkvi i Ohrit, i përfaqësuar në Kongregatën e Shenjtë me anë të don Pietër Bogdanit, nipit të tij, paraqet nevojën e madhe shpirtërore të popullsisë së dioqezave të tij. Në territoret e Prishtinës, Trepçës, Scegieci,^[33] Kratovës, Malit të Zi, ka shumë katolikë, por për shkak të mungesës së famullive, ekziston rreziku që të kthehen në skizmatikë (kupto: në fenë ortodokse serbe). Personat që mund të vijnë në këto poste famullitarësh janë: për Prishtinën, don Gjin Bardhi, nxënës dhe prift, 40 vjeç, që për një kohë të gjatë i ka shërbyer kryeipeshkvit Bardhi të Tivarit; për Monteneron^[34] don Gjergj Mazreku, shqiptar, prift 35 vjeç, që ka shërbyer si famullitar në Sapë; për Scegieci don Gjon Damussi, shqiptar, prift 30, i cili ka shërbyer si famullitar në Segiecci dhe si përkthyes për misionarët françeskanë; për Kratovën don Stefani nga Kratova, prift 40 vjeç, i ka shërbyer për shumë kohë kryeipeshkvit Bardhi dhe për Trepçën, at Bernardino da Montenero, françeskan 35 vjeç, që ka studiuar në Bari.

Havendo Monsignor arcivescovo di Ocrida^[35] rappresentato alla Sacra Congregazione per mezzo di don Petro Bogdani suo Nipote l’estremo bisogno spirituale de popoli suoi diocesani, e delle anime commesse alla di lui amministratione, piaque alla medesima Sacra Congregatione di deputare il signor cardinale Capponi à sentir meglio, et ad essaminare le supposte necessità per potervi con oportuni rimedii diligentemente provedere.

Onde Sua Eminenza con particolar premura applicò al negotio et havendo tenuto un Congresso con sodetto don Pietro e col Secretario di detta Sacra Congregatione, sentì che in luoghi di Pristina, Trepcia, Scegieci, Cratovo, e Montenegro ne quali si ritrovavano molti Cattolici, per mancanza de parochi, si ritrovavano in grandissimo pericolo di rendersi scismatici, ne potendo i cristiani che vi sono per la lor povertà condurvi alcun sacerdote giudicò essere di mestiere che in qualche maniera la Sacra Congregatione medesima vi applicasse.

Fece però Sua Eminenza istanza al detto don Pietro, se per Monsignor Arcivescovo suo zio havesse già mai pensato ad alcun soggetto da applicarvi; et havendo il medesimo risposto che più volte vi havea pensato, mà che per mancanza d’assegnamento non si era già mai potuto esseguire il suo disegno, nominando [f. 20^r]per soggetti habili li seguenti Sacerdoti cioè:

Don Gino Bianchi, alunno e sacerdote di 40 anni, che hà servito lungo tempo l’arcivescovo Blanchi d’Antivari.^[36]

Don Giorgio Massarecchi, Albanese, sacerdote di 35 anni, prattico nelle somme, et hà servito per paroco molto tempo in Sappa.

Don Giovanni Damussi albanese, sacerdote di 30 anni, molto dotto ne casi di coscienza, et hà servito in Segiecci per paroco, e per inteprete de missionari apostolici francescani.

Don Stefano da Cratovo Serviano, sacerdote di 40 anni, hà servito molto tempo monsignor Blanchi sopradetto, del quale fù ordinato sacerdote, è prattico nella theologia morale.

Frà Bernardino da Montenero Serviano, francescano minore osservante di età di 35 anni, hà studiato in Bari, e si è approfittato nelle somme.

Tutti i sopradetti hanno la lingua Serviana, e sono prattichi del paese e costumi de popoli.

Et havendo Sua Eminenza fatta istanza al detto don Pietro, che esprimesse quali di detti soggetti fossero habili à supplire alle necessità de luoghi sopradetti, e più à proposito per ciaschedun luogo, acciò quando la Sacra Congregatione si risolvesse di assegnarvili, e destinarvili missionarii potesse applicare ad ogni luogo uno de soggetti [f. 21^r] più proportionato, et à proposito.

Si disse che per Pristina sarebbe al caso don Gino Blanchi perché essendo stato più volte à predicare, à dir messa et amministrare i sacramenti in detto luogo vi è ben voluto, et egli vi ha molta prattica, e cognitione.

Per Trepcia frà Bernardino da Montenero, perché in detto luogo hà molti parenti, e vi trovarà suma corrispondenza.

Per Scegieci son Giovanni Damussi perché essendo stato ivi interprete de missionarii, è prattico del luogo, e vi è ben conosciuto et amato.

Per Cratovo don Stefano da Cratovo perché essendo propria sua patria vi è molto ben visto, stimato, et accarezzato.

Per Montenero don Giorgio Massarecchi, che per essere giovane rubusto, può meglio di tutti servire alla molteplicità delle ville, che sono in detto monte, in occasione dell’amministratione de sacramenti, et essendo stato più volte per quelle parti, vi è molto prattico.

Tutto questo trattato pensò fin’d’allhora Sua Eminenza di riferire alla Sacra Gongregatione per risolvere ciò che fosse giudicato espediente in servitio di quei poveri popoli Christiani che sotto la tiranide Turchesca si mantengono fin’hora nella fede cattolica, benché aspramente angariati.

Fù detto che con scudi 25 annui per ciascuno, potrebbero mantenersi tutti i sopradetti sacerdoti in detti luoghi.

[f. 21^v] Albania.

9.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 19^r-v, 22^r, 25^r, 26^r

1650^[37]

Në këtë dokument flitet për “Mbretërinë e Serbisë”, për popullsinë e saj (të ndarë sipas feve), për territoret dhe për gjendjen e katolikëve në të. Popujt (kupto: të ndarë dhe të emëruar sipas përkatësisë fetare dhe jo etnike) që jetonin në mbretërinë e Serbisë ishin turqit, skizmatikët (ortodoksët serbë), hebrenjtë, katolikët dhe në disa vende edhe armenët. Katolikët, megjithëse nuk dihet numri i saktë i tyre, ishin në numër shumë më të vogël se skizmatikët dhe turqit, – thuhet në dokument. Territoret kryesore ku jetojnë katolikët janë: Shkupi /Scopia/, Metropoli, Prizreni /Priseren/, Prokupla /Procopia/, Prishtina /Przstina/, Janjeva /Jagnevo/, Novo Brda /Montenovo/, Jagodina /Jagodna/, Vushtrria /Vuciter/, Nishi /Nissa/, Krushevci /Krusovaz/, Novi Pazari /Novopazar/, Leskovci /Lescovaz/, Kratova /Cratova/, Letnica /Letniza/, dhe rrethinat, sidomos në Ovçe Pole /Ovce Poglie/, Kosovë /Cossovo/, dhe Karadak /Montenero/.

Il Regno di Servia à abitato da molte sorti di genti, cioè Turchi, Scismatici, Hebrei, et cattolici, et anco in alcuni luoghi Armeni. Li cattolici sono in molto minor numero che li scismatici, et anco che li turchi. Le città et luochi principali ove habitano li cattolici sono li seguenti: Scopia, Metropoli, Priseren, Procopia, Pristina, Jagnevo, Montenovo, Jagodna, Vuciter, Nissa, Krusovaz, Novopazar, Lescovaz, Cratova, Letniza, circonvicini, ove pure vi sono di molti cattolici, et in particolare in Ovce Poglie, Cossovo, et Montenero.Il numero preciso di detti cattolici non si può sapere se non dal pastore nell’atto della visita. Io tengo però che sijno in molto numero, et inculti come che vi siino solo il vicario don Marco Babich, et quattro ò cinque altri preti in regno tanto grande. Di tutti li luochi sopradetti erano le chiese, cathedrali cioè Scopia metropoli et Prisiren chiamata Ulpiana anticamente, et Procopia Meriona detta.

In questo Regno si può assegnare à miracolo di Dio l’essersi conservata una minima scintilla della reliquie del Christianesimo poiché doppo l’esser stato occupato dalla casa ottomana mai ha havuto pastore mà sempre raccomandato à forastieri, cioè alli arcivescovi d’Antivari,^[38] da qualli per la distanza de paesi, et per le difficoltissime et pericolose strade ò mai, à rarissime volte è stato visitato, et per consequenza manenti alla salute eterna. Che però per rimediare à tal rovina, et impedire la totale distruttione di tutti li cattolici di detto regno, la Sacra Congregatione de Propaganda Fide l’anno 1643 si risolse di darli prelato proprio, et havendo eletto il padre Giovanni Possega, esso avanti alla sua espeditione fù chiamato da Dio à miglior vita. Per il che l’anno 1647 elesse detta Sacra Congregatione il padre Rafaele Croato, quale partito da Roma con titolo d’arcivescovo d’Ocrida,^[39] et administrator della Servia non li bastò l’animo d’entrarvi per non esser nationale, ma fermatosi à Zara, ivi rese l’anima al suo creatore. Avanti l’elettione del padre Possega, monsignor don Pietro Massarecco fece per alcuni anni la sua residenza in Prisiren con tutto che fosse arcivescovo d’Antivari, et ciò fù di grandissima pietà alla Servia, nè li fù difficile habitar in Prisiren essendovi patrioto.

Hora la conclusione è che vuole mantener li cattolici, et ridurre ancon delli [f. 19^v] scismatici alla santissima unione è necessariissimo à detto regno un pastore, per il meno quale vedendo vicino il luogo non fugga mà diffenda le povere pecorelle dalla sua rabbiosa bocca, che però come ci insegna l’esperienza non bisogna che tal pastore sii d’altra natione, ma della Slava, et delli soggetti al dominio turchesco per scansare l’infiniti incommodi che in altre maniere indubitamente ne devono seguire, ò per sospetti turcheschi, ò per mala inclinatione delle nationi diverse che sogliono haver l’una contro l’altra. Et è necessario assegnare à detto prelato una soventione moderata con quale possa vivere, et incontrare l’oppressioni turchesche come era stata assegnata alli sopranominati monsignor Rafaelo et padre Possega.

In questo tempo e congiunture non si trova soggetto in tutte quelle parti che sii meglio qualificato, et habbi meglio li requisiti à tal carrica, persona meritevole è stato proposto à questa Sacra Congregatione da monsignor arcivescovo di Sofia^[40] del quale come apunto tale esso padre Francesco da molti anni è vicario in spiritualibus generale, et ha essercitato molte volte lodevolmente le cariche di governo nella sua religione: come di custode due volte, et di guardiano molte volte. Esso è persona di gran modestia et costumi gravi di religiosi, e molto destro nel trattar con Turchi, et altre barbare genti (il che è di gran rilievo) è ben nato, et prattico di molti linguaggi, et in somma il meglio per hora si possi ritrovare, che però come tale è proposto da detto monsignore, et molto desiderato dalli Serviani, et in particolare da vicario generale don Marco Babich, come appare da sue lettere quali devono essere in secreteria.

Li confini di questo regno sono la Bulgaria à levanto, la Ungaria à tramontata, la Bosna à maestro et ponente, l’Albania à mezzogiorno.

Quanto poi al numero delli hospitii, che la missione delli padri riformati potranno in Servia fondare per hora non si può determinare diffinitavamente, ma attesa la spatiosità del paese et competente numerosità delli cattolici si spera che in breve tempo potranno fondare 4 ò 5 hospitii. Il tutto sta nelle mani di Dio.

Per lunghezza sarà il regno di Servia intorno à 200 miglia e di larghezza 150.

 [f. 22^r] Prisren confina con l’Albania.

Scopia e verso la Bulgaria.

Procopia verso il Danubio.

In tutta la Servia saranno 15.535 anime cattoliche.

10.  

APF. SOCG, vëll. 266, f. 39^r-v, 55^r-v

Kelmend, 8. V. 1652

Letër e shkruar nga Fra Benedetto Trivisano, misionar minorit, dhe zëvendësprefekt i misioneve të Shqipërisë. Në Kelmend, nga ku shkruan letrën, ai gjendet së bashku me at Giacinto di Sezza dhe fra Francesco Maria di Urbania, për të vazhduar punën në misionin. Ai flet për gjurmë të pakta të krishtërimit katolik ndër banorët e këtyre zonave. Janë të pagëzuar, shkruan ai, dhe tregojnë bindje dhe devotshmëri ndaj Kishës së Shenjtë Romane, por janë krejt të paditur për të gjitha sakramentet e tjera, dhe për të gjitha normat e ligjit, si të atij natyror ashtu edhe të atij hyjnor. Magjitë, supersticioni, vëzhgimet e rreme, thirrjet e djajve, dhe gjëra të ngjashme nuk konsiderohen si mëkate nga popullsia kelmendase, të cilët nuk dinë të nderojnë as Zotin dhe as shenjtët. Ata besonin që secili në fenë e vet mund të marrë shpëtimin hyjnor dhe nuk e konsideronin mëkat të bënin be të rreme për Zotin, apo për shenjtët: konsideronin mëkat vetëm benë e rreme të bërë në kishë, ose mbi djepin e një foshnjeje, që për ta përfaqsonte Gjon Pagëzorin, të cilin e nderonin më shumë madje se edhe vetë Zotin. Festat i mbajnë sipas riti grek, shkruhet në letër, dhe në mënyrë shumë supersticioze. Më tej jepen edhe shumë hollësi të tjera si p.sh. ata nuk presin shumë arsye për  të ofenduar prindërit e tyre, nuk e konsiderojnë urrejtjen si mëkat, kur vritet dikush e paguajnë gjakun me gjak dhe këtë gjë nuk e konsiderojnë mëkat, marrëdhëniet intime të parregullta nuk konsiderohen mëkat e shumë të tjera.  

Eminentissimi Padri

Devono sapere l’Eminenze Vostre Reverendissime qualmente, entrati io infrascritto col padre Giacinto di Sezza, et frà Francesco Maria di Urbania nelli Clementi, per introdurvi la missione, et per consequenza il culto divino non potessimo scorgere in queste genti se non qualche piccolissimo vestigio di Christiano catholico: cioè che essendo battezati professavano obedienza, et devotione alla Santa Romana Chiesa, essendo poi ignorantissimi di tutti li sacramenti, et di tutti li precetti della legge, et naturale et divina.

Li sortilegii, superstitioni, osservationi vane, invocationi de demonii, et cose simmili non tenevano per peccato alcuno; non sapevano adorar Iddio, nè li suoi Santi; Non sapevano, che la fede Christiana catholica fosse necessaria per salvarsi, ma credevano, che ogni uno nella sua fede si potesse salvare, tanto il Turco, et scismatico, quanto il buon Christiano. Non sapevano che fosse peccato il giurar solamente oretenus falsamente per Dio, et per li santi, ma solo pensavano, che fosse peccato giurar il falso in chiesa, ò sopra qualche fanciulo in culla, rappresentandoli quello san Giovanni Battista, stimato da loro, quasi più che l’istesso Dio, non sapevano, che cosa sii voto, non sapevano che sii pecatto il bestiamiare.

