Isak Shema/ |
Objekt studimi i këtij punimi është trajtimi i temës së Kosovës në romanet e Ismail Kadaresë, me vështrim të veçantë imazhi i Kosovës në romanet:“Tri këngë zie për Kosovë”, “Krushqit janë të ngrirë”, dhe në novelën “Baladë për vdekjen e J.G.”.
Ismail Kadare
Bota shqiptare, si edhe universi, motivet dhe temat që lidhen me të, prania e saj në planin kombëtar dhe universal, paraqitet me dinjitet krijues dhe artistik në 20 vëllime të botimit përfundimtar të veprave të plota të këtij shkrimtari.
Tema e Luftës së Kosovës (1389) është trajtuar në shumë vepra letrare. Kësaj ngjarjeje historike i kushtohen këngë të ndryshme të epikës popullore. Në librin ‘Pyetje në albanologji” Shaban Sinani shkruan për traditën gojore shqiptare dhe për motërzimet e këtyre këngëve historike. Po ashtu bën fjalë edhe për librin e Anna di Lellio
Beteja e Kosovës 1989- një ep shqiptar”. Në bibliografinë e këtij punimi përfshihen edhe këngë të tjera epike historike kushtuar Betejës së Kosovë.
Në epikën historike shqiptare, por edhe në gjuhë të tjera, shquhen shumë këngë kushtuar Luftës së Kosovës. Kadare është bazuar në këtë thesar letrar dhe në të ka gjetur mbështetje në procesin e krijimit të romanit të vet.
Në letërsinë e shkruar shqipe kjo temë është e pranishme në disa poezi lirike, në poema, në krijime të prozës tregimtare dhe veçanërisht në romanin shqiptar. Në krijimtarinë letrare të Kadaresë është dhënë imazhi për Kosovë e të kaluarës, por edhe për atë bashkëkohore.
Imazhet e para për Kosovën i gjejmë në poezinë e viteve `60. Në poemën “Përse mendohen këto male?” etj. , poeti jep tablo të gjerë për fatin e popullit shqiptar gjatë shekujve. Në poezinë “Kosova” (1966 jep imazhin më të plotë për vendin gjatë fluturimit të parë me aeroplan mbi Kosovë. Poezia hapet me vargjet: “Sa herë kam kaluar mbi qiellin tënd, Kosovë,/ Midis reve të tua të rënda, gjëmimeve të tua”/. Poezinë tjetër “Atje larg në Veri” (1968) ia kushton Gjakovës.
Poezia “Mundja e ballkanasve nga turqit në Fushën e Kosovës më 1389”, e krijuar në vitin 1975, paraqet humbjen e ballkanasve në Luftën e Kosovës në shekullin XIV. Duke u bazuar në këtë poezi, në Tiranë dhe në Paris, gjatë periudhës kohore mars 1997- mars 1998, në kohën e luftës çlirimtare të Kosovës, krijoi veprën “Tri këngë zie për Kosovën” dhe e botoi më 1998. Me tri tregime : Lufta e vjetër, Zonja e madhe dhe Lutje mbretërore, në saje të mjeshtërisë artistike, në mënyrë parabolike paraqet të kaluarën dhe aktualitetin, luftën çlirimtare të shqiptarëve dhe atë pushtuese të Serbisë hegjemoniste. Beteja e Kosovës, e zhvilluar gjatë më 28 qershor 1389 në Fushën e Kosovës midis ushtrisë pushtuese të Perandorisë Otomane, të udhëhequr nga Sulltan Murati, në njërën anë, dhe ushtrisë së përbashkët të ballkanasve: të serbëve, të boshnjakëve, të rumunëve dhe të shqiptarëve, të komanduar nga Princ Llazari, në anën tjetër. Pas luftës së përgjakshme, që zgjat dhjetë orë, ushtria osmane pushtoi viset ballkanike, për t`i mbajtur nën sundimin e vet pesë shekuj me radhë.
Dy rapsodët: shqiptari, Gjorg Shkreli dhe ai serb, Vlladani, këndojnë me lahutë këngët, me të cilat shprehin hasmërinë dhe rivalitetin më të hershëm midis shqiptarëve dhe serbëve. Gjorgu këndonte: “Ngrihuni shqiptarë, sllavët (serbët) po na marrin Kosovën, ndërsa Vlladani:”Çohuni ju serbë, shqiptarët po na e rrëmbejnë Kosovën”. Lahutarët nuk pranojnë të ndryshojnë këngët e tyre, dhe as të këndojnë një këngë të tretë. Megjithatë, me rastin e vdekjes së Zonjës së Madhe, këndojnë një variant të tretë të këngës së tyre, pa ndryshuar mesazhin e mëparshëm. Ata “…si të mpirë kënduan këngën për të: Ra mjegull e zezë, vdiq Zonjë e madhe…ngrehuni serbë se Kosovën e mori shqiptari. Seç ra mjegull e zezë, vdiq Zonjë e madhe, ngrehuni shqiptarë se në Kosovë ra shkau.
Në pjesën e tretë, Lutje mbretërore, bartës i rrëfimit është vetë mbreti i osmanëve, i vrarë gjatë Betejës së Kosovës dhe i varrosur “…nën tyrben dhe flakëzën e bishtukut ziplot”. Ai dëshmon për të kaluarën e tij tragjike, por edhe për vazhdimin e urrejtjes midis ballkanasve: “Serbë e shqiptarë këtë herë, duke tundur secili shenjën e vet: shqiptarët kryqin katolik, serbët atë ortodoks.” Informohet nga capa gazetash për luftën në Kosovë në vitin 1999, për “Emra vendesh, vezirësh befasues. NATO. R. Cook, Medeliene Albight. Ploja e fëmijëve në Drenicë. (un massacre d` enfants a Drenica), Millosheviq, Mein Kampf… Herë-herë midis tyre është emri im: Murati I.” Edhe pas gjashtëqind vjetësh, i vetmuar, ai sheh se grindjet dhe luftërat e ballkanasve s`kanë të ndalur. “Këngët i kishin po aq të egra sa edhe armët”. Me urrejtje të pa përmbajtur, mallkon dhe përsërit nëmën: “Mallkuar qofshi…Kokën hëngërshi, ballkanas të egër”. Vepra “Tri këngë zie për Kosovën” ka zgjuar interesimin e madh të lexuesve dhe të kritikës letrare. Romani është përkthyer në disa gjuhë të botës. Eric Faye në parathënien e botimit në gjuhën frënge prozën e Kadaresë e vlerëson lart dhe në aspektin kohor e lidh me ngjarjet e viteve `90 të shekullit të kaluar, pra me vitin 1989, kur merr hov lufta për çlirimin e Kosovës. Ai shkruan: “… libri përfshin alfën dhe omegën, pra dy pikat e skajshme të luftës së përgjakshme në tokën e Kosovës. Toni i këtij libri është i përkundërt me nacionalizmin. Asgjë nuk i shtyn serbët e shqiptarët të jenë kundër njëri tjetrit përveçse gjurmët që urrejtja ka depozituar në kujtesën kolektive”
Në një intervistë, në pyetjen lidhur me përkrahjen e Kosovës dhe të popullit të saj gjatë njëzet viteve të fundit, Kadare përgjigjet: “…Unë mbrojta lirinë e popullit kosovar, gjë që do ta bëja për të gjithë popujt e tjerë. Nuk ishte diçka speciale, fakti që unë jam shqiptar. Ajo ishte një kauzë e qartë, ishte një skandal që në Evropë një popull të jetonte ende në kushte koloniale.
Reputacioni im si shkrimtar mund të ishte dëmtuar për këtë, pasi nuk është e lehtë për një shkrimtar të vazhdojë të mbështesë idenë se Jugosllavia duhet të ndëshkohet për shtypjen e tmerrshme që kishte kryer në Kosovë. Nuk është e lehtë për një shkrimtar, pasi sipas klisheve, shkrimtarët duhet të jenë kundër çdo lloj ndëshkimi, mbi të gjitha, bombardimeve.”
