Dr. Ermira ALIJA

QSA, Universiteti “Luigj Gurakuqi”

Shkodër, më 28 Nëntor 2025/

Ky studim është një homazh e nderim për të gjithë ato që kontribuan për të bërë Shqipërinë dhe shqiptarët. Një rol të madh e të padiskutueshëm këtu ka luajtur shtypi, i cili në periudhën e ngjarjeve me intensitet të madh politik ekzistencial për Shqipërinë dhe shqiptarët, u bë një mjet i fuqishëm propogandistik jo vetëm për edukimin kombëtar dhe shpirtëror për çdo shqiptar brenda e jashtë Shqipërisë, por edhe për formësimin e identitetit kolektiv.

Ne kemi mbledhur në një tabelë të dhëna nga gazetat e revistat kryesore që kanë qarkulluar nga fillimi deri në vitet 1920 në Shqipëri e jashtë saj, bashkë me përgjegjësit e botimit, për të parë në një mënyrë sintetike udhëheqjen dhe organizimin e periodikëve në shqip gjatë kësaj periudhe. 

Tabela me një pamje të përgjithshme të gazetave e revistave me karakter kulturor që nga fillimi i periodikëve shqip e deri në vitin 1920 në Shqipëri e jashtë saj

Nr	Titulli e lloji i periodikut	Përgj. i botimit	Vitet  e vendi botimit	Titulli e lloji i periodikut	Përgj. i botimit	Vitet e  vendibotimit
1	AGIMI… revistë e përtremuajshme, letrare, shoqërore, politike, pedagogjike, satirike,Shkodër, Organ i shoq. ”Vllazënija” në shqip.	Dr. Kristo Floqi,Karl Gurakuqi	Shkodër19191920	ADRIATIKUGazetë me program kritikënë gjuhën shqipe	Drejtues: Josif PaniPërgj bot Fan Noli	Amerikë1918
2	ALBANIA  gazetëe përjavshme, kombëtare dhe politike, shoqërore e letrare në shqip, anglisht e frëngjisht. Organ i Partisë Kombëtare dhe Politike.	Dr.A.G. Nache, D.Bala  etj	Worchester  191819191920	ALBANIA… revistëe përmuajshme e ilustruar letrare, kulturale, arkeologjike, ekonomike, historike,artistike etj., në italisht,	A.R.Caffa-Relli Reggio-1919-1921	Calabria 1920
3	ALBANIA (ESTRATTO DA “LA NAZIONE ALBANESE”)  revistë e përdyjavshme, politike,kulturale, letrare, në ital. e pak shqip	1897-1924	Roma19191920	ATDHEUDel dy here ne muaj. Gazetë politike, shoqerore, kulturore, letrare, folkloristike etj. Nga 1914 nr. 37 « Organ kombëtar » me qendër në Durrës	Drejtor Ioan N. Mihail- LehovaKonstancë(Rumani)	Bukuresht 191219131914
4	ANNUARIO (1917-1918)  Vjetar kalendarE përvjetshme, kulturore, gjuhësore, historike, ekonomike,ngjarje, lajme.	Botuar nga Instituti Oriental i Napolit, në italisht, 1918	Napoli1918	BASHKIMI I KOMBITe përjavshme Botohet prej shoqerisë Botonjese Literare Manastir	Drejtor; A. Fehim Zavalani; Gjuke Dukagjini (Salih Gjuka)	Manastir 1910
5	BESA SHQYPTAREGazetë e përdyditshme politike, shoqërore, kulturale, letrare, ekonomike, lajme të kohës etj., në shqip, gjermanisht e  italisht, 1913-1921(Prej 1918 eshte dy here ne javë) Pas 1915 botohet si  ZANI I SHKODERS. Pas ’16 serish si BESA SHQIPTARE.	Dr.Ndoc Nikaj,Qasim Përdoda,Tomë Pistulli	Shkodër  191314, 15 1916, 191819, 20	BIBLIOTEKA “ZËRI I SHQIPËRISË”Revistë e përmuajshme, politike, shoq, kulturale, letrare, lajme të kohës etj., në shqip, frëngjisht e anglisht	Dr. Th. Gërmenji Red.Kristo A.Dako	Sofie  1915, 1916
6	CORRIERE DELLE PUGLIEgazetë Italisht  e vetem nje faqe shqip	Redaktor i shqipes Sotir Gjika,	Bari  191415, 16	Yll’ i mëngjesit=The morning starRevistë  e përdyjavjshme me ilustrime, pol, letr, shoqër, pedagogjike, hist, gjuhës, letr etj., në shqip e angl	Publ. Paraskevi D. Kyrias	Boston1917-1920
7	DIALËRIArevistë vjetore, letrare, shoqërore,Kulturale etj., me ilustrime, organ i Shoqërisë së studentëve Shqiptar, në shqip,1920-1929 e përjavshme(të shtunave), politike, shoqërore, letrare, kulturale, pedagogjike, ekonomike, lajme e kronika të kohës etj.,	Kr.red. Nush Bushati,Gj.Basha, M. Zallari, Gj. Pekmezi, H. Ceka, S. Luarasi, F. Wallisch	Wien1920	DIELLI[Nr. 2302 (1921) e 2370 (1922) kanë shën.Botim i  BostonDetoit Mich.pos. për Evropën]organ i Federatës Panshqiptare t’Amerikës “Vatra”,1909-1939…-…1972Kulturore	Dr. Fan Noli,Faik. Konica, Kristo Floqi, Kristo Dako,Bahri Omari,etj.  në shqip e anglisht,	Boston 191019111912191519191920
8	DILLI E perjavshme.	Shkodër Mehmet Pardo	19101911	DIELLI E FLAMURI… gazetë1910-1911	(shih te Dielli…),	Boston 19101911
9	DITURIARevistë e përmujshme me ilustrime kulturale, letrare, shkencore, në shqip  (bot. i 1909 me alf.e  Stambollit),1909,1916, 1926-1929,	Dr.Lumo Skendo,Carshi Bashi,Myshir Sokak,Rafail Anastas	Selanik, BucurestTiranë1910-1920	DRITA…  gazetëdy herë në javë,politike, shoqërore,kombëtare, literare, në shqip, 1911-1912	Dr. Mustafa. HilmiLeskoviku, Ali  Panariti E.N.Elbasanasi	Manastir 19111912
10	E DREJTAGazetë e perjavshme, politike e sociale.	Dr. Leonidha Naçi	Korfuz19111912	DRITAGazetë kombëtare, në shqip.	Dr. Veli Hashorva	Gjirokastër 1920-1924
11	*ELÇIJA E ZEMRËS S’JEZU KRISHTIT… ,  revistë1891-1913Nga  1914, 1915 dhe 1916 është ”PËRPARIMI”,Pastaj del  me emrin:.”LAJMTARI I ZEMERS T’JEZU KRISHTITe përmujshme fetare e klerit katolik, letr, kult, prej Kolegjit t’Jezuitve,…në shqip me alf.e autorëve të veriut, alf.italian e alf.latin E perkohshme. Mujore e klerit Katolik. Drejtimi në shtypshkroje te Zojes së Paperlyer- Shkoder 1891	Dr. P.J. Jungg,P. D. Pasi,P. Fr. Gjenoviçi,P. E. Serreqi,P. Sh. Zadrima,P. A.Busetti,P. A.Xanoni Botohet prej kolegjit te jeuzitëve në Shkodër.	Shkodër  19101911191219131914191519161917191819191920	FIALA E T’IN ZOTI revistë e përjavshme fetare e ritit grek nga Hora e t’Arbëreshevet Dr. Ndon Masi, Bot. Paolo Schiro	në shqip, 1912-1915	Palermo 191319141915
12	FLAMUR’I SHQIPËRISËGazetë pol. e shoq. në shqip e rumanisht  Tri herë në muaj	Alexandru Çerava	Rumani Constana19151916	GAZETA E KORÇESGazetë kombetare politike e ekonomike, kulturale, letrare, sportive. Tre herë në javë.	Arhimidhi Vangjeli	Korçë 1916- 1920
13	GRUAJA SHQIPTARERevistë e përmuajshme pedag, Shoq etj., organ i Komitetit “Gruaja shqiptare”	Dr.Marka Pllana	Shkodër në shqip 1920-21	GREETHIFletore satirike		Shkodër 1914
14	HYLLI I DRITËS…Revistë e përmujshme fetare, filozofike, juridike, letrare, kulturale, shoqërore, gjuhësore,folklorike, lajme të kohës etj., në shqip e pak italisht, frëngjisht, gjermanisht, lat.  organ i Kuvendit t’Fretenve, në shqip,	Dr. Gjergj Fishta, Kolë Topalli, Gjon Shllaku, Benedikt Dema, A. Harapi, V. Prenushi	Shkodër1913-1914,1921-1924,1930-1944	HANA	Mudir e Muhair (drejtor e redaktor)Mehmet Hidajet (Pardo)- Scodra	Shkodër19111912
15	ILLYRIArevistë E përkohshme politike e literare Dy herë në muaj.Anglisht frëngjisht dhe shqip	Botonjes dhe drejtorKost.Chekrezi	USA 1916	KORÇAGazetë e përjavshme politike, literare dhe tregetareShtypur në shtypshkronjen e Korçes	Drejtonjes; Sami Bej PojaniKryeshkronjes; Lytfi be Zavalani	Korçë 1910
