Akademik Vasil S. Tole/

Është një rast i mbarë që në kuadër të 100-vjetorit të lindjes së dirigjentit dhe kompozitorit Simon Gjoni, promovojmë këtu, në Akademinë e Shkencave, librin “Muzika dhe Epoka”, kushtuar jetës dhe veprimtarisë së tij, i shkruar nga Andis Gjoni, i biri i kompozitorit.

Duke i uruar mirëseardhjen familjes Gjoni, znj. Gjoni dhe djalit e autorit Andis, si dhe kolegëve muziktarë dhe jo vetëm, dëshiroj t’ju përcjell urimet më të mira të Kryesisë së ASH-së për festimet e merituara të 100-vjetorit të lindjes së Simon Gjonit, festime që përfshijnë disa veprimtari, si koncerti me vepra të zgjedhura me orkestrën simfonike të RTSH-së dhe një kast të njohur këngëtarësh, të drejtuar nga maestro Eno Koço, “Nderi i Kombit”, anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, ekspozita, si dhe ky promovim i librit “Muzika dhe Epoka”.

Simon Gjoni i përket brezit të krijuesve dhe muziktarëve që bënë historinë e muzikës shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX, një brez i ardhur nga ajo që konsiderohet “qarku muzikor i Veriut”, me qendër në qytetin emërmadh të Shkodrës. Pjesë e këtij brezi janë Prenk Jakova, Çesk Zadeja, Tish Daija, Tonin Harapi, Simon Gjoni, Tonin Zadeja Tonin Daija, Gjon Simoni, Gjon Kapidani etj.

Pikërisht për këto personalitete, një pjesë mbajtës të titullit akademik-Daija, anëtarë të një akademie shqiptare-Zadeja, ose të vlerësuar me titujt më të lartë artistikë të vendit tonë si Jakova, Harapi etj., këtu, në Akademinë tonë të Shkencave, me raste përvjetorësh si ky i z. Simon Gjoni, janë organizuar aktivitete nderimi e promovimi për ta dhe trashëgiminë e tyre.

Nga ana tjetër, e vërteta kërkon të thuhet se ndërsa për kompozitorë si Jakova, Zadeja, Harapi e ndonjë tjetër janë shkruar monografi e studime për jetën dhe krijimtarinë e tyre, jeta dhe krijimtaria e Simon Gjonit nuk ka qenë objekt i ndonjë libri të veçantë (pavarësisht botimeve me krijimtarinë e tij muzikore, edhe këto nën kujdesin e familjes), e, për pasojë, për të e krijimtarinë e tij është folur e shkruar më pak edhe pse fama e këngës “Lule borë” e ka shenjuar emrin e tij në disa breza shqiptarësh.

Nga sot, libri “Muzika dhe Epoka” do të fillojë të plotësojë një boshllëk që ishte krijuar në lidhje me njohjen sa më të mirë të jetës dhe krijimtarisë së Simon Gjonit, te muzikëdashësit dhe profesionistët e fushës. Unë e lexova librin dhe mund të pohoj se ai është shkruar me vërtetësi, mbështetur mbi fakte e dokumente, është shkruar me dashurinë e birit për babanë që kishte, pra në faqet e librit do të gjeni njëherazi, si autorin e paanshëm që shkruan historinë e jetës dhe veprës së artistit Simon Gjoni, po ashtu edhe ndjeshmërinë e djalit që shkruan me adhurim për babanë artist e krijues. Ky raport i dyanshëm mendoj se i ka bërë mirë librit, duke sjellë një ritëm të brendshëm në tekstin e librit që të bën ta lexosh me një frymë.