Le feste osservavano tutte alla Greca, et anco molto superstitiosamente. Non hanno stimolo alcuno la maggior parte di ingiuriare li loro parenti. Non tenevano che l’odio, etiam mortale fosse peccato alcuno. Non tenevano ne possono tenere, che quando è stato ammazzato alcuno, sii peccato il pagar quel sangue con l’uccider un’altro della parte contraria con tutto, che il primo fosse stato ucciso cum moderamine inculpatae tutellae. La sodomia con la propria moglie, con maschio, la bestialità, la molitite, o pollutione volontaria, li toccamenti disonesti, li bacci, et in somma ogni altra spetie di disonestà, et libidine era tenuta da loro per niun peccato, eccettuata la copula con con (sic!) donna non propria. Il repudio era da essi stimato lecito, et così il maritarsi con donna repudiata; anzi se alcuno rapiva la moglie legitima d’un altro affermavano con giuramento, che solo stimavano, che fosse peccato il rappirla, ma poi che era rapita non tenevano, che fosse peccato alcuno usarla come moglie propria, et così se ne stavano in buona conscienza; ne tenevano che fosse peccato il solicitare la donna d’altrui, mentre non si seguiva la copula. L’informar altri di qualunque sorte d’infamia non si stimava per peccato alcuno. Il desiderare la donna, ò robba d’altri, il mangiar carne il Venerdì et Sabbato, quasi da tutti si teneva per lecito.

La quaresima era osservata, et senza digiuno solo da quelli, che volevano communicarsi il giorno di Santa Croce di Maggio nel qual giorno veniva il prete, et li communicava senza alcun segno di penitenza, ne confessione, quantunque fossero gravissimi peccatori, ò fanciuli anco minori di sett’anni, purché ogn’uno li dasse un Baoco, et il detto prete battizava indiferentemente così il figluoli de Turchi, come delli Christiani, purché li dassero 6 baochi per cadauno, et no gli si dando li lasciava senza battizare. Qui niuno sapeva, che il battesmo fosse necessario ad salutem, ma solo tenevano, che fosse male non esser battezzato, non sapendo però, che altrimente non si può l’huomo salvare.

Il sacramento della confirmatione è totalmente ignoto. Il sacramento della penitenza non è stato alcuno fin al nostro ingresso che habbi saputo, ch’è necessario post lapsum, pensando loro poter conseguir la remissione de peccati, etiam in statu peccati col far qualche buona opera, come qualche ponte, ò simili. Et sic avanti al suo ingresso sono tutti morti impenitenti. Nell’eucharistia non era alcuno, che sapesse contenervisi il figlio di Dio, ne mai era stata data ad alcuno l’estrema ontione, ne era conosciuta per sacramento. Niuno ò pochissimi sapevano fare il segno della Sancta Croce, ne sapevano che Dio fosse trieno, et uno ne che la seconda persona se fosse incarnata, et fatta huomo, ne sapevano cosa alcuna circa li misterii della anima redentione. [f. 39v] Non sapevano, che Nostro Signore, sii appassionato, et morto per noi, ne che sii risuscitato, ne che sii salito in cielo, ne che habbi mandato lo Spirito Santo, ne che Maria, nostra Signora sii Madre di Dio, ne che sii nostra avocata, ne che tutti hanno finalmente à risusciatare, ne che Giesù Christo hà da giudicare li vivi, et li morti. Quasi tutti dubitavano, che l’anima fosse mortale, et in somma sono cose horribili da sentire la gravissime miserie spirituali di queste misere genti.

Hora Eminentissimi Padri, vedano l’Eminenze Vostre quanto habbiamo d’affaticare per sradicare tante velenose, et pungenti spine da questa vigna del Signore mai più stata coltivata da 200 anni in quà. Le genti quanto sono valorose, et forti, altrotanto sono crudeli, et barbare, et perciò con grandissima difficoltà si possono ridurre à mutar li loro fieri costumi, et intentarli in piante migliori. Con tutto ciò lodo la divina misericordia, che per 17 mesi, che stiamo trà di loro hanno fatto maggior mutatione di quello, ch’io mai potevo credere, et danno segno di sempre voler migliorare.

Procuriamo d’indubiarli à poco, à poco conforme alla loro capacità, et procuramo ch’imparino à viver bene piùtosto dalli essempii della vita nostra, che dalle parole. Nel principio non ci stimavano punto, ma à poco, à poco hanno incomminciato ad haverci in molto credito. Ci promisero di farci una casettà, et chiesuola (non essendovi chiesa alcuna) mà la casa non ce la fecero, siché io per non dar al demonio occasione d’impedir la restauratione della missione, quale hà grande dipendenza da questo luoco io mi rissolsi di lavorare con mie proprie mani, et con aiutato dal mio chierico secolare, et dalli miei compagni, finalmente doppo gravissime fattiche al dispetto del diavolo, mondo et carne piantai la missione, facendo da noi stessi la casetta, et quest’anno con l’aiuto del Signore et delli Clementi, se li persecutori ci lasciano vivi, faremo la chiesa poverella, mà in queste parti pretiosa. Si sono convertite molte scismatiche, et anco alquante persone della setta mahometana. Quelli c’havevano due mogli hanno incomminciato à separare quella, che non è legitima, et molti altri frutti, ch’io taccio va facendo giornalmente la missione, et maggiori col tempo si sperano.

Li Clementi, quali ignorantemente più tosto che malitiosamente hanno ripudiato le loro mogli, et pigliano altre, ò han pigliato le ripudiate, ò vero se ve n’è anco alcuno, che l’habbi rapite, prostrati in terra con ogni humiltà, et somissione, supplicano à Sua Beatitudine, che li vogli benignamente concedere, che possino star con esse, poi che son sempre stati in buona conscienza ne hanno pensato di peccare, et se quelli che l’han rapite han havuto stimolo di peccato, tal stimolo non è stato inquanto alla cohabitatione, ma solo in quanto all’atto della rapina siché suffragandoli la loro buona conscienza causata da tanta ignoranza, et anco che essendo persone povere, et havendo fatto con esse molti figlioli, non possono separarle senza gravissimi incommodi, et à questa natione insoportabili. Vi sono pure alcuni altri, quali doppo la morte delli fratelli si son maritati con le cognate, affermando pur essi con giuramento, che in quanto alla cohabitatione, et copula non sappevano, che fosse peccato alcuno. Supplicano donque tutti humilissimamente per tal concessione. Potressimo forsi servirsi d’un caso simile, poiché in Gaasi uno haveva [f. 55r] preso la cognata per moglie, et stava in buona conscienza, nè fù scritto à cotesta Sacra Congregatione quale rispose che si doveva lasciar nella sua buona conscienza con tutto ciò supplico l’Eminenze Vostre farci avvisare di come habbiamo da portarsi in questi casi. Metre io con tale fine li bascio le sacre porpore, et me li offero perpetuo, et infatigabil servo nelle missioni.

Clementi, li 8 maggio 1652

Dell’Eminenze Vostre Reverendissime

Servo humilissimo

Fra Benedetto Trivisano,

Minore osservante riformato missionario

et viceprefetto delle missioni d’Albania

[f. 55v] Fra Benedetto Trivisano,

Minore osservante riformato missionario

et viceprefetto delle missioni d’Albania.

11.  

APF. SOCG, vëll. 220, f. 533^r-v, 542^r-v

Novo Bërd, 2 janar 1653.

Duke parë që “Mbretëria e Serbisë”, e cila tashmë prej shumë vitesh nuk ka pasur një bari shpirtëror dhe për këtë shkak ka pësuar shumë dëme të shpirtërave katolike, kleri katolik ishtë mbledhur së bashku dhe kishte shkruar një letër të nënshkruar nga Pjetër Leçiqi. Në emër të klerit dhe të popullit ishte kërkuar një prelat kombëtar, që flet një gjuhë që e respektojnë të gjithë, dhe që i nënshtrohet të gjithë bashkarisht, së pari vikari, së dyti Pjetër Leçiqi që ishte famullitar i Monte Novos, dhe don Andrea Bogdani që kishte qenë famullitar në Prishtinë, dhe që në kohën kur është shkruar letra e mëposhtme ishte kryeipeshkv i Ohrit. Kishin propozuar at Françesko Soimiroviqin nga Çiprovaci, dhe ai ishte emëruar vërtetë. Problemet kishin filluar kur at Françesko Soimiroviqi kishte ardhur në vend, në postin e tj: ishte pritur mirë si nga klerikët e lartpërmendur ashtu edhe nga katolikët e vendit, por ai kishte filluar grindjet me klerikët aty në lidhje me hapësirën e influencës. Kundër don Adrea Bogdanit p.sh. kishte thënë që atij i takonin të gjithë katolikët. Pjetër Leçiqi kërkon nga Kongregata për Ungjillizimin e Popujve të zgjidhet kjo situatë e pakëndshme e këtij krijuar nga sjellja e Françesko Soimiroviqit, sjellje që e ka cënuar edhe atë vetë personalisht në zbatimin e detyrës së tij si klerik.   

Eminentissimi et Reverendissimi Signori padroni miei colendissimi

Trovandosi questo regno di Servia, già tanti anni privo del pastore spirituale et vedendo noi altri parochi, che sucederano molte inconvenienze et danno, delle anime catholiche, si congregassimo insieme col nostro vicario, che era in absentia del prelato fatto dal Eminenze Vostre, per nome don Marco Babich, et scrisimo una lettera con ogni sumissione alle Eminenze Vostre. In nome di tutto lo clero, et il popolo che si degnino concedere un proprio prelato nationale, et dalla lingua per molti degni rispetti, quale sotoscrivesimo tutti unitamente, primo vicario, secondo io che ero come adesso paroco di Monte Novo, et il Signor don Andrea Bogdani che era alora paroco in Pristina et adesso arcivescovo di Hohrida in Bulgaria,^[41] nominando per nome padre Fra Francesco Soiimirovich da Chiprovaz, come crediamo che sopradetta lettera si conserverà nella Secreteria dell’Eminenza loro; et fra breve tempo si degnirono l’Eminenze loro concederci sopradetto padre per prelato et pastore di queste anime bisognose. Arrivato qui lo accetassimo tutti unicamente con grandissimo aplauso et gubilo di cuore quanto noi tanto il popolo catholico. E facendo la visita detto monsignore et già venuto al fine comparse detto monsignore don Andrea Bogdani fatto arcivescovo di Ochrida in Bulgaria e cominciò à dir contro nostro Monsignore che a me tocano tutti questi cattholici, et non à lui, et fra molto tratare fra di loro ebero determinatione presente me, et il parocho di Procopi et Monte Negro di restare di acordo di non far nisun di loro veruna functione vescovale fino che servano all’Eminenze loro, à chi sarà da loro ordinato che facia, et che tutti dua si ritirino for di questa diocese per non dar scandalo à questo clero fra Francesco Vescovo di Prisren for di questa diocese, et il monsignor don Andrea non stette di acordo ma restò ocupando parochia di Jagnievo, et di Pristina facendo tutte le funzioni vescovali, quanto in quella tanto for di essa come à Pristina, Trepcia, Novo Pasaro, et altri loghi circonvicini, e dopo venne qui da me à Monte Novo.

[f. 533^v] Intrato in casa parochiale subito cominciò à dire contra detto monsignor Francesco molte cose, quale non puosso metere in carta, in particolare lo improperava appresso li catholici di haversi abbocato coi Patriarcha di Pech, et mi disse, aparachiate, perché dimani ho da celebrar pontificalmente et da pronuntiare le indulgenze. Io li risposi illustrissimo Signore, come volete fare esendo restatti di acordo con quel altro monsignore di non fare funtione vescovale veruna fino la decisione della Sacra Congregatione perché ancor io pretendo di saper qualche cosa essendo alumno della Sacra Congregatione, benché indegno, et lui subito alterato cominciò ingiuriarme, et scomunicarmi bravando anche di darmi bastonate, confermando posso scomunicare à te, et al tuo vescovo, et tutto questo li prova li suo nepote, che possa fare, che Dio facia, che li passi bene, sua ambitione facendo giornalmente tanti scandali, gli risposi vi prego monsignore non fate questi scandali perché sapete bene, dove siamo in che paiese, stante lite pendente fra di voi, et lui subito celebrato pontificalmente partito di qui andò à Jagnievo mandandomi à dietro una scomunica late sententiae, quale l’mandata al monsignor di Prisren che la vedi, et la mandi alle Eminenze Loro, et la altra al popolo che mi debiano pigliare tutte le spoglie ecclesiastiche, et scaciarmi dalla casa parochiale, et il detto popolo per rispeto del sacerdotio non fece et per lo servitio fatogli tanti anni in ogni ocorenza in particolare al tempo della peste. Lui manda suo nepote administrare i sacramenti et io sto cosi sospeso ecco terzo messe con grandissimo scandalo quanto dei catholici tanto dei scismatici, et dalle altre natione, burlandosi di similli nationi et tutto questo fa per mero interesse, volendo occupare questa parochia come quella di Jagnevo, et pigliare totale jus di monsignor di Prisren, perciò io adesso cosi decrepito et vechio suplico l’Eminenze loro, prostrato in [f. 542^r] terra con lacrime, chiedendo provedino à simil inconvenienze, et mi facino giustitia perché son privo della mia parochia dandoci ordine quanto à noi tanto al popolo à chi dobiamo obedire, et tenire per pastore et qui per fine bagio humilmente le porpore dell’Eminenze loro.

Novo Monto li 2 Gennaro 1653.

Di Vostre Eminenze Reverendissime

Umilissimo Servitore

Pietro Lechicich alunno Pontificio

Paroco di Monte Novo^[42

********************************

Referencat:

^[1] Nga këto vite, ne kemi edhe 289 dokumenta tjerë të nxjerrë po nga Arkivi i Propagda Fide.

^[2] Në këtë drejtim ka punuar deri diku don Gjergj Gjergji – Gashi, por, katalogu që ne kemi konsultuar në: Archivio de Propaganda Fide, në sallën e studimeve, është mjaft i komplikuar dhe nuk u përmbahet metodave kritike bashkëkohore të punëve të tilla të specializuara. Megjithatë, si punë fillestare është për t’u lavdëruar.

