Prof. Besim Muhadri/

Libri me poezi “Merre rrugën, çupë”, i Linda Kashah shfaqet si një dëshmi krijuese e një zëri të formuar, të brendshëm dhe të sinqertë. E një zëri që e kërkon veten në kufijtë ndërmjet përvojës dhe metaforës, ndërmjet heshtjes dhe shpërthimit, ndërmjet ndjeshmërisë së pambrojtur dhe qëndrueshmërisë poetike. Poezia e saj nuk mbështetet te efekti i menjëhershëm, por te një lloj përthekimi i ngadaltë, që lexuesin e fut në thellësi përmes gjuhës së qetë, por me tension të brendshëm. Linda Kashah lindi dhe u formua në Gjirokastër, një qytet që ka prodhuar brez pas brezi krijues, intelektualë e poetë. Ky kontekst i brendshëm kulturor, i ndërlidhur me studimet e saj në gjuhë-letërsi dhe më pas me diplomimin e dytë në degën Ekonomi–Turizëm, krijon një bazë të gjerë mbi të cilën shtrihet edhe poezia e saj.

Përvoja e saj disavjeçare si mësuese dhe pedagoge nuk ka formuar vetëm njohjen teorike të letërsisë, por edhe ndjeshmërinë e vëzhgimit, nuancën e mendimit dhe qartësinë e shprehjes. Pjesëmarrja e saj në aktivitete kulturore, konferenca brenda dhe jashtë vendit, si dhe përfshirja në shoqata të poetëve, kanë ushqyer një vizion të hapur estetik, që shfaqet dukshëm në këtë libër.

Një trup i butë që fsheh një strukturë të hekurt

Poezia e Linda Kashah karakterizohet nga një gjuhë e qetë, e matur, e cila në dukje vjen si e përkorë, por mban brenda tension poetik. Fjala e saj është e kursyer, e pastër, e zhveshur nga stërngarkesa retorike. Kjo i jep vargut një cilësi të veçantë: ai bëhet i butë në sipërfaqe dhe i prerë në brendësi, një lloj qetësie që fsheh një të vërtetë të nënkuptuar. Ajo shmang ekzagjerimin retorik dhe i beson fjalës së thjeshtë, por të vendosur. Në këtë mënyrë, poezia e saj e fiton forcën pikërisht nga kursimi: asgjë nuk është e tepërt, asgjë nuk shfaqet për efekt. Ndonëse vargu i saj ka një qetësi të dukshme, ai shpesh hapet si një metaforë e gjatë, si një rrëfim i nënkuptuar, ku fjala ndërton ura të padukshme drejt një përvoje më të gjerë. Shpesh, ajo i le fjalës detyrën që të mbartë heshtjen – një heshtjeje që flet më shumë sesa vargu.

Ndërmjet brendësisë dhe botës së jashtme

Në këtë libër, temat shfaqen si rryma të nënujshme që dalin mbi sipërfaqe në forma të përmbajtura poetike. Dominon kërkimi i njeriut brenda vetes, përvoja e humbjes dhe e qëndresës, lëvizja e vazhdueshme e brendshme që nuk kërkon përgjigje të mëdha, por kuptime të vogla, të thella. Humbjen dhe mungesën Kashah i trajton me një lloj qetësie filozofike, jo si dramatikë, por si pjesë të natyrshme të ekzistencës. Dashurinë dhe premtimet e thyera në poezinë e saj nuk ofrohen si motiv klasik sentimental, por si përvoja që rikrijojnë identitetin e vetë poetes.

Në shumë poezi koha është e pranishme si rrjedhje e padukshme, që ndryshon njeriun, e zhvendos, e shpërfaq ose e rikthen tek fillimet. Poezia e saj nuk këndon dhimbjen, por e përpunon atë; nuk i frikësohet zbrazëtisë, por e kthen atë në përvojë estetike.

Ndjeshmëria si këndvështrim – një trup poetik që dëgjon botën

Në qendër të librit është ndjeshmëria, jo si dobësi, por si një metodë për të lexuar botën. Linda Kashah e percepton realitetin përmes dallgëzimit emocional, duke e kthyer çdo situatë në një reflektim të brendshëm. Ajo nuk zhytet në patetizëm, as nuk synon shkëlqimin e menjëhershëm, përkundrazi, ndërtimi i figurave poetike në poezinë e saj është i matur, i përzgjedhur dhe i qëllimshëm.

Ky pozicion e vendos atë te poetet që i besojnë introspeksionit, meditimit të heshtur dhe bukurisë së nënkuptuar. Poezia e saj të kujton se fjala nuk është gjithçka, por vetëm dera drejt një përvoje të cilën lexuesi e plotëson. Në shumicën e poezive të vëllimit poetik “Merre rrugën, çupë”, i Linda Kashah, vargu është i shkurtër, i prerë, i konceptuar për t’u lexuar me pauza. Ritmi nuk vjen nga rimimi, por nga përplasja e imazheve, nga kthesa e papritur e mendimit, nga vendosja e fjalës në vendin e saktë. Figura poetike shpesh përbëhet nga elemente të thjeshta: dritë, re, shi, hije, fjalë, duar, hapësirë, etj. Në duart e poetes këto elemente marrin një ngarkesë të re semantike, si të kishin një jetë të vetën.

Në vend të përfundimit

Libri “Merre rrugën, çupë” i Linda Kashah është një kontribut i rëndësishëm për poezinë e sotme shqipe, pikërisht sepse sjell një zë që nuk përpiqet të ngjasojë me të tjerët. Ajo i qëndron besnike një stili të vetin, të cilin e ka ndërtuar qetë, pa bujë, por me përkushtim letrar. Vlera e këtij libri qëndron në origjinalitetin emocional, që nuk bie në klishe; në pjekurinë e vargut, që nuk kërkon të impresionojë, por të depërtojë; në ndjeshmërinë moderne, që shikon botën me sy kritik, por edhe të butë dhe në artikulimin e qartë poetik, që ndërton kuptime shumëplanëshe me pak fjalë.