Megjithatë, Kadare lidhur me rrëfimin e tij romansor në këtë vepër shprehet: “Rrëfimi im vjen nga ajo që unë e quaj “objektivitet homerik”…. jam munduar ta respektoj këtë ligj: të jem në krijimtarinë time letrare neutral E gjithë kjo më ka dhënë një ekuilibër në atë vënd të vështirë. Gjë, tepër e vështirë”.
Në parathënien e romanit Eric Fay shkruan: “ Ismail Kadare e kujton këtë betejë në veprën e tij shumë më përpara se viti vendimtar 1989, duke marrë atje një traditë të epopesë gojore dhe asaj të shkruar shqiptare. Kështu ajo del më 1975 në formën e një poeme të shkurtër : « Humbje ballkanasve prej turqve në Fushën e Kosovës » si dhe, më pas, në shumë tekste të tjerë të tij. Por është viti 1997 që, duke rimarrë tonin epik të « « kasnecëve të shiut » Ismail Kadare « rishikon » psikozën para betejës si dhe zhvillimin e saj, duke na dhënë këtë me « Luftën e vjetër », që është pjesa e parë e librit « Tri këngë zie për Kosovën »…Atje shohim rapsodë serbë e shqiptarë, që bëjnë lajmëtarin e rivalitetit serbo-shqiptar në Kosovë, që i ka rrënjët shumë përpara se të fillonin luftimet kundër trupave otomane ».
Romani i Ismail Kadaresë me shpejtësi të madhe është përkthyer në shumë gjuhë të botës. Zëri i këtij autori, duke folur për Kosovën, është dëgjuar me interesim të jashtë jashtëzakonshëm. Julien Gracq, personalitet i shquar i kulturës moderne frënge, shkruan : « Janë të paktë librat bashkëkohorë që më kanë tronditur sa Tri këngë zie për Kosovën që Isamail Kadareja e botoi në vitin 1998, pikërisht në kohën kur një krizë me përmasa ndërkombëtare po ngjizej sërish përreth Fushës së mëllenjave… ».
Për riendjen e mitit në letërsinë e Kadaresë, shkruan Stephen Brown (Observer, shkurt 2000). “…Kadare shkruan një prozë lirike të dendur, të gjallëruar nga një zgjuarsi dinake, që here pas here shoqërohet me metafora jo nxitëse ogurzeza. Këto tregime kërkojnë një truall në historinë e Ballkanit dhe në Evropën Mesjetare. Ato janë pjesërisht rishikim historik dhe, pjesërisht fabul. Kadareja e rindërton të kaluarën në një përzierje rrëmuje dhe pëshpëritjesh, por gjithashtu dëshiron që ta riendë në një lloj të ndryshëmiti- një tragjedi të Evropës. Kosova bashkon Lindjen e Evropës me verbërinë drejt Lindjes dhe I jep rajonit një fatalitet, që është në të njëjtën kohë mallkim dhe bekim”.
Kritiku letrar, John Murray, duke i paraqitur të tri fabulat si një tërësi kompozicionale të romanit, shprehet se “…Kadareja lëviz në drejtim të kundërt me paranojë shoviniste. Në vend të kësaj, ai i shikon të gjithë protagonistët, duke përfshirë këtu edhe turqit, nga një perspektivë tolerante”.
Një bard merret me Kosovën. Julian Evans shpreh mendimin vlerësues se vepra Tri këngë zie për Kosovën « …është humane, lirike, komike, e drejtpërdrejtë dhe emocionuese. Pika zotëruese në shkrimin e këtyre tri fabulave, si edhe në veprat e tjera të tij, është se ai dërgon mesazhe për lirinë, kryesisht për të shkruar të vërtetën, jo domosdoshmërisht me fakte, port të vërtetën njerëzore. Në këtë libër të shkurtër, objektiv, por megjithatë fisnik, Kadareja e ka vendosur Kosovën- betejën, mitin- të çliruar nga zinxhirët e pavërtetësisë “.
Jorgo Bulo, njëri ndër studiuesit e shquar të letërsisë shqiptare të traditës dhe të kësaj bashkëkohore, shquan rolin e jashtëzakonshëm të shkrimtarit për zhvillimin e letërsisë së sotme shqipe. “Vepra e Kadaresë – shkruan ai, është shprehje e pasurimit të kulturës universale me traditat kombëtare artistike të popujve të vegjël me qytetërim të lashtë, siç është populli shqiptar, një nga më të vjetrit në Ballkan. Nga një lidhje e fortë me këtë truall, që vjen nga lashtësia e gadishullit dhe e gjallërimit të mitologjisë së tij antike, vepra e Kadaresë i sjell letërsisë evropiane një aromë karakteristike mesdhetare dhe e pasuron atë me koloritin e një areali tipik për veçansinë e tij etnokulturore. Filozofia, mendësia dhe traditat historike e kulturore të shqiptarëve, janë paraqitur në veprën e Kadaresë si shprehje e identitetit të fortë kombëtar, e vitalitetit të kulturës shpirtërore të popullit të vet dhe si faktor i qëndresë dhe i mbijetesës së tij. Krijues me vetëdije të lartë kritike, Kadareja jo vetëm ka poetizuar vlerat shpirtërore të kombit të vet, por edhe ka fishkulluar traditat anakronike, mentalitete retrograde, psikologjinë provinciale dhe konvencionet e jetës së shoqërisë shqiptare .»
Demonstrata e studentëve dhe të mbarë popullit të Kosovës për liri dhe pavarësi kombëtare të vitit 1981, frymëzuan Kadarenë për të krijuar poezinë “Terrori në Kosovë”. Këtu zë fill novela “Krushqit janë ngrirë”, e cila pas botimit në anglisht dhe frëngjisht, por edhe në shumë gjuhë të tjera, “ …i bëri të njohur lexuesit botëror rebelimin e studentëve të Kosovës dhe të vërtetën e masakrës së Prishtinës në mars të vitit 1981”.
Ngjarjet reale të kohës e nxitën autorin të krijojë romanin “Krushqit janë të ngrirë”. “Kadare, shkruan Eric Fay, do të frymëzohet nga ngjarjet dramatike që i kanë ndodhur bashkëshortes së Esad Mekulit, “babajt” të poezisë shqiptare të botuar në ish Jugosllavinë. Gruas së tij, mjeke në spitalin e Prishtinës, gjatë manifestimeve i është dashur t`i përgjigjet të njëjtave akuzave sikurse personazhes së librit, Teuta Shkrelit. Ajo, që është legjendë: prapa tragjedisë kosovare përvijohet epopeja e kreshnikëve, e pranishme prej kohësh në mendjen e shkrimtarit (si dëshmi kemi p.sh. poemën “Alpet në dhjetor” të botuar më 1976, apo romani “Dosja H.”). Titulli i këtij romani është frymëzuar nga kjo këngë epike. Në te gjejmë motivin e martesës midis sllavëve dhe shqiptarëve. Ndërhyrja fatale e një zane të maleve,… e kthen në gur kortezhin e dasmës dhe e ndalon martesën serbo-shqiptare, ashtu sikurse dhuna jugosllave e këputi në mes dashurinë e Shpend shqiptarit me Madlenkën serbe. Shpendi vdes i shtypur nga një tank i ushtrisë federale”.