^[3] Në këtë shënim po përmendim disa nga titujt më të rëndësishëm që kemi shfrytëzuar për këtë punim (e që nuk janë cituar në vijim), pa përmendur gjithë burimet dhe literaturën në gjerësi: Ermanno Armao. Località, chiese, fiumi, monti e toponimi varii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale. Pubblicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso facsimile della carta). Seconda Serie. Politica-storia-economia XXVI. Roma: Pubblicazioni “dell’ Istituto per l’Europa Orientale”, 1933-XI; Eusebius Fermendžin. Acta Bosnae potissimum eclesiactica cum insertis editorum documentorum regestis ab Anno 925 usque ad Annum 1752. Monumenta spectantia Historiam slavorum meridionalium/, vëll. XXIII. Zaggrabiae: Edit Academia Scientiarum et Artum Slavorum Meridionalium, 1892; Injac Zamputi. Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII. Vëll. I, (1610-1634); vëll. II, (1634-1650). /Universiteti Shtetëror i Tiranës. Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë. Burime dhe materiale për historinë e Shqipërisë. 3; 3/II. Tiranë, 1963-1965; Jovan Radonić. Rimska Kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Posebna izdanja, knjiga CLV; odeljenje društvenih nauka Nova Serija, knjiga 3. Beograd: Srpska Akademija Nauka, 1950; Leonardus Lemmens O.F.M. Hierarchia Latina Orientis 1622-1922. Mediante S. Congr. De Propaganda Fide. Instituta (Pars I). Në: Orientalia Christiana, vol. I, nr. 5. Roma: Pontificio Istituto Orientale, 1923, vëll. I, nr. 5,  bleni 5, f. 225-295 [olim 1-71]; Iulio-Augusto 1924, vëll. II, nr. 4, bleni 10, f. 265-320 [olim 1-56]; Luigi Marlekaj. Pietro Bogdani e l’Albania del suo tempo. Con la riproduzione fotografica di centotrentadue documenti. Palo del Colle – Bari: Liantonio Editrice S.n.c., 1989; Marko Jačov. Le Missioni cattoliche nei Balcani durante la guerra di Candia (1645-1669). Studi e Testi, 352, 353, vëll. I-II Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1992; Marko Jačov. Le Missioni cattoliche nei Balcani tra le due grandia guerre: Candia (1645-1669); Vienna e Morea (1683-1699). Studi e Testi, 386. Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1998; Odette Marquet. Pjetèr Bogdani. Letra dhe dokumente nga Arkivi i Kongregatës “de Propaganda Fide” si dhe nga Arkivat Sekrete të Vatikanit. /Mendimi Shqiptar/. Shkodër: Shtëpia Botuese “At Gjergj Fishta”, 1997; Peter Bartl. Quellen und Materialien zur albanischen Geschichte im 17. und 18. Jahrhundert. I. Aus dem Briefwechsel des Erzbischofs Vinzenz Zmajević. Albanische Forschungen 15. II, 1, Wiesbaden: In Kommission bei Otto Harrassowitz, 1975; i njëjti: “Notitie universali dello stato di Albania, e dell’operato da Monsig.r Vincenzo Zmaieuich Arcivescouo di Antiuari Visitatore Apostolico dell’Albania.” 2. Nachtrag zum Briefwechsel Vinzent Zmajevićs. Albanische Forschungen 20. München: Dr. Dr. Rudolf Trofenik, 1978; Shan Zefi. Islamizimi i shqiptarëve gjatë shekujve. Prizren: Drita, 2000.

^[4] Gjatë kërkimeve tona dy-vjeçare, kemi vjelë material dokumentar burimor për disa vëllime në vijim, që do të ishte mjaft e dobishme të botoheshin si një seri e veçantë!

^[5] Collegium de Propaganda Fide.

^[6] Ipeshkv i Shkodrës ishte Franciscus Cruta më 10. IX. 1640-10. III. 1645. Shih Patritium Gauchat. Hierarchia Catholica Medii et recentioris Aevi sive Summorum Pontificum, S. R. E. Cardinalium, ecclesiarum Antistitum series e documentis tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita. Volumuen Quartum. Pontificalis Clementis PP. VIII (1592) usque ad pontificatum Alexandri PP. VII (1667). Monasteri 1935, vëll. IV. f. 307; Daniele Farlato. Illyrici Sacri. Tomus septimus. Ecclesia Diocletiana, Antibarensis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis, cum earum sufraganeis. Auctore, D. Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jacobo Coleti olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti. Superiorum permissu, ac privilegio, 1817. /Ribotim fototipik i të nëntë vëllimeve u bë nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit. Botuar nga Arbi Ltd. Prishtinë, 2004/, vëll. VII. f. 327; Gjush Sheldija. Kryeipeshkvia Metropolitane e Shkodres e dioqezat sufragane (shënime historike), (Shkodër, 1957-1958), f. 65, shënon se ipeshkv i Shkodrës ishte Françesku Kruta nga Budua dhe vdiq në vitin 1645; Pius Bonifacius Gams. Series episcoporum ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro Apostolo a multis adjutus. Ratisbonae, 1873, f. 418.

^[7] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Franciscus de Leonardis, nga Trogiri i Kroacisë, më 28. XI. 1644-1. XII. 1646. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 126-130; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 394.

^[8] Ipeshkv i Drishtit ishte Hieronymus Lucichius më 3. III. 1636-2. I. 1648. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 176; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 248; Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 77, emrin e ipeshkvit të Drishtit e shënon: Hieronimi Çuçich nga Varen i Bosnjes. Si datë të vdekjes shënon: 2. I. 1648, këtë datë e shënon edhe P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 406.

^[9] Ipeshkv i Shasit dhe i Shkodrës ishte Gregorius Frasina de Novarra më 10. IX. 1646-6. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 307; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 418; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 327-328. Edhe D. Farlati shënon si ipeshkv të fundit të Shasit, Thoas-in, në vitin 1530; Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 65, ndërsa f. 79, shënon: “këtu (1530) merr fund vargu i ipeshkvive të Shasit sepse tashti bashkohet me Shkodër.”

^[10] Ipeshkv i Ulqinit ishte Gregorius Frasina de Novarra më 10. IX. 1646-6. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 307; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 418; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 259-261, emrin e fundit të ipeshkëve të Ulqinit D. Farlati e shënon Andreas-in në vitin 1558; ndërsa Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 78, shënon “1571. Gjon Bruno administrator. këtu merr fund vargu i ipeshkvive të Ulqinit.”

^[11] Në margjinë është shkruar: “Nell’Ibalia si dà solo 15 scudi perché è più fertile et non è tanto oppressa dai Turchi.”

^[12] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

^[13] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi i lëshimit të dokumentit.

^[14] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

^[15] Mos vallë ky zakon ka diçka të ngjashme me “të shtunën e të vdekurve” që mbajnë sot e kësaj dite ortodoksët? Sipas Plasarit, gatuhet grurë i zier me arra e rrush të thatë. Shih Aurel Plasari. Rrëmbimi i Europës, Tri Esse. Tiranë: Shtëpia Botuese 55,  2005, f. 100.

^[16] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Joseph Maria Bonaldus, nga Zara e Kroacisë, më 10. IX. 1646-14. VII. 1655. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 130-132; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 394, si datë të vdekjes shënon 27. XI. 1653!

^[17] Papa Urbanius VIII, /Maffeo Barberini, nga Firenca/, ka pontifikuar më 6. VIII. /29. IX/. 1623-29. VII. 1644. Shih Claudio Rendina. I Papi e storia e segreti. Delle biografie dei 264 romani pontefici rivivono retroscena e misteri della cattedra di Pietro tra antipapi, giubilei, conclavi ecumenici. Roma: Newton & Compton editori. Biblioteca de “Il Messaggero”, 2004, vëll. 2, 681-687, 833.

^[18] Terza.

^[19] Quarta.

^[20] Quinta

^[21] Ipeshkv i Ohrit Andre Bogdani ishte më 27. II. 1651-20. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; Daniele Farlati. Illyricum Sacrum, Tomus Octavus ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Achridensis, et Ternobensis cum earum suffraganeis, auctore Jacobo Coleto olim presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, superiorum permissu ac privilegio, 1819, /Ribotim fototipik i tetë vëllimeve, u bë nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit. Botuar nga Arbi Ltd. Prishtinë, 2004/, vëll. VIII, f. 201-202; Gaspër Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj. Ferizaj, 1992, f. 217; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 392.

^[22] Sesta

^[23] Settima

^[24] Ipeshkv i Nikopolit ishte Filipus Stanislaus më 6. I. 1648-19. II. 1657. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 259; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 109.

^[25] Ipeshkv i Durrësit ishte Marcus Scura, nga Kruja, më 10. IX. 1640-27. VIII. 1657. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 179; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 381. Sipas P. Gauchat, Mark Skura, palliumin  e ipeshkvit e merr më 8. X. 1640; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 406.

^[26] E palexueshme.

^[27] Ipeshkv i Lezhës ishte Benedictus Orsini (Ursinus) më 21. VI. 1621-6. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 77; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 392; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 393.

^[28] E palexueshme.

^[29] Ipeshkv i Sapës ishte Simon Suma më 27. V. 1647-29. V. 1673. Shih Gaspër Gurakuqi. Dieçezi i Sapës, 1291-1941. Shkodër, 1943, f. 4, i njëjti: Sapa e djoçezi i Sapës. Shkodër, 1929, f. 48; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 416, si datë të vdekjes shënon vitin 1655!; Gj. Sheldija. Kryeipeshkvia…, f. 111; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 288-289.

^[30] Nuk lexohet pas restaurimit të dokumentit.

^[31] Nuk lexohet.

^[32] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

^[33] Shegjec! /Shën Gjergj (sic!)/.

^[34] Mali i Zi i Kosovës.

^[35] Ipeshkv i Ohrit ishte Raphael Levacovich /kroati Rafael Levaković/, më 27. V. 1647-27. II. 1651. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 200-201; G. Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren…, f. 217; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 392.

^[36] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Joseph Maria Bonaldus, nga Zara e Kroacisë, më 10. IX. 1646-14. VII. 1655. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86; D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 130-132; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 393.

^[37] Në këtë dokument nuk është shënuar vendi e as data e muaji.

^[38] Kryeipeshkv i Tivarit ishte Joseph Maria Bonaldus, nga Zara e Kroacisë, më 10. IX. 1646-14. VII. 1655. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 86;  D. Farlato. Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 130-132.

^[39] Ipeshkv i Ohrit ishte Raphael Levacovich /kroati Rafael Levaković/, më 27. V. 1647-27. II. 1651. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 200-201; G. Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren…, f. 217; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 393.

^[40] Ipeshkv i Sofias ishte Petrus Deodata (Deodatus, Adeodatus) nga Chiprovaci, më 13. II. 1638- 1672. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 319; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 72-74; P. B. Gams. Series episcoporum…,  f. 416.

^[41] Andre Bogdani ishte ipeshkv i Ohrit më 27. II. 1651-20. III. 1656. Shih P. Gauchat. Hierarchia Catholica…, vëll. IV, f. 67; D. Farlati. Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. 201-202; G. Gjini. Ipeshkvia Shkup-Prizren…, f. 217.

^[42] Në f. 542^v  është vula origjinale  Pietro Lechicich. Është prej dylli, e shtypur në letër.

Nga Behar GJOKA*/

Kapërcimi i sprovës, së rileximit të prozës kuteliane, jep dorë për të përthithur ngjizjen e veçantë letrare. Nëse proza e këtij shkrimtari do të interpretohej me një të rënë të lapsit, atëhermë me siguri magjia shkrimore do të shkërmoqej dhe pluhurëzohej si prania e letraritetit si esencë unike. Dihet, në qoftë se ka vend për teoritë letrare, se paprajshmëria e leximit, interpretimit, shqyrtimeve disaplanore, ka jo pak gjasime receptimesh. Ndërmjet gurgullimave përthithëse, nisur vetëmse nga teoria e parashtrimeve, mund të përveçohen disa:

E para: Ta largojë, pa pikën e drojës, deri në skajshmëri prej botës fluide, çfarë plazmon autori si mesazh dhe parafytyrim.

E dyta: Ta prishë dhe shkatërrojë realitetin e projektuar letrar në varësi të rrethanave jashtëletrare.

E treta: Ta dhunojë përvojën shkrimore, pamëdyshje veprën letrare, me njollat biografike.

E katërta: T’i avitesh përngjitas, ndërkaq me ftohtësinë dhe akullësinë e shkencëtarit dogmatik, kinse po ia nxjerr bakrin principeve letrare.

E pesta: T’i qasesh tekstit letrar vetëm si realitet letrar i vetvetishëm, që nënkupton edhe vështrimet kulturologjike apo eseistike.

Mëkatet e teorisë (së gjithë kohërave), padyshim letrare në shpjegimin e natyralitetit specifik të artit, e cila edhe shkatërron letraren, siç shprehet Xh. Culler, janë të vetëkuptueshme, madje ka gjasa se janë thelbi i thelbësores letrare. Pashpjegueshmëria, në rastin e artit dhe letërsisë, krejt e kuptueshme, është vetë kufiri i ekzistencës së magjisë. Nëse do të shpjegohej magjia, atëhere ajo do zhbëhej, mbase edhe do të fshihej si ekzistencë. Teoria letrare, megjithatë na mundëson shansin për ta shijuar, ndjerë dhe prekur, por kurrsesi për ta zhveshur nga lëvozhga mrekullibërëse, emocionale dhe shprehëse, që përjetohet mëvetësishëm nga qenia dhe brezat njerëzorë. Pra, letërsia dhe teoria letrare janë dy realitete të mëvetësishme, që në asnjë rast nuk përputhen, çka nuk do të thotë se nuk kanë pika takimi. Letërsia, është një realitet fundekrye specifik. Teoria letrare, ndërkaq është një realitet më vete, që shenjon ligjësoritë e letërsisë, pra është shkenca që në njëfarë mënyre përndrit vlerat letrare. Ndërkohë që këndshikimet teorike, vetë Kuteli, por ca më tepër krijimtaria e larme letrare, në njëfarë mënyre i ka shijuar dhe shpalosur me tepri. Nëpër të gjitha shqyrtimet, botëperceptimore të gjertashme, tërthorazi apo hapur, lihet të nënkuptohet se proza e tij, është krejt e veçantë. Madje, ngahera shenjohet edhe si gjeniu i rrëfimit në letrat shqipe dhe si mjeshtër i rrallë i artit të fjalës. Ka të vërteta në këto pohime dhe gjykime, të hedhura kohë pas kohe, natyrisht të thëna vetëmse mbas ndarjes nga jeta të shkrimtarit. Bashkë me to, në shumicën e herëve, ka tepri zelli, për ta lexuar vetëm nëpërmjet teoritikës sociologjike. Vetëkuptohet, se leximtaria e tillë, deri në vitet ’90 dhe më vonë, e ka shartuar e futur në ujë veprën letrare, veçanërisht prozën e autorit, jo se mungon tërësisht ky tipar, porse në semantikën letrare, socialja dhe socialiteti, nuk janë thelbësore. Paqartësia dhe deformimi qëllimor, enkas apo rastësor, përpos të tjerash do kërkuar në sqarimin e dy momenteve esencialë:

– Cilës periudhë letrare i përket Mitrush Kuteli? Pandarazi, me të edhe prozëshkrimi i tij unik? Gjithashtu, në mbështetje të kthjellimit të momenteve shkrimore, po në këtë rrafsh, si do të trajtohen shqyrtimet kritike dhe sprovat në lëmin e poezisë? Kjo problematikë e gjerë, patjetër edhe nyjëtime të tjera letrare, do të gjenin shpjegimin e natyrshëm, duke e vendosur figurën e shkrimtarit në konteksin e rrethanave shkrimore. Shkurt, në cilën hark kohor u realizua Kuteli si shkrimtar, prozator e poet, mandej si lëvrues i kritikës letrare?