Në një kohë kur poezia shpesh anon drejt eksperimentit të tepruar ose ndaj retorikës së dukshme, zëri i Kashah-it ofron një kundërpeshë të domosdoshme: qetësinë, elegancën dhe përkushtimin ndaj brendësisë.

Dhe krejt në fund mund të themi se ky libër poetik nuk kërkon lexues të etur për efekt të menjëhershëm, por i fton ata që dinë të ndalen, të dëgjojnë, të lexojnë midis heshtjeve dhe pauzave. Poezitë e Linda Kashah janë si një dhomë e brendshme që hapet ngadalë, ku fjala bëhet dritë, kujtim, hije, mendim dhe ku lexuesi gjen jo vetëm poeteshën, por edhe veten. Libri “Merre veten, çupë” vjen si një dëshmi e pjekurisë krijuese të një autoreje që e ka ushqyer zërin poetik përmes përvojës jetësore, përditshmërisë arsimore dhe kontaktit të vazhdueshëm me tekstin e shkruar.

(Linda Kashah: “Merre Veten, çupë”, botoi “Lena Graphic”, Prishtinë 2024)

Arben Iliazi/

Më 25 nëntor të vitit 1913, në fshatin Dhërmi të Himarës, lindi shkrimtari Petro Marko, një personalitet dhe krijues i rëndësishëm i letërsisë shqipe, mik i rëndësishëm i Heminguejt. Ai iku në amshim më 27 dhjetor 1991dhe është varrosur, sipas amanetit, pa ceremoni. Petro Marko, mjeshtër i poezisë, gazetar rebel, njeriu i burgosur dhe gjithmonë i lirë, në radhë të parë është prozator i madh. Mundet të thuhet, me bindje dhe argument, se librat e tij, hodhën themelet e këtij zhanri, sidomos në rrugën e shkrimit bashkëkohor të letrave shqipe.

Jeta e Petro Markos, në vetëvete, është si një roman. Shkoi në luftë në Spanjë, u internua dhe u burgos në Itali, u burgos në vendin e tij, iu ndalua botimi, iu persekutua familja, iu fshi kujtesa e krijimtarisë së tij me ligjin totalitar, duke e përjashtuar nga antologjitë shkollore dhe historia e letërsisë.

Shpirti i njeriut që luftoi për humanizëm brenda tij nuk u shua kurrë, përkundrazi u përtëri, si një lloj feniksi, nga vepra në vepër, përmes personazheve si Gori Gjinlekës te “Hasta la vista”, personazhi i Lekë Gurrës te romani “Qyteti i jugut”, personazhi i Andrea Borës tek romani “Nata e Ustikës”, apo personazhi i Gjin Bua-s tek romani “Një emër në katër rrugë”.

Me Gjin Bua Shpatën, dhe dinastinë e tij, siç thotë studiuesi Bardhosh Gaçe, shkrimtari lidh dhe origjinën hershme të familjes së tij.

Kryezoti çam Gjin Bua Shpata, (që sundoi aty nga fundi i shek. XIII-të në Epir) ishte i vetmi prijës shqiptar në histori që nuk pyeti për kisha e xhamia, nuk pranoi të kurorëzohej nga Papa i Romës dhe Bizanti, i vetmi në historinë shqiptare që nuk i sherbeu vasal asnjë ushtrie të huaj, i vetmi që mposhti ushtritë Serbe, Bullgare, Turke, Napolitane, Venedikase, i vetmi që pati pavarësi sundimi.

Ja ç’thotë, për origjinën e Petros dhe të fisit, studiuesi dhe shkrimtari Gëzim Llojdia, duke iu referuar shënimeve të Petros: “Me sa kam dëgjuar, me sa di unë, rrjedh nga një familje që ne fshatin Dhërmi quhet Bua. Shekuj më parë në fshatin tonë erdhi për t’u strehuar Gjin Bue Shpata, nipi i luftëtarit Gjin Bue Shpata. Ai, nipi, siç thonë pleqtë, banoi ne një vend midis Shenapremtes dhe Shën Theodhorit, aty ku kishte nomenë Zhupa dhe qe quhet Paloshpita. . . Pastaj erdhi dhe ndërtoi një konak, nën Qëndushen, aty ku ende i themi Konaku i Gjinit. Aty i linden dy djem: Markoja dhe Gjoni. Pak metra poshtë ngriti një kishe te vogël: Shën Janin, qe është ende. Djemtë e tij u rriten dhe ndërtuan shtëpi te tjera të vogla nen shpellën e Pano Gjinit. Markoja dhe Gjoni i bënë pranë e pranë. Aty, ne atë vend, Markajt Gjanet bënë shtëpi të tjera, se u shtuan. Edhe Buajt shtëpi pranë Konakut te Gjinit. Kështu që, shekuj me radhë Markajt, Gjonet, Buajt ishin një bark, një fis gjer vone, sa isha unë i ri, nuk martoheshin me -tjetrin. Kishin te drejtën e gjakut për njeri-tjetrin…”.

***

Në shtator 1985, bashkë me mikun dhe redaktorin tim Perikli Jorgoni, duke ecur nëpër bulevard, takuam për disa minuta Petron. Ai kishte dalë në ballkonin e vogël të apartamentit në katin e parë, mbi Bulevardin e Tiranës. Perikliu e pa dhe më bëri me shenjë t’i afroheshim. “Do ta ngacmoj pak, më tha dhe, sakaq, e përshëndeti si mik i vjetër: Si je ish- shkrimtar!

Petros duket se nuk i bënë përshtypje fjalët, nuk i lëvizi fare dhe, ashtu qetë-qetë, ia priti: “Në jetë mund të ketë president dhe ish-president, kryeministër dhe ish-kryeministër, por nuk mund të ketë kurrë ish-shkrimtar.”

“Kartela të Realizmit të Dënuar”: Terenc Toçi.

Nga Visar Zhiti

Terenzio Tocci, nga Strigari i Zef Serembes në Kalabri, Itali, ku dhe u shkollua, në Shën Mitër, në kolegjin iluminist të De Radës. Kishte sindromin e bukur të dheut amë, të lirisë së tij dhe erdhi në Shqipëri. Ngriti Flamurin në Mirditë, një vit më parë se Ismail Qemali të shpallte pavarësinë e vendit, shkëputjen nga perandoria e mbetur otomane. Kryengritës nga natyra, i edukuar me frymën e fisit të vet, që nxirrte vazhdimisht kryengritës të çartuar që i pushkatonin, Terenc Toçi laurohet për Jurisprudencë në Universitetin e Urbinos në fillim të shekullit XX, punon në Romë, merret me “çështjen ballkanike” dhe vendos të luftojë me armë për vendin e të parëve. Ishte lidhur me djalin e Garibaldit, përbashkuesit të Italisë, garda e të cilit kishte qenë arbëreshe, dhe kurdisin një plan: Terenci do të vinte në Shqipëri, në Veri, do të kryesonte Kuvendin e Besës në Orosh për të krijuar një qeveri të përkoshme, kurse djali i Garibaldit, Riçoti, do të zbarkonte në bregdetin shqiptar me vullnetarë italianë, që do të sillnin armë. 30.000 kryengritës shqiptarë ishin gati tashmë, por ndihma nga bregu tjetër po vononte padurueshëm.

Plani qe penguar… Qeveria italiane… Evropa… s’dihej si e qysh.

Arbëreshit i hipin xhindet, inatin shqiptar e zbraz dhe në gazetat italiane. E ç’të bëjë tani për Shqipërinë? Themelon në Romë “La Rivista dei Balcani” dhe shkon në Shkodër, hap tjetër gazetë me emër mali “Taraboshi”, mbron Shqipërinë duke u sulur mbi këdo, edhe mbi Romën, megjithëse Italinë e mendonte aleaten e natyrshme të dheut amë.

Nën shembullin e Pashko Vasës boton dhe ai “Shqipëria dhe shqiptarët”. E thërrasin në Itali, ushtar në frontet e Luftës së Parë Botërore. Nxjerr revistën e re “Italia dhe Shqipëria”. Bashkohet me Ahmet Zogun. Merr detyrën e Prefektit në Korçë, pastaj drejtor i Zyrës së Shtypit në Tiranë, deputet i Shkodrës, Konsull i Përgjithshëm i Shqipërisë në Egjipt, kryetar i Kazacionit, Sekretar i Përgjithshëm i Republikës Shqiptare.

Katër vajzat e tij studionin në Tiranë. Dhe beson te fashizmi, ashtu si Croce dhe D’Anunzio, “rilindësit garibaldianë”. E mendonte dhe si zgjidhje për Shqipërinë dhe çështjen kombëtare. Pushtimi italian e bashkoi Kosovën, po ëndërronte Çamërinë, ndërsa e dënoi sulmin ndaj Greqisë. Me nazistët gjermanë nuk u përzie, por erdhën partizanët dhe ai s’iku, s’kishte pse, se me këdo që vinte, ai punonte veç për Shqipëri.

Kështu tha dhe në gjyq, kur e nxorën të lidhur bashkë me personalitete të tjera aty te kinema “Savoja”, që ishte bërë Teatri Kombëtar, në një nga lozhat e së cilës vëzhgonte me monokël diktatori i ri Enver Hoxha. “Pushkatim!” – ulërinte partizani i bërë gjeneral, Bedri Spahiu, i cili kishte pushtuar dhe vilën e Terencit, duke e mbyllur në bodrum familjen e tij. Po biblioteka e tij, mijëra vëllime, botime edhe të shekullit XIV, edhe pergamena, çdo të bënin me të fitimatrët?

Të 17 vetat e gjyqit i hipën në një kamion të mbetur nga lufta. Ishte prill ’45. Dhe një gropë e madhe, e pamëshirshme si krimi. Në muzg qëlluan mbi ta, breshër plumbash…

…dhe mbas 50 vjetësh, kur kishte rënë perandoria komuniste, u gjetën skeletet e tyre. Skeletet e historisë…

PËRTEJ KARTELËS…

– Terenc Toçi në SHBA –

Në fillim të shekullit XX, diaspora shqiptare në Shtetet e Bashkuara u bë qendra më e rëndësishme e çështjes kombëtare, e pavarësise së Shqipërisë. Në këtë mjedis të ri politik e shoqëror mund të themi se u përshfaqën dhe tre figura që për nga formimi, prejardhja dhe vizionet ndryshonin, por që i bashkonte e njëjta frymë, çlirimi i atdheut dhe krijimi i një shteti modern europian. Shkëlqyen Imzot FAN NOLI, perëndimori FAIK KONICA dhe… Në vitet kur mbërriti Toçi në SHBA, Fan Noli ishte tashmë figurë qendrore në koloninë shqiptare të Bostonit, drejtues i shoqërisë “Besa-Besë”, organizator komunitar dhe orator që po formësonte mendësinë politike të emigrantëve.

Noli shquhej për vizionin e tij demokratik, iluminist dhe për aftësinë për të mobilizuar njerëzit.

Konica do te drejtonte dhe gazetën “Dielli” dhe ishte një nga mendjet më të skalitura të diasporës. Elegant, kritik dhe i rreptë ndaj mungesave të shoqërisë shqiptare, Konica punonte për të krijuar një filozofi shtetformuese moderne. Njohës i thellë i historisë së atdheut dhe Ballkanit, ai sillte në SHBA përvojën e gjatë intelektuale nga Franca, Belgjika e Anglia.

Terenc Toçi mbërriti në SHBA më 1908–1909 në një mision të qartë: t’i bashkohej diasporën shqiptaro-amerikane për çështjen e lirisë së Shqipërisë. Përfaqësues i ëndrrës Toçi arbëreshe të Rilindjes, i sillte diasporës së re një vizion historik, europian dhe kulturor. Toçi u vendos në qendrat e Bostonit dhe të New Yorkut, aty ku Noli dhe Konica ushtronin aktivitetin e tyre.

Ka të dh;ena se Toçi mbante ligjërata mbi historinë, rolin e arbëreshëve, domosdoshmërinë e autonomisë. Noli, i cili kërkonte të ngrinte vetëdijen politike të kolonisë, e përkrahu frymën e këtij misioni.

Edhe me Faik Konicën, Toçi pati kontakte korrekte dhe të respektuara. Konicës i interesonte që diaspora të merrte një rol më aktiv në çështjen shqiptare, gjë që misioni i Toçit e ndihmoi drejtpërdrejt.

Kjo bashkëveprimësi përgatiti rrugën për krijimin e Federatës Panshqiptare “VATRA” më 1912, një arritje e madhe, me largpamësi mbi një shekullore…

Diaspora shqiptare në SHBA u aktivizua më fuqishëm në mbështetje të çlirimit të atdheut, që do të ndikonte drejtpërdrejt në ngjarjet e vitit 1911 dhe 1912.

VIT HISTORIK DHE 1911

– Kryengritja e Mirditës dhe Flamuri në Orosh –

Pas kthimit nga SHBA, Terenc Toçi shkoi në Shqipëri ku punoi për organizimin e malësorëve veriorë kundër sundimit osman.

Më 26 prill 1911, në Orosh të Mirditës, ai kryesoi një kuvend të madh të bajraktarëve dhe krerëve të krahinës.

Në atë kuvend:

– u ngrit përsëri Flamuri Kombëtar Shqiptar,

– u shpall një qeveri e përkohshme,

– Toçi u emërua drejtues i qeverimit të ri.

– Ky akt është një nga manifestimet më të hershme të vullnetit politik për autonomi dhe parapriu shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë në 1912.

Më pas Toçi u rikthye në Itali, ku vazhdoi rolin e përfaqësuesit të interesave shqiptare në qarqet arbëreshe dhe italiane.

Në kohën e monarkisë së Zogut I, ai u bë pjesë e administrates së shtetit shqiptar, duke shërbyer si: jurist, këshilltar, ndërmjetësues me diasporën arbëreshe. Ai mbeti zë i besueshëm për çështjet juridike dhe kulturore.

KUR VRANË NJË ARBËRESH

– vitet e pushtimit dhe 1945 tronditëse –

Gjatë pushtimit fashist (1939–1943), Toçi pranoi disa detyra në administratën civile të Shqipërisë nën dominimin italian. Roli i tij ishte kryesisht administrative dhe kulturor, pa pushtet real politik.

Pas çlirimit, regjimi komunist e arrestoi dhe e gjykoi për kolaboracionizëm, sipas standardeve të kohës.

Terenc Toçin më mire e kanë kuptuar historianët e huaj si ata italianë se sa bashkatdhetarët, që u kushtoi jetën. Ata shpjegojn:e se Terenzio Tocci bëhej me këdo në shërbim të Shqipërisë, nuk e zgjidhte ai regjimin apo nuk e sillte ai pushtuesin, etj, etj. Më 14 prill 1945, ai u dënua me vdekje dhe u ekzekutua në moshën 65 vjeçare. Një mbyllje e hidhur dhe kriminale për një jetë kushtuar atdheut.

Por sot Terenc Toçi zë vend të rëndësishëm në panteonin e figurave historike me ndihmesën për shtetformimin shqiptar.

NË VEND TE EPILOGUT

– Libra, shtëpia, sheshi në Romë dhe filmi –

Janë botuar monografi për Terenc Toçin si në gjuhën shqipe dhe atë italiane, nga historianë italianë.

Unë kam patur rastin të çojmë një botim të ri të editorit “Toena”, me botuesin Fatmir Toçi, i njëjti mbiemër, te shtëpia e vajzës së Terenc Toçit. Na mirëpriti, u gëzua trishtueshëm, trauma e babait të pushkatuar mbetej e përhershme. Terenc Toçi familjen e kishte marre në Shqipëri dhe vajzat i edukoi në shkollë shqipe në Tiranë. Shtëpia e tyre ishte vila e bukur përballë Radio-Televizioni shqiptar, që tani e ka blerë Konsulli i Nderit, Ekrem Bardha, një vazhdues i ditëve tona i patriotizmit shqiptar në SHBA. Te porta e vilës është dhe një pllakë që dëshmon historikun e saj.

Ndërkaq në Fan të Mirditës është vendosur dhe busti i tij si ngritës i Flamurit Kombëtar.

Po unë kam marrë pjesë dhe në përurimin në një shesh të Romës të një rotonde që iu vu emri; “Terenzio Tocci”. U fol për atë si për një hero arbëresh të shekullit të kaluar deri në mbarimin e Luftës II Botërore.

Në rrethrrotullimin e zonës Mostacciano, pllaka e mermertë me emrin e tij ishte e mbuluar me dy flamuj, atë Shqiptar dhe atë Italian.

Pasi u dëgjuan dy himnet kombëtare të Italisë dhe të Shqipërisë, nipi i Terenc Toçit, që mbante po emrin e gjyshit të tij, falenderoi të pranishmit që kishin ardhur në ditën më të bukur të jetës së tij, bashkinë për vendimin e marrë, praninë e ambasadës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë.

Kujtoj që folën autoritete lokale, presidentja e komisionit të marredhënieve me jashtë nga Komuna e Romës, e cila theksoi se shqiptaro-italiani Toçi të bën për vete me bëmat e tij të guximshme në dobi të vendit dhe të njerëzve.

Më pas ndoqëm dokumentarin kushtuar arbëreshit Terenc Toçi “Mirazhi Adriatik” të regjisorit Gilberto Martinelli, autor i shumë filmave mbi raportet historike dhe diplomatike të Italise me vendet e tjera. Jetën e Terenc Toçit ai trajtoi si të një njeriu të lirë me një fund paradoksal tragjik.

Në shënimet e mia gjej se si titullar i Ambasadës së Shqipëri në Shtetin e Vatikanit, unë tregova atje për jetën e Terenc Toçit, vlerën e saj sot, si një urë miqësie dhe bashkëpunimi mes vendeve tona. Kultura katolike e arbëreshit tonë e bëri atë që të mos shikonte armiq në jetën e tij, por kundërshtarë me të cilët mund të bashkëpunonte… I vetmi arbëresh që kundëremigroi, erdhi t’i shërbejë çështjes kombëtare në dheun amë me penë dhe armë. Ngriti Flamurin kombëtar një vit para shpalljes së Pavarësisë, në Mirditën në 1911 ku kishte përgatitur kryengritjen kundër pushtimit otoman. Shtova se Terenc Toçi mori pjesë në Kongresin e Triestes më 1913 dhe pastaj në Shqipërinë e pavarur mori detyra të ndryshme, prefekt në Korçë, deputet, ministër i ekonomisë. Gjatë pushtimit fashisto-nazist të vendit ishte në Këshillin e Lartë Korporativ, etj. Sipas tij, përsërita, ai punonte me këdo në dobi te Shqipërisë dhe kur erdhën komunistët në pushtet, nuk iku nga Shqipëria, por priti të vazhdonte detyrat që mund t’i besoheshin. E pushkatuan në vitin 1945 me 16 të tjerë të dënuar me vdekje si kolaboracionistë. Historia duhet të pajtohet me veten, – përfundova, – të bashkëpunojmë për paqen për një të ardhme më të mirë për Shqipërinë Euroatlantike.

Dhe sot mund të thuhen më shumë për Terenc Toçin dhe në SHBA…

Mbi romanin “Eleganca e lotëve” e Iris Halilit.

Nga Bujar SKËNDO

Gjithçka që ka ndodhur në të shkuarën vërtitet për dekada e shekuj në kaosin e kujtesës dhe harresës njerëzore. E shkuara është e ardhmja e kujtesës, kurse e ardhmja është e shkuara e harresës. Humbin, shuhen ndodhi, figura e thënie, nga njëra anë dhe ruhen, transmetohen e mbijetojnë ngjarje të tjera, personazhe të caktuar, bashkë me mënçurinë e tyre. Pikërisht kështu vijnë këto dy përmasa të kundërta të kujtesës në romanin “Eleganca e lotëve” të Iris Halilit.

Edhe pse asnjëherë nuk mund të dihet saktësisht ky raport mes harresës dhe mbijetesës së të shkuarës nga një shekull në tjetrin, nga një njeri te tjetri, mund të thuhet megjithatë, se kujtesa njerëzore është dëshmuar më vitale sesa harresa njerëzore. Një përpjekje e heshtur, shpesh e pavetëdijshme, seleksionon dhe gdhend në memorjen njerëzore pothuajse çdo gjë që meriton të kujtohet, çdo gjë që u lipset popujve dhe kohëve që vijnë. Dhe lë në harrëse, po aq e, ndoshta, edhe më shumë.

Romani “Eleganca e lotëve” mund të përcaktohet si kronikë artistike e kujtesës së një vajze të vogël që vjen e rritet së bashku me kujtimet e saj të fëmijërisë deri në vitet më të fundme. Autorja Iris Halili për një kohë të gjatë ka ruajtur në kujtesë tërë ato ndodhi, tërë ato portrete njerëzish të afërt e të largët, të mire e të këqinj, të mirat dhe të ligat që kanë ndodhur në familjen e saj prindërore dhe në jetën e saj të hershme deri në mëmentin që vendos t’i nxjerrë nga qilari i kujtesës së saj fenomenale për t’i bërë publike në një kronikë historike dhe bashkëkohor.

Në qendër të romanit, në bibliotekën e kujtesës së autores, është një familje tipike nacionaliste patriotike, e kamur, me një stërgjysh patriot, Hajredin Rakip Fratari- “burrë i madh”, dëshmor i Pavarësisë, por i lënë mënjanë nga pushteti. Me një gjysh, Rauf Fratari, patriot, pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes dhe atë të Pezës, antikomunist, i aratisur në SHBA para vitit 1944, duke lënë pas hakmarrjen dhe urrejtjen e komunistëve ndaj familjes së tij. Dhe Fratari i tretë, Dinia që nuk i shpëtoi dot kalvarit të burgjeve çnjerëzore të komunistëve, por që pas ’90-ës, me mënçurinë e tij, riktheu kamjen e dikurshme të familjes.

Por në zemër të romanit qëndron një momument femëror, “nëna”, me tërë virtytet e një zonje të rëndë, nga derë e madhe. Zonjë e vërtetë në dashurinë dhe kujdesin për familjen e saj, zonjë në lexime e gjuhë të huaja, zonjë në artin e jetës… Por zonjë edhe me burrin të arratisur, zonjë edhe me djalin nëpër burgjet komuniste. Në atë bibliotekë kujtese ka vend për gjithçka. Ka vend për gëzimet dhe brengat, për mundimet dhe kapërximin e tyre. Për durimin dhe shpresën, për vlerat e vërteta e të shenjta njerëzore, për martirët e burgosur. E po ashtu… për një lule e për një lot kristali… Por ka vend edhe për të ligën, dhe për ligësitë e murtajës komuniste, për diktatorët e mëdhenj e të vegjël të saj…

Rrëfimtarja nuk vuan aspak për të rikujtuar. Përkundrazi, lexuesi ndien se ajo mezi pret çastin që nga moria e kujtimeve të saj, të zgjedhë e të qëmtojë ato episode, ndodhi, detaje apo thënie plot mënçuri që do e spikatnin edhe më me realizëm veçanërisht figurën që dëshiron të lartësojë, figurën e nënës (gjyshes), një figure artistike e mrekullueshme. E pangjashme në letërsinë tone. Figurë realiste dhe e glorifikuar, intelektuale dhe qëndistare, njëkohësisht. Grua e forte dhe delikate në të njëjtën kohë. Delikate si pikat e lotit që i rrjedhin faqeve, ndërsa pozonte përpara një piktori anonim ebre… E goditur egërsisht nga lufta e klasave në sistemin antinjerëzor komunist, por edhe me një shpresë hyjnore, thëngjilli i fshehtë i shpirtit të saj. Gjatë antijetës provoi të gjitha mundimet, brengat, plagosjet por preku edhe mrekullinë e jetës së lire pas vitit 1990. Një figurë artistike mbresëlënëse.

Episode e detaje të panumurta. Por asgjë e tepërt dhe asgjë e mangët. Nëpërmjet fatit të figurës së nënës dhe fateve të njëjta apo të përafërta të familjarëve të saj, Iris Halili sjell në faqet e romanit tërë Shqipërinë e pazhvilluar, primitive, tërë baltë e burgje, plot me spiunë, shefa të vegjël e shefa të mëdhenj gjakatarë, të pashpirt, të shquar për egërsinë dhe urrejtjen e tyre. Në roman ka një galeri të tërë detajesh artistike, vëzhgimesh, faktesh jetësore të përzgjedhura që na e sjellin shekullin e sertë të njëzetë shqiptar me një qartësi befasuese. Është aty gjithçka, patriotët dhe të kundërtit e tyre, komunistët, të ndershmit dhe të përdalët, të duruarit dhe të çmendurit pas pushtetit, të mëshirshmit dhe egërsirat, varrmihësit, të mallkuarit, besimtarët dhe të pafetë… Kujtesa e saj shkëlqen në vizatimin e çdo figure të romanit, figurë kryesore apo episodike, qoftë, i familjes apo i sistemit diktatorial… I mjafton një togfjalësh për të shpërfaqur një tabllo, një virtyt, një ves, një moral, një emër: “turistët e Ballshit”, “vajza me karafil”, “kthesat e Qafë Barit”, “Portreti në papafingo”, “xhaketa e Thanasit… e deri te barkderrja spiune Hysnia- nënpunëse në Komitetin e Partisë së Tiranës…

Romani “Eleganca e lotëve” ka shumë tragjizëm brenda vetes. Fate të rënda njerëzore, burgime të gjata, vrasje, urrejtje, dënime, persekutim brezash. Druajtje e frikë nga spiunët të cilët depërtonin deri në tryezën e ngrënies… Vajza e vogël rregjistron çdo gjë, çdo fjalë, çdo rrudhje buze apo vështrim i vrëngët. Dhe vë re shumë baltë. Shumë vuajtje. Autorja nuk shtanget aspak përpara gjithë këtyre mënxyrave. Fantazia e fëmijës, kujtesa e saj i shpërfill të tëra këto. Disa nga që nuk i kupton dot dhe të tjera nga që i kupton me tepëri. Herë mahnitet prej atyre kujtimeve e herë trembet prej tyre. Por nuk ndalet. Sepse vendin qëndror në kujtesën e saj e zë nëna, me besimin e saj në zot, me shpresën dhe “shqisën e gjashtë”, me kurajon dhe qëndresën, me besimin se “gjethet do të binin një ditë plotësisht”… Është pikërisht figura e nënës që ruan edhe raportet midis kujtimeve të mira dhe kujtimeve të liga.

Aq sa të duket sikur zgjedhjen, seleksionimin e tyre e bën pikërisht shëmbëlltyra e saj. Është e çuditshme ajo që ndodh me kujtesën e rrëfimtares. Por tashmë gjithçka është fakt i kryer. Kujtesa njerëzore priret të ruajë të mirën, të bukurën, çastet e lumtura. Dhe, njëkohësisht, të harrojë të ligën. Pak a shumë kështu funksionon. Në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdiijshme. Por në roman ka një prani të shtuar të kujtimeve të liga. Dhe kjo përbën atë gjënë e çuditshme. Rrëfimtarja i do kujtimet e saj. Të gjitha, të mira apo të liga qofshin. Madje këto të fundit, kujtimet e liga, duket sikur i ka më të çmuara. Kujtimet e liga ia kanë sulmuar trurin e rrëfimtares së ardhshme në mënyrë të pashembullt. Dhe për një kohë të gjatë, tepër të gjatë. Ndoshta asaj i duket se është rritur bashkë me ato kujtime të liga, të frikshme. E ndonjehërë, në mos shpesh herë, plot ankth. Por, çuditërisht, pa u trembur aspak prej tyre.

E mira shfaqej vetëm brenda familjes dhe vetë qënies së vajzës së vogël. E keqja, përkundrazi, ishte e shpërndarë kudo dhe të përplasej fytyrës sapo dilje nga pragu i derës. Të sulmonte, të fyente, të kallte datën. Por ajo e ligë reflektohej edhe brenda shtëpisë, brenda qënies tënde. Ajo ligësi shumëfishonte veten dhe sundonte gjithandej. Ndoshta, shpesh herë, rrëfimtares, i është dukur se jetonte në dy jetë paralele. Një jetë brenda familjes dhe, veçanërisht, brenda vetvetes dhe jeta tjetër jashtë, në rrugë, në lagje e deri lart në qeveri, tejet armiqësore ndaj jetës së pare, aggressive, hakmarrëse, shtypëse. Kështu eci ajo midis jetës së saj të parë dhe të dytë, si të ecte buzë të humnerës.

Por fëmija nuk di t’a vrasë mendjen aq thellë. Kështu që ajo i lë hapësirë në trurin e saj të dyjave, kujtimeve të bukura dhe kujtimeve të liga. Deri në momentin kur vendos t’i nxjerrë jashtë vetes për të krijuar sagën e pashembullt të memorjes së saj vitale. Rikujtimi i kujtimeve të bukura e lumturon sërish vajzën e vogël, tashmë grua. Kurse kujtimet e këqia, që kur kishin ndodhur e kishin lënduar, plagosur, ndrrydhur brenda vetes vogëlushen, ajo e dinte se tashmë, duke i publikuar, mund t’a plagosnin sërish. Por rrëfimtarja e kishte vendosur. Do të hakmerrej edhe ndaj plagëve të dikurshme dhe ndaj atyre të rejave. Pikërisht duke ua dhënë lexuesve kujtimet e saj, të mira e të liga bashkël. Kështu ajo beson se do të shërojë veten, njerëzit e dashur, por edhe tërë lexuesit e saj. Ajo shkruan kronikën e kujtimeve të saj.

Por në këtë moment, sërish mund t’i mund ndodhte gjëma. Të shtangej, të trembej nga “zbrazja” e asaj të keqeje aq të dëndur, të pamasë, të stërmadhe, të shëmtuar, të pështirë! Por jo. Tashmë ajo jeton në liri, është e lirë. Ndihet e mbrojtur nga liria. Ajo vetë dhe kujtimet e saj. Prandaj ne e kemi në dorë këtë roman sot. Me rrezatimin e dritës dhe shpresës, të të mirës, të të bukurës. Dhe, gjithashtu, me të keqen më të madhe, më të ligën armike të njerëzimit në shekullin e njëzetë, diktaturën komuniste.

Një vështrim rreth romanit “Iliriana” të shkrimtarit Reshat Sahitaj.

Dr. Nikollë Loka/

Me romanin “Iliriana”, shkrimtari Reshat Sahitaj ka krijuar një vepër të fuqishme artistike që kombinon realizmin me simbolizmin, duke trajtuar tema të rëndësishme kombëtare dhe njerëzore. Aftësia për të përshkruar jetën e individëve dhe për të ndërtuar një histori që pasqyron kohën dhe kontekstin historik ka qenë një faktor kyç në suksesin e këtij romani të pritur mjaft mire edhe nga kritika franceze, pasi romani fillimisht u botua në frëngjisht. Me një stil të pasur dhe një strukturë që zhvillohet ngadalë, Sahitaj ka arritur të krijojë një vepër, që jo vetëm jep një pasqyrë të jetës në Kosovën e viteve 1980-2000, por edhe e bën lexuesin të mendojë për vlerat e sakrificës kombëtare.

Romani “Iliriana” është një udhëtim emocionues në jetën e një djali të thjeshtë shqiptar, i cili është i detyruar të përballet me sfida të mëdha që e ndryshojnë thellësisht. Forcat që e tërheqin janë dashuria, politika dhe shoqëria, të cilat e formojnë dhe e sfidojnë . Ky është një roman për jetën, për mundësinë e ndryshimit, dhe për atë se si dashuria dhe besimi mund të përballojnë edhe sfidat më të rënda. Agimi, një student që ka interes të thellë për dijen dhe ambicien për të ecur përpara, pa u angazhuar në misione shoqërore, është përfshirë spontanisht në lëvizjen studentore për shkak të dashurisë që ndjen për një vajzë të veshur kuq e zi, dhe ndodhet në një realitet që kurrë nuk e kishte kërkuar.

Tërheqja e një djalë ëndërrimtar, pas bukurisë magjepsëse të një vajze të veshur kuq e zi, në Kosovën e viteve 1980, është një moment kyç në roman, që ka dimensione simbolike dhe letrare,dhe shërben për të shpalosur disa shtresa të thella të karakterit të personazhit kryesor e të kontekstit shoqëror dhe politik të kohës. Ajo që duket të jetë një lidhje e pafajshme romantike, e lidhur me bukurinë dhe emocionet, përfundon të jetë një ftesë për të hyrë në një botë të trazuar, një botë që e detyron të përballet me sistemin dhe të vuajë pasojat. Në një nivel tjetër, tërheqja e Agimit ndaj vajzës kuq e zi është një pasqyrë e përfshirjes së tij në një “dashuri” kombëtare, që do të ndryshonte jetën e tij përgjithmonë. Vajza kuq e zi përfaqëson një “simbol të shpresës”, një lidhje të fuqishme me një traditë dhe një lëvizje që Agimi, edhe pse nuk është aktivisht i përfshirë në politikë, e ndjen në shpirtin e tij. Dashuria e tij për vajzën kuq e zi është forca që e nxjerr jashtë botës së zakonshme të interesave të tij akademike.

Ky pasion i papritur për një femër që ai nuk e njeh dhe që nuk ka asnjë lidhje me idetë e tij, është një forcë që e shpie Agimin drejt një ndryshimi të thellë dhe një angazhimi që nuk e kishte parashikuar. Nga ana tjetër, tregimet e të atit për pararadhësin Adamat, princin legjendar të familjes dhe pastaj libri i gjetur në shpellë shërbejnë si një element kyç për formësimin e vetëdijes kombëtare të Agimit dhe për lidhjen e tij me një trashëgimi të lavdishme dhe heroike, që ka ndikim të fuqishëm në përfshirjen e tij në çështjet kombëtare. Ky koncept i identitetit të trashëguar është një pikë qendrore për zhvillimin e personazhit dhe përmes tij, autori kërkon të shpjegojë se si e kaluara mund të ndikojë në formimin e individëve dhe në vendimet e tyre për të ardhmen.

Agimi, gjatë gjithë romanit, kalon nëpër një proces të thellë transformimi personal. Nga një student që ishte i fokusuar vetëm në dijen dhe shkencën, ai bëhet pjesë e një lëvizjeje të madhe shoqërore. Sahitaj ka një aftësi të jashtëzakonshme për të treguar se si njerëzit ishin të detyruar të ballafaqohen me realitetin e dhunës dhe urrejtjes, të cilat ishin të pranishme në shoqërinë e Kosovës të asaj periudhe, por edhe ishin në gjendje të ndërtojnë lidhje që mund t’i sfidonin këto barriera. Zorica, edhe pse përballet me shoqërinë dhe familjen serbe, të cilët mund të kenë paragjykime të theksuara ndaj shqiptarëve, është e gatshme të shohë përtej këtyre barrierave dhe të tregojë se një individ mund të shkojë përtej urrejtjes, dhe ndoshta kjo është një tipar i natyrës njerëzore që kërkon lidhje dhe dashuri, pavarësisht historisë dhe konflikteve që ndodhin rreth tij. Sahitaj është i kujdesshëm që personazhet e tij të mos jenë thjesht figura të përmbushura nga klishe dhe paragjykime, por të jenë individë me përvojë njerëzore, që përpiqen të gjejnë një mundësi për dashuri dhe kuptim, edhe kur kjo mund të duket e pamundur në një botë të mbushur me urrejtje dhe dhunë.

Një pjesë e rëndësishme e romanit është përshkrimi i ngjarjeve politike dhe historike, ku është e qartë se autori ka njohuri të thella për realitetin politik dhe shoqëror të Kosovës, në periudhën e viteve 1980-2000. Përmes jetës së Agimit, autori Sahitaj flet për rezistencën nën rregjimin serb, për periudhën e luftës dhe pasluftës dhe për ndikimin që kjo ka në individë, veçanërisht në një shoqëri që kalon një kohë kaotike dhe traumatike.

Autori ka vënë në gojën e personazhit kryesor një shprehje me shumë kuptim se në shoqëritë e rrezikuara, siç ishte ajo shqiptare në Kosovë, “bashkudhëtarët ecnin në dy rruge, në të lehtë kur kishin leverdi dhe në të drejtat kur nuk kishte rrezik”, që përbën një reflektim të thellë mbi natyrën e zgjedhjeve që individët bëjnë përballë rrethanave të ndryshme dhe kontekstit shoqëror e politik. Përmes kësaj dileme, Reshat Sahitaj shpalos kontradiktën në mes jetës personale dhe angazhimit politik. Te Agimi kemi shfaqjen e vetëdijes që ndryshon me kalimin e kohës, një vetëdije që vjen duke i kuptuar pasojat e luftës dhe të ngjarjeve që ndodhin rreth tij. Përmes këtij reflektimi, është e qartë se rruga e sakrificës kombëtare, që shpesh lidhet me humbjet personale dhe përpjekjet e vazhdueshme, mbetet jashtë fushës së zgjedhjeve të lehta dhe të sigurta.

Në romanin “Iliriana” pasqyrohet edhe një realitet i dhimbshëm, që vjen nga përçarjet shoqërore, interesa personale dhe etja për përfitime, forca që e shkatërrojnë unitetin dhe solidaritetin kombëtar. Sahitaj e trajton këtë realitet brendashqiptar me një kritikë të thellë dhe një vështrim të qartë mbi mënyrën se si shoqëria shqiptare zhvillohet dhe sillet në kohë të tensionuara. Kjo është pasqyruar në marrëdhënien e Agimit me kunatën e tij, e cila ishte një informatore e policisë serbe; apo Albini, një tjetër personazh që tradhton shokët etj. Sahitaj paraqet në mënyrë shumë të qartë mënyrën se si përfitimet individuale dhe ambiciet personale mund të shtypin ndjenjat e bashkësisë dhe solidaritetit kombëtar, duke lënë pas një shoqëri të fragmentuar dhe të pasigurt.

Në romanin e Sahitajt, çlirimi nga Serbia nuk nënkupton një çlirim të plotë për shqiptarët.

Personazhe si matrapazët shqiptarë që bashkëpunojnë me serbët për të nxjerrë familje shqiptare jashtë Kosovës, duke përdorur situatën e luftës për përfitime personale, marrin pozita të rëndësishme në Kosovën e çliruar, duke treguar se kompromiset vijnë falë lidhjeve të nëndheshme që krijohen midis individëve që jepen shumë pas përfitimeve vetjake. Sahitaj përmes romanit të tij shpreh një kritikë të fuqishme ndaj shpërbërjes së solidaritetit kombëtar në periudhën e pasluftës, ku bashkëpunëtorët e pushtetit okupues serb, jo vetëm që nuk janë ndëshkuar, por janë shpërblyer dhe integruar në strukturat e reja të shtetit të Kosovës.

Përmes personazheve të tij, autori shpalos ndikimin e dhunës, përçarjeve dhe të traditës në formësimin e individëve dhe të shoqërisë, duke treguar se përballë këtyre forcave, dashuria dhe angazhimi për një kauzë kombëtare mund të ofrojnë mundësi për ndryshime të thella. Sahitaj trajton gjithashtu përçarjet brenda shoqërisë shqiptare, duke e shfaqur imoralitetin dhe tradhtinë si pasojë e interesave personale që shpesh vënë në dyshim solidaritetin kombëtar.

Romani “Iliriana” trajton një temë të thellë psikologjike dhe shoqërore, duke bërë të qartë se çlirimi politik nuk nënkupton çlirimin shoqëror. Disa prej atyre që ishin viktima gjatë periudhës së okupimit mund të kthehen në abuzues të rinj, dhe kështu shoqëria e pasluftës rrezikon të mbetet e traumatizuar dhe e ndarë, përballë një mekanizmi të dhunës dhe hakmarrjes që e ushqen. Sahitaj me këtë qasje të tij bën një kritikë të fuqishme të realitetit të pasluftës dhe pasojave të papritura që mund të sjellë.

Me një stil të pasur dhe një strukturë të kujdesshme, romani “Iliriana” tregon vuajtjet dhe aspiratat e popullit shqiptar në kohë të vështira, duke e bërë lexuesin të mendojë për çmimin e lirisë dhe çlirimin shoqëror. Çlirimi politik, sipas Sahitajt, nuk është i barabartë me çlirimin e plotë shoqëror, pasi shoqëria mbetet e copëtuar dhe e pasigurt nga përçarjet dhe tradhtitë.

Ky roman është një apel për reflektim mbi natyrën e sakrificës dhe përgjegjësisë dhe një ftesë për të menduar për pasojat e veprimeve tona në periudha të ngarkuara historike. Romani “Iliriana” është një vepër që vazhdon të sfidojë dhe të frymëzojë lexuesit, duke mbetur një pasqyrë e thellë e dilemave dhe realiteteve shoqërore që ende prekin Kosovën si shoqëri e traumatizuar në periudhën postraumatike.