Libri ndjek parimin kronologjik, pra fillon me familjen, historikun e familjes Gjoni, me rrënjët e shtrira thellë në malësitë e Veriut, për të ardhur në Shkodër, aty ku u shpërngul familja e Simon Gjonit. Për të vazhduar me fëmijërinë e shkollimin e përgjithshëm, atë muzikor pranë françeskanëve të mëdhenj, aty ku Simoni është bashkë me kompozitorët e mëdhenj të së nesërmes. Vijon me krijimet dhe interpretimet e para të këngëve të tij, ndër to një vend të posaçëm zënë rrethanat e krijimit të kryekëngës “Lule borë”, për të vazhduar me shkollimin për dirigjim në Pragë, aktivitetin si dirigjent pas shkollimit pranë Teatrit të Operës dhe Baletit, orkestrës simfonike të RTSH-së dhe si pedagog pranë Institutit të Lartë të Arteve, sot UART, në Lidhjen e Shkrimtarëve etj. Një vend i veçantë i kushtohet kompozimeve, rrethanave të krijimit të tyre e sigurisht krijimit të familjes së tij të dashur, e cila po vazhdon të kujdeset për trashëgiminë e tij pas ndarjes nga jeta në mënyrë të parakohshme. Një katalog i plotë i krijimtarisë së Simon Gjonit ia shton vlerën këtij botimi.

Pa u zgjatur, pasi të tjerë folës që e kanë njohur nga afër do të shpalosin vlerat e z. GJONI, e uroj Andisin për këtë botim që i shtohet bibliotekës muzikore shqiptare, duke uruar që njohja e krijimtarisë së Simon Gjonit të vazhdojë edhe me publikime të tjera në të ardhmen.

Fjala qe Akademik Vaso Tole, mbajti sot ne promovimin e librit “ Muzika dhe Epoka”, kushtuar jetës dhe veprimtarisë së dirigjentit dhe kompozitorit Simon Gjoni, i shkruar nga Andis Gjoni.

Nga Albert Vataj/

“Po, që herët jam marrë me politikë, në qoftë se mund të quhet politikë dashuria e ime për atdheun, përpjekja ime qysh se di për vete për një Shqipëri Etnike, të bashkuar me pjesët e saja të shkëputura, Kosovën dhe Çamërinë”, janë këto fjalët e vajzës nga Shllaku e lindur në Shkodër, fjalët që pohuan vendosmërinë e saj për të mbetur deri në fund një atdhetare ngadhnjyese. Ishin këto fjalë që do t’i kushtonin jetën, ishte kjo bindje që do ta ngjiste këtë vajzë në panteonin e nderit, do ta skaliste emrin dhe veprën e saj patriotike në memuarin e kohës

Shkodrania Marie Shllaku zuri një vend të rëndësishëm në lëvizjen ilegale në Kosovë, në atë lëvizje që të shkruahej me gërma gjaku dhe sakrificash simfonia e atdhedashurisë.

Marije Shllaku lindi në Shkodër më 22 tetor 1922, nga babai Mark Simon Shllaku dhe e ëma Dile Shllaku. Ishte studente e filozofisë në Universitetin e Romës. E pamartuar. Një kohë punoi ndihmëse në Çelen e Fishtës më vonë punoi si sekretare e Iliaz Agushit dhe Xhafer Devës. Ndërsa sipas deklaratave të dhëna në hetuesi, ajo kishte deklaruar se “Jam shqiptare, me nënshtetësi shqiptare, e pa martuar, studente e filozofisë, flasë e shkruaj shqip, latinisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht, greqishten e vjetër dhe nga pak serbisht”. Maria ishte njëra ndër ato femra e cila me një guxim të rrallë doli në male krah për krah me burrat për ta ndalur copëtimin e Shqipërisë Etnike.

Qysh në fillim kur u detyrua të kaloi në ilegalitet, iu bashkëngjit grupit të Ukë Sadikut dhe Ndue Përlleshit. Së bashku me profesorin Ymer Berisha mori pjesë në themelimin e organizatës politike-patriotike “Besa kombëtare” në Dobërdol. Përndryshe në Kuvendin e Dobërdolit, ajo kishte mbajtur proces-verbalin e tubimit.

Ishte e dashuruar në Shqipërinë etnike, andaj edhe tërë punën dhe veprimtarin patriotike ia kishte kushtua asaj, sa që në fund edhe u flijua për të. Kosovën e deshi me shpirt, punoi për Kosovën, doli në male të Kosovës, mori pjesë në shumë aksione luftarake kundër okupuesit në Kosovë. Në betejën e Siçevës, më 12 shtator 1945 u plagos rëndë, por edhe në atë gjendje ajo nuk ishte dorëzua.