16	KALENDAAR I PJESSHËMme diftime e msime  gjithfarësh,në shqip, 1910	Shtyp.”Nikaj”	Shkodër1910	KALENDARI e Vreemet mbi funkcione qi bahen n’ kishe t’ Shoqnis Jezu per vieten 1911. Kalendar liturgjik kishtar, që flet për festat fetare.()	ArqipeshviaShkodërShtypshkroja e Zojes Paperlyeme	Shkodër19101911
17	KALENDARI I SHOQËRISË “DIJA”…e përvjetshme, kalendar fetar të tri besimeve, lëndë kulturore,Letrare, shoqërore, kronika etj., në shqip	Kalendar 55	WienSofieManastir1906-1908, 1910	KALENDARI I VATRËS I MOTIT	Federata pan shqiptare “Vatra” e Amerikes	AmerikeBoston 1918
18	KALENDARI KOMBIARE përvjetshme, kalendar fetar, lëndë kulturore, letrare, enciklopedike, shoqërore, kronika etj., në shqip (deri më 1916 me alf. e Stambolit),1897-1916, 1926, 1928 Diterrefenjesi Shtypur prej shoq “Dëshirë”, ne shtypshkronje Mbrothesia”Për vitet 1909-1910 drejtimi: Bulevard Dondukof;  Carshi Bashi Myshir Sokak- Selanik/ Nga viti 1911-1916 Sofje. Nga 1901 titullohet “Kalendari Kombiar.”	Dr. Lumo Skendo	SofieSelanik Tiranë 1910-1915 19261928	KALENDARI “KORÇA”e përvjetshme, kalendar fetar të besimit ortodoks, lëndë kulturore, letrare, shoqërore, kronika etj.,  në shqip (me alf. e Stambolit),1909-1933	Dr.M.S.Xoxe, Jani Kremo, Dhori Koti	Korçë, KonstancëManastir191011, 1213, 1415, 1617, 1819, 20
19	KALENDARI I VJETËS (VEPRA PIJORE)E përvjetshme, kalendar fetar, lëndë kulturore, letrare, kuriozitete, historike, kronika etj.,	Botim i klerit katolik të  Shkodrës, në shqip, Shtypshkronja e Zojes se Paperlyer	191213, 1415, 1617, 1819, 20 Shkodër	KALENDARI “SHQYPJA”E përvjetshme, kalendar fetar, lëndë kulturore, letrare, historike,kronika etj., në shqip, 1915	ShkodërShtypshk. “Nikaj”	Shkodër 1915
20	KALENDARI PORADECII pervitshem.Kalendar i festave fetare ortodokse.	Mihal V. Belkameni	Pogradec?19191920	KALENDARI I SOKNISËṠ “DIJA”  Nga  1908  shtypur në  “Mbrothësia“ e Kristo Luarasit, Sofia Bullgari Me 1910 në Manastir	Nga nr. 2 është e radhuar prej Sakolit (pseud. i Hilë Mosit)	Wien 1910
21	KOHA Gazetë e përjavshme  politike, kulturale, shoqërore, letrare, ekonomike, kronika e lajme,etj., në shqip, frëngjisht e anglisht, 1911-1926	Dr. Mihal e KoçoGrameno	Korçë191112, 1314, 1516, 1718, 191920	KOHA Gazetë e perjavshme. Kujdeson punet Komtare e t’ DituniisBASHKIMI (në vazhdim)e përdyjavshme, pol, shoq, kult, letr, ek, lajme të kohës	D. Ndoc Nikaj	Shkodërnë shqip e turqisht,1910-1911
22	KOHA E REGazete e përdyditshme, politike, shoqërore, në shqip e frëngjisht  1919, 1925	Dr. Nikoll Ivanaj	Shkodër1919	KOMBIGazetë pro Patriis Laribus, politike, kulturale, shoqërore,  në shqip	Dr. Sali Nivica	1919Shkodër
23	KOPËSHTI LETRARRevistë e përmujshme kulturale, gjuhësore, folklortistike, letrare, pedagogjike, në shqip, 1918-1919	Dr. A. Xhuvani	Elbasan19181919	KUVENDI…Gazetë vazhdim i Corriere delle Puglie… e përjavshme, politike, shoqërore, letrare, kulturale, gjuhësore etj.	Dr. Sotir Gjika,ErnestoFratoni Shqip e italisht	Roma191819191920
24	LAJMETARIGazetë Politike shoqerore, letrare, kulturore.	Kristo Luarasi	Sofje, Bullgari19111912	LAJMET E KOMISIS LETRARE SHQIPEgazetë e përkohshme gjuhësore, botim i “Komisis Letrare Shqipe”	në shqip	Shkodër 1918
25	LIDHJA ORTHODOKSEGazetë e përdyjavshme politike, fetare, letrare në shqip e greqisht,	Dr.Mihal Grameno	Korçë 1909-1910	Lirijagazetë e përjavshme, pol, shoq, kult, letrare, kronika etj., në shqip, 1908-1910	Dr.Lumo Skendo=Midhat FrashëriDoktor Shaban	Selanik
26	LIBERI I PERVJETSHEM SHQIPTARIPër festat fetare, lende kult, shkenc, letr. e shoq Vjetar shqip e turqisht	Shkronjesi; Hil Mosi	Stamboll1911	MBROJTJA SHQIPETAREE përjavshme, politike, shoq, ekonomike e letrare. në gjuhën shqipe dhe pjesërisht anglisht	Botohet prej Shoqëria Mprotja Shqipetare	USA1916
27	LAHUT E MALSISNjë herë në muaj	Hristo D. Qirias	1910Manastir	Liri e ShqipërisëGazetë e përdhjetëditshme politike, shoqërore, kulturale, letrare, kronika etj., në shqip,	Dr.Kristo Luarasi	Sofia1911-1915
28	LUFTETARI I DREJTESISERevistë politike e shoq.	H.Lumi	Boston1917	OPINGArevistë e përkohshme politike e letrare, në shqip e frëngjisht, 1919-1920	Dr.Nikolla Lako, M. Guillot	Bologna19191920
29	RASSEGNA ITALO –ALBANESE  (Rrjeshtime Italo-Shqiptare)politike, kulturale, historike, gjuhesore, lajme.  E përkohshme mujore Italisht e pjeserisht shqip e frengjisht	Rosolino Petrota	periodik Palermo19191920	MBROJTJA KOMBËTARE…  gazetë e përjavshme, politike, shoqërore, letrare, lajme të kohës etj., shqip	Dr. Dom Mark Vasa, Qazim Kokoshi	Vlorë 1920-1923
30	NAZIONE(LA)  ALBANESE=KOMBI SHQIPTARRevistë e përdyjavshme, pol, kult, letr. Në italisht e pak shqip.	Dr. Anselmo Lorecchio,Eugenio Calio	Catanza-ro1897-1924	LA RIVISTA DEI BALCANIRevistë e  perdyjavshme me politike histori, gjeografi tregtare, finance, bujqesi, art, doke e zakone.	Drejtor Terenc ToçiKryredaktor ; Françesk Argondica	Romë19121913 italisht e pjeserisht  shqip.
31	PËRLINDJA E SHQIPËNIËSgazetë e përdyditshme politike, shoqërore, lajme të kohës etj., në shqip	Dr. D. Berati	Vlorë19131914	PERLINDJA Nje here/javë.Gazetë pol e shoq në gj shqipe	Iraklin N. Trajan	USA1917
32	Vëllazënija Gazetë  e përjavshme me ilustrime, pol, kult, shoqër, organ i shoqërisë “Dija” në shqip.	Red. Leo Freu  ndlichm	Wien	E vërteta=The ThruthGazetë  e përjavshme pol, letr, shoqër, lajme e kronika të kohës  në shqip.	Dr. Vangjel Lasku	Saint-Luis1920-1923
33	PËRPARIMI… revistëe përmujshme e ilustruar politike, shoqërore, letrare, kulturale etj.,  Në italisht pjesërisht në shqip e frëngjisht	Dr. Vangjel D.Nasse,Zenel H.Dizdari	New Yorknë shqip 191617, 1819, 20	RASSEGNA ITALO-ALBANESE = SHQYRTIME ITALO-SHQIPTARE Revistë e përmujshme politike, gjuhësore, historike, kulturale, lajme etj.,	Dr.Përgj.RosalinoPetrotta	Palermo 1919-1921
34	POPULLIGazetë e përjavshme politike, shoqërore, kulturale, ekonomike, lajme të kohës etj., në shqip e frëngjisht,	Dr.Mustafa Qulli,Kryered.Seit Qemal	Vlorë- Shkodër19141915	POPULLI…Pro Patris LaribusGazetë politike e shoqerore në shqip dhe frëngjisht. pesë herë në muaj.	Salih NivitezaGerant Malik Bey BushatiBedri Pejan	Shkodër19191920
35	PERLINDJA E SHQIPËNIËSGazetë politike e shoqerore. Në gjuhen shqipe2 herë në javë	D. Beratti	Vlorë19131914	POSTA E SHQIPËNIESGazetë e përdyditshme politike, kulturale shoqërore, lajme të kohës etj.,	Dr. Gjergj Fishta  shqip e gjermanisht,	Shkodër191619171918
36	RIVISTA DEI BALCANI (LA) …   revistë politike e shoqërore, historike, kulturale, letrare, gjeografike, art, doke e zakone, ekonomike, financiare, E përdyjavshme me ilustrimenë italisht e pjesërisht në shqip,,	Dr.e Përgj.Terenc Toçi,Red. F.Argondizza	Roma1912-1913	SHQIPËTARI…LIBERI I PERVJETSHEMkalendar fetar pol, shoq, kult, letr, kuriozitete etj., botuar prej zyrës së fletës“Shqipëtari”,	E përvitshme, në shqip me alf. e Stambollit e turqisht, 1909-1911	Kostandi-nopojëStamboll19101911