Shtypja e përgjakshme e demonstratave, procesi i diferencimit politik dhe i dënimeve gjyqësore, ashpërsimi i mërive dhe i veprimtarisë nacionaliste serbe, pamundësojnë edhe martesën e Shpendbresftohtit (shqiptar) me Mladenka Markoviqin (serbe ). Shpendi vritet nga ushtria federale në operacionet e shtypjes së demonstratve. Kjo tragjedi të kujton një temë të mitologjisë shqiptare dhe atë të veprës “Romeo dhe Zhulieta. Ngjarjet ndodhen gjatë viteve tetëdhjetë, që nga viti 1981 dhe në vazhdimësi dhe përshijnë kundërthëniet sociale e ndërnacionale, luftën ideologjike dhe politike, konfliktet e ashpërsuara që çojnë drejt polarizimit dhe luftës së viteve `90. Disa personazhet janë të imagjinuara nga shkrimtari.
“Kjo vepër, dëshmia e parë dhe tepër e rrallë e masakrës serbe,… pati si qëllim njohjen e publikut shqiptar, dhe sidomos atij botëror, me terrorin e ushtruar në Kosovë”. Proza është botuar së pari në kuadër të përmbledhjes së tregimeve “Koha e shkrimeve” (1986), ndërsa si roman, i ripunuar, është botuar më vonë. Përkthimi i saj më pas, në shumë vende të Europës, hodhi dritë mbi të vërtetën e tragjedisë së Kosovës”.
Vepra letrare “Krushqit janë të ngrirë” në kritikën letrare shqiptare dhe sidomos në atë në gjuhë të huaja, është analizuar në prizmin e veprave më të shquara të letërsisë botërore klasike dhe bashkëkohore. Alain Bosquet në vështrimin “Shqipëria ose viset e shpirtit” kjo prozë “…përshkruan trazirat në Kosovë, krahinë jugosllave e banuar nga shqiptarët. Si edhe shumë herë të tjera më parë, Kadaresë i ka pëlqyer të flasë për vendin e tij, njëherazi në të kaluarën e largët, çka bën të mundur alegorinë dhe kapërdimjet, si edhe të kaluarën më të afërt…”. Ndërsa autori Guy Le Clec`h këtë krijim artistik e vendos në një transversalë me dramaturgjinë e Sofokliut. “Kjo novelë e gjatë, shkruan ai në “Litteratures etrangeres”, 27.04.1987, rimerr alternativën e përjetshme e ilustruar nga tragjedia e Sofokliut, e cila ve Antigonën përballë Kreontit, ndërgjegjen dhe ligjin e pashkruar kundër arsyes shtetërore. Sidoqoftë, Martin Shkreli, nuk ka asnjë dyshim, paraqitet si zëdhënës i Ismail Kadaresë kur mbron idenë e dhënies fund të armiqësive mes serbëve dhe shqiptarëve, duke rrezikuar t`i lerë të pakënaqur të dy palët. Le t`ia lëmë kohës kujdesin për të fshirë urrejtjen, e cila i vë kundër njëri tjetrit edhe në ndeshje onorike, në universin delirant të epopeve të moçme”.
Në novelën “Baladë për vdekjen e J. G “ Kadare paraqet tragjedinë e dëshmorit Jusuf Gërvalla, emigrant politik shqiptar, të cilin së bashku me Bardhosh Gërvallën dhe Kadri Zekën më 17 janar të vitit 1982 e vranë agjentët e UDB kriminale serbe në Gjermani. Jusuf Gërvalla, studenti im, gjatë studimeve universitare e ka qenë shumë i zellshëm. Shumë vjet me radhë është angazhuar me përkushtim të jashtëzakonshëm për të realizuar synimin e çlirimit të popullit shqiptar dhe të bashkimit kombëtar. Vepra e Jusufit mbetet trashëgim i çmuar brezave të sotëm dhe atyre që do të vijnë. Jeta dhe lufta
Shenjat e shenjta. Fletë testamenti Lufta dhe arti
“Tutje gjithnjë akull
Këndej gjithë zjarr
E shoh veten si Diogjeni
Në betejën e tmerrshme
Të fjalës e të mendimit
Vrasja mizore e Jusuf Gërvallës dhe e dy veprimtarëve të idealit atdhetar, pikëlloi të gjithë shqiptarët. Shkrimtari në veprën letrare paraqet dhembjen dhe revoltën, analizon faktet dhe synon të ndriçojë me vërtetësi rrethanat e tragjedisë njerëzore dhe kombëtare.
Në këtë vështrim përfshijmë një fragment të prozës.
XII
“J.G. emigrant politik shqiptar i arratisur nga Jugosllavia, me nënshtetësi gjermane, gazetar, poet dhe muzikant vdiq më 17 janar 1982, në orën 3.15, pas mesnate, gjatë operacionit. Ky ishte shënimi për mbarimin e tij në librin e spitalit të Untergrupenbah-ut.
Policia nuk arriti asnjëherë të zbulonte vrasësin. Akuzat e bashkëshortes së tij kundër mjekut Vidiç, megjithëse të formuluara nga një avokat i dëgjuar, nuk u morën parasysh për mungesë provash.
Mjeku Vidiç u largua nga Untergrupenbahu qysh të nesërmen, në ditën e ftohtë të ngjashme me atë ditë në të cilën kishte ardhur. Veçse në ndryshim me ardhjen, largimi i tij nuk figuronte në asnjë shkresë, protokoll, ose shtojcë protokolli. Për të u fol një farë kohe në rrethe të ndryshme, por ato që fliteshin ishin në përgjithësi gojëdhëna. Delire të ndryshme të sëmurësh në spitale psiqiatrike, pendesa, vrasje ndërgegjesh. etj. u dhanë disa herë si të tijtë, por asnjëherë nuk u saktësua kjo gjë. J.G. u varros në varrezën e Shtutgartit. Ndërsa kërkonin një tekst sa më domethënës për ta gdhendur mbi varrin e tij, njerëzit e familjes dhe dashamirësit e tij dëgjuan me radhë disqet me këngë e balada që ai kishte shkruar, kompozuar dhe kënduar vetë, pjesën më të madhe të shoqëruara me kitarë. Duke i dëgjuar në heshtje, ata erdhën në një mendje se shumica e këtyre teksteve ishin të përshtatshme për t’u gdhendur në mermerin e varrit. Kjo binte në sy kaq qartë, sa që një ditë, në një nga ato ditë kur e qeshura dhe humori, rifituan më në fund të drejtën të pranoheshin në bisedat për kujtimin e të ikurit, si për ta bërë edhe më brilante dhembjen, njëri nga miqtë e tij tha se kishin të drejtë të akuzonin J. se kishte përgatitur ai vetë vrasjen e vet.
Teksti i mbishkrimit u zgjodh më në fund prej njërës prej baladave të tij, por drejtoria e varrezës nguli këmbë që të bëhej një ndryshim në të. Ishte prerja, ose për të përdorur një fjalë më të kohës, censurimi i fundit që iu bë J.G. në jetën e të cilit kishte patur disa herë ndërhyrje të tilla, duke përfshirë këtu edhe vdekjen e tij, e cila në fund të fundit s’ishte veçse një prerje”. “Vlerat e veprës së tij janë të begatshme dhe të shumëllojshme, sikurse është vetë ajo e begatshme dhe e shumëllojshme. Në tërësinë e letërsisë shqipe, dhe, në kuptimin e mirëfilltë letrar, ajo është më e pasura, më e madhja dhe më e rëndësishmja. Risuese në poezi, në prozë, veçanërisht në roman, dhe, shpesh mbi nivelin e përgjithshëm të saj, ajo e ka ngritur letërsinë shqipe në shkallaret më të larta, herë-herë të njëjta me letërsitë e tjera evropiane dhe botërore”.