Edhe pse e plagosur rëndë, qëndronte stoike dhe me të gjitha ato plagë arriti që të çante rrethimin. Ishte strehuar në një shtëpi të fshatit. Ku më vonë u zbulua nga bashkëpunëtorët e OZN-es. Pas arrestimit të Marijes filloi edhe një etapë e re e jetës së saj me plotë ankth dhe vuajtje të rënda. Ajo në fillim nuk kishte pranua asgjë, nuk iu përgjigjët asnjë pyetjeje që i bënin hetuesit. Ata ishin shumë të pakënaqur, nga ajo kërkonin më tepër, kërkonin që të dinin për rrjetin e ilegalës, kërkonin luftëtarët,bashkëpunëtorët, jatakët e tyre e shumëçka tjetër. Ndaj asaj përdorën metoda të rënda torturuese nga ato më të ndryshmet e shkuan aq larg sa edhe i premtuan se poqese flet ate do e lirojnë. Marie Shllaku edhe pas të gjitha këtyre premtimeve, kishte heshtur, asnjë fjalë nuk kishte nxjerr nga goja.

Shkodranja e re, e vetmja femer mes burrave më të shquar të Kosovës, u gjend gjithnjë në krah të nacionalistëve të kohës, si: Rexhep Mitrovicës, At Benardin Llupi OFM, Ing. Xhafer Devës, Prof. Luan Gashit, Prof. Ymer Berishës, Ndue Përlleshit, Ukë Sadikut, Shaban Sadikut, Prof. Gjon Serreqit, Ibrahim Lutfiut, Mehmet Gradicës, Gjergj Dedës, Kolë Parubit, Gjergj Martinit e shumë luftëtarëve që kishin si qëllim të ngritnin popullin në luftë të armatosur kundër regjimit.

Shkodranja e dashuruar patologjikisht me Kosovën, iu përkushtua me gjithë qënien e saj, bashkimit të trojeve etnike, duke luftuar me armë kundër forcave komunsite. Ajo mori pjesë në Kuvendin e Drenicës, që ishte thirrur me qëllimin final shpëtimin e Kosovës nga pushtimi kolonizatorëve komunistët serbo-malazias-shqiptarë.

Heroina, angazhohet për të organizuar një parti me emrin Lidhja Nacionale Kosova Etnike, duke u nisur nga inisiativa e fratit At Bernard Llupit OFM me 26 dhjetor 1944 e deri me 27 shkurt 1945, arrin të themelohet Komiteti Demokratik Shqiptarë, që synonte krijimin e një rezistencë aktive kundër armiqve shekullorë serb.

Gjykimi i grupit të madh të liridashësve të vërtetë shqiptarë zgjati 13 ditë. Ai u mbajt në ndërtesën ish Shtëpisë së Kulturës, duke filluar nga data 29 qershor 1946 e deri me datën 11 korrik të vitit 1946. Asokohe prokuror i përgjithshëm ishte Ali Shukriu. Gjatë seancës përfundimtare të gjyqit, në listën e të akuzuarve ishin 27 nacionalistë shembullorë. Në këtë shkrim, duke i respektuar të gjithë deshmorët e lirisë së Kosovës, po citoj vetëm të pushkatuarit, si: Marie Shllaku 24 vjeçe, At Bernard Llupi 60 vjeç, Kolë Parubi 41 vjeç, Gjergj Martini 29 vjeç, ku, të gjithë ishin nga qyteti i lashtë i Shkodrës, të cilët u denuan me pretencën finale me 15 korrik 1946, ndërsa pushkatimi u bë në nëntor të po atij viti.

Prokurori antishqiptar Ali Shukriu e akuzoi (sikurse thuhet në veprën ish të burgosurve dhe bashkëautorëve Ramiz Kelmendi dhe Viktor Gashit: “Shqipëria e Marie Shllakut…”, duke i rënditur asaj aktivitetin “armiqsor” (patriotik) në 11 pika.