37	RRUFEJA… (Qyr me kujdes dëmet prej të huajvet) … e përjavshme, pol, shoq, ek, etj., në shqip	Dr. H. Jusuf Banka,J.R.Vruho	Kairo19091910	SHQIPËRI E  RE =  NUOVA (La) ALBANIA Gazetë e përjavshme, politike, letrare, satirike, kult, shoq, ek, sportive, lajme etj.,Shqip e frëngjisht e rumanisht,1919-1935…	Red.I. Qafëzezi,Dr.  Pron. Mihal XoxeRed.Dr. GjergjBubani (Mandi Kardo)	Bucurest-Constan-ta1920
38	SHQYPNIA E REGazetë politike, letrare, shoqerore, kulturale, lajme te kohes etj.	Drejtor H. MosiKryshkrojes R. Siliqi Arketar: Karlo Suma	Shkodër191319142 / javëne shqip	(ALBANSKI OREL) SHQIPONJA E SHQIPENIS= …  gazetë e përdyjavshme, politike, shoq, kult, letrare…	Dr.Josif Jovan Bageri  shqip e pjesërisht në bullgarisht	Sofia19101911
39	SHKUMBI E përjavshme	Kasim FrasheriHiqmet Salih	Stamboll 19111912	SHQIPËTARI …  gazetë e përjavshme, pol, shoq, kult, lajme etj., Në shqip me alf.e Stambollit, frëngjisht e turqisht	Dr. Dervish Hima Kryered. Hil Mosi	Kostandi-nopojëStamboll1909-1911
40	SHKEPTIMA gazetë e përjavshme	E. ToptaniAleksander Xhuvani	Kajro19101911	SHKUPIGazetë e përjavshme.Pruen intereset e kombit. Nuk tregohet se çfarë lloj gazete është.	Drejtimi i gazetes amanet prej nje tufe shqiptare.	Uskub(Shkup)19111912
41	SHKODRANjë herë në javëGazetë politike e shoqërore.	Drejtor Riza Dani	Shkodër1915	SHQIPERIA ( ALBANIARevistë në shqip	Shoqëria fetare muhamedane shqiptare	USA 1918
42	TARABOSHIGazetë inform, pol, kultur, shoq, letr, ekon, lajme të kohës etj., në shqip e italisht, e përditshme dhe e përmuajshme	Dr. Terenc Toçi	Shkodër19131914	TOMORRI… gazetë e përkohshme politike, letrare, në shqip me dy alf.e Manastirit, 1910	Dr. e pronarLef  Nosi	Elbasan1910
43	TRUMBETA E KRUJËS = THE TRUMPET OF CROYA Gazetë politike, letrare, shoqërore, e përdyjavshme në shqip e anglisht	Dr. e pronarFaik Konica	1911Saint-Louis	TRUMBETA E KRUJËSGazetë politike	Faik KonicaLeonidha Naçi	Durrës 19131914
44	THE ALBANIA ERARevistë politike, shoqërore, historike letrare. Shqip dhe anglisht	John AdamsAnastas Pandele	USA1915 1916	ZANARevistë; Dy here/ muajE përkohshme vetem letrare, shqip. Me ilustrime kulturore, shoqërore.	Drejtor Lulo Malësori (Milo Duçi)	Durrës 1914
45	THE ADRIATIC REVIEWRevistë e përmuajshme kulturale, shoqerore, politike e letrare	Fan Noli Anglisht e  pjeserisht në shqip	Boston19181919	KUVENDI … vazhdim i Corriere delle Puglie… Gazetë, e përjavshme pol, shoq, letr, kult, gjuhës…Në shqip e ital	Sotir GjikaErnesto Fratoni	Romë1918-1920
46	USHTIMA I KRUJËS=L’ECHO DE CROYA…  gazetë e përjavshmepolitike, letrare, shoqërore. në shqip e  frëngjisht	Përgj. Asllan Kruja, Leonidha Naçi, Dr. Josif Bageri	19131914BariDurrës	VËLLAZËNIJA… gazetëme ilustrime politike, kulturale, shoqërore, 1916-1918E përjavshme organ i shoq. ”Dija”, në shqip	Red.LeoFreundlich	Wien191619171918
47	VËRTETA(E) =THE THRUTH Gazetë e përjavshme, politike, letrare, shoqërore, lajme e kronika të kohës etj., në shqip, 1920-1923	Dr. Vangjel Lasku	1920Saint- Louis	E VERTETAgazetë Politike fetare e letrare. E perjavshme shqip- greq.	DrejtorLeon M. Frasheri	Stamboll1911
48	VULLNETARIGazetë popullore, politike dhe satirike Organ kombëtar. Del dy herë në muaj.	Kole P. Rodhe	Washington 1916-17	VIOSAgazetë komb, popullore, literare, satirike Dy herë në muaj. Në gjuhën shqipe.	Red. V. Hashorva	New York1916
49	Xgjimi… revistë e përmujshme me ilustrime politike, shoqërore	Dr. Dhori KottiShkronjës Mihal S. Xoxe	Korçënë shqip,1913-1914	ZGJIM’ I SHQIPERISEDel një herë në javë Frengjisht e shqipE permuajshme Per te mbrojtur te drejtat e kombit dhe arsimin	Drejtor Nikolla NaçiHamza TetazatiFehmi Tepelena	Janinë19101911
50	YLL’I MËNGJESIT=THE MORNING STARRevistë e përdyjavshmeme ilustrime politike, letrare, shoqërore, pedagogjike, historike, gjuhësore, letrare etj.	Publ.Paraskevi D. Kyrias në shqip e anglisht	Boston1917191819191920	ZANI I RIGazetë e përjavshme politike, shoqërore, lajme të kohës etj., në shqip, 1920	Dr. Osman Myderrizi	Tiranë1920
51	ZANI I SHKODRËSGazetë e përdyditshme politike, shoqërore, lajme të kohës etj.,  shqip e pjesër serb e italisht.	Dr.Ndoc Nikaj	Shkodër19151916	ZËR’I POPULLITGazetë e perjavshme, komb, politike  letrare shqip dhe pjeserisht dhe anglisht	Drejtor; Kristo Floqi	New York 19121913
52	ZÂNI I SHNA NDOUT…Revistë fetare e kulturale, letrare e historike, organ Kuvendit t’Fretenve, në shqip 1913-1944	Dr. Zef GiciMarjan Prela A. Harapi, V Prennushi, J.Rrota, Antonin Fishta, Jak Marlekaj, Pron. Pashk Bardhi, Dr. Gj. Fishta, Dr. Agustin Ashiku	Shkodër  191314, 1516, 1718, 191920	ZOJA E SHKODERS. DRITA E SHQYPNIËSRevistë e përmujshme fetare e klerit katolik: pol, letrare, kulturore, shoqërore, lajme të kohës etj.,në shqip	Zyra famullitare	Shkodër 191719181919
53	ANTHROPOSRev ndërkomb etnologjike e gjuhësore, në frëngj, gjerm. e shqip	P.J.Ginneken	Salsburg, Wien1907…1930	ARBRI I RII = La giovane AlbaniaRevistë e përmuajshme kult, hist në shqip e ital,	Dr. F.S.PettaG.Schiro	Palermo 1887
54	Dašamiri i RiGazetëE përdyjavshme, shoqërore, kulturale, ekonomike, në shqip me alf e shoq Agimi	Mati LogoreciGiuseppe Wester-Mayer	Trieste1908	DiturijaRevistëE përmuajshme me ilustrime, kulturale, letrare, shkencore, në shqip	Dr. Lumo Skendo, Çarshi Bashi, Myshir Sokak, Rafail Anastas	Selanik, Bucurest, Tiranë 19091916
55	DritaGazetëE përdyjavshme pol, shoq, letr, kult … në shqip	Dr. Shahin Kolonja	Sofia1906-1908	Fiala e t’in Zoti…e përjavshme fetare e ritit grek nga Hora e t’Arbëreshevet, në shqip.	Dr. Ndon MasiBot. Paolo Schiro	Palermo1913-1915
56	Fiamuri i Arbërit = La Bandiera dell’AlbaniaRevistëE përmujshme, kulturore, gjuhësore, letrare, shoq, folkl … në shqip e në ital	Dr. Gerolamo de Rada	ItaliCorigliano Calabro1883-1887	Kalendari i Maleve… e përvjetshme, calendar fetar, lëndë kult, hist, këshilla bujq, kronika, ek, biografi albanologësh, kuriozitete etj	Dr. Faik Konica	Bruxelles1900
57	KombiGazetëE përjavshme pol, kult, shoq, letr, në shqip, frëngj, it e angl. 1906-1908	Dr. Sotir Petsi, red. Ali Baba Cytexa=F. Noli	Boston1908	Mbrojtja KombëtareGazetëE përjavshme pol, shoq, letr, lajme të kohës etj., në shqip	Dr. Dom Mark VasaQazim Kokoshi	Vlorë1920-…
58	NUOVA (La) ALBANIA = Shqipëria e  re  Revistë e përdyjavshme, pol, letr, kult, folkl, në ital e pak shqip.1919-1935…	Dr. Gennaro Lusi	Napoli1898-1904	Shqipëria…  gazetë e përjavshme, letr, kult, shoq, në shqip e rumanisht, frëngj e greq.	Arkëtar V. Dodani	Bucurest18971898
59	Shqiponja e Shqipërisë=Albanski orel … e përdyjavshme,pol, shoq, kult, letr, në shqip e pjesërisht në bullgarisht	Dr. Josif Jov.Bageri	Sofia1909-1911	TOSKA… e përmuajshme pol, letr, shoq, në shqip e frëngj	Kryet. Milo Duçi	Kairo19011902