Imazhi unik i Kosovës është në romanet e Ismail Kadaresë , është ai i krijuesit humanist. Vepra e tij përfshin shumë aspekte të qytetërimit shqiptar dhe të atij botëror. Mesazhi i tij në letërsi është paqedashës dhe i kushtohet lirisë së popullit shqiptar, por edhe të mbarë njerëzimit. Ismail Kadare në prozën e tij moderne në mënyrë të mrekullueshme spikat imazhin dhe mesazhin artistik për Kosovën. Në mesazh i tillë paraqitet edhe në veprën artistike figurative “Paqe në Kosovë” të piktorit të famshëm, Ibrahim Kodra. Ismail Kadare është shkrimtar i shquar i letërsisë shqiptare me famë botërore. Me opusin letrar, që ka vlerë të lartë artistike, paraqet edhe imazhin e Kosovës. Kontributi i tij letrar kushtuar Kosovës është i shumë i çmuar.
Në saje të përkthimit të veprave letrare të tij në shumë gjuhë të botës, si edhe me tërë veprimtarinë e tërësishme si personalitet i rrallë i kulturës bashkëkohore shqiptare dhe evropiane, zë vend të merituar në historinë e letërsisë bashkëkohore. Për veprimtarinë letrare me vlerë të lartë artistike dhe për merita të jashtëzakonshme që ka dhënë ai në fushën e letërsisë, ka fituar shumë mirënjohje dhe shpërblime letrare. Ai është kandidat serioz dhe e ka merituar për të fituar Çmimin Nobel për Letërsi.
Kumtesa: L` image de Kosova dans les romans modernes d` Ismail Kadare është paraqitur në Konferencën Ndërkombëtare të AIESSE në Zagreb në vitin 2013
South-Estern, East-Central Europe, West in South-Eastern and East- Central Europe
Europe throughout History
The Image(s) of South-Estern, and East-Central Europe The throughout History. The Image(s )of the West in South-Eastern and East- Central Europe throughout History
25-26 octobre 2013, “Ivo Pilar Institute of Social Sciences, Zagreb (Croatia)
Summary
It is well known that in the last years a new division of Europe emerged – the North-South division. However, although many East European countries have entered the European Union starting with 2004, it seems that the old division West-East still functions in these times of prolonged economic crisis. Consequently, one of our conference’s aims was to insert itself in the very relevant debate on East Europeans („the Other Europe“) between the critique of „Euro-Orientalism“ led by Eduard Said and Maria Todorova, and the opponents of this critique, and to enrich it (the debate) with its own results. The second perspective proposed by the conference was that of the countries of South-East and East-Central Europe themselves on their region(s). There was reason to assume, at least as a working hypothesis, that the view on the region differed from country to country, offering insight in the interesting reasons of those differences and in the images and stereotypes of their neighbors. It was also interesting to learn about the image(s) of the above mentioned regions created more towards the East, namely in Russia and Japan. Last but not least, it was intended to also take into consideration „the inverted perspective“: the image(s) of the West, of “Europe” in South-Eastern and East-Central Europe – this was our special session. This topic has become quite relevant over the last years, particularly because of the integration of a part of the countries of the region into the European Union.
L’IMAGE DU KOSOVO
DANS LES ROMANS D` ISMAIL KADARÉ
Abstract: THE IMAGES OF KOSOVO IN ISMAIL KADARÉ’S NOVELS
The Albanian world, its themes and motifs are present in the twenty volumes of the complete works of Ismail Kadaré (1936, Gjirokastër), a world famous Albanian writer. The paper analyses Kadaré’s image of Kosovo, with a special focus on three of Kadaré’s novels: “Three Elegies for Kosovo” (1998), “The Wedding Procession Turned to Ice” (1998), and “The Ballad about the Death of J.G.” (1984). His interest in the Kosovo Albanian world can be seen since the 1960s, in the poem “Kosovo” (1966), and in the 1970s in the poem “The Defeat of the Balkan Peoples by the Turks in the Kosovo Plain in 1389” (1975). In his works, Kadaré combined old historical processes with current developments, very often attempting to deconstruct myths while objectively presenting the reality.
The novel “Three Elegies for Kosovo” was created between March 1997-March1998, in the times of Serbian hegemonic regime and the emergence of Kosovo liberation war. The novel contains three stories: “The Ancient Battle”, “The Great Lady”, and “The Royal Prayer”, and presents, in a parabolic manner, the past times and the current times, the war of liberation of the Albanians and the conquest war of hegemonic Serbia. More concretely, “The Ancient Battle” deconstructs the famous myth of the Battle of Kosovo (1389), where a joint Serbian, Bosnian, Albanian, and Romanian army was defeated by the Ottomans, who after that invaded the Balkans and ruled over them for more than 600 years. In the “The Ancient Battle” and “The Great Lady”, the enmity/rivalry between the Albanian and Serbian visions of Kosovo is presented through the characters of two folk singers:Gjorg Shkreli (Albanian) and Vladan (Serbian).
They reconstruct, through their songs, stories from the process of identity making in Kosovo (the two singers defend their perspectives on historical events). In “The Royal Prayer”, the Ottoman sultan killed in the Battle of Kosovo, after his reincarnation in 1999 uncovers his tragic past and laments the everlasting hatred among the Balkan peoples; he also reads about and makes his own conclusions on the 1999 Kosovo war. While trying to keep his narrative objective, Kadaré claims: “My story comes from what I call a ‘Homeric objectivity’”.
His novel “The Wedding Procession Turned to Ice” is inspired by his poem “Terror in Kosovo” which talks about the student and general demonstrations in Kosovo for freedom and national independence in 1981.
The poem was translated in English and French as well as in many other languages and informed the world about the student rebellion in Kosovo and the truth about the massacre of Prishtina in March 1981.The image of repression portrayed through bloody demonstrations, the political differentiation process, and judicial sentences as well as increasing Serbian nationalist activities, is presented through the story of a young couple, Shpend (Albanian) and Madlenka (Serbian), who fail to get married because of the tragic death of Shpend, killed by the federal army. Similarly, in the novel “The Ballad about the Death of J. G.”, Kadaré tells the tragic story of the hero, Jusuf Gërvalla, an Albanian political emigrant who, along with other two patriotic special, was killed by Serbian UDBA agents in Germany in 1982.
The value of Kadaré’s contribution lies in the manner he deconstructs myths and presents Kosovo’s reality through memorable images for the reader. In addition, the translation of his works in different languages contributed to a better understanding of Kosovo in the world and the integration of Albanian culture into contemporary European culture.
Keywords: Ismail Kadaré, Kosovo, liberation, image, literature, novel, 20th century.
Mot clés: Ismail Kadaré, Kosovo, la libération, l’image, la littérature, le roman, le XX siècle.
Le monde albanais, avec ses motifs, ses thèmes et sa présence sur le plan national et universel, est présenté avec une dignité créatrice et artistique en 20 volumes des œuvres complètes d’Ismail Kadaré, le plus célèbre écrivain albanais, de réputation mondiale.
L’objet d’étude de ce travail est l’image du Kosovo dans les romans de Kadaré Trois chants funèbres pour le Kosovo (1998), Le cortège de la noce s’est figé dans la glace (1998) et dans la nouvelle Ballade sur la mort de J.G. (1984). “Ce neuvième volume des Œuvres d’Ismail Kadaré est composé de cinq romans ou récits et de onze nouvelles, écrites à des pecial différentes. Hormis Le cortège de la noce s’est figé dans la glace, Trois chants funèbres pour le Kosovo et Ballade sur la mort de J.G., qui évoquent les pecia pecial et récents du Kosovo, la plupart des autres œuvres ont pour thème et décor l’ère socialiste… Pour ce qui est d’Ismail Kadaré, ce volume fournit d’intéressantes réponses à cette question…”
On trouve les pecial images sur le Kosovo dans la poésie des années 1960. Dans le poème A quoi pensent ces hautes montagnes?, le poète donne un vaste tableau du destin du peuple albanais au cours des siècles. Dans la poésie Kosovo (1966) il donne une image plus complète du pays lors de son premier vol en avion au-dessus du Kosovo. Cette poésie débute par ces vers : Kosovo, chaque fois que j’ai survolé ton ciel/Entre tes lourds nuages, tes gémissements’. Il consacre l’autre poésie Là-bas au loin dans le Nord (1968) à la ville de Gjakova.