1. Se në verë të vitit 1944, kur u vu në krye të Lidhjes së Dytë të Prizrenit Ing. Xhafer Deva, Marie Shllaku, ish sekretare e Ministrit të Punëve të Brëndshme Iljaz Agushit, u zgjodh sekretare e tij. Këtë detyrë e ushtroi deri në nëntor të vitit 1944, kur u “çlirua” Kosova. Ajo, edhe pasi iku Xhafer Deva jashtë shtetit, mbeti në Kosovë, për të luftuar kundër “sistemit të ri shoqëror”.

2. Se në nëntor të vitit 1944, pas “çlirimit” të Pejës, e la atë dhe bashkë me Mehmet Gradicën, Metë Danin dhe Adem Shalën tuboi disa qindra shqiptarë të armatosur dhe bashkë me ata doli në mal, në mënyrë që, me luftë të armatosur në prapavijë të frontit, të luftojë kundër partizanëve dhe sistemit të ri, duke “penguar kështu ushtrinë nacional–çlirimtare të ndërtojë pushtetin popullor dhe të rregullojë kushtet në Kosmet”.

3. Se nga mbarimi i vitit 1944, duke njohur mirë njerëzit, që kanë pasur lidhje me Ing. Xhafer Devën të cilët kishin mbetur vetëm, për të vijuar luftën, kundër partizanëve në prapavijë. Maria, punoi për bashkimin dhe lidhjen e tyre të ndërsjellë, duke marrë kontaktte me Ukë Sadikun dhe Ismail Goranin, prijës të “bandave” balliste, të cilët sulmuan Gjilanin, Ferizaj-n dhe vende të tjera.

4. Se në fillim të janarit 1945, pasi doli në mal dhe shkoi në Drenicë, punoi pareshtur për forcimin e radhëve të rezistencës, propogandoi që shqiptarët assesi të mos shkonin në armatën jugosllave, por të dilnin në mal për të zhvilluar luftë kundër partizanëve komunistë.

5. Se, po në janar të vitit 1945, mori pjesë në Kuvendin e Drenicës, ku gjendeshin prijësit e njohur, si: Prof. Ymer Berisha, Mehmet Gradica, Ahmet Shala, Ukë Sadiku, Major Qinisi, Shaban Polluzha, kapiten Rexhep Ismaili, Met Dine, major Kutova etj. Aty u vendos të sulmohen njësitë e ushtrisë nacional-çlirimtare në Drenicë dhe në minierën e Trepçës, si dhe u zgjodh udhëheqësia, që do t’i prijë kësaj lufte. Lufta e armatosur, që pasoi pas marrjes së këtij vendimi zgjati shumë ditë dhe shkaktoi viktima të rënda në jetën e njerëzve dhe në pasuri, betejë e cila ishte një goditje e rëndë për forcat tona, të cilat, asokohe zhvillonin luftra të rënda me gjermanët, në kufijtë e Sanxhakut.

6. Se, më të mbaruar Lufta e Drenicës e derisa u burgos, në vjeshtë të vitit 1945, vijoi me ngulm punën e saj në male me luftëtarët e rezistencës antikomuniste. Ajo mori pjesë në tubime të ndryshme me prijësit e tyre, ku, u morën vendime historike për të vijuar rezistencën me armë, dhe për të bindur popullin që të dilte në male, për t’u bashkuar luftëtarëve të Shqipërisë etnike; fshatarët t’i pranonin ato, t’i ushqenin, t’i mbanin dhe t’i ruanin në votrat e veta.

7. Se mori pjesë në Kuvendin e Dobërdolit (mbajtur në Llugën e Dan Pjetrit), në gusht të vitit 1945, ku ishin të pranishëm përfaqësuesit e të gjitha aradhave të armatosura anti-komuniste, në të cilin u zgjodh Prof. Ymer Berisha si udhëheqës politik, kurse Ukë Sadiku si udhëheqës ushtarak i gjithë luftëtarëve të rezistencës në Kosovë, ndërsa vetë Marie Shllaku ka mbajtur procesverbalin e takimit historik.

8. Se mbajti lidhje të vazhdueshme dhe të pandërprera me Prof. Ymer Berishën, i shkroi letra, njësoj si dhe me prijësit e tjerë, si Ismail Ymeri etj.