Fakti kokëfortë, që megjithatë pjesën dërrmuese të krijimtarisë autoriale dhe vështrimeve kritike, autori i ka botuar para viteve 1944, flet vetë. Vepra të kësaj periudhe janë Poeti Lasgush Poradeci -1937, Netë shqiptare -1938, Ago Jakupi e të tjera rrëfime -1943, Sulm e lotë me një fjalë prej Dr. Pas. -1943, Havadan më havadan -pamflete 1943, Këngë e britma nga qyteti i djegur -këngë popullore 1943, Kapllan Aga i Shaban Shpatës -1944, dhe Shënime letrare -kritikë 1944. Edhe nga ky vështrim panoramik, nisur prej vitbotimeve të veprave të autorit, vetiu dalin në fokus tipare përfaqësuese shkrimore:

– Se kemi të bëjmë me një kritik të talentuar, përderisa shqyrtimi i poezisë së Poradecit, Nolit, Emineskut etj. , qëndron edhe sot si interpretim.

– Se është njëri nga lëvruesit më kualitativ si llojeshmëri, i prozës shqipe.

– Se sprovat poetike zënë fill dhe shpalohen pikërisht nëpër ato vite.

– Se është njëri nga publicistët më të shquar të asaj kohe.

– Se ishte një ekonomist i zoti, nga të vetmit doktorantë i shkolluar jashtë.

– Se vështrimi i tij nga krijimtaria gojore, veçmas si mbledhës i zellshëm, e radhit ndër folkloristët më të shquar.

Cilësitë e shpërfaqura, në librat e botuara, deri në vitin 1944, shenjojnë një personalitet të formuar dhe me ndikim. Fushat e lëvruara, si dhe vetitë e dëshmuara ndihmojnë për të përcaktuar vendin, kohën dhe përmasat e shkrimtarisë:

Së pari: Kuteli si figurë shumëplanëshe, më tepër i përket letërsisë midis dy luftërave botërore, pa nxjerrë mendësh ndihmesën në lëmin e përkthimit, në ritregimin e legjendave të epikës shqipe ose përpjekjen serioze në lëvrimin e romanit.

Së dyti: Mitrush Kuteli faktikisht është autori më i botuar në vitet ’30-40.

Megjithëse, duhet qartësuar ky moment, fillesat e prozës kuteliane hidhen në vitet njëzet, posaçërisht e dorëshkruar më 1926, dhe përkitazi viti 1929, koha e botimit në shtypin e kohës e novelës Vjeshta e Xheladin Beut, njërës prej krijesave të autorit, ku shfaqen farfurimat dhe vrundujt e parë të prozës magjike, madje të një realizmi mirëfilli të magjishëm. Gjurmët e shprehësisë artistike, në lëmin e prozës, në lëvrimin e rrëfenjave dhe rrëfimeve, tregimeve dhe novelave, shenjohen prej asokohe. Prandaj, piskama letrare e Kutelit, bashkë me veprën letrare të Ernest Koliqit, paralajmëronte se letrat shqipe kanë hyrë në hullinë e lëvrimit të prozës moderne. . Në kuptimin e personalitetit të formuar, të mjeshtrit të tregimit, përgjithësisht të prozës, kritikut të sprovuar letrar, të botuesit serioz, çka vërtetohet nga shkalla e përkujdesjes së treguar ndaj krijimtarisë poetike të Poradecit e Nolit, ligjëruesit të poezisë atdhetare me Poemin Kosovar, shpërfaqet i plotë qysh herët. Ky fakt nga më themelorët si jetëshkrim ose përmendet shkarazi ose gati anashkalohet. Duke vepruar kështu, madje për një periudhë të tejzgjatur, Kuteli dhe vepra letrare tërësore, padyshim edhe proza nuk vendohet në kontekstin e rrethanave, që u përket më së shumti. Të atmosferës letrare, përplot laryshi, që nxori në pah figura të shquara si Konica, prozator e kritik i rrallë; Fishta, shkrimtar gjithplanësh, prozator, dramaturg, kritik, poet lirik, satirik e mbi të gjitha epik me kryeveprën e tij Lahuta e Malcisë; Poradeci, poetin thinosh të natyrës, dashurisë dhe atdhesisë; Haxhiademi, dramaturgun e shquar; Nolin, përkthyesin dhe poetin; Migjenin, poetin dhe prozatorin e sprovave moderne. Pjesë e përfillshme, e atij mjedisi trëndafilor, letrar dhe kulturor, ndërkohë që ende shkruanin Mjedja, Çajupi, Santori e Asdreni, është edhe Dhimitër Pasko. Pikërisht, kjo aureolë lëbyrëse letrariteti, është më së parmi konteksti thelbësor i ngjizjes dhe mëkimit të Kutelit si shkrimtar. Sprovat e modernitetit, qoftë në poezi, qoftë në prozë apo në kritikën letrare, nuk mund të kuptohen kurrsesi pa praninë e tij, me të gjithë arsenalin e shprehur, e veçanërisht në fibrimet e befta të lëvrimit të prozës. Krahazi, Kuteli dhe Koliqi, kjo dyshe fatlume për letrat shqipe, jo vetëm se hodhën themelet e prozës moderne por, me formatin shprehës, koloritin narrativ, ngjyresat leksikore, shenjëzuan kulmime ligjërimore në lëmin e prozës. Prandaj, mbas viteve ’44, Kuteli vinte si një krijues i pjekur, me personalitet të kristalizuar dhe të shpërfaqur, në disa lami të kulturës. Megjithatë, veçmas viti ’47, a diçka më herët se kaq, ngaqë edhe historiografia nuk ka mbërritur ta përcaktojë ende, në krijimtarinë e Kutelit bart një shenjë të veçantë. Pangjashmërisht në këtë ndërkohë shkrimtari realizon novelën E madhe është gjëma e mëkatit, me gjasë kryeveprën e tij. Në semantikën e përfundimit, të mënyrës shkrimore vetanake, personaliteti i Kutelit natyrshëm shtrihet përtej periudhës së mbarimit të luftës. Të kësaj kohe janë librat: Dashuria e barbarit Artan -1945; Pylli i gështenjave, poezi për fëmijë 1958; Xinxifilua-përralla 1962; Tregime të moçme shqiptare-ritregime 1965, si dhe ripunimet e prozës, në nivelin e varianteve dhe variacioneve. Gjithashtu, një faqe më vete, janë edhe përkthimet e Gogolit, Turgenjevit, Shçedrinit, Ostrovskit, etj. Pas këtij vështrimi të rrethanave që e mbruajtën si krijues i shumëplanësisë, krejt natyrshëm vjen në fokus çështja tjetër esenciale:

– Cilës metodë, drejtim, rrymë apo shkolle letrare i përket veçmas proza e tij? Tiparet karakteristike shkrimore që bart si tharm estetik? Ku dallohet poetika e prozës kuteliane, në përqasje me bashkëkohësit dhe prozatorët e mëvonshëm të letrave shqipe dhe më gjerë se kaq? Shihet qartë se gama e problematikës është e gjerë dhe e ndërlikuar. Përcaktimet e gjertanishme, sa i përket metodës letrare të ligjëruar, e fiksojnë në katër cilësi të gjasshme.

– Se proza e Kutelit përbëhet nga faktura realiste. Pikë referimi për ta shenjuar si të tillë, përgjithësisht është verifikimi tematikës dhe i brendisë, pra si leximi sociologjik i prozës së shkrimtarit. Madje, në shumicën e rasteve, interpretimi i kësollojshëm zbret deri në përcaktime të ndara të grupit të personazheve: vegjëlia nga njëra anë dhe bejlerët e agallarët në tjetrën anë.

– Se proza kuteliane bart edhe atribute romantike. Për të mbërritur në këtë përcaktim, ka gjasa të mjafta, që shqyrtimi të jetë lidhur me praninë e miteve, legjendave dhe gojëdhanave, pra me materien orale. Romantika në prozën e shkrimtarit, herë vështrohet si vlerë, herë tjetër si dobësi. Në njëfarë mënyre, shkolla romantike adhurimin ndaj folklorit e shpërndërroi natyrshëm deri në kult. Veçse, siç e parasheh teoritika letrare dhe praktika shkrimore, për mitet dhe mitologjinë, po kaq interes dhe kërshëri kanë treguar dhe ende vijojnë në këtë linjë edhe shkrimtarët modernë e pasmodernë.

– Se proza e Mitrushit është me tharm fantastik. Ky tipar shenjëzohet nisur nga hapësira që zë e mbinatyrshmja, sidomos nga prania e pikëpjekjes së të gjallit me të vdekurin, esencë bazale në disa krijime autoriale, por e shpërfaqur në faqet e tregim-rrëfenjës Rinë Katerinëza dhe tek novela E madhe është gjëma e mëkatit. Sugjerimi i teorive letrare se animizimi prozopope, domethënë shpirtëzimi i të vdekurit, është vetëm njëri nga elementët e mbinatyrores, do të duhet marrë në shqyrtim.

– Se proza e Paskos i përket realizmit grotesk. Në këtë përpjekje të vonë, përveç faktit të një tentative, për ta kundruar në caqet e realizmit kritik, vihet re edhe një ndërthurje e pagjashme konceptesh. Grotesku si mënyrë shprehje, përpos pranisë në krijimtarinë gojore, faktohet qysh në antikitet me Aristofanin dhe kulmon me veprën e Rabëlesë, në klasicizmin francez. Ndërsa realizmi, që është riosh, me zanafillë në shekullin e 19-të, dhe ekziston në tre forma: realizëm kritik, realizëm socialist dhe realizëm magjik, dhe në të tri rastet shënon metodën, rrymën ose drejtimin letrar dhe në asnjërin rast shprehësinë në kuptimin më të ngushtë të groteskut.

– Se proza e Mitrush Kutelit, një pjesë e saj përkon me realizmin magjik.

Vendi që zë dhe sidomos marrëdhëniet e ndërlikuara në mes reales dhe ireales, të përkohshmes dhe përjetësisë, por pak të lëvruar në letrat shqipe, deri tek proza e Kutelit, ka bërë që të shihet edhe si teksturë e këtij rrafshi. Madje, verifikimi i tillë plazmohet si përqasje e ndërmjetme me autorët më të shquar që e çuan në zenit realizmin magjik, ngandonjëherë edhe si realitet letrar i mëvetësishëm. Ka më tepër arsye të mendosh se qëndron këndshikimi i dytë, pra, si një univers letrar i vetvetishëm, sepse lëvrimi i prozës me përcëllima magjike nga ana e Kutelit faktohet më herët. Me fillesa aty nga viti 1926, koha kur shkruan Vjeshta e Xheladin Beut.

Këto shenja të pranishme në prozën e shkrimtarit, qofshin realiste, romantike, fantastike, groteske apo të realizmit magjik, feksin nëpër gjithë materien, porse ato lëshojnë hije rrezatimesh të gërshetuara, çka e shndërron përpjekjen për të përcaktuar drejtimin ose shkollën letrare që materializoi Kuteli në një makth. Në veprën e shkrimtarit, veçmas në prozën e tij, është krejt e prekshme lënda sociale. Po ashtu, nëpër hemisferat e tekstit, si romantikë apo grotesk, ndërfutet edhe krijimtaria gojore. Rreth qarkëzimeve, të qëmtuara prej historiografisë letrare, pështillet dhe shpështillet edhe diçka më shumë në mënyrën shkrimore kuteliane. Mbase, kjo dëshmi shkrimtarie, shenjon një përvojë personale, ku shkrihen burimet e hamenduara dhe të pashmangshme. Një përvojë tjetër e ndryshme, jo veç me bashkëkohësit, një përvojë shkrimore e komplikuar, në kuptimin e marrëdhënies speciale me lexuesin me lexuesin model, siç emërtohet nga Umberto Eco, që shënon shenjat e strukturës e jo semantikën. Madje, të një raportimi detyrimor jo vetëm si lëçitës i vëmendshëm, por edhe si një dëgjues i përqëndruar, sepse rrëfimtari ngahera ndërron vend, por gjithherët gjellin krejt i dorëzuar në substancën tekstologjike. Duke u bërë kësisoj pjesë integrale e lojës autoriale magjike, ka gjasa e lodrimit të njohur dhe të panjohur, ku mundësohet qartaz ndërkomunikimi me tekstet dhe estetikën, që bartin dhe veçmas mënjanohet çfarëdo shkasi moskuptimi keqkuptimor të shkrimit letrar.

# Autor i libravre Proza e Kutelit, 2004 dhe Kuteli dhe Letrarja, në vitin 2010.

Prof. Milazim Krasniqi/

Vëllimi “Libri i burgut” i Arshi Pipës (1921-1997), përbëhet nga nëntë cikle, prej të cilave autori thotë se vetëm i pari dhe i nënti u krijuan jashtë mureve të burgjeve e të kampeve, ndërsa të tjerat, që të gjitha u krijuan atje. Pipa arsyeton vendimin që të shkruante në poezi për atë temë: “Vargu asht për natyrë të vetën më synthetik, edhe atëherë kur asht përshkrues. Ose, me fjalë ma të shkoquna: xen vend ma pak dhe ruhet ma mirë. Prandaj, Libri i burgut u shkruejt në varg”. Edhe kjo rrethanë, pra e zgjedhjes së poezisë si mjet më i përshtatshëm në kushtet ekstreme të jetës, nuk ka si të mos ketë ndikimin e vet në vetë tensionin e vargjeve dhe në komunikimin e lexuesit me to. Një poezi që është shkruar nga nevoja konkrete se zë vend më pak, sepse kërkon më pak letër dhe mbahet mend më lehtë, detyrimisht e orienton lexuesin e vet që ta përjetojë më fort emocionalisht.