La poésie Défaite des Balkaniques par les Turcs dans la plaine du Kosovo en 1389 (1975) présente la défaite des Balkaniques dans la Bataille du Kosovo au XIVème siècle.
Se basant sur cette poésie, à Tirana et à Paris, durant la période mars 1997-mars 1998, à l’époque de la guerre de libération du Kosovo, il a crée l’œuvre Trois chants funèbres pour le Kosovo. Avec ses peci récits: La vieille Guerre, Une Grande Dame et Prière royale, il présente de manière parabolique le temps passé et le temps actuel, la guerre de libération des Albanais et celle de conquête de la Serbie hégémoniste.
Le thème de la Bataille du Kosovo (1389) a été traité dans des nombreuses œuvres littéraires. Dans l’épopée historique albanaise, mais aussi dans les autres langues, se distinguent beaucoup de chants consacrés à cette bataille. Dans la littérature écrite albanaise ce thème est présenté dans quelques poésies, dans les pecia, dans la création de prose romantique et particulièrement dans le roman albanais. Dans le livre Question d’albanologie, Sinani (2013) parle de la tradition orale albanaise et de la confrérie de ces chants historiques. Il parle également du livre d’Anna di Lellio La bataille du Kosovo 1389: une épopée albanaise. Dans la bibliographie de cet ouvrage, d’autres chants épiques historiques consacrés à la Bataille du Kosovo sont peci. Kadaré s’est pec sur ce trésor littéraire et s’y est appuyé dans le processus de la création de son roman.
La longue Bataille du Kosovo s’est déroulée à Fushë Kosovë, d’un coté l’armée conquérante envahissante de l’Empire Ottoman, menée par le Sultan Murad, et de l’autre coté, l’armée commune des Balkaniques: Serbes, Bosniaques, Albanais et Roumains, commandée par le Prince Lazar. Après cette guerre sanglante, qui a duré dix heures, l’armée ottomane envahit les régions balkaniques. “Trois récits axés autour du Kosovo, région emblématique pour l’ensemble des Balkans puisque c’est là qu’au XIVe siècle, tous les peuples de la péninsule firent face, unis, à l’envahisseur pecia.” Deux rhapsodes: l’un albanais, Gjorg Shkreli, avec l’instrument lahouta, et l’autre serbe, Vladani, avec l’instrument gusla, chantent des chants avec lesquels ils expriment l’inimitié et la rivalité la plus ancienne entre les Albanais et les Serbes. “ Quant aux rhapsodes, ils chantaient les chants pecial, comme à leur habiture et sans rien y changer. Le prince serbe Lazare et le comte albanais Georges Balsha riaient ensemble à gorge déployée entendant le guslar serbe réciter: Levez-vous, Serbes, les Albanais nous ravissent le Kosovo! – et les aèdes albanais chanter quant à eux: Dressez-vous Albanais, le Slave nous enlève le Kosovo!” Les chanteurs s’accompagnant de la lahouta e de la gusla n’acceptent pas de modifier leurs chansons ni d’en chanter une troisième. Cependant, lors de la mort de la grande Dame, ils chantent une troisième variante de leur chanson, sans en modifier le message pecial : “Un nuage sombre enveloppe la terre, notre grande dame est morte… Serbes, aux peci, l`Albanais nous enlève le Kosovo… Et l`autre d`enchaîner: Quel sombre nuage s`abat sur nous, la grande dame est morte… Albanais, aux peci, le Slave nous ravit le Kosovo!…”
Dans la troisième partie, Prière royale, le narrateur est le roi, pecial même des Ottomans, tué lors de la Bataille du Kosovo. Il témoigne de son tragique passé ainsi que de la continuité de la haine entre les Balkaniques: “Serbes et Albanais brandissaient leur pecial respectifs: les Albanais croix catholique; les Serbes la leur, orthodoxe”. Des morceaux de journaux l’informent sur la guerre du Kosovo en 1999 : “D`étranges noms de pashas ou de vizirs, OTAN, Robin Cook, Madeleine Albright; un massacre d` enfants à
Srebernica, Milosević, Mein Kampf… Parfois aussi, parmi eux, le mien, Murad Ier”. Même après 600 années, il voit que les disputes et les guerres balkaniques n’ont de cesse: “Leurs chants étaient aussi farouches que leurs peci”. Avec une haine contenue, il maudit et répète la malédiction: “Soyez maudits, peuples des Balkans… Puissiez-vous vous entredévorer”.
Concernant la narration romancée de cette œuvre, Kadaré s’exprime ainsi: “Ma narration provient de ce que je nomme ‘objectivité homérique’… je me suis efforcé de respecter cette loi: être neutre dans ma créativité littéraire. Tout cela m’a donné un équilibre dans cet endroit difficile. Chose trop difficile.”
Kadaré écrit que “nous n’aurions pas besoin de la littérature si, par le langage, nous pouvions expliquer. Mais nous avons besoin de la littérature parce que nous n’avons pas besoin d’être clairs jusqu’à la fin. Nous voulons rester dans le brouillard. Nous choisissons nous-mêmes le brouillard parce que c’est une richesse du monde. C’est une chose dans la vie quotidienne, dans la politique, de vouloir la transparence. Mais en littérature, c’en est une autre.” L’écrivain ressent qu’il appartient au royaume de l’art de la littérature. L’œuvre Trois chants funèbres pour le Kosovo a suscité un grand intérêt des lecteurs et de la critique littéraire. Le roman a été traduit dans plusieurs langues mondiales. Dans la préface de la traduction française, Eric Faye a hautement évalué la prose de Kadaré et dans l’aspect temporel il le lie avec les événements des années 90 du siècle dernier, lorsque la guerre de libération du Kosovo prend son essor. “Son œuvre considérable, reconnue par le public et la critique comme une pièce maîtresse de la littérature contemporaine, concentre romans, nouvelles, essais, poésie et pièces de théâtre. Ses thèmes essentiels sont l’histoire des Balkans et de l’Albanie et la dénonciation du totalitarisme à travers des métaphores habiles et des légendes anciennes. Avec le souci d’un observateur scientifique et d’un ethnographe, il revisite les grandes pecia historiques, le folklore et les mythes de son pays natal dans une prose dramatico-bouffonne, d’une ironie mordante…”
De son côté, Eric Faye a écrit que “Ismail Kadaré a évoqué cette bataille dan son œuvre bien avant la décisive année 1989, reprenant la une tradition de l`époque albanaise orale comme écrite… reprenant le ton épique des Tambours de la pluie, Ismail Kadaré ‘revisite’ les prodromes et le déroulement de la bataille avec La Vieille Guerre, premier des Trois chants funebres où l`on voit les rhapsodes serbes et albanais au Kosovo avant même que les combats aient commencé contre les troupes pecial”.
Julian Evans a aussi exprimé son opinion évaluant que l’œuvre “Trois chants funèbres pour le Kosovo… est pecial, lyrique, comique et directement émotionnant. Le point dominant dans l’écrit de ces peci fables, ainsi que dans ses autres œuvres est qu’il envoie des messages pour la librete. Essentiellement pour écrire la vérité, pas nécessairement avec des faits, mais la vérité pecial. Dans ce livre court, objectif et toutefois subjectif, Kadaré a placé la Bataille de Kosovo, le mythe- libéré des chaînes de l’irréel’. Christophe Dabitch a souligné: “Cette conclusion est sans doute ambigüe mais concernant des pays où l’on a utilisé l’histoire jusqu’à l’écœurement, elle témoigne de l’espoir d’un arrêt des combats au nom d’un mythe trompeur. Un espoir dont on serait tenté de dire qu’l’est essentiellement littéraire tant la réalité de ces dix dernières années a de nouveau creusé des frontières et tant les nationalistes ont su donner aux mythes anciens un nouveau poids de chair et de sang. On ne trouvera pas dans ce récit une position partisane de l’écrivain albanais Ismail Kadaré sur la situation actuelle mais la tentative de redonner à l’histoire sa complexité afin qu’elle ne soit pas confisquée à des strictes fins guerrières…’
Julien Gracq dans sa critique littéraire a écrit cette texte affirmative : “Peu de pecia contemporains m`autant frappée que les Trois chants funèbres pour le Kosovo qu`Ismail Kadaré a publiées a l`heure même (c`était en 1998 ou une crise international clouait de nouveau autour du ‘Champs des merles’)”.