Nga këto tabela, nuk është e vështirë të vihen re botimet në gjuhën shqipe jashtë Shqipërisë, veçanërisht në Amerikë (22), ku ka më shumë botime edhe se në Itali (19). Kjo tregon rolin e madh të mërgatës shqiptare në Amerikë. 

Gjithashtu vërehet se nga afërsisht 118 tituj gazetash e revistash, 65 tituj e kanë të shprehur se kanë karakter letrar, ashtu si edhe 16 të tjera prej tyre (nga 120) kanë të shprehur karakterin kulturor dhe artistik. Pra, bëhen 81 tituj nga 118 gjithsej . Duke marrë parasysh se një pjesë e medias nuk e ka te shprehur profilin editorial, ne mund të themi se përqindja e tyre ka shanse të jetë më e madhe. Kjo na tregon për rëndësinë që i dhanë mediat aspektit kulturor. 

Normalisht që në një media kulturore, një rol kryesor luajnë intelektualët e shkrimtarët. Në tabelën e mësipërme, ku i është dhënë hapësirë më vete përgjegjësve dhe kontribuesve të veçantë të botimit, nuk është e vështirë të gjenden jo vetëm emra të njohur shkrimtarësh, si: Gjergj Fishta, Fan Noli, Faik Konica, Lumo Skendo (Mit’hat Frashëri), Ndoc Nikaj, Vinçens Prennushi, Anton Harapi, Justin Rrota, Anton Xanoni, Hil Mosi, Mihal Grameno, Risto Siliqi etj, por edhe shkrimtarë të tillë, të pastudiuar sa duhet, ose pothuajse të pastudiuar, si: Skënder Luarasi, Kristo Floqi, Lef Nosi, Josif Bageri, Milo Duçi, Nikolla Lako, Nikollë Ivanaj, Antonin Fishta, Jakë (Luigj) Marlekaj, Nikolla Lako, Kudret Kokoshi,  Leonidha Naçi etj. 

Nëse shqyrtojmë kontribuesit kryesorë në secilin prej periodikëve me karakter kulturor, do të shohim se numri i tyre në raport me drejtuesit që përmendëm më sipër, normalisht që rritet ndjeshëm. E nëse shqyrtojmë njerëzit karizmatikë të kohës që e deshën Shqipërinë dhe u morën me cështjen shqiptare, normalisht që ato do të ishin shumë dhe të gjithë së bashku përbëjnë një politikë kulturore idealiste.

Duke e parë me këtë këndvështrim, këto periodikë ndihmojnë për të vënë në fokus shkrimtarët “minorë” dhe figurat “e vogla” të kulturës, të cilët kanë luajtur një rol jashtëzakonisht të rëndësishëm në historinë politike dhe kulturore të Shqipërisë. Ato janë interesantë të gjurmohen në shkrimet e tyre publicistike, po aq sa edhe në kontekstin e periodikëve ku kanë botuar apo që kanë drejtuar dhe të lidhjeve kombëtare e ndërkombëtare ku kanë vepruar. 

Mes këtyre personaliteteve, ka figura, si: Nikollë Ivanaj, Kristo Floqi, Hilë Mosi, Mati Logoreci, e shumë të tjerë që e kanë ndarë jetën dhe aktivitetin e tyre mes Shqipërisë e vendeve të tjera. Ato paraqesin interes të studiohen, përveç të tjerave, për rolin ndërkomunikues që kanë luajtur me veprimtarinë e tyre letrare e publicistike, ashtu si paraqesin interes të studiohet fillimi i veprimtarisë së disa intelektualëve që kontribuan në periodikun e viteve të paraclirimit dhe pastaj u larguan dhe jetuan jashtë Shqipërisë.

Këto drejtues dhe veprimtarë i vunë vetes si mision të stimulonin kujtesën sociale dhe kulturore kombëtare dhe ta institucionalizonin atë. Ato e dinin se kujtesa nuk është thjesht “arkiv” i fakteve, por ajo luan një rol kyç për ndërtimin e “self”-it kolektiv, në formësimin e identitetit. 

Duke kërkuar, evidentuar dhe duke u përpjekur të institucionalizonin “pika të fiksuara të së shkuarës” që i perceptonin si thelbësore për identitetin shqiptar, ata u përpoqën të ndërtojnë Kujtesën Kulturore Shqiptare. Për këtë arsye pjesa dërrmuese e mediave që ato drejtuan, kanë karakter kulturor, shoqëror e letrar. Këto media nuk flisnin vetëm për ngjarjet aktuale, por edhe për ato të së kaluarës, të cilat simbolizonin detaje të rëndësishme për komunitetin shqiptar e kontribuonin në vetëkuptimin e kohezionin shoqëror e kulturor të tij. 

Ndërsa, duke e parë veprimtarinë e këtyre intelektualëve në media nën dritën e konceptit të “floating gap”, të Jan Vansinës, këto shkrimtarë, krahas institucionalizimit të traditës, u përpoqën edhe të plotësonin boshllëqet mes kujtesës aktive dhe arkivit të mëparshëm, ose, e thënë ndryshe, mes kujtesës së afërt dhe kujtesës mitike. 

Kurse në këndvështrimin e Assmann, të kujtesës si sistem i hapur dhe dinamik, mes kujtesës komunikative  dhe asaj kulturore (që konstituohet dhe ruhet), ku transmetimi ndërbrezor nuk është vetëm çështje e ruajtjes, por edhe e riinterpretimit, këto shkrimtarë, nëpërmjet medias, u përpoqën të  formësojnë dhe rimendësojnë të shkuarën (shkrimet, tekstet, folklorin, gjuhën, ritualet, performancat, objektet etj …) për të formësuar identitet. 

Ata e konsideruan kujtesën kulturore si themel për stabilitetin identitar.

A e kemi studiuar ne sa duhet këtë periudhë e këto personalitete? Jo, aspak! Le të jetë kjo tabelë dhe ky punim si homazh e nderim për të gjithë ata që ndihmuan të bëhej Shqipëria e për të gjithë intelektualët që e duan Shqipërinë, brenda e jashtë saj, që jo vetëm të ndriçojnë punën e bërë nga këto personalitete e të tjerë më pas, por edhe të gjejnë forma të ecin në gjurmët e tyre. Shqipëria ka nevojë gjithmonë për bijtë e vet!

Dr. Ermira ALIJA

QSA, Universiteti “Luigj Gurakuqi”

Shkodër, më 28 Nëntor 2025

Kastriot Fetahu/

Shkrimtarët, lexuesit, kritika, një triumvirat që më kujton atë të Romës së lashtë, me Cezarin, Pompein dhe Krasin, ku padyshim Cezari është lexuesi.

“Lufta” midis tyre është e pranishme edhe sot, si në kolonat e Pallatit të Romës së lashtë. Sipas Kantit, arsyen e mundojnë pyetje që as i shpërfillim, as iu përgjigjemi dot. Dhe midis tyre Kanti rreshton estetikën, në të cilën edhe gënjeshtra më e vogël prish parimin e tij të çmuar kategorik.