Vëllimi “Libri i burgut” është i ndarë në nëntë cikle a kapituj. Edhe kjo ndarje është bërë e diktuar nga faktorë të jashtëm, për të cilët autori shkruan: “ Zhvillimi u paraqit në radhë kronologjike. Libri u nda ndër aq kapituj sa qenë vendet e ndryshme ndër të cilat u shkruen vargjet. Ndër kta kapituj vetëm i pari dhe i fundmi nuk u shkruejtën në burg. Të shtatë tjerët janë si suaza të mëdha të jetës dhjetë vjelare të burgut dhe të kampit, gjatë gjithë kohës së jetës sime n’atdhe nën sundimin komunist (1944- 1957) Edhe ky shpjegim i autorit i ndihmon lexuesit në orientimin e tij gjatë leximit të këtij vëllimi, në mënyrë që të mos shkëputet nga përjetimi fillestar se po lexon një poezi të krijuar në kushte të jashtëzakonshme dhe e cila edhe në natyrën e vet ka marrë tiparet e rrethanave në të cilat është krijuar, pra është bërë edhe vetë një poezi e jashtëzakonshme. Aksidenti jetësor i Arshi Pipës sikur ka dashur që të krijojë një precedent në artin letrar: definicioni i Aristotelit për dallimin ndërmjet poezisë e historisë, në këtë rast nuk funksionon. Poezia e Arshi Pipës nuk tregon atë që ka mundur të ndodhë, po atë që ka ndodhur vërtet, poezia e Pipës nuk tregon gjëra të përgjithshme po gjëra konkrete dhe të vërteta, duke ia eklipsuar ashtu natyrën edhe vetë historisë.

“Kanali” – papërsëritshmëria e artit

Kapitulli i IV i vëllimit “Libri i Burgut, Kampi Vloçishtit, Korçë, (Korrik B nanduer, 1948)” paraqet një objekt të jashtëzakonshëm studimor lidhur me sonetin në poezinë shqipe. Në këtë kapitull është përfshirë cikli prej njëzet e katër soneteve me titull të përbashkët “Kanali” dhe një sonet me titull “Tingëllim i këputun”. Njësitë e ciklit “Kanali” janë të shënuara me numra rendorë dhe numërimi i vargjeve është bërë ashtu që ato të paraqesin një tërësi prej treqind e tridhjetë e gjashtë vargjesh. Kësisoj ky cikël paraqet një tërësi unike tematike dhe artistike, të papërsëritshme në poezinë shqipe.

Poeti Arshi Pipa në shënimet me të cilat e ka shoqëruar vëllimin “Libri burgut”, lidhur me ciklin “Kanali” ka lënë këtë dëshmi: “ Ato u shkruejtën gjatë intervalit të ndenjës sime në Spitalin e Korçës dhe në burgun e Korçës.” Pra, ky cikël i jashtëzakonshëm i soneteve të Arshi Pipës, është shkruar pothuajse me një frymë, ngase periudha e “pushimit” në spital zakonisht ishte e shkurtër dhe pasonte rikthimi në punën e rëndë në kamp. Mirëpo, autori ka arritur që ti hedh në letër këto sonete për një kohë të shkurtër për arsye se ai më parë i kishte krijuar në mendjen e vet, për çka ai ka lënë dëshmi konkrete. Nga kjo pikëpmaje, pra nga rrethanat në të cilat krijoi poeti, ai mbase mund të krahasohet me Dante Aligierin, i cili një pjesë të “Komedisë Hyjnore” e pati krijuar në shpellë, ku qe fshehur, për të shpëtuar nga ekzekutimi i dënimit me vdekje, që i ishte shqiptuar nga kundërshtarët politikë. Nuk është e mundshme të argumentohet se a e ka pasur ai vetë këtë shëmbëllim para sysh, kur ka vendosur që të krijojë në formën e sonetit një pjesë të poezisë së tij, por kjo pa dyshim është një koincidencë e habitshme.

Cikli i soneteve “Kanali” është një rrëfim poetik tronditës dhe i nuancuar me detaje të shumta, për jetën e të burgosurve në burgjet dhe në kampet e punës në periudhën e diktaturës komuniste në Shqipëri. Në secilën njësi sonetike shpaloset një pikturë e jetës së këtyre njerëzve në zgripc të ekzistimit, në vorbullin e rrëmbyeshëm të vuajtjeve e të torturave të tmerrshme. Këta njerëz janë shumë, edhe kolektivitet i gjendur në një fatkeqësi të përbashkët, po edhe individë konkretë, të cilët goditen nga fati i keq. Arshi Pipa ka lënë edhe shënime të shumta si prova dëshmie lidhur me ngjarjet që përshkruan në sonete, duke përmendur edhe vende, ngjarje e emra njerëzish, si viktima po edhe si ekzekutorë të dhunës së shfrenuar. Edhe kjo natyrë mikste e poezisë së tij të vëllimit “Libri i burgut”, duke përfshirë edhe ciklin “Kanali”, e bën këtë poezi të jashtëzakonshme në tërësinë e saj dokumentare dhe artistike.

Që në sonetin e parë të ciklit “Kanali”, Arshi Pipa ka pikturuar ( po të huazojmë e ta modifikojmë një shprehje të tij nga shënimet përcjellëse), gjendjen e të burgosurve në barrakën ku nuk kishte as kushte elementare të jetës, po ku ata jetonin dhe luftonin për t’i shpëtuar shfarosjes. Vuajtja e njerëzve të lodhur e të drobitur nga puna e rëndë e nga kushtet e këqia atmosferike e të strehimit, sëmundja vdekjerurëse që herr njerëzit, pastaj degradimi moral i disave, në kushtet e skëterrshme të jetës, dhe dhuna që ushtrohet mbi ta nga njerëzit e pushtetit, madje harxhimi i të gjitha energjive dhe përpjekja për të shpëtuar nga shfarosja, janë kuadri i kësaj pikture të jashtëzakonshme poetike:

Nga Korça bumbullon. Currila shiu

Rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje.

Pështillen, struken gjindja ndër mbuloje:

Një lamsh ku qelben recka e mish njeriu.

Mbramje. Dikush përbri qet gjak për goje.

Këndon letas mbatanë nji fmi arixhiu.

Ky grindet për pak uj qi shoku i piu:

Ai shan se i vodhën bukën. Hin nji roje.

Shkopinj e shqelma. Britma. Frin bilbili.

Pushim. E dergjet lodhja, pranë secili,

E flen kush mundet për atë natë me fjetë.

Si lazaret rënkon e fshan baraka.

Nesër të gjithë i pret kanali, brraka,

Veç atyne qi pret një vorr i shkretë.

Pas dy vargjeve të para, ku fiksohet atmosfera dramatike e motit të keq, ligjërimi poetik në dy katrenat fokuson gjendjet dhe situatat tragjike të njerëzve të burgosur. Ndërsa ne tercetën e parë menjëherë ndodh një dendësim i hatashëm i ligjërimit, ku vargu i parë i kësaj tercete ndërprehet tri herë me pikë, duke shpërfaqur gjendje të ndryshme, secila më dramatike se tjetra, (Shkopinj e shqelma. Britma. Frin bilbili). Leksiku më i dallueshëm i këtij soneti është i sferës së mjerimit social (shtroje, mbuloje, uj, bukën, baraka, kanali, brraka), ndërsa tortura që përjeton njeriu i privuar nga liria, shpaloset me një seri sintagmash interesante: (gjak për goje, shkopinj e shqelma, dergjet lodhja, vorr i shkretë). Kjo denduri e fjalëve dhe e shprehjeve që shprehin kuptime e nuanca kuptimore të jetës në zgripc ekzistencial, i jep sonetit një tension më të fortë ligjërimor dhe ritmik.

Shihet se aktivizohen më shumë fjalë të shkurtëra, dyrrokëshe, e më pak fjalë kumbuese tri a katër rrokëshe. Në kontekst të rrëfimit poetik, kjo përzgjedhje fjalësh të shkurtëra, aspak kumbuese, më shumë gjason me një pëshpëritje, të folur nën dhëmbë: e flen kush mundet për atë natë me fjetë.

Është me interes të vërehet edhe gradualiteti kohor në të cilin ndodh kjo vuajtje e dhunë, sepse ky gradualitet kohor shndërrohet edhe në një konstituent të përjetimit estetik. Në katrenën e parë nuk ka një saktësim të kohës, por nga konteksti ( të burgosurit janë në barrakë, mundohen të rimarrin veten), del se është një pasditje. Në katrenën e dytë saktësohet koha që na vargun e parë, gjë që edhe retroaktivisht e saktëson kohën e paemërtuar në katrenën e parë. Në tercetën e parë, tashmë përftohet nga kohë më e thellë e natës ( e flen kush mundet për atë natë me fjetë), ndërsa në të dytën përfytyrohet dita e nesërme (Nesër të gjithë i pret kanali, bërraka). Kështu, poeti ka bërë një zbërthim gradual të kohës në të cilën të burgosurit vuajnë e torturohen, dergjen e vdesin, duke e sugjeruar përsëritshmërinë, totalitetin e saj, si kornizë të vuajtjes njerëzore.

Në pajtim me këtë gradualitet të zbërthimit kohor të vuajtjes njerëzore, dhe të nuancimit të saj, është edhe autonomia sintaksore e katrenave dhe e tercetave. Asnjëra prej tyre nuk bartet në njësinë pasuese, velse funksionojnë si të mbyllura në vete. Në katrenën e parë përftohet emri Korça, për të dhënë idenë e ambientit konkret, Kampit të Vloçishtit dhe një pamje e përgjithshme e gjallimit në barrakë. Në katrenën e dytë, nuancohen pamje konkrete të vuajtjes së njerëzve konkretë. Në tercetën e parë, e cila duket pak më e ndëlidhur me katrenën e dytë, që në vargun e parë: “shkopinj e shqelma. Britma. Frin bilbili”, skicohet shprishja, dhuna dhe mandej agonia që pason. Ndërsa, në tercetën e dytë, është më shumë një përfytyrim i subjektit poetik për mjerimin kolektiv, vuajtjen që i pret ata njerëz dhe për vdekjen si një fat i rezervuar për disa nga bashkëvuajtësit.

Skena e dhembshme ku të burgosurit përpiqen të mbijetojnë urinë, duke ngjyer bukën në kripë, duke qëruar ndonjë qepë, a duke u vërsulur drejt kazanit për të rrëmbyer një fundërrinë në të, është shpalosur me efekte të habitshme në sonetin e dytë të ciklit “Kanali”. Torturat ndaj të burgosurve, jo vetëm me punë të rëndë fizike, po edhe me shkaktimin e urisë kronike, kanë arritur që ata njerëz tçi shndërrojnë në qenie që vetëm kanë figurën njerëzore. Dhe në sonetin e tretë, vargu i parë është në formë të pyetjes dhe të ftesës që të shikohet ajo gjendje e mjerimit të parrëfyeshëm: “A mund të quhen njerëz? Qe, shikoi.” Gjysma e vargut e ballafaqon lexuesin me dhënien e vlerësimit për gjendjen në të cilën janë katandisur qeniet njerëzore nga dhuna, ndërsa gjysma e dytë e vargut zbulon pozicionin e poetit: ai bën ftesë për dëshmi e për dëshmitar.

Përshkrimi i gjendjes së mjerë të të burgosurve shtrohet në katrenën e parë dhe në tri vargjet e katrenës së dytë, ndërsa gjysmëvargu i tretë i katrenës së dytë, sërish shndëerrohet në pyetje, në kërkesë për vlerësim të identitetit njerëzor të atyre qenieve të shkatërruara nga dhuna. Më tutje, në dy tercetat e sonetit, ligjërimi merr një intonim më racional, më të qetë, duke u shndërruar në vlerësim logjik të subjektit poetik:

Njerëz kanë qenë. Sot janë zhele mishi,

Automa kockash. Një bërsi, nji pleh,

Ku veç prej emnave dallojn e njeh

Bujkun nga beu, tregtarin nga dervishi,

Kusarin, simahorin, lakanderin

Prej atdhetarit qi luftoi për nderin.

Radhitja e katër metaforave brenda dy vargjeve të para, ku shpërfaqen gjendje të rënda të katandisjes njerëzore, është një shembull i rrallë i koncentrimit të kaq energjie poetike në vetëm dy vargje. Është një koncentrim që buron nga përjetimi dhe njohja e thellë e asaj gjendjeje, e atyre përfarimeve figurative e jetësore dhe një aftësi e jashtëzakonshme krijuese, për ta kontrolluar ligjërimin poetik. Pastaj shfaqet pamja absurde e rrafshimit negativ social e moral të njerëzve, të shresave sociale e intelektuale, nga një doktrinë dhe nga një praktikë lnjerëzore. Barazia në mjerim, në shkatërrim të identitetit dhe në fakt në procesin e shfarosjes së racës njerëzore, ta kujton detyrimisht historinë e dhembshme të kampeve naziste e staliniste të shkatërrimit në masë të njerëzve. Mbetja e mundësisë që njeriu të njihet vetëm nga emri i tij, është dëshmi se ata njerëz janë shkatërruar, janë vrarë. Këtë nivel të përjetimit poetik, pra të gjetjes së dimensioneve të shumta të ideve të vargut, e gjejmë të shtresuar në këto vargje të Arshi Pipës.

Në sonetet pasuese, IV e V, poeti ka fiksuar pamje konkrete të dhunës që shkakton puna e rëndë, puna e detyrueshme në kanal. Këto sonete janë në nivel të përshkrimit krejt autentik të përjetimeve, ku poeti ka arritur të operacionalizojë rrëfimin poetik me disiplinën e tij të njohur. Në sonetet VI, VII, VIII e IX, është shpalosur dhuna shtesë, që e bënin policët kundër të burgosurve, ku dhuna në fakt ishte një lloj argëtimi sadist i përfaqësuesve të diktaturës komuniste. Edhe në gjendje ekstreme jetësore si ato që rrëfen, poeti Arshi Pipa është një poet plotësisht racional, i cili lë dëshmi për absurditetin e diktaturës. Në tercetën e parë të sonetit VI, leksiku i përdorur tregon më shumë se gjithlka tjetër absurditetin e natyrës së asaj dikature dhe të zbatuesve të saj. Ata e quajnë të burgosurin “këlysh i Carit”, me lka zbulohet fuqishëm natyra prej plagjiati e asaj diktature. Këlysh i carit mund të quhej dikush në Rusi, ku kishte një regjim carist, po jo në Shqipëri, ku nuk ka sunduar ndonjherë carizmi. Pra, është fjala pë një plagjiat nga praktika staliniste, gjë që zbulohet edhe nga fjalët e përdorura në nivel denoncimi e ndëshkimi. Arshi Pipa, si rrallë ndonjë poet tjetër që ka shkruar për diktaturën, promovohet si poet që ka aftësi të mëdha zhbirimi në këto humbella të ideologjisë lnjerëzore dhe të sadizmit që ushqehet prej saj. Tortura ndaj të burgosurve, e shndërruar në argëtim për rojat, përshkruhet me një vijë dramatike në dy tercetat e sonetit VII :

Nji babaj zhgulin mjekrrën, e pështijnë.