La manifestation des étudiants et des tous les Albanais du Kosovo pour la pecial et l’indépendance de l’année 1981, ont inspiré Kadaré à composer sa poésie Terreur au Kosovo. C’est là que commence la nouvelle Le cortège de la noce s’est figé dans la glace, qui après sa publication en anglais et en français ainsi que dans de nombreuses autres langues, a mis au courant les lecteurs du monde entier du soulèvement des étudiants du Kosovo et du massacre de Prishtina en mars 1981. Les événements réels de l’époque ont incité donc l’auteur à créer cette nouvelle. La sanglante pecial des manifestations, le processus de différenciation politique et les condamnations par les tribunaux, l’aggravation des dissections et l’activité nationaliste serbe, rendent impossible le mariage entre Shpend, albanais et Madlenka, la serbe. Les évènements sont réels et se situent aux alentours des années `80, dès 1981 et par la suite ils englobent les oppositions sociales et interethniques, la guerre idéologique et politique, les aggravations des conflits qui mènent vers la polarisation et la guerre des années 90. Les personnages sont imaginés par l’écrivain, par l’intermédiaire de personnalités concrètes de l’époque, telles qu’Esad Mekuli, célèbre écrivain et son épouse Sahadete, médecin spécialiste a l’hôpital de Prishtina.
On peut dire que “Cette œuvre, premier et rare témoignage du massacre serbe, visait à informer le public albanais et surtout étranger, de la terreur exercée au Kosovo. La prose a été d’abord publiée dans le cadre du recueil de récits Le Temps des écrits (1986) alors que le roman remanié a été publié plus tard. Sa traduction dans beaucoup de pays d’Europe, a éclairé sur la vérité da la tragédie du Kosovo. »
Dans la nouvelle Ballade sur la mort de J.G., Kadaré présente la pecial du martyr Jusuf Gërvalla (1943-1982), pecial politique albanais, et des deux autres activistes de l’idéal patriotique, qui fussent liquidé le 17 janvier 1982 par les agents de l’UDBA (Sécurité Nationale Intérieure de l’ex Yougoslavie) en Allemagne. Gërvalla est poète. La poésie La guerre et l`Art est pec connue:
La guerre et l’Art
D’un coté toujours de glace
De l’autre entièrement de feu
Je me vois comme Diogène
Dans la terrible bataille de mot
Du mot et de la pensée” [Fragment]
L’écrivain présente dans l’œuvre littéraire la souffrance et la révolte, il analyse les faits et vise à éclairer la vérité des circonstances de la pecial pecial et nationale.
On peut dire aussi que “S’inspirant des chants d’Homère,
Ismaïl Kadaré insuffle à ses romans une valeur épique qui transcende le temps et l’espace. Imaginant une scène commune aux divers personnages de ses romans, il crée un univers grandiose avec son climat, ses saisons et ses hauts-reliefs. Au-delà des jeux intertextuels, Kadaré sonde le temps et remonte jusqu’à la lointaine mythologie née des passions et fantasmes humains. Ecrivain humaniste et progressiste, il choisit pour illustrer sa pensée de faire revivre un dieu plus humain que les hommes: Prométhée”.
L’œuvre de Kadaré a joué le rôle d’une école littéraire dans le développement et la transformation des pecia albanaises de la deuxième moitié du siècle dernier. La puissance et la vrais profondeur du rôle d’émancipateur et de réformateur de l’œuvre de Kadaré dans la culture albanaise devient plus pecial si l’on tient compte du fait que l’évolution littéraire a souffert des restrictions imposées par le contexte politique et idéologique en Albanie de cette période. Les romans de Kadaré ont initié la prose albanaise dans la couche de la modernité; en déplaçant le centre de gravité de l’événement (action) vers les réflexions, ils ont renouvelé la structure entière du genre. Son œuvre, a souligné aussi Jorgo Bulo, “est une recherche permanente. Ses recherches ont enrichi les pecia albanaises de roman réflexif philosophique, non pas dans le sens étroite du terme, mais dans le sens du roman, dont le sujet est formé par les méditations sur les événements, leur philosophie et leur histoire. Kadaré a enrichi les pecia albanaises en stimulant la mythologie nationale et la tradition folklorique et en la devenant l’arsenal de son art. L’œuvre de Kadaré est en même temps l’expression des valeurs linguistiques de l’albanais standard, de ses possibilités expressives immenses et de sa vivacité”.
La contribution littéraire d’Ismail Kadaré consacrée au Kosovo est pec précieuse. Dans sa création de grande valeur artistique, Kadaré offre l’image du passé du Kosovo mais aussi son image contemporaine. Son œuvre comprend de nombreux aspects de la civilisation albanaise. Dans les romans de Kadaré ainsi que dans tous ses œuvres littéraires, l’image du Kosovo est celle du créateur humaniste. Son message littéraire est pacifique et est consacré á la pecial du peuple albanais, mais aussi de tous les hommes. Rappelons à cette occasion que le célèbre peintre Ibrahim Kodra (1918-1999) présente un message identique dans son œuvre artistique “Paix au Kosovo”.
Grace aux traductions de ses œuvres en de nombreuses langues mondiales, ainsi que de toute son activité en tant que rare personnalité de la culture albanaise, Kadaré prend une place méritée dans l’histoire de la littérature contemporaine. De nombreuses reconnaissances et prix littéraires lui ont été décernés pour sa grande contribution et pour les pecial qu’il a fournis dans le domaine de la littérature mondiale. “Ismail Kadaré a été élu membre associé étranger de l’Académie des Sciences morales et politiques au siège de Karl Popper en 1996. Il a reçu, en 1993, le prix Méditerranée-Etranger pour La Pyramide. Il s’est vu décerner, en juin 2005, le Man Brooker International Priez parmi une sélection d’écrivains mondialement pecial, parmi lesquels Saul Bellow, Gabriel Garcia Marquez, Günter Grass, Milan Kundera, Naguib Mahfouz et Kenzabur Oe. Il a reçu, en 2009, le Prix Prince des Asturies des Lettres pour l’ensemble de son œuvre.”Les valeurs de son œuvre sont riches et diverses, comme l’est elle-même, riche et diverse. Dans la totalité de la littérature albanaise et au propre sens littéraire, c’est la plus riche, la plus grande et la plus pecialë. Innovatrice en poésie, en prose et particulièrement dans le roman et au dessus de son niveau pecial, elle a élevé la littérature albanaise au plus haut degré, parfois sur un pied d’égalité avec les autres pecialës européennes et mondiales.
BIBLIOGRAFIA
Kadaré, Ismail :Tri këngë zie për Kosovën. (1998) , triptik. Onufri,
Tri këngë zie për Kosovën .( 1999), triptik, Onufri,Tiranë.
Tri këngë zie për Kosovën .( 2000), triptik, Vepra, Vëllimi i nëntë. “Fayard”, Paris.
Krushqit janë të ngrirë , në Koha e shkrimeve. ( 1986), Tiranë.
Baladë për vrasjen e J.G.: në Koha e shkrimeve. (1986). Tiranë.