Ndaj po ndalem të them dy fjalë për kritikën dhe shkrimtarët e burgut, edhe pse duket sikur është e vështirë të jemi të thjeshtë në këtë çështje. Të gjithë kemi shkrimtarët tanë të preferuar, idhuj nga adoleshenca, të pajtuar mes yjeve. Ideja e magjepsjes të çdo njeriu nga një shkrimtar karizmatik dhe mediatik nuk do të thotë se prozhektorët nuk fokusohen te të tjerët e më tej të mos shohim as yjet në qiell. A është në fund të fundit çështje vetëperceptimi, ideja fikse individuale?

Duke qenë se njeriu natyrshëm bën kritikën, do të thotë se vetëperceptimin rrezikojmë ta paraqitim si perceptim të publikut. Vokacioni kritik jo profesionist është i rrezikshëm, të cilit pak njerëz mund t’i rezistojnë. Arti i drejtohet zotësive të mendjes që janë imagjinata dhe ndjeshmëria. Prandaj profesionalizmi dhe empatia janë kritere bazike të kritikës, duke pasur parasysh se poezia dhe proza shkruhen në shtëpi të thjeshta, jo në shtëpi miliarderësh.

Dua t’i përkas modelit të targetit të njerëzve që nga dritarja e dhomës nuk dua të shikoj vetëm pemë të trishta dhe kalimtarë pa shpirt. Dua t’i përkas atyre që nuk hedhin kripë mbi plagë të vjetra. Për këtë kërkoj kuptimin historik, të cilin mund ta quajmë të domosdoshëm për këdo që do të vazhdonte të ishte shkrimtar përtej vijës së të qenurit i lirë në 360 gradë në krahasim me të tjerët. Ndaj pyes veten: kush është ndryshimi i shkrimtarit që vjen nga skëterra e burgut të diktaturës?

Emra si Trebeshina, Morava, Zhiti e të tjerë janë personazhe që kanë provuar Hadin. Për ekzistencialistët s’ndodh asgjë, po nuk preke fundin. Trebeshina, Morava, Zhiti e kanë prekur dhe sjellin perceptimin e vet për lexuesin, natyrisht me tone epike.

Shkrimtari duhet të zhvillojë ose të përftojë vetëdijen e së kaluarës dhe duhet të vazhdojë ta progresojë këtë vetëdije gjatë jetës së tij, pasi pasqyron kohën që ka jetuar e jeton. Kam një pikëpyetje të madhe për sjelljen tonë qytetëruese në rastin e këtyre shkrimtarëve.

Popuj të qytetëruar si çekët, bullgarët apo dhe të tjerë, figurave të tilla iu besuan tranzicionin politik (Vaclav Havel apo Zhelju Zhelev), ndërsa ne ia besuam njerëzve me të kaluar komuniste, ndaj duket se endemi akoma rrugëve të autokracisë dhe “triumviratit romak” në letërsi.

Nuk e imagjinoj dot se Trebeshina, Morava, Zhiti janë të tejkaluar, pasi idetë e tyre janë mjaft të freskëta dhe aktuale. “Vajtimi’’ i tyre është “Klithma’’ e Edvard Munch, shprehur me fjalë dhe “grafika Kepleriane”.

Po e vazhdoj opinionin tim me një emër tjetër, me mbretin e mendimit të fshehtë, Martin Heidegger. Për të, mendimtaria është një aktivitet vetmitar dhe, si e tillë, është një vetëperceptim. Për ta kthyer këtë vetëperceptim në një perceptim publik duhen gjëra fare të thjeshta si një census letrar apo sondazh, ku të dalë zgjidhja e të vërtetave që pretendojnë kritikët.

Kam lexuar shumë konkluzione vetjake në formë aksiomatike, po nuk kam parë kurrë një anketim. Unë nuk konsideroj anketim rezultatet nga pagesat nën dorë, bërë blogerëve apo influencierëve të publikut, sepse deformojnë të vërtetën për “tre aspra”.

Anketimet janë bankoprova që iu përgjigjen pyetjeve kantiane dhe drejtohen nga institucione zyrtare artistike.

Shpesh ngatërrojmë të vërtetën e emrit shkrimtar, duke e përfshirë në fenomenologji atë. Fenomenologji është vetëm një panair me çështjet makro të tij. Nuk është kurrë fenomenologji të futim në një thes Homerin, Shekspirin, Tolstoin dhe Kafkën me makrodukuritë e një panairi në pak rreshta opinioni teknik, apo në një simpozium letrar për një kohëzgjatje prej dy orësh.

Nuk mund të vrasim me një frazë të pamenduar veprimtarinë e një shkrimtari që, për fat, jeton ose jo, kur analizën individuale e shesim për opinion publik.

Duhet të mos harrojmë se, kur nazistët trokitën në derën e priftit, atë nuk kishte kush ta mbronte më. Këtë ma vërteton ideja se për “Çeta e profetëve’’ të Bogdanit apo “Gjahu i malësorëve’’ të Kristoforidhit nuk ka asnjë fjalë, duke i fshirë nga memoria e publikut.

Druaj se në këto kohëra tranzicioni janë analizuar dhe ngritur si vlera plagjiatura letrare, aq sa mendoj se edhe romane kanë përvetësuar, duke iu ndryshuar emrat e personazheve. Është hipotezë që, sikurse thotë Kanti, nuk mund ta shpërfill dhe as ti përgjigjem dot, por kritikë seriozë me studimin e tyre mund të kenë një konkluzion ndoshta. Shkrimtaria është një fe, është një besim për mua dhe çdo shkrimtar është zot në universin e tij. Ideja që i bëjmë kritikë është vlera e vërtetë, por hedhja poshtë me një frazë vetëperceptimi përbën akt me plot epitete negative kundër çdo shkrimtari. Kritika nuk duhet të ketë lidhje me proverbin amerikan: “Po nuk pate armiq në jetë, nuk ke bërë asgjë siç duhet.”

Për Stenli Kubrik, në filmin “The Shining”, ankthi më i madh është frika nga vdekja prej dorës së njeriut që duhet të kujdeset për ty. Duket sikur Kubrik do të na kumtojë se në letërsinë tonë po “lulëzon horrori”, pikërisht nga ata që duhet ta ndalin atë. Goditja nën brez po sofistikohet me fshehjen e targetit në turmë emrash që shërbejnë si “Muri i madh kinez”. Kritika nuk është një numër telefonik palindrom, pasi mund të kthehet edhe në “shigjetë Odiseu”.

Ka kritikë “të palicencuar’’ të cilët nuk kanë krijimtari, që më kujtojnë prokurorët në ngjarjen me përmasa përtej kontinentit, të Allen Ginsberg, edhe pse “sofistikojnë” fjalën me teknologjinë e kohës. Një gjykatës konservator për “Kuja’’ të Allen Ginsberg u shpreh: “Për kritikët Kuja është art; për prokurorët, pleh, vepër e turpshme, material që trajton seksin duke i mëshuar epshit, pa kurrfarë vlere sociale.”

Talenti është i lindur, intuitiv, iracional, i pandërgjegjshëm, i pamësuar, nga i cili shpërthen krijimtaria e vërtetë, dhe këtu nuk përjashtohet as kritiku.

Druaj se këta kritikë dinë të mendojnë letrarisht.

Të dish të mendosh është zeja më e çmuar e njeriut.

Më tremb mediokriteti i ndërthurur me ndërlikimin në disa raste. Të bësh kritikën duhet të jesh i zhveshur nga pasionet xheloze dhe të errëta; duhet të veshësh kostumin e të vërtetës me prerjen që meriton. E theksoj “prerjen që meriton”, duke u nisur nga një debat i Emily Dickinson me kushërirën e saj, një poete e rëndomtë. Kur kushërira e pyeti Emily-n se “si jam unë si poete”, ajo iu përgjigj: “Nuk dyshoj se vargjet tuaja pasqyrojnë talentin tuaj.”

Kritika nuk ka asnjëherë jehonë të vdekur, ndaj personi që e zhvillon duhet të kujdeset për atë që të mos i kthehet si një paralajmërim se po bëhet e kaluara e jetës së tij. Guri i Sizifit u ngjit deri afër majës, sepse Sizifi pati fuqinë ta kryejë atë rrugë. Por jo të gjithë bëjmë Sizifin. Shumë prej nesh as e ngrenë dot gurin mbi kurriz; Trebeshina, Morava dhe Zhiti ndoshta kanë arritur kuotën e Sizifit. Mos të harrojmë se Harold Bloom, kritiku legjendar amerikan, i shihte shkrimtarët dhe poetët jo si zejtarë, madje as si mendimtarë, por si vizionarë dhe profetë që shohin thelbin e gjërave.