9. Se mori pjesë në betejat kundër njësive ushtarake jugosllave dy herë me radhë, ndërsa në Luftën e Siçevës, aty nga gjysma e shtatorit 1945, u vranë në luftime 11 oficerë dhe ushtarë të armatës jugosllave (në këtë luftë Marie Shllaku, u plagos në disa vende).

10. Se gjatë gjithë qëndrimit të saj në mal mbajti lidhje të vazhdueshme me fratin e Pejës At Bernardin Llupin OFM, ku, zhvilloi letërkëmbim me të, të cilët, u lidhën përmes korrierit, dhe mori nga ai para, ushqim dhe mesazhe.

11. Se e akuzuara Shllaku, ndonëse e plagosur dhe e stresuar në një shtëpi në Mitrovicë, u interesua për bandat, mbajti lidhje me ato dhe u kujdes për tërheqjen e tyre jashtë kufijve të vendit, sipas vendimit të marrë më parë, duke bërë kështu krim, që sanksionohen në nenin 3 pika 7 dhe 12, të ndëshkueshme, sipas nenit 4 alineja 1 të Ligjit mbi Veprat Penale kundër popullit dhe shtetit”. (Akuzat ndaj Marie Shllakut janë marr tekstualisht nga vepra e Ramiz Kelmendit dhe Viktor Gashit kushtuar asaj në faqet 15-17).

Për Marie Shllakun, janë shkruar disa vepra, si: “Shqipëria e Marije Shllakut” nga Ramiz Kelmendi e Viktor Gashi (Prishtinë, 1995); “Marije Shllaku-Kosovë, gjaku im t’u bëftë dritë” Ibrahim Metaj, Tiranë 1995; “Marie Shllaku-Bijë e Shkodrës martire e Kosovës” nga Tomë Mrijaj, (Nju Jork, 2004); “Heroina Marije Shllaku” Shefqet Kelmendi (Tiranë, 2004) etj. Përveç librave monografikë, kujtimeve, janë mbajtur shumë kumtesa, në takime përkujtimore dhe simpoziume historike shkencore, janë shkruar artikuj publiçistikë dhe mbajtur sipas rastit referate mbas viteve 1990…

Më 23 tetor 1892 ndërroi jetë Abdyl Frashëri. Emrin e vërtetë e pati Abdullah Hysni. Ishte një nga personalitetet më të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare.

Kaloi pjesën e parë të jetës në fshatin e lindjes deri në moshën 18-vjeçare, kur u vendos për nevoja pune në Janinë. U shqua si personalitet politik qysh më 1877, sapo u duk se kriza lindore po rrezikonte trojet shqiptare. Si kryetar i Komitetit Shqiptar të Janinës që u formua po atë vit, hartoi projektin e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë me anën e kryengritjes çlirimtare antiosmane.

Por, shpresat e tij se idenë e shtetit shqiptar do ta përkrahnin rivalët e perandorisë ruse, të cilët nuk e dëshironin supremacinë e saj në Gadishullin Ballkanik, nuk u realizuan. Bisedimet që zhvilloi me përfaqësuesit e Greqisë në korrik dhe në dhjetor 1877, për një aleancë politike dhe ushtarake shqiptaro-greke kundër perandorisë osmane dështuan gjithashtu, mbasi as Athina nuk e pranoi idenë e një Shqipërie të pavarur në kufijtë e saj etnikë.

Në Parlamentin e parë osman të vitit 1877 hyri si deputet i Janinës, u zgjodh kryetar i Komitetit të Janinës dhe në dhjetor të po këtij viti u zgjodh kryetar i Komitetit të Stambollit, që u formua për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve në perandorinë osmane. Frashëri ishte një nga aktivistët kryesorë të Kuvendit të Prizrenit të krijuar për të mbrojtur trevat shqiptare, si pasojë e firmosjes së Traktatit të Shën Stefanit (1878). Mbrojti idenë e bashkimit të trevave shqiptare në një vilajet, në kuadër të perandorisë osmane. Në vitin 1877, Abdyl Frashëri u zgjodh kryetar i Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare, që u formua në Stamboll si dhe ishte kryetar i Komitetit Shqiptar të Janinës.