“pa shih, derri! Akoma bark më ka!

Ngre kambët sqap!… Mos ki merak baba!

Ta heqim ne” mandej në hendek e shtijnë.

E i këqyrë nji idiot me gojën hap… i kllasin

Befas nji grusht me dhe… mandej gajasin.

Arshi Pipa është poet i vrojtimit të nuancuar dhe i gjykimit të ftohtë, edhe në raste kaq dramatike, të cilat nuk janë produkt i imagjinatës së tij, po produkt i dhunës ndaj tij dhe njerëzve të afërt për nga fatkeqësia. Pipa jep dëshmi se tortura është gjithëpërfshirëse, totale, si ndaj një udhëheqësi shpirtëror ( babaj), si ndaj një idioti, që nuk e ka aftësinë e gjykimit kritik për tmerrin që sheh.

Në sonetet X, XI e XII zbërthehet poetikisht enigma e veprave të mëdha që bën robërit, të burgosurit shqiptarë të diktaturës së egër komuniste. Fillimisht kjo punë e llahtarshme zbërthehet në truallin konkret, aty ku robërit e kohës moderne lanë eshtrat e tyre për hapjen e kanaleve me punë të detyrueshme. Edhe pse poeti thotë se vetëm proza do të mund ta thoshte të vërtetën, janë po vargjet e tij që e thonë atë të vërtetë, sa ta bëjnë njeriun t’i çohen flokët përpjetë e t’i dridhet shtati:

Proza, jo vargu i mallëngjyem lyrik,

T’i thotë me rend të gjitha sa ktu pati:

T’i çohen flokët përpjetë, t’i përqethet shtati

Kujdo lexon kanalin satanik.

Shtatë muej me radhë kjo punë e poshtër zgjati.

Kanali i Klosit, tjetri n’ Libonik,

Dhe Dunaveci i namun, për anmik:

Njizet mijë kilometra me Devollin mati.

E nuk besojshim qysh i kishim ba.

Gjithë kët fuqi ku, vall, e patën trupat,

Kufomat tona t’shtrydhuna si shtupat?

Ligjërimi poetik shtrihet mes paradoksesh kuptimore: vepra të mëdha të punës në vende konkrete, ( Klos, Libonik, Dunavec, Devoll), janë kryer nga kufomat e shtrydhuna si shtupat. Po kjo linjë e ligjërimit poetik shpaloset edhe në sonetin XI, ndërsa në sonetin XII zgjerohet dimensioni kuptimor i këtij paradoksi jetësor e historik, duke sjellë në kujtesë të lexuesit edhe ngritjen e piramidave egjiptase, të Koloseumit romak dhe të kanaleve ndërmjet Moskës e Vollgës, që të gjitha këto vepra të miliona skllevërve.

Vuajtja e të sëmurëve në infermierinë e kampit, meditimi për ngjashmërinë e kampit me ferrin, janë tematizuar në sonetet XIII, XIV e XV, me një ton më të qetë, me meditativ.

Në sonetet XVI, XVII e XVIII shpaloset një dimension i dhembshëm i natyrës së njeriut të gjendur në mjerim, kur degradon në mënyrë të frikshme në një qenie pa dinjitet e pa moral. Ky aspekt i tematizimit poetik të Arshi Pipës, na i kujton tregimet e Shalamovit, në të cilat përshkruhet ai nivel i degradimit njerëzor, kur të burgosurit gëzohen për vdekjen e ndokujt, me shpresë se do të mund të plaçkitin diçka prej tij. Madje edhe në varrezë shkojnë natën dhe i heqin të vdekurit rrobat e trupit, në mënyrë që t’i veshin vetë e ta përballojnë të ftohtit siberian.

Tematizimi kaq identik i këtyre gjendjeve të dhembshme të degradimit të njeriut, është rezultat i përvojës së njëjtë, ndërmjet Pipës e Shalamovit. Këtu edhe mund të kuptohet çështja e ndikimit të përvojave personale në krijimin e veprave me tematika të afërta ose edhe të ngjashme, që nuk janë rrjedhojë e ndikimeve direkte të një autori te tjetri.

Por, Arshi Pipa si njeri dhe si poet racional, me fuqi të madhe morale, nuk lë pa i thur edhe një lavd miqësisë ndëmjet njerëzve, edhe në atë fatkeqësi të parrëfyeshme ku gjenden. Bile ai thotë se “ nuk harrohet kurr shoku i mjerimt”, duke e nxjerrë atë lloj miqësie ta lidhur në mjerim, si kulmin e sinqeritetit e të dëlirësisë njerëzore. Pipa nuk lë pa fiksuar edhe momente meditimi për ngrohtësinë e vatrës, për ditët e humbura të rinisë dhe për zbulimin e enigmave të së kaluarës në thellësitë e kanaleve, për kampet naziste të përqendrimit, si Buhvaldi, Majdanpeku e Dahau, dhe duke e përqasur me kampet shfarosëse të diktaturës komuniste në Shqipëri.

Duke iu afruar përmbylljes së kësaj kryevepre të vet, Arshi Pipa, fillon e krijon edhe disa konkluzione poetike. Kësisoj, në sonetin XXII, pasi kërkon shkaqet e barbarisë së ushtruar mbi të burgosurit shqiptarë nga regjimi që i thotë vetes shqiptar, ai sajon këtë konkuzion poetik:

Qysh pra vëlleznit tanë punuen mbi ne

T’atillë një dhunë qi s’banë as Turq as Shqe?

Nga trolli i vendit duel e u rrit kjo farë?

Nji djall e mbolli te nji vend i verbën.

Shqiptarë ata qi e pollën? Queji Serbën,

Bullgarë e Grekë e Rusë!… Por jo Shqiptarë!

Pas gjithë atyre mundimeve, pas gjithë atyre torturave të përjetuara, sërish poeti dhe njeriu Arshi Pipa është shumë racional, gjakftohtë dhe njerëzor. Ai nuk shqipton ndonjë urrejtje iracionale dhe as kërkon ndonjë hakmarrje. Ai vetëm kërkon që torturuesit e tij dhe të shokëve të tij, te emërtohen me lfarëdo emri tjetër, po jo me emrin shqiptarë, sepse këtë emër ai e do të pastër, të pa asnjë njollë. Dhe si kurorë e këtij ligjërimi të dhembshëm, por gjithnjë të kthjellët, është soneti i XIV, në të cilin poeti i thur një lavdi forcës së besimit të njeriut. Ai argumenton se “besimi i ngultë, forca e shkakut” i ka ndihmuar atij dhe disa të tjerëve që të mbijetojnë në ato kushte , për të cilat shkenca nuk ka përgjigje se si është e mundur të shpëtojë njeriu. Pas argumetnimit të shpëtimit me forcën e besimit në veten, Pipa shpalos besimin në atdheun, në të ardhmen e tij:

Se nuk dyshuem na kurr qi shpejt a vonë

Nga tyranija e randë atdheu do t’ shkundesh,

Dhe si nji perlë e nxjerrun thellë prej fundesh

Ma e bukur do t’ shkëlqente besa jonë.

Vuej por qëndro! Merr zemër te burrnija!

E vdis tue brohoritun: Rroftë Shqipnija!

Kështu, përmbledhja e fijeve kryesore të ideve poetike të kësaj kryevepre të Arshi Pipës, bëhet me poteza të shpejtë, në disa vargje gjithsej. Poeti thotë se nuk është dyshuar se tirania do të shkundej dhe se atdheu sërish do të dilte në dritën e lirisë, se besa për të qëndruar do të shkëlqente atëherë më shumë se kurrë, se vuatja duhej të mundej nga qëndresa dhe se forca e ka burimin te burrnija dhe mbi të gjitha, si një formulë e përjetshme poetike dhe atdhetare, njeriu shqiptar duhet të vdes duke brohoritur “ Rroftë Shqipnija”. Pra, një urim dhe një urdhër i përjetshëm i zemrës dhe shpirtit të çdo atdhetari të pamposhur.

Një botë e strukturuar

Soneti është një formë poetike e njohur për karakterin e vet lirik dhe për dominimin efekteve metrike e eufonike në varg. Në rastin e soneteve të Arshi Pipës, veçmas të ciklit “Kanali” dhe të varianteve të tij, ne ballafaqohemi me një fenomen interesant: soneti ka një fuqi të jashtëzakonshme të bartjes së informatës, të faktografisë dhe të narracionit. Poeti Arshi Pipa ka lënë dëshmi se vargun, në këtë kontekst edhe sonetin, e ka përdorur për arsye se zinte vend më pak dhe mund ta mbante mend më lehtë, përndryshe ai thotë se kësaj teme më shumë do t’i shkonte mbarështrimi në prozë. Por, me koncentrimin, talentin dhe dijen e tij, ai ka arritur që vargut të sonetit tçi ngarkojë një energji të jashtëzakonshme të informacionit, të faktografisë dhe të naracionit poetik, që besoj se rrallë mund të gjendet edhe një shembull tjetër në letërsi. Pipa ka adoptuar ritmin e vargut në narracionin që është më i afërt me prozën dhe ashtu krijuar një bashkëdyzim të jashtëzakonshëm artistik.

Duke qenë të krijuara në kujtesë, me synimin që të mbahen mend, këto sonete domosdo kanë përjetuar një seleksionim të fuqishëm në trurin e poetit dhe pasaj në gjuhë, në mënyrë që të krijohen vargje që mbahen mend më lehtë. Kjo do të thotë se vargjet i janë nënshtruar një procedure të shndërrimit të tyre në vargje sa më ekspresive, sa më shprehëse në planin semantik, sa më emocionale në planin leksikor dhe sa më informuese në planin e komunikimit.

Lexuesi i ciklit të soneteve “Kanali”, mund të mbledh informacion të madh për mekanizmin e diktaturës kundër të burgosurve, për mënyrën e punës dhe të torturave në ato burgje dhe kampe, për vuajtjet e njerëzve, për degradimin e një pjese të tyre dhe për madhështinë morale të disa të tjerëve, pa pasur as më të voglën vështirësi nga fakti se këtë rrëfim e shijon në vargje. Pipa ka arritur që të gjejë pikën e artë të ekuilibrit ndërmjet formës poetike, natyrës së vargut dhe potencialit të tij për të bartur narracionin poetik. Rrjedhimisht, ai ka inkuadruar në tekstin poetik më pak figuracion e më shumë informacion, më shumë fakte e më pak fiksion, më shumë biografi e më pak imagjinatë poetike.

Pipa ka gjetur zgjidhjen e artë ndërmjet ligjërimit të drejtpërdrejtë, leksikut adekuat që shpreh gjendje e situata të qarta, sintagmave mbresëlënëse, figuracionit që deshifrohet lehtë në kontekst të realitetit dhe përgjithësisht të vargut që është me shkallë të lartë të komunikativitetit. “ Zgjedhja nga ana e shkrimtarit, e zhanrit, stilit ose drejtimit artistik, gjithashtu është zgjedhje e gjuhës në të cilën ka synim të flet me lexuesin.”

Në rastin e ciklit “Kanali” të Pipës, sikundër është thënë më herët, zgjedhja është e imponuar nga faktorë të tjerë jashtë krijues. Pra, zgjedhja e vargut si zhanër dhe e sonetit si formë është bërë me motive praktike e jo vetëm artistike. Mirëpo, poeti Arshi Pipa e ka zotëruar këtë rrethanë të papërshtatshme, falë talentit të tij të jashtëzakonshëm. Ai ka arritur që në një zhanër joadekuat, sipas tij, megjithatë të realizojë konceptin e tij poetik dhe ta krijojë një vepër me ngarkesë të madhe semantike e artistike, duke e përdorur gjuhën me mjeshtri të rrallë. Sonetet e Arshi Pipës të ciklit “Kanali”, kanë thyer disa konvenca të ngulitura, lidhur me aftësinë e vargut në përgjithësi dhe të sonetit në velanti. Ato kanë dëshmuar se fuqia e vargut është shumë më e madhe nga sa perceptohet rëndom.

Një libër poetik si “Libri i Burgut” i Arshi Pipës dhe cikli “Kanali” brenda saj, i krijuar në rrethana aq të pazakonshme, ku jeta e autorit ishte e mbështjellë në mundimet e vuajtjet për të cilat rrëfen, dhe për më tepër, ku jeta e autorit ishte në rrezik, e ka më shumë se çdo vepër tjetër brenda vetes sistemin e shenjimit të asaj drame personale dhe të atij rreziku. Kjo është edhe më e qartë kur vetë autori thotë se i krijoi ato vargje për të lënë një dëshmi për tmerrin që përjetoi ai dhe shokët e tij nëpër kampet dhe burgjet e dikaturës komuniste. Rrjedhimisht, leksiku i poezisë së Pipës dhe veçanërisht i ciklit të soneteve “Kanali”, i cili është tematizim direkt i atyre vuajtjeve e i atij rreziku, buron nga realiteti jetësor e social, të cilin e aktualizon poetikisht. Në vargjet ku dëshmohet terrori dhe tortura, ku fiksohet vuajtja dhe shfarosja e njerëzve, është e pashmangshme një prezencë maksimale e fjalëve që shprehin më besnikërisht ato gjendje e ato situata ekstreme jetësore. Në këto vargje ka më pak figuracion, e më shumë të folur direkt, sepse intenca e autorit është që të dëshmojë. Prandaj, në vargjet e ciklit të soneteve “Kanali”, më së shumti frekuentojnë fjalët si: baraka, brraka, lluca, arna, patkonj, pleh, moçali, spitali, krrut, tabut, knetën, tuberkuloz, kërbisht, kamxhik, komanda, tel, handraku, xhiriza, kllasin, gajasin, lakajt, krymtë, Faraoni, Neroni, Moskova, hendekë, djerrë, lak, tmerri, Ferri, baltë, krraba, iriq, lakuriq, zhaba, dhuna, spijuna, majmuna, vejushë, kanalit, Dahau, vrau, dosa, Shqe, Serbën, skelet, torturë, mokën, skëterrë, etj. Këto fjalë dhe shumë të tjera, që më të shumtën janë vënë edhe në pozicion të rimave, për të marrë sa më shumë koncentrim kuptimor mbi vete, shprehin situata e gjendje konkrete jetësore e jo projeksione imagjinare poetike. Pra, krejt në pajtim me temën e ciklit të soneteve Kanali, këto fjalë shprehin gjendjen e rëndë, mjerimin dhe rrezikun që i kanoset autorit dhe njerëzve të tjerë si ai, me çka këto vargje bëhen jo vetëm dëshmi konkrete po edhe argument artistik i asaj vuajtjeje dhe i asaj mbijetese.Ndoshta rasti i Pipës mund të kuptohet më mirë brenda vlerësimit teorik se “ poeti më nuk na paraqet një botë të vlerësuar, po një botë të strukturuar. Në këtë kuptim poezia sot i afrohet shkencës, ndërsa ndahet nga magjia.” Poezia e Pipës vërtet paraqet një botë të strukturuar, shumë komplekse dhe mënyra si na e paraqet është më afër faktit, më afër dokumentaritetit, e pse jo edhe më afër shkencës. Pipa e ka pasuruar poezinë e vet edhe me një fjalorth, i cili i jep mundësi lexuesit që të plotësojë informacionin e vet me kuptimet e nuancuara të fjalëve. Poashtu Pipa ka lënë edhe shënime faktografike për rrethanat konkrete në të cilat është gjendur dhe të cilat kanë motivuar krijimin e poezisë së tij. Këto shënime janë dokumentare, me emra personash e me emra vendesh, me data e me fakte të tjera historike e politike. Të dyja këto anë të veprës së tij, pra fjalorthi dhe Shënimet, janë një kontribut i dobishëm për lexuesin që ta pasurojë shkallën e komunikimit dhe të përjetimit të kësaj vepre artistike.