Krushqit janë të ngrirë. (2000), roman. Vepra,Vëllimi i nëntë.”Fayard”, Paris.
Kadaré, Ismail. (2008). Vepra 7. Onufri. Tiranë.
Kadaré, Ismail. (2000). Balade sur la mort de J.G., Œuvres, tome neuvième. Fayard, Paris.
Three Elegies for Kosovo. (1998). “The Harvill Press”, London.
Elegy for Kosovo.(2000). “Arcade Publishing”, New York.
Trois chants funebres pou le Kosovo. (1998).”Fayard”, Paris.
Trois chants funebres por le Kosovo. (2000). Ouvres, Tome neuvieme.”Fayard”, Paris.
Die rowzangen vdor Kossovo.(1999).,”Van Gennep”, Amsterdam.
Tre canti funebri pecia Kossovo. (1999). “Longanesi &C”, Milano.
Tre canti funebri pecia Kossovo. (2003). “Longanesi &C”, Milano.
Tre cants funebres per Kosovo. (1999).”Proa”, Barcelona.
Tres cantos funebres pelo Kosovo. (1999). “Dom Quixote”, Lisboa.
Tres cantos funebres para o Kosovo (1999). ” Editora Objektiva”, Rio de Janeiro.
Tres cantos funebres por Kosovo.(1999). ”Alianza Editorial”, Madrid.
Tres cantos funebres por Kosovo. (2004).”Alianza Editorial”, Madrid.
Kosovo ya uç agit. (1999). “Gunesli”, Instanbul.
Tre seresanger for Kosovo. (1999). (Norwegian).
Tria tragudhja penthima ja to Kosifopegjio. (2000). “Ekdhosis tu ikostu protu”, Athina.
Tri elegjie za Kosovo. (2000). “Edicija Bozicevic”, Zagreb.
Le cortège de la noce s’est figé dans la glace. (1984). Fayard, Paris.
L` Anné noire suivi de Le cortege de la noce s`est fige dans la glace. (1987). “Fayard”, L`Anné noire suivi de Le cortege de la noce s`est fige dans la glace .(1992). “Fayard”, Paris.
L`Anné noire suivi de Le cortege de la noce s`est fige dans la glace. (1992). “Fayard”, Paris/ Livre de Poche.
L`Anné noire suivi de Le cortege de la noce s`est fige dans la glace. (1992). “Fayard”, Paris
L`Anné noire.(1991). (Viti i mbrapsht), Le cortege de la noce s`est fige dans la glace (Krushqit janë të ngrirë),(Titujt janë në hebraisht dhe në frëngjisht) Printed in Israel, “E. Lewin- Epstein”.
De verssteende bruidsstoet. (2000). (Krushqit janë të ngrirë). “Van Gennep”, Amsterdam.
Kadare, Ismail. Œuvres , 12 tomes. Fayard, Paris, 1993 – 2004.
Kadare, Ismail, Vepra, 12 vëllime. Fayard, Paris, 1993- 2004. Kadare, Ismail. Vepra e plotë, I-XX vëllime, Botime të SHB Onufri, Tiranë, 2007-2009. Vëllimi I:“Qyteti pa reklama”, “Ditë kafenesh”, “Përbindëshi”.Vëllimi II: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Njëmbëdhjetë tregime”. Vëllimi III: “Rrethimi”. Vëllimi IV: “Kronikë në gur”, “Lëkura e daulles”. Vëllimi V: “Dimri i vetmisë së madhe”. Vëllimi VI: “Koncert në fund të stinës”. Vëllimi VII: “Poezi dhe poema”.
Vëllimi VIII: “Muzgu i perëndive të stepës”, “Kamarja e turpit”, “Komisioni i festës”.
Vëllimi IX: “Nëntori i një kryeqyteti”, “Tregime dhe novela”.
Vëllimi X: “Ura me tri harqe”, “Kush e solli Doruntinën”, “Breznitë e Hankonatëve”.
Vëllimi XI: “Prilli i thyer”, “Pallati i ëndrrave”.
Vëllimi XII: “Dosja H”, “Krushqit janë të ngrirë”, “Qorrfermani”, “Viti i mbrapshtë”.
Vëllimi XIII: “Hija”, “Nata me hënë”, “Vajza e Agamemnonit”, “Pasardhësi”.
Vëllimi XIV: “Piramida”, “Rrëfim trikohësh”, “Shtatë novela”.
Vëllimi XV: “Spiritus”, “Lule të ftohta të marsit”, “Tri këngë zie për Kosovën”.
Vëllimi XVI: “Shkaba”, “Çështje të marrëzisë”, “Aktori”, “Stinë e mërzitshme në Olymp”.
Vëllimi XVII: “Aksidenti”, “Darka e gabuar”, “E penguara”.
Vëllimi XVIII: “Ftesë në studio”, “Eskili, ky humbës i madh”, “Dantja i pashmangshëm”.“Hamleti, princi i vështirë”, “Don Kishoti në Ballkan”Vëllimi XIX: “Legjenda e legjendave”. “Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe”, “Kushëriri i pecial”, “Arti si mëkat”, “Ra ky mort. Dhe u pamë”, “Dialog me Alain Bosquet”.
Vëllimi XX: “Nga një dhjetor në tjetrin”, “Pesha e kryqit”, “Bisedë në “Hylli i dritës”, “E vërteta që del nga qilarët”, “Identiteti evropian i shqiptarëve”, “Sorkadhet e trembura”. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Fjalor enciklopedik shqiptar. (2008). Vëllimi i dytë, Tiranë. Aliu, Ali. (1999). “Kërkime”. Naim Frashëri, Tiranë. Aliu, Gëzim. (2007). Diskurset e ideve në prozën e Ismail pecial. “Faik Konica”, Prishtinë Bellos, David. The englishing of Ismail Kadaré, Complete rewiev Quarterly, Volume VI, Issue 2, May, 2005. Beqiri, Shaip.(1991). Sfida e gjeniut. Prishtinë. Bosquet, Alain. (1995). Dialogue avec Alain Bosquet. Fayard, Paris. Bulo, Jorgo.(2006). Kadaré et les lettres albanaises. Studime filologjike, Tiranë. (1-2/2006), pp 5-9. Corti, José. (1991). Entretiens avec Ismaïl Kadaré. Paris. Çapriqi, Basri.(2006).Paradigma Kadare. Onufri, Tiranë. Çaushi, Tefik. (1993). Universi letrar i Kadaresë. Onufri, Tiranë.
Çaushi, Tefik. (1995). Kadare- Fjalor i personazheve. SHBE, Tiranë. Çaushi, Tefik. (2002). Kadareja përmes pasqyrave. Onufri, Tiranë Çaushi, T- Shkurtaj, GJ. (2002). Kadareja dhe gjuha shqipe. Onufri, Tiranë. Dabitch, Christophe. Extrait d’un article, Le Matricule des anges, 1999. www.bibliomonde.com/…/trois-chants-funebres-pour le Kosovo Di Lellio, Anna. (2010). Beteja e Kosovës 1989- një ep shqiptar. Prishtinë. Evans, Julian.1999. Beteja e Kosovës e shekullit XIV. Wekend Post Books. In Kuçuku, Bashkim.(2005).Kadare në gjuhët e botës. Onufri. Eissen, Ariane & Gély, Véronique (dir.).(2013). Lectures d’Ismail Kadaré.Presses Universitaires de Paris, Paris. Faye, Eric. (2000).Trois Chants funebres pour le Kosova. In Ismail Kadaré. Oeuvres, tome neuvieme. Fayard, Paris. Faye, Eric. (1991). Ismail Kadaré, Prométhée porte-feu. José Corti, Paris. Filipi, Yllka.(2012). Dante Migjeni, Kadare, Trekëndëshi internal universal. Albas, Tiranë. Gilles de Rapper et Ismaïl Kadaré.(2004). L’Albanie entre la légende et l’histoire, Actes Sud. Kadare, Ismail. (1998). Tri këngë zie për Kosovën, tregime.”Onufri,
Kadare, Ismail. (2000). Tri këngë zie për Kosovën, tregime, Vepra, Vëllimi i nëntë, « Fayard », Paris. Kadare, Ismail. (2008). Vepra 7. Onufri. Tiranë. Kadaré, Ismail. (2000). Ballade sur la mort de J.G. Oeuvres, tome neuvieme, Fayard, Paris pp 627- 645. Kadaré, Ismail.(1991). Entretiens avec Eric Faye, José Corti, Paris. Kadaré, Ismail. (1999).Temps barbares, entretiens avec D. Fernandez-Récatala. Archipel, Paris.