Prof. Begzad Baliu/

Si lexues i pasionuar i romanit dhe i projektit shumëvëllimësh për Onomastikonin e romanit shqiptar, më ka rënë të lexoj romane të të gjitha periudhave historike, romane me tema nga të gjitha hapësirat etnike shqiptare dhe jashtë saj, romane me personazhe historike dhe imagjinare, romane me tema rurale e urbane, romane me tema nga lufta dhe paqja, romane me subjekt qytetet dhe krahinat e caktuara, romane për periudhën e antikitetit, të mesjetës, të Perandorisë Osmane, Rilindjen Kombëtare, Luftën e Dytë Botërore, fatin e shqiptarëve në ish-Jugosllavi e jetën shqiptare në Shqipërinë komuniste etj., por nuk kam lexuar, apo nuk kam lexuar mjaftueshëm romane me temë Revoltën e vitit 1997 dhe paradigmat që i prinë asaj. Kam lexuar romane me autorë të specializuar në letërsi, filozofi, histori, kulturologji, mjekësi e dije të tjera, por nuk më ka rënë të lexoj romane me autorë të specializuar në fushë të ekonomisë.

Egon time prej lexuesi të pasionuar e specialisti të fushës së onomastikës (edhe në romanin shqiptar), e ka përplotësuar shumëfish shkrimtari, politikani dhe Profesori i ekonomisë e financave Sherif Bundo dhe e ka përplotësuar romani i tij të cilin po e përurojmë sot “Fara e revoltës”. Fati i popullit shqiptar, në të gjitha ndryshimet e mëdha historike në Europë e Azi, është përcjellë me kthesa të mëdha të brendshme dhe me tronditje ideologjike, ekonomike, sociale, kulturore e administrative. Pjesa më e madhe e tyre janë shoqëruar edhe me fate tragjike individuale, familjare e kolektive. Shqiptarët, pas ndarjes nga Perandoria Osmane kanë treguar mosdurim pothuajse ndaj të gjitha vlerave historike, të cilat i kanë krijuar nga njëra kohë në tjetrën, prandaj në këto beteja të brendshme ata i kanë stërzgjatur tranzicionet shoqërore, me pasoja për ekonominë, kulturën, shëndetësinë, drejtësinë e përbërës të tjerë të Shqipërisë e të popullit shqiptar.

Tranzicioni i kalimit nga sistemi i diktaturës komuniste në demokracinë perëndimore është shembulli më i vështirë dhe më i keq, plagët e të cilit ende nuk po arrijmë t’i shërojmë, jo vetëm për faktin se ato ishin shumë të thella, e të thella ishin bërë shumë sidomos në vitin 1997, po sepse individë, grupe e klane të caktuara neokomuniste, vazhdojnë ta mbajnë peng Shqipërinë e djeshme dhe të sotme dhe për shkak se individë, grupe, parti, klane e koncepte tipike neokomuniste të sekretarëve të deridjeshëm të Partisë Komuniste, vazhdojnë të mbahen në pushtet sikur mbahej ai ushtari i antikitetit, të cilit Noli ynë i dha dimensionin e luftëtarit të ngjitur në kolltukun e pushtetit.

Romani i shkrimtarit Sherif Bundo “Fara e revoltës”, përplotëson më së miri përmasën më tragjike, të kësaj periudhe: krijimin e Piramidave dhe rënien e tyre bashkë me gjithë sistemin shtetëror, Revolucionin tragjik të vitit 1997, fatin e individit, familjeve, institucioneve shtetërore dhe të popullit shqiptar përgjithësisht. Romani nuk ka ndonjë fabul të madhe, madje më parë do ta quaja një dramë me një strukturë të thjeshtë, që ka një fillim orientues, një zhvillim shumëplanësh dhe një përfundim. Nuk është i madh as numri i personazheve. Edhe ashtu sa janë, më parë se sa personazhet, jo me emrat po me idetë e tyre, ata përfaqësojnë fatet, konceptet formale dhe përbërësit tematikë e profesionalë të individëve.

Është Shqipëria e viteve ’90. Një grup profesorësh të Fakultetit të Ekonomisë, intelektualë e atdhetarë e idealistë të shqetësuar për fatet e shoqërisë, shtetit e popullit shqiptar, organizojnë një Konferencë shkencore, me idenë themelore që të diskutojnë gjendjen dhe perspektivën e shoqërisë shqiptare në atë periudhë tranzicioni. Në krye të grupit është emëruar profesori Genti Selishta, ndërsa pas tij flasin kolegët e kësaj fushe Ndini Belshi, Agron Sukthi, Robert Shkodrani etj. Në kumtesat e tyre, në diskutimet e tyre, në fjalët e tyre, nuk pretendojnë pushtetin, por janë të shqetësuar për zhvillimet e tij, nuk përfaqësojnë kompani e institucione private e megjithatë janë të shqetësuar për mënyrën e funksionimit të tyre, nuk kanë trashëguar asgjë nga sistemi i kaluar e megjithatë janë të shqetësuar për mënyrën e transformimit të tij, nuk kanë aspak nostalgji për të kaluarën dhe pasurinë kombëtare, e megjithatë mbrojnë profesionalisht pikëpamjet e tyre se si duhet të ruhet ajo.

Në këtë konferencë roli i intelektualit profesionist, si dhe i botës së karakterit të ekonomistit që e rrethon, përshkruhet pa emocione. Ky është intelektuali që nuk i ndërton konceptet e tij përmes refuzimit kryengritës, por prej konceptualizimit profesionalist. Ky është intelektuali, i cili në mënyrë të angazhuar e profesionale di të dallojë e qartësojë lirinë në njërën anë dhe anarkinë në anën tjetër, përkatësisht lirinë e mendimit dhe anarkinë e veprimit.

– “A mund të quhet vërtet intelektual një njeri intelektualisht i paangazhuar?,” – pyet narratori dhe përgjigjet: “Një njeri i paangazhuar vetëm intelektual nuk mund të jetë”.

– “I paangazhuar ndaj kujt? Ndaj jetës?” – pyet përsëri në monologun e tij Genti dhe përgjigjet, po me pyetje: “Domethënë një intelektual që nuk jeton?”

– “Ndaj qeverisjes dhe politikës? Domethënë një intelektual që nuk ndien, pa shpirt. Ndaj zhvillimit, progresit, teknologjisë? Domethënë një intelektual që nuk lëviz. Ndaj ideve? Domethënë një intelektual që nuk mendon”.

– “Ndaj padrejtësive, arrogancës, korrupsionit? Domethënë intelektual pa zë. A mund të ketë soprano apo tenor pa zë?” (415)

Pikëpamjet e shfaqura në Konferencë nuk shquhen për përdorimin e fjalëve të sforcuara, tipike për periudhën e realizmit socialist dhe atë postkomuniste, por për përdorimin e sintaksës së mendimit, për përshkrime të gjera ambientale e sistematike, për paraqitjen e situatave jokontraditore, por kompelementare nga gjendja e momentit te gjeografia sociale, natyra, muzika etj.

Mendimet e tyre për probleme të karakterit ekonomik e social nuk shfaqen përmes fjalësit me shtrirje të gjerë semantike, por me terma e nocione me shtrirje të gjerë profesionale; nuk shfaqen me fjalës tingullor me shtrirje të gjerë stilistike, por me koncepte e pikëpamje me shtrirje të gjerë intelektuale.

Le të sjellim një shembull të rastit: “Ai dinte të ndërtonte me cilësi të lartë mure me të gjitha llojet e materialeve të ndërtimit, mure me tulla me bira, mure të brendshme dhe të jashtme, mure të trasha, të holla, mure prej guri dhe mure që shërbenin si themele të ndërtesave, mure mbrojtëse dhe mure rrethuese”. (390)

Në konferencën e organizuar ata nuk merren me të kaluarën, po thjesht me të sotmen, ata nuk pyesin ku kemi gabuar, po pse gabojmë dhe ku po gabojmë; ata nuk diskutojnë për administratën e ideologjizuar të së kaluarës po për administratën e paformuar të kohës; ata nuk flasin për pushtetin lokal e qendror të mëhallave të tyre po për mungesën e koordinimit të tyre; ata nuk shqetësohen për privatizimin e ekonomisë, sikur i akuzojnë pushtetarët e ri e të vjetër, por sjellin pikëpamjet e tyre për modelin e paqenë e të pasistemuar të ekonomisë, përvetësimin më parë se privatizimin e saj, integrimin europian duke përfshirë këtu edhe fatin e Kosovës dhe sektorin privat etj. (95). Në atë Konferencë, gjithashtu ata sjellin përvojën historike ndërkombëtare sikur është ajo franceze.

Ata ndërkaq nuk e dinë, mbase nuk e kuptojnë apo nuk e dinë dhe nuk e marrin me mend se ndryshimet historike në jetën e një populli dhe nësistemin shoqëror, juridik e ekonomik nuk nënkuptojnë njëkohësisht se klasët përmbysëse janë të çliruara njëkohësisht edhe nga psikologjia, kultura dhe filozofia e së kaluarës, prandaj në jetën e tyre ata do të përballen me refuzimin, denigrimin dhe njollosjen individuale, grupore, politike e ideologjike të klasës në pushtet, me po ato mjete dhe madje do të dënohen me po ata mekanizma të vjetruar e të keqpërdorur dekada me radhë.

Profesorët janë një grup i vogël dhe i parëndësishëm që janë ngritur kundër reformave, thotë ministri në Parlament; konferenca është njollë e zezë në veprimtarinë shkencore thonë ca të tjerë; diskutimi akademik nuk nënkupton lirinë dhe ligjshmërinë thonë ata që e bojkotuan konferencën; ndërsa kulmin e gjithë atmosferës e kurorëzojnë heshtakët, mjeranët, jokurrizorët, frikacakët dhe nënbishtat e të gjitha kohëve, e të gjitha sistemeve, në të gjitha shtetet dhe në të gjitha kohët. Në këto rrethana, ata, të pambrojtur nga pozita as nga opozita përjashtohen nga Fakulteti dhe gjenden para gjyqit, sikur të kishin organizuar jo një konferencë të mendimit të hapur po një grushtshtet.

Protogonistët e kësaj Konferenceje shkencore përfundojnë në gazetarë, përkatësisht në bartës të idesë dhe mesazhit të Konferencës; po edhe në llogaritarë e zyrtarë financash, ashtu sikur kishin përfunduar edhe bashkëkohësit e tyre nga ligjërues të akademisë në instrumentistë baresh e kafenesh, nga artistë të kinematografisë shqiptare në statistë të teatrove greke e italiane, nga ligjërues të juridikut në komentues brenda Organizatave joqeveritare etj.

Paralajmërimi që kishin dhënë ndërkaq, apo që jepte Genti Selishta ishte më i madh, më i tmerrshëm, se sa një grusht shteti. Grushti i shtetit rrëzonte njërën klasë përkatësisht njërën ideologji politike, ndërsa paralajmërimi i Gentit për rënien e Piramidave ishte më i frikshëm, e rrëzonte pozitën dhe opozitën, partitë pa përjashtim, ekonominë edhe ashtu të rrëgjuar, sistemin juridik e shtetëror në themelet e tij. Në rrjedhë të zhvillimit të këtyre ngjarjeve do të shfaqet e pashmangshme Revolta popullore, sikur e quan autori, përkatësisht Revolucioni popullor (sikur e quajnë disa të tjerë) dhe Revolucioni i vonuar demokratik, sikur e quan atë kohë Profesor Qosja. Edhe në këtë rast dëshmitar më shumë historik, se sa letrar do të bëhet përsëri Genti me shënimet dhe përshkrimet e gjera personale që e detyrojnë të vendoset në një familje miku, në redaksinë e gazetës, në udhëtimin për të realizuar një reportazh në Jug të Shqipërisë etj.

Megjithëse fabula e këtij romani përmbyllet këtu, autori ka zgjedhur që në funksion të idesë së përsëritjes së historisë dhe fatit të intelektualit brenda saj të sjell edhe një syth të atmosferës studentore, protestave të dështuara të saj pas disa vjetesh dhe fatit individual e familjar të protagonistëve të Konferencës së parë. Janë dy sytha të dy romaneve të mundshme, në të cilët mund të sillej shumanshëm e shumështresshëm kronika i intelektualit të më shumë fushave dhe të më shumë ngjyrave.

“Konferenca ishte një koncert intelektual, modest për kohën, por jetik për shoqërinë. Fatkeqësia është se atë foshnje të mbarë, të bekuar dhe të shenjtëruar për nga qëllimi për të cilin u organizua, e mbyti injoranca, xhelozia, ligësia njerëzore dhe indiferenca edhe intelektuale, të cilat edhe kur bëhen bashkë me forcën e pushtetit, kthehen në vargonj të njerëzimit”.

“Unë kësaj të keqe i trembem”, – e përmbyllë monologun e tij të brendshëm autori, përkatësisht narratori, në të vërtetë personazhi kryesor i këtij romani Gent Selishta (414-415).

Për shkak se rrafshet e injorancës në shoqërinë shqiptare janë zgjeruar e shumëfishuar në të gjitha fushat; për shkak se xhelozia në shoqërinë shqiptare është zgjeruar e sidomos thelluar në shumë dimensione; për shkak se ligësia njerëzore në shoqërinë shqiptare ka marrë në dorë shumë institucione ekonomike, ligjore dhe sidomos akademike e kulturore; dhe për shkak se intelektuali i sotëm në shoqërinë shqiptare i ka humbur pothuajse të gjithë përbërësit e kërkuar dhe jeton në askund; kësaj të keqeje i trembem edhe unë, sot e asaj dite edhe në Tiranë edhe në Prishtinë e në Shkup edhe në Ulqin e në Preshevë.

Intelektualët shqiptarë të askundit, sot thonë që intelektualin e kërkuar këtu nuk e gjen as në Europë, por e vërteta është ndryshe. Kundërshtimit të dhunës politike, policore e ushtare serbe si dhe komprometimit politik të filozofisë së durimit në Kosovës, i kanë prirë para se gjithash intelektualët shqiptarë; ndërhyrjes politike dhe ushtarake Euro-Atlantike në Kosovë i kanë prirë diskutimet dhe reagimet e intelektualëve në Europë e Amerikë; ndërsa mbrojtjes pa kusht të Ukrainës sot po i prinë angazhimi i madh i intelektualëve më të shquar francezë e europianë. Mos është koha edhe e një Konferenceje tjetër, mos është koha ta freskojmë farën e revoltës intelektuale në hapësirën shqiptare?

Nëse ndodhë, kjo meritë i takon edhe shkrimtarit e Profesorit Sherif Bundo dhe romanit të tij që po e përurojmë sot “Fara e revoltës”.

– Bisedë e Fatmir Musait me Taip Sulkon, për romanin “I arratisuri” dhe procesin krijues –

Fatmir Musai: Përshëndetje Taip, sapo e mbarova romanin “I arratisuri”. Të falenderoj që ma dërgove. Po them në fillim mbresat e mia dhe pastaj bisedojmë.

“I arratisuri” është një roman befasues, me rrëfimtari mjeshtërore, mbushur plot kulturë e erudicion, që rreket të përfshijë epoka, duke qenë sa brenda, aq edhe jashtë tyre. Përgjithësimet e mëdha qëndrojnë mbi kohët dhe e tillë është Pjesa e parë e “I arratisuri”… Mbetem në pritje të pjesës së dytë.

Vërtet, sa kurioz do të isha që ta shihja të arratisurin se ç’do të bënte pas arratisjes së tretë, pas ’90-s, pas martesës kanibaleske të Soses me Të plotfuqishmin, nëse do të kishte dhe Arratisje të 4-t, në një kohë kur filloi arratisja instiktive e një populli të tërë?!

Në shikimin tim “I arratisuri” është një mozaik kujtimesh e fanepsjesh nga fëmijëria e rinia e hershme që si guralecë shumëngjyrësh krijojnë një vend anonim të një kohe të pakohë, përgjithësisht kronologjike (veç intermexove që dalin si përgjithësime filozofike jashtë kronologjisë) gjithnjë në lëvizje, sikur dalin nga një mjegull që ecën e ndryshon vazhdimisht, diku hapet e diku mbyllet, diku sheh e diku të errësohet e duhet ta marrësh me mend e duhet të ndezësh dritat e mjegullës që të shohësh dhe fantazmat!

Po ashtu dua të ve në pah se ky roman nuk ka një fabul të mirëfilltë, me një intrigë strumbullar që e zbulon enigmën gradualisht deri në fund, si në romanet klasikë e tradicionalë që bëhen bestseller, po është si një zgjim pas një nate dimri e në mëngjes rrekesh ta kujtosh, ta ringjallësh e ta hedhësh në letër ëndrrën e gjatë që porsa ke parë… por, sa e vështirë qenka të ringjallen ëndrrat!… E përfytyroj se ç’ke hequr në këtë kalvar, po ti, Taip, e ke gjetur zgjidhjen: Mozaik e copëra që herë lidhen e herë zgjidhen, ashtu siç janë ëndrrat, madje, jo rrallë nuk dallohet ku fillon e ku mbaron gjuha e përjetimit të personazhit me atë të autorit!

Fatmir Musai: Dhe këtu vjen dhe pyetja ime e parë: Ç’rëndësi ka dhe cili është raporti mes asaj që thua ti si autor dhe asaj që përjetojnë vetë personazhet kryesorë? Si mendon ti, si arrin autori të ruajë një raport të saktë, të zhdëvjellët që të mos ngjajë se diçka kërcet, se personazhet nuk janë aq bindës për historinë e gjendjen e formimit të tyre?

Taip Sulko: Përshëndetje Fatmir, të falenderoj që e ke lexuar romanin “I arratisuri” dhe që po i ndan mendimet dhe mbresat e tua me mua. Thonë se kur një lexues aq më tepër një krijues kërkon të dijë ose don të hamendësojë se si do të vijonte ngjarja, kjo është një shenjë se romani është pëlqyer. Thënë shkurt: ti e kap thelbin e romanit kur e krahason atë me rrëfimin e një ëndrre të gjatë, çka (simbolikisht) synon shpesh edhe letërsia e realizmit magjik. Ky ka qënë edhe pikësynimi im, përzierja e ëndrrës me zhgjëndrrën (në kuptimin letrar). Mendoj se atje ku futet fantazia, ëndrra, atje thelbi është tepër i qartë, sa të dhëmb, ndërsa kufijtë mjegullohen.