Pas thyerjes së ushtrisë osmane nga ushtria ruse në vitin 1878 dhe nënshkrimit të Traktatit të Shën Stefanit, A. Frashëri shtroi tezën se në kushtet e krijuara për shqiptarët, zgjidhja më e drejtë për interesat e tyre kombëtare, ishte krijimi i një vilajeti të bashkuar shqiptar në kuadër të perandorisë osmane. Gjatë Kongresit të Berlinit, në emër të Lidhjes, së bashku me Mehmet Ali Vrionin, kreu takime me përfaqësues të Fuqive të Mëdha për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve.

***

Abdyl Frashëri ishte ideolog e atdhetar i shquar i Rilindjes Kombëtare Shqiptare si dhe një nga drejtuesit kryesorë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Lindi më 29 gusht 1839 në fshatin Frashër të Përmetit. Gjatë Krizës Lindore të viteve ’70 të shekullit XIX u shqua si personalitet politik.

Në qeverinë e drejtuar nga Ymer Prizreni (1881), Abdyl Frashëri mori përgjegjësinë e ministrit të Punëve të Jashtme. Në prill të këtij viti u arrestua. Pas shtypjes së Lidhjes, më 2 maj 1881 mbërriti në Manastir i përcjellë prej një oficeri të xhandarmërisë dhe shtatë xhandarëve kalorës. Mbasi qe arrestuar duke shkuar nga Dibra në Elbasan te Mahmud bej Biçakçiu.

Prej aty iu dërgua Dervish Pashës në Prizren, i cili e burgosi në kalanë e qytetit ku qëndroi tri vite që ia rrënoi shëndetin kryekëput. Më tej u internua së bashku me familjen e tij në Balliqeser e në Bandërma të Anadollit për afro dy vjet të tjera. Në fund u amnistua me ndërhyrjen e Gazi Osman Pashës, heroit të Plevnës; u kthye në Stamboll, ku u emërua përfaqësues i këshillit bashkiak të kryeqytetit.

Vdiq në Stamboll më 23 tetor 1892 pas një sëmundjeje të gjatë. Eshtrat e tij u sollën në Tiranë në vitin 1978, me rastin e 100- vjetorit të formimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Përgatiti: Albert Vataj

Dr. Dorian Koçi/

Këndo ëngjëll urtësinë

edhe të gjithë mirësitë…

Sa herë i rikthehemi rrënjëve të kulturës kombëtare e kemi të pamundur mos të rikthehemi te Naim Frashëri dhe vepra e tij. Në harkun kohor prej 30 vitesh ai krijoi nga një traditë e pakët dhe pa kohezion , një trashëgimi të pasur që u kthye në arën pjellore ku u mbollën pothuajse të gjithë fidanet e ripërtëritjes sonë kombëtare dhe kulturore.

Naim Frashëri, në 1898, në prag të vdekjes së tij boton “Istori e Skënderbeut”, një lloj testamenti politik me të cilin poeti kombëtar i shqiptarëve dëshironte t’u jepte kumte të reja bashkatdhetarëve të vet. Në poemë mungojnë referencat fetare, por ka një idealizim të fortë të gjendjes së Shqipërisë të para pushtimit osman.

Aty nuk përmendet asnjë institucion fetar, por ka një “pamje idilike”, ku si karakteristika të kohës jepen paqa, kama, nderi, shpresa, drejtësia, dashuria, miqësia dhe besa-besa.

Nuk është e vështirë të kuptohet se duke mos përmendur asnjë fe konkretisht, por duke dhënë në të njëjtën kohë pothuajse të gjitha karakteristikat e besimeve monoteiste, Naimi Frashëri dëshiron të “krijojë” një besim të përbashkët të gjithë shqiptarëve, të cilin ai e gjen të konkretizuar në epokën e Skënderbeut. Kjo “fe” e re që Naimi kërkon të krijojë nuk është gjë tjetër veçse bashkimi kombëtar i shqiptarëve dhe atdhedashuria.