Struktura metrike, rimat dhe

bartjet në ciklin “Kanali”

Sonetet e ciklit “Kanali” janë të krijuara në njëmbëdhjetërrokësh dhe në tërë shtrirjen e tyre e ruajnë si zotërues këtë metër, kejt në pajtim me natyrën klasike të sonetit. Duke pasur para sysh mënyrën e krijimit të tyre, është gati e pabesueshme se si ka arritur autori të ruajë atë saktësi metrike në vargjet e tij të këtij cikli. E drejta, Arshi Pipa ka një prirje të theksuar për vargun e lidhur, gjë që shihet gati në tërë veprën poetike të tij.

Për dallim nga shumë poetë të tjerë shqiptarë, të cilët për të arritur njëmbëdhjetërrokëshin, kanë përdorur dendurisht apostrofin, elizionin dhe procedura të tjera intervenimi në varg, Arshi Pipa, krejt natyrshëm e realizon njëmbëdhjetërrokëshin, madje me një elegancë të dukshme. Kombinimi i rrokjeve të theksuara dhe të patheksuara si dhe i theksave ritmikë në varg është elastikë, i lëvizshëm, në pajtim me natyrën e versifikacionit shqip. Duhet të thuhet se tërë procedurat krijuese të Pipës, pra edhe këto të nivelit metrik në sonetet e ciklit „Kanali“, janë në funksion të rritjes së fuqisë informuese të vargut, të komunikimit sa më të plotë dhe më emocional të informatës poetike. Por, edhe në situatat kur dominon ky koncepcion krijues, ruhet me sukses të madh autonomia e fjalëve në varg, përfshirë këtu edhe natyrën e theksave tonikë të tyre.

Njëmbëdhjetërrokshi i soneteve të Arshi Pipës tregohet i aftë që të bartë një ngarkesë të jashtëzakonshme kuptimore dhe poetike, si në shembujt më të spikatur të poezisë sonë kombëtare dhe të asaj botërore.

Sa i përket rimës, ajo edhe në sonetet e ciklit “Kanali”, është njëra nga nyjat ku lidhen kuptimet poetike dhe efektet eufonike e ritmike. Arshi Pipa e zotëron aftësinë e krijimit të rimave që të shprehin nuanca të ligjërimit poetik të tij dhe të mesazheve që i adreëson lexuesit. Është interesant se në sonetet e ciklit “Kanali”, Arshi Pipa krijon një model të kombinimit të rimave, i cili nuk është koncvencional. Natyrisht është fjala për kombinimet e rimave në katrena. Poeti Arshi Pipa, në shumicën e soneteve të ciklit Kanali, në katrena përdor skemën e rimave: abba/baab. Këtë skemë e përdor në njëzet sonete, ndërsa skemën: abba/abba në katër sonete. Prandaj, Arshi Pipa në fakt paraqitet si një risimtar në këtë plan, veçmas në kombinimin e rimave në katrena.

Kombinimi i rimave sipas skemës:abba/baab, në vargjet e Pipës krijon edhe një lidhje shtesë të rimave, me çka lidhjet tërësore eufonike dhe kuptimore të vargut bëhen më komplekse.

Sa u takon rimave në terceta, ato janë në kombinime të ndryshme:

ccd/eed ( në dhjetë sonete),

cdd/cee (në pesë sonete),

ccd/eed (në tri sonete),

cdd/cee (në dy sonete)

cdd/ece, cdc/ede, edc/cde, ced/eed (në nga një sonet).

Në pozicionin e fjalëve të rimuara më së shumti janë vënë fjalë që shprehin gjendje të njeriut dhe disponime të tij, në vorbullën e vuajtjeve e të torturave, nën të cilat gjendet, qoftë subjekti krijues, qoftë dhe personat e tjerë, bashkëvuajtësit e poetit. Pra, Arshi Pipa më së shumti i ka kushtuar vëmendjen e vet krijuese theksimit të gjendjeve e situatave në të cilat është gjendur ai dhe bashkëvuajtësit e tij, e më pak theksimit të emërtimeve. Si ilustrim mund të shihet soneti i parë i ciklit “Kanali” ( i cituar më herët), ku në pozicion rimash janë fjalët: shiu/shtroje/mbuloje/njeriu/ (gjak për) goje/ arxhiu/ i piu/ (Hin nji) roje/ (frin) biblibi/(pran) secili/ (me) fjetë/ (e fshan) baraka/ brraka/ (vorr i ) shkretë. Kështu, është tematizuar gjendja e mjerë e të burgosurve, të cilët i rrah shiu edhe në barrakë, ndërsa ata janë të sëmurë, ndokujt madje i rrjedh gjak për goje. Për më tepër, ata janë të uritur e të etur dhe zihen për një pikë ujë. Pastaj skicohet situata kur fillon dhuna e rojeve ndaj të burgosurve, më tutje gjendja e qetësisë së dhunshme dhe në fund një përgjasim i situatës me atë të një varri të shkretë. Pra, Arshi Pipa edhe në përdorimin e rimave dhe në komnbinimet e tyre, aspiron që të dëshmojë gjendjet dhe situatat dramatike të njeriut të goditur nga vuajtja e nga dhuna. Ky koncepcion krijues ndiqet edhe në rastet kur dominon rima-emër edhe në ato kur dominon rima-folje. Edhe nga kjo anë provohet uniteti i poezisë së Pipës, si një krijim që ka në themel informatën, komunikimin sa më të plotë dhe sa më dëshmues.

Bartjet janë në funksion të ruajtjes së rimës dhe të shtrirjes së ligjërimit poetik në një gjerësi më të madhe, kur këtë e kërkon nevoja e informatës poetike. Për ndryshim prej ndonjë autori tjetër, si Ndre Mjedja, ku bartjet janë procedura poetike që e pasurojnë kompleksitetin e shprehjes dhe të figuracionit poetik, në rastin e Pipës, ato janë vetëm domosdoshëmri, për ta realizuar komunikimin, pa e prishur konvencën e formës poetike. Bartjet gjithsesi fusin një dinamikë shtesë në ritmin e poezisë, duke bërë ndërrimin e skemave të theksave ritmikë në varg, duke e pasuruar nuancimin e poezisë me sintaksën poetike dhe duke i dhënë vargut ndiesinë e aktivizmit estetik.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 23 Korrik 2024

“Diario Crítica” ka botuar, të mërkurën e 10 prillit 1929, në faqen n°14, intervistën ekskluzive me Aleksandër Moisiun me rastin e debutimit të tij në Argjentinë (në teatrin Odeon, në Buenos Ajres), të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Debutimi i Moisiut është evenimenti artistik i sotëm

Artisti i madh që performon sonte me “Espectros – Fantazmat” në Odeon, na flet për artin e tij

Moisiu na jep përshtypjet për shfaqjet e tij të ardhshme, dhe “Doce Mil – Dymbëdhjetë mijët”, të Bruno Frank-ut

Opinionet e Moisiut për mënyrën e të kuptuarit të Hamletit dhe për teatrin bashkëkohor

Kinematografia, kinemaja me zë dhe teatri

Sonte, Moisiu debuton në Odeon. Prezantimi i tij është ndoshta një nga ngjarjet kryeqytetase të vitit artistik të Buenos Aires. Koha e tij në skenën aristokratike do të jetë shumë e shkurtër, ai mezi do të na lërë kujtimin e katër shfaqjeve të tij: “Espectros – Fantazmat”, “Hamleti”, “El cadáver viviente – Kufoma e gjallë”, y “Doce mil – Dymbëdhjetë mijë”. Ne kemi raportuar tashmë për domethënien e pranisë së një aktori të shtatit të tij dhe me famë botërore. Buenos Aires do të dijë ta mirëpresë artistin dhe ta gjykojë atë dhe triumfi i tij i mundshëm në “Espectros – Fantazmat” do të jetë më i vlefshëm për të, pasi ai do të hyjë në kontakt me emocionin e publikut duke mos përdorur asgjë më shumë se shpirtin e tij si interpretues, siç ka ndodhur së fundmi në Nju Jork. Gjuha, një mjet shprehjeje, këtë herë nuk do të thotë asgjë për shumicën e spektatorëve.

Portreti i Moisiut

Jemi në prani të një personaliteti të fortë. Flokët janë të bollshme dhe të çrregulluara në mënyrë inteligjente në një ballë të pastër ku cilësia e shkëlqyer e epidermës zbulon një njeri të përzgjedhur. Sytë ishin të kthjellët dhe plot gjallëri në ndryshim… Me përmasa mesatare, ai lëviz dhe vepron me guxim. Veshja e tij e pakujdesshme dhe e thjeshtë nuk i prish asgjë elegancës së gjesteve dhe qëndrimit të tij karakteristik. Me gjithë modestinë e tij dhe një mirësjellje shumë franceze që ai kultivon në marrëdhëniet e tij, përmes fjalëve të tij mund të shihet një sfond i përzemërsisë së vërtetë. Ky aktor i lavdishëm i kërkuar me forcë nga skenat më të mëdha në botë dhe me të cilin folëm për herë të parë, na jep ndjesinë e një miku të vjetër, i cili pasi kishte bërë një udhëtim të gjatë dhe thuri shumë gjëra për të treguar, nuk dinte nga ta fillonte historinë e tij.

Në mënyrë të çrregullt, na tregon për rrugëtimin e tij plot ngjarje dhe padurimin me të cilin priste momentin për të takuar njerëzit tanë.

“Latiniteti” i Moisiut

— Simpatia ime për popujt latinë — na thotë — i përgjigjet një impulsi pothuajse fizik të gjakut tim italian dhe në asnjë vend të huaj nuk ndihem aq i lumtur sa në Francë dhe veçanërisht në Paris, që për mendimin tim është zemra e “latinitetit”. Aty më duan shumë, — shton Moisiu pa e fshehur emocionin, — dhe kur më duhet të ngushëlloj shpirtin dhe të rinovoj entuziazmin tim, një qëndrim i shkurtër në Paris është ilaçi im.

Ne, që mëkatojmë me të njëjtën dobësi, do të vazhdojmë të dëgjojmë me kënaqësi lavdërimet e Moisiut për kryeqytetin francez, por jemi të udhëzuar që ta bëjmë atë të flasë për disa pika :

— Edhe pse mund t’ju duket e habitshme, duhet të rrëfejmë se performanca juaj në “El cadáver viviente – Kufoma e gjallë” e Tolstoit duhet të jetë e para që do të luhet në Buenos Aires…

— Megjithatë — na ndërpret zoti Moisi — nuk mund të them asgjë të re për të. Nëse nuk është shfaqur kurrë, nuk kam dyshim se megjithatë është lexuar gjerësisht. Pavarësisht se nuk është një roman i vënë në skenë, por një vepër e shkruar drejtpërdrejt për skenën, gjithçka që them për “Kufoma e gjallë” do të jetë një ribotim shumë i kthjellët i gjithçkaje që është thënë dhe shkruar për romancierin dhe moralistin që ka ekzistuar te Tolstoi. Ata që e admirojnë në vepra të një zhanri tjetër, do të gjejnë në teatrin e tij të njëjtat arsye të shkëlqyera admirimi.

Vepra e Bruno Frankut dhe Gjermania e sotme

— Midis nesh, vepra e Bruno Frankut që shfaqet në repertorin tuaj është thuajse krejtësisht e panjohur dhe do të donim t’i paraprinim publikut disa detaje të komplotit të saj.

— Para së gjithash — na thotë Moisiu — “Los doce mil – Dymbëdhjetë mijët” e Bruno Frankut, ndryshon nga vepra e Tolstoit në karakterin e saj absolutisht teatror. Meritat e tij, të shumta, vijnë mbi të gjitha nga konceptimi madhështor teatror, ndërtimi i arritur me mjeshtëri dhe interesimi i vazhdueshëm i skenave të tij. Argumenti bazohet në një rrethanë historike të pavarësisë së Amerikës së Veriut : anglezët, të cilët e konsideronin veten tepër fisnikë për të luftuar kundër kryengritësve kolonialë nga Amerika, blenë në Gjermani, dhe ashtu siç bëhej në mesjetë, dymbëdhjetë mijë burra, dymbëdhjetë mijë mallra njerëzore, me të cilat ata formuan ushtrinë që duhej t’i kundërviheshin kryengritjes. Prandaj edhe titulli i veprës së Bruno Frankut. Për sa i përket prapavijës transhendentale të veprës, mund të pohoni, pa frikë se mos gaboni, se “Los doce mil – Dymbëdhjetë mijët” kanë marrë pjesë thellë në themelimin e Republikës Gjermane.

Hamleti në Moisiun

— E kuptojmë, zoti Moisi, se personaliteti i Hamletit paraqet dy personazhe thelbësore : intelektualin dhe sentimentalin dhe se aktorët e mëdhenj janë dalluar rrënjësisht sipas preferencës së një personazhi apo tjetrit. Kujt prej tyre i kushtohet veçanërisht interpretimi juaj ?

— Për mendimin tim, personaliteti i Princit Hamlet është shumë më i ndërlikuar, dhe në të njëjtën kohë më i thjeshtë. E ndjej personazhin dhe kaq. Kur futem në skenë, përditshmëria ime nuk ndërpritet për t’i lënë vend trillimit. Unë e përfaqësoj rolin e Hamletit me një bashkëfajësi të tillë të ideve, ndjesive apo ndjenjave të mia, sa shfaqja përbën një moment të jetës sime, më intensive, më e fortë për shkak të dhunës me të cilën më lëviz fati, por po aq e vërtetë, aq reale sa ngjarja më e vogël ditore.

— Këtu u fol disa muaj më parë për një vizitë të mundshme të kompanisë Piteoff në vendin tonë. Ne kemi pasur rastin ta shohim atë në interpretimin e tij të famshëm të Hamletit. Çfarë mendoni për atë interpretim?

— Pitoeff (Georges) është një djalë i mirë, i talentuar me inteligjencë të madhe. Ne jemi miq të mëdhenj; por aktori i vërtetë i kompanisë është ajo, ajo është Ludmila Pitoeff. Nëse e keni parë në rolin e Santa Juanës dhe në atë të Ofelias, duhet t’ju habisë të dini se ky person i vogël me gërsheta të gjata bionde, ajo krijesë engjëllore, ajo poezi e pastërtisë, është nëna e tetë fëmijëve…

Kjo na befason vërtet dhe ne nuk jemi në gjendje të pajtojmë këtë ide të virgjërisë dhe pafajësisë që na dha Ofelia e zonjës Pitoeff me këtë amësi bujare për të cilën na flet Moisiu.

Arti i rusëve dhe teatri “avangardë”

Por Moisiu vazhdon të flasë dhe duket shumë i sigurt se i ka shpëtuar inkuizicionit tonë. Le të lëmë më vonë për të vërtetuar të kundërtën dhe tani për tani le të dëgjojmë se çfarë na thotë :

— Përparimi i madh i artit skenik në Rusinë Sovjetike është në përputhje me atë të arritur nga të gjitha artet në atë vend. Për një artist, kjo është një parajsë, kam luajtur disa herë në Teatrin e Artit të Moskës, me regji të shkëlqyer Stanislavsky-t, ai djalë i madh i admirueshëm dhe i sjellshëm. Kam kujtime të bukura nga qëndrimet e mia të shpeshta në atë qytet.

— Çfarë mendoni për teatrin avangard të Francës?

— Mendoj se është i gjithi teatër francez. Jashtë atyre përpjekjeve simpatike të bëra për ripërtëritjen e artit skenik, nuk ka asgjë që ia vlen të shihet në Francë; përveç nëse ndani shijet e borgjezisë së imët franceze…

Në Gjermani, nga ana tjetër, teatri avangardë është shumë i egër, shumë rinor dhe merr pjesë në një lloj romantizmi që dëmton ekuilibrin e kërkuar.

Teatri dhe kinemaja

— E dimë që jeni përfshirë në xhirimet e disa filmave me zë, çfarë mundësish për shprehje artistike u akordoni filmave të tillë?

— Nga përmirësimi i tyre mund të presësh surpriza të mëdha, dhe ndoshta përmirësim të kinematografisë. Për momentin këto janë dy gjëra shumë të ndryshme.

— Ju sapo keni qenë në Shtetet e Bashkuara dhe do të keni dëgjuar për vdekjen e Teatrit, të profetizuar nga disa kritikë amerikanë pas shpikjes së De Forest-it…

— Marrëzira… Teatri i trashëguar nga Greqia e lashtë është një shprehje e artit, e rrënjosur shumë thellë në frymën perëndimore. Kinematografia dhe filmat me zë do të vazhdojnë evolucionin e tyre në një rrugë tjetër dhe do të përmirësohen ndërsa largohen nga teatri.

Në “Espectros – Fantazmat”… antiprofilaktik

— Një pyetje e fundit, zoti Moisi. Kemi harruar një pjesë nga repertori i juaj, dhe pikërisht atë që do të shërbejë si prezantim i juaj në Buenos Aires.

— E vetmja gjë që mund t’ju them për interpretimin tim në “Espectros – Fantazmat” është se në asnjë moment nuk i kushtohet tezës së profilaksisë sociale që disa aktorë pa imagjinatë zbuluan në të. Unë shoh në veprën e Ibsenit një farë paralelizmi me “Edipin” e teatrit klasik dhe nëse personazhi që interpretoj arrin lartësi të mëdha, kjo është që rënia e tij të jetë më e thellë dhe pjesëmarrja e fatalitetit më e dukshme.

Dhe Moisiu i shoqëron fjalët e tij me një gjest që zbulon befas aktorin e madh dhe na shpjegon se në asnjë vend të huaj për gjuhën e tij, nuk kanë kërkuar ndonjë elokuencë tjetër përveç asaj të mimikës së tij.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 21 Korrik 2024

Revista polake “Głos Poranny” ka botuar, me 22 dhjetor 1929, në faqen n°2, rrëfimin e rallë të Aleskandër Moisiut për fëmijërinë në Durrës dhe dëshirën e tij për t’u arratisur në Korfuz, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Aleksandër Moisiu

Kur numërova deri në shtatë…

“Po i numëroja flokët… ose më mirë nuk po i numëroja, se nuk i kisha numëruar ende deri në shtatë. Unë tashmë shkova në shkollë, por në Durrës (“Dyrrahu” i lashtë i romakëve të lashtë – në Shqipëri – në detin Adriatik). Aty mësova shkrim e këndim, por jo në gjuhën amtare, italisht, por në shqip dhe greqishten e re.

Veç kësaj, shkolla në Durrës nuk ndryshonte shumë nga shkollat e vendeve perëndimore apo veriore — ishte e bollshme, e ajrosur mirë, me klasa të vogla, — vetëm se mësuesi mbante një plis të kuq në kokë në vend të një kapeleje. — Nxënësit bënin të njëjtën gjë, por ata kryesisht vinin zbathur në shkollë. Vetëm disa nga nxënësit mbanin plis dhe vishnin çizme. Dhe unë, mes tyre, me sa duket, këto plisa tërhoqën njëri-tjetrën, sepse ne të pestë, djem me plis, lidhëm menjëherë miqësi, kopjuam detyrat e njëri-tjetrit, ndihmuam njëri-tjetrin me sugjerime, “luanim sa më shumë pas shkollës”, shkëmbyen shprehje miqësie, rriheshim me njëri-tjetrin, — me pak fjalë, bëmë gjithçka që sjell një lidhje intime.

Por Durrësi ishte i vogël, shumë i vogël, mjetet e komunikimit ishin turpësisht të ngadalta; Përveç disa kuajve të shpejtë arabë që qëndronin dhe galoponin në shërbim të personaliteteve të caktuara të qytetit, kishte vetëm qerre buajsh.

Dhoma ime kishte pamje nga deti, kështu që unë mund të shihja anijet që vinin e shkonin; ato vinin nga Trieste dhe po shkonin në Korfuz. E njihja mirë Triesten, aty ku linda : atje isha ulur në një vagon, në një tramvaj, atje pashë edhe në Stacionin e Jugut një përbindësh të tillë, duke fishkëllyer me një zhurmë skëterrë dhe duke nuhatur tmerrësisht – një lokomotivë – jo, Trieste nuk më tundoi. Por Korfuzi, — çfarë është Korfuzi?… Shpesh rrija pranë babait, ndërsa ai luante letra me shokët e tij. E dëgjoj shpesh fjalën “Korfuz”. Fjala në rrugë ishte: “Korfuzi”… Kapiteni i një anijeje me vela greke, që ishte mik me ne, po na sillte “sulltane” të mëdha nga “Korfuzi”, duke nxituar me një ritëm të çmendur porti, më rrëzoi sepse duhej të arrinte në anijen që shkonte për në “Korfuz”, një vajzë lozonjare, e lidhur me mua “nga Kislel”, më tregoi një histori nga “Korfuzi”, duke lavdëruar hënën vendase në greqisht. Une e di akoma tekstin dhe melodinë : “O Argira Panselinos!” Ajo rrotulloi sytë nga gëzimi me fjalën “Korfuz”… Është e qartë si dita : Më duhet të shkoj në Korfuz.

Bëra komente përçmuese për Durrësin dhe miqtë e mi me plis për pjesën tjetër të botës që e njihja tashmë. Mendova për portet që kishte hasur vapori Lloyd’s gjatë rrugës për në Trieste : Zara, Spalatto, Sebenico, Kotorri, Tivari, Ulqini… E gjithë kjo nuk ishte asgjë, e denjë për vëmendje… Është e lehtë të përjashtohen të gjitha këto qytete. Ai nuk e humbi qëllimin. Kishte tashmë njëfarë besimi tek unë, ndjeva forcën time dhe bërtita : “Korfuzi është i bukur, më i bukuri në botë!”

As që u mundova të bindja shokët e mi se Durrësi, me qerret e tij të buallicave të pista, të ngadalta, si kërmilli, ishte i mërzitshëm dhe i padenjë për ne… Por Korfuzi! Duhet të shkojmë në Korfuz : ramë dakord për këtë, ramë dakord si kurrë më parë, siç nuk kanë bërë kurrë të rriturit.

— Por — tha njëri prej nesh — si të shkojmë në Korfuz?

Më duhet të pranoj se kjo pyetje disi e paarsyeshme, ndonëse e pranoi plotësisht rëndësinë e saj, më vuri paksa në humor të keq, ngatërroi konceptin tim dhe e vuri në rrezik rolin tim drejtues. Propozimet vijuan njëra pas tjetrës..

— Ne do të vjedhim një varkë, do të dalim kontrabandë mbi një vapor (avullore), do të pimë një gotë dhe do të largohemi! Të gjithë do të lidhemi me një litar pas anijes.

— Por balenat? — një nga djemtë më frikacakë u tmerrua…

Mbajta ekuilibrin tim të hekurt dhe qëndrova i zymtë, si një re e rëndë dhe e errët. I lashë të bërtisnin dhe më pas zbulova zgjuarsinë time :

— Asnjë vapor, asnjë varkë, asnjë notar dhe asnjë peshkaqen fare? Nuk do të na rrëzojnë…

Fillova duke skicuar diçka midis një aeroplani dhe një anijeje me vela; transport i rehatshëm si një karrocë, i shpejtë si një dallëndyshe, i lehtë si një pendë; dhe nuk do të kem frikë as nga dallgët as nga retë! I premtova se “aparati” do të ishte komplet gati për mëngjesin e së hënës… Kur prindërit e mi të dashur janë ende në gjumë, ne do të dalim fshehurazi nga shtëpitë tona herët në mëngjes, do të presim në port, pranë kalatave të mjera prej druri dhe do të fluturojmë për në… Korfuz! Betohemi solemnisht: E hënë, para lindjes së diellit, largohemi nga komoditeti i shtëpisë, largohemi nga Durrësi i mjerë. U betuam, morëm zotimin tonë.

Ditët në vijim — tre në mos gaboj — ishin ditë të vështira. Më pas vura re diçka si pagjumësi dhe mungesë oreksi. E lidha veten me një betim se do të ndërtoj aparatin e lartpërmendur, por, o Zot, nuk kam qenë kurrë vetëm! Motrat e mia në shtëpi (unë isha fëmija më i vogël) vazhdonin të më tallnin për shkak të këtij mendimi të turpshëm dhe fytyrës time të zymtë dhe më thërrisnin Sokrat… Në mendjen time grisja çarçafë dhe çmontoja dërrasat, shkatërroja arkat e zbrazëta, djegja qymyr dhe alkool të kontaminuar, por asgjë nuk doli prej saj në realitet — vetëm në ëndrrën time fluturova mjaft lart. I shmanga me guxim vështrimet pyetëse të shokëve të mi të fluturimit: Heronjtë nuk thonë ah, ai thotë… Në shkollë, asnjë nga „fluturuesit” tanë nuk iu përgjigj pyetjeve të mësuesit — çfarë kuptimi ka të dish se sa bën 2 herë 2, ose që Zoti e krijoi botën në gjashtë ditë, ose që kryeengjëjt me krahët e mëdhenj të shndritshëm të luleradhiqeve ruajnë portat e parajsës… Ha-ha, mund të qeshësh me të madhe!

Të dielën — një ditë para fluturimit — më duhej të shkoja për një shëtitje nëpër qytet me babanë dhe vëllezërit e motrat, si një qen që ndoqa lart e poshtë kodrave, dhe në mbrëmje më zuri gjumi si një urith.

Është e hënë, murmuritjet ma prishën gjumin e thellë herët në mëngjes, nga dritarja e hapur ranë gurë në dhomën time — u zgjova — dhe e kuptova!

Shumë shpejt qëndrova para shokëve të mi, të cilët më kërkuan një varkë me vela ajrore, për të cilën nuk pata përgjigje. Të gjitha këto duhet t’i dija edhe unë: „pollezki”, kulakët, shqelmat. Fytyra më ishte gërvishtur, qime të panumërta m’u shkulën; çunat që gufonin nuk dinin mëshirë. Qëndrova aty, duke mos u mbrojtur, duke mos iu kundërpërgjigjur me goditje apo gërvishtje, e durova dënimin, vetëm duke mërmëritur në mënyrë profetike :

— E megjithatë ajo do të shfaqet, do të jetë aty!

Thjesht “Galileo Galileu!”…

Pas këtij gjykimi përmbledhës, u tërhoqa zvarrë në shtrat dhe kur dielli ishte tashmë lart në horizont, u zgjova nga stuhitë :

— Aleksandër, si dukesh? Sandrini Sandruccia! Pesoro! Angelo kush të ka gërvishtur? Kush të ka dhënë kaq shumë goditje? Kush të ka shkulur flokët?

Plot ide, si fëmijët, fajësova macet dhe minjtë, mushkonjat dhe madje edhe akrepat… Më shëruan dhe ushqyen me kujdes. Megjithatë, babai im kishte aq shumë besim tek unë, sa mendoi se po pija dhe më rrahu.

Më vonë, jo shumë kohë pas kësaj — nuk jetoja më në Shqipëri — u bë realitet ajo që ëndërronte djali shtatëvjeçar : Bleriot! Inxhinieri nga Cambrai, Louis Blériot, ishte gjeniu i tij që e shpiku atë — makinën time, ishte dora e tij që e drejtoi në qiell mbi Kanalin La Manche. E përshëndeta ngrohtësisht mikun tim Blériot : frymëzimi i zjarrtë dhe respekti për të gjitha mendimet e mia kurorëzoi ballin e heroit, por një gjethe dafine, një gjethe shumë e vogël, dërgoi mendimet e mia krenare drejt djalit shtatëvjeçar të Durrësit të vogël me buallin e tij të ngadaltë…”