Dhe tani të flas rreth pyetjes që ngre ti. Në çdo vepër letrare të gjatë, sidomos në rrëfimin e thyer bashkëkohor, është thelbësore ruajtja e një ndërvarësie të zhdërvjelltë mes asaj që thuhet si autor dhe përjetimeve të vetë personazheve.

Mendoj se letërsia mëton thelbin e shpirtit njerëzor, atë pikë ku të gjithë njerëzit kanë pak a shumë të njëjtin kuptim të gjërave. Por vetjet në roman ecin, zhvillohen secili sipas natyrës së vet. Kjo e bën ndryshimin. Njeriu ka një tërheqje të fortë ndaj fëmijërisë së vet, ka shumë kujtime që mbesin të gjalla. Ndërkaq nuk ka shumë vepra në të cilat vetja kryesore të jetë vetë autori. Ti rrëfen për veten tënde. Eshtë një fushë letrare e minuar, duhet ecur me shumë kujdes. Ti e ke fillin që të lidh me veten, por ti nuk po thua kujtimet. Ti po end një cohë, në të cilën duhet të dalë koha, njerëzit dhe mes tyre, mbase me më shumë hapësirë apo dritë, shfaqesh edhe ti. Ti duhet të rikrijosh veten ashtu sikurse do të rikrijosh gjithçka, mjediset, kohën, mendësitë, vetjet. Shtysa kryesore është se ti duhet të krijosh një vepër arti, që të le mbresa, të bën të mendosh, që i ve në lëvizje fijet e tua të brendshme. Dhe nëse flasim, siç thamë për letërsi bashkëkohore që aq bukur ti e krahason me rrëfimin e një ëndrre të gjatë, kufijtë ngërthehen, mjegullohen, në shërbim të prodhimit të cohës letrare, të veprës së artit.

Do të doja të ndaja me ty një mbresë timen: Edhe pas shumë vitesh, për shumicën e ngjarjeve të forta të fëmijërisë apo rinisë së hershme, kuptimi fillestar nuk ndryshon edhe kur mosha ndryshon, apo dija jonë për botën shumëfishohet. Ndjesitë njerëzore janë një habi, sikur lindim me to, e, si thelb i pandryshueshëm, e shoqërojnë njeriun qysh herët, si erëmimi lulen.

Fatmir Musai: Në romanet ku mbizotëron rrëfimi i thyer, ndonjëherë duket sikur kemi shkëputje të fabulës e logjikës rrëfyese që, gjithësesi, s’mund të justifikohet me stilin e konceptimit modernist! A e ke ndjerë ti në punën tënde këtë rrezik. Nëse po, si mendon ti se një shkrimtar arrin ta tejkalojë këtë dhe, nga një rrezik ta shndërrojë në një vlerë?

Taip Sulko: Të falenderoj për këtë pyetje prej kolegu shkrimtar që e kap mirë thelbin e krijimit. Në fillim dua të them se rreziku i shkëputjes së fabulës dhe logjikës rrëfyese mund të ndodhë me çdo lloj rrëfimi. Domethënë, nëse vemë re një dukuri të tillë, të keqen nuk duhet ta shikojmë tek mjeti, por tek ai që nuk e përdor aq mirë mjetin që ka marrë “në duar”.

Tek romani “I arratisuri” logjikën rrëfyese e mban të lidhur vetja kryesore, Ermiri, arratisjet, zhvillimi si dhe shfaqja dhe rishfaqja në vijimësi e personazheve apo edhe qyteza e Anadellit. Të gjitha këto, besoj se krijojnë një rrjedhë të pashkëputur. Por, siç thashë, kam qënë i vetëdijshëm se në letërsi ndodh që ritmi i rrëfimit në pjesë të caktuara bie dhe kjo të krijon ndjesi jo të mirë. Kam qënë i vetëdisjëm për këtë dhe jam përpjekur që kjo të mos ndodhë tek “I arratisuri”.

Ç’mund të them, a mund të përmend ndonjë hollësi? Thjesht jam përpjekur të dal nga ky rrethim që duket shumë i vështirë. Rrëfimi duhet të ecë shpejt, çdo pjesë, sado e vogël, duhet të thotë diçka tërheqëse dhe ta thotë atë bukur, me art. Ecja e rrëfimit, sidomos kur romani është i gjatë, i ngjan një rrjedhe lumi. Ti, si autor, duhet t’i hapësh shtigje rrjedhës së veprimit, ta ndërtosh ngjarjen, asnjë pjesë nuk vendoset pa një qëllim të ndërtimit të veprës. Çdo pjesë e vogël, duhet të kujtojë ty se lidhet me diçka më parë dhe se do ta hasësh në faqet që vijnë.

Fatmir Musai: Për mua, i padiskutueshëm për nga merita është stili i mirëfilltë i të shkruarit, i rrëfimit, renditja e fjalëve në fjali, mençuria e tyre, erudicioni, deri në sentenca e neologjizma… Për këtë duhet të mos kesh zili askënd. Ti, si autor, si mendon, nëse ti kërkon të jesh origjinal në çdo fjalë dhe fjali, a sjell kjo një si sforcim, dhe a të shtyn kjo që ti ndonjëherë të jesh vetvetja më tepër në konceptim se sa në frazë?

Taip Sulko: Të falenderoj për pyetjen. Ka të bëj, mendoj, me thelbin e përpjekjes për të rrëfyer sa më shqip. Të jam mirënjohës për sa thua në lidhje me veçoritë e rrëfimit dhe pasurinë gjuhësore të romanit. Thelbi i të shkruarit është rrëfimi. Por një roman është një ngrehinë jo e vogël. Ka shumë anë dhe kërkon të paktën durim. Por, pa rrëfim, s’ka letërsi. Ndërkaq edhe gjatë shkrimit (ky roman është shkruar disa herë në disa pjesë edhe shumë herë), por edhe në leximet e mëpasme, më ngjan se sforcimet në rrëfim janë tejkaluar. Synimi im ka qënë arritja e një rrëfimi shqip, të shpejtë, që mundësisht t’i ngjajë rrjedhës së përroit pas rënies së shiut. Mbase ndonjëherë ka një si tingëllim disi ndryshe që vjen nga këmbëngulja për të përdorur vetëm fjalë shqip? Po rrëfej këtu përvojën time, pa folur si e përballojnë të tjerët këtë pengesë apo rrezik. Përdorimi vetëm i fjalëve shqip kërkon logjikën e vet, kërkon edhe një renditje ndryshe të fjalëve në fjali. Mbase kjo duket apo tingëllon si sforcim, sidomos po të mbajmë parasysh se, ndonjëherë, në letërsinë tonë, gjërat kanë ecur jo në drejtimin e duhur (dikur, përdorimi i fjalëve neolatine ka qënë prirje dhe mjet për një ritëm më të mirë në rrëfim).

Fatmir Musai: Në romanin “I arratisuri” vihet re aftësia dhe mjeshtëria e autorit që personazhet kyç i kap e i lë herë pas herë, po s’i harron e i rikujton, i rimerr në evoluim nëpërmjet episodeve origjinalë e të pazakonshëm në kohëra dhe ata të mbeten në mendje, çka i formaton si karaktere të vërtetë! Si mendon, si ia arrin një autor që karakteret që krijon më tepër të shfaqen nga vetëveprimi se sa nga interpretimet e sugjeruara të autorit?

Taip Sulko: Mendoj se frika më e madhe e një autori kur shkruan është të mos bjerë në gabimin apo lajthitjen e krijimit të karaktereve që shfaqen jo nga vetveprimi, por nga interpretimet e sugjeruara të tij, si autor. Nga përvoja ime e di se vetjet (personazhet) e jashtëzakonshme e habisin ndonjëherë edhe autorin me veprimet e tyre (kanë mendim dhe veprim që nuk e parashikon dot). Mendoj se vetjet e një romani, sipas rrethanave, cilësive apo prirjeve njerëzore, kanë secili zhvillimin e vet, rritjen dhe ndonjëherë edhe fundin të mirë apo të keq, sipas rastit, të arritur me mundime apo edhe të përgatitur, në verbëri, me duart e veta.

Fatmir Musai: Markezi te “100 vjet vetmi” themeloi qytetin mistik Makondo… ti qytetin tënd Anadell! (Mbase rastësisht tingëllon si Anadoll!) Mbase është një indicie që Makondon kolumbiane ta sillje në formën e Anadellit në tokë shqiptare, që nga materializimi që është krejt tjetër e tregon se ti ke kapacitetin për ndërmarrje të tjera të mëdha!… Një paralelizëm i tillë m’u bë bindje kur ktheva dhe faqen e fundit të romanit “I arratisuri”!… Veçse, do të dëshiroja të