Kadaré, Ismail. (1993). Gardien de mémoire, colloque. Association des écrivains de langue française, SEPEG International, Paris.
Kabashi, Emin. (1998). Kadare-mendësia shqiptare , Prishtinë.
Kraja, Mehmet.(2009). Kadareja dhe Kosova. Ismail Kadare.Vepra 12, Onufri. Tiranë.
Krasniqi, Bajram. (1978). Poetika e prozës së Ismail Kadaresë, Tezë e magjistraturës .IAP, Prishtinë.
Kuçuku, Bashkim. Ja përmasa e plotë dhe pecial i njëmendtë i letërsisë shqipe, Interview, www.merbraha.com/index.php/intervista/1819.html, 2009-07-03 17:31 +0100 (20 October 2013).
Kuçuku, Bashkim. (2005). Kadare në gjuhët e botës. Onufri, Tiranë.
Les Belles Etrangeres, (1998). 13 écrivains d’Albanie, Ministère de la culture et de la communication.CNL.
M’raihi, Mariam. (2004). Ismail Kadaré ou l`inspiratin prometheenne. Paris, L’Harmattan.
Métais, Michel. (1973). Ismaïl Kadaré et la nouvelle poésie albanaise Édition Pierre Jean Oswald, Paris.
Qosja, Rexhep.(1983). Nocione te reja albanologjike. IAP, Prishtinë.
Revue L’Œil de bœuf, pecia pecial sur Ismail Kadaré, Paris, 2000.
Rustemi, Fatbardha. (2001). Them se e njoh Kadarenë, Tiranë.
Sinani, Shaban.(2013). Pyetje në albanologji- autorë dhe teza, “Naimi”, Tiranë. Sinani, Shaban. (1997). Pengu i moskuptimit, Tiranë.
Sinani, Shaban. (2005).Një dosje për Kadarenë I, » Omska », Tiranë.
Sinani, Shaban. (2005).Një dosje për Kadarenë II. Tetovë.
Sinani, Shaban, « Krushqit janë të ngrirë » në gjykimin e kohës, në Konferencën shkencore ndërkombëtare « Letërsia shqipe dhe Kosova », gusht 2008, Prishtinë. Sinani, Shaban. (2009). Për prozën e Ismail Kadaresë, « Naimi » Tiranë.
Shaip,Shaip.(1991). Sfida e gjeniut. Prishtinë.
Shema, Isak. (2006). Ismail Kadare fitues i Çmimit Ndërkombëtar Njeriu i Librit 2005. Onufri, Tiranë.
Shema, Isak.(2008), Studime letrare. AAB, Prishtinë.
Uçi, Alfred.(2000).GroteskuKadarean.Onufri,Tiranë.
Velo, Maks. (2002). Zhdukja e pashallarëve të kuq.
Velo, Maks. (2004). La disparition des “Pachas rouges” d’Ismaïl Kadaré, enquête sur un crime littéraire. Fayard, Paris.
Zamputi, Injac. (1993). Ekskursion në dy vepra të Kadaresë. Dituria, Tiranë.
Zotos, Alexsandre. (1997). De Scanderbeg à Ismaïl Kadaré. Publication de l’Université de Saint-Étienne, Paris.
SHËNIME:
Kumtesa Kumtesa: L`image de Kosova fans les romans modernes de Ismail Kadare
Është paraqitur në konferencën shkencore Ndërkombëtare të AIESSE në Zagreb në vitin 2013 South-Estern, East-Central Europe, West in South-Eastern and East- Central Europe Europe throughout History
The Image(s) of South-Estern, and East-Central Europe The throughout History. The Image(s)of the West in South-Eastern and East-Central Europe throughout History 25-26 octobre 2013, “Ivo Pilar” Institute of Social Sciences, Zagreb (Croatia)
Është botuar, në revistën Association Internationaled Etudes du Sud-Est Europeen, Revue 40-44, 2010-2014, Bucarest, p. 356-369.
Punimi është përfshirë në librin: Prof.Dr.Isak Shema, “Artiletrar i IsmailKadaresë, Dituria 2015, Prishtinë, 2020, f. 93-136 në gjuhën shqipe, frënge dhe kroate.
Në punimin tim Takime dhe biseda mbresëlënëse me Ismail Kadarenë (dorëshkrim) lidhur me këtë punim është me interes ky komunikin në adresat elektronime. Me Ismailin dhe Helenën jemi takuar dhe kemi biseduar miqësiaht dhe me respekt të madh. Ata më kanë shkruar dhe kemi komunikuar përmes internetit:
ekadare
From:ekadare@free.fr
To:Isak Shema
Të nderuar Helena dhe Ismail Kadare, Ju përshëndes përzemërsisht. Në revistën “Association Internationale d Etudes du Sud Est Europeen Bucareset, 2014, është botuar punimi im Imazhi i Kosovës në romanet e Ismail Kadaresë. Ju dërgoj tekstin e këtij punimi të paraqitur në Konferencën shkencore, Zagreb, 2013.Kam përgatitur për botim dorëshkrimin Ismail kadare në zenitin e letërsisë moderne. Këtë libër mund ta botojë Onufri. Të fala, Prof. Isak Shema, Prishtinë
(On Thursday, 1 October 2015 , Elena Kadare <ekadare@free.fr> wrote: I dashuri zoti Isak,
Së bashku me Ismailin lexuam punimin tuaj të mrekullueshem. Ishte një shkrim i bërë me kulturç, i saktë dhe mjaft i ndriçuar.
Në emër te Ismailit, por edhe timin njëkohësissht ju falëderojmë dhe ju urojmë nga zemra punë të mbarë dhe gjithçka të bukur për ju e për familjen tuaj.
Me respekt,
Helena K.
ISMAIL KADARE NDEROHET ME ÇMIMIN SHKENCOR NDËRKOMBËTAR “ALEKSANDËR STIPÇEVIQ” PËR VITIN 2020 NGA KOLEGJI ILIRIA
AKADEMIK ISMAIL KADARE, shkrimtar shqiptar me famë botërore, Anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.
I nderuari zoti Isak Shema,
Ju falënderoj për konsideratën tuaj për Çmimin që sapo më njoftuat. E mirëpres me kënaqësi.
Përshëndetje
Ismail Kadare
Sat, 26 Sept 2020 at 13:48
ekadare ekadare@free.frTo:Isak Shema Thu, 8 Oct at 07:41 2020
Zoti Shema mirëmëngjes,
Ismaili ju pret ditën e shtunë ora 12.30. Ai ju lutet që mundësisht sa më i kufizuar numri i personave që ju shoqërojnë. Duhet ta dini që ne këtu ku jemi nuk presim kërkend për shkak të kushteve të pandemisë. Ndaj ardhja e juaj është një përjashtim në saje të respektit dhe dashamirësisë ndaj jush. Ju falënderoj për mirëkuptimin. H.
Ismail Kadaresë i dorëzohet Çmimin “Aleksamdër Stipçeviq” 2020
Takimi më Ismail Kadarenë, më 10 tetor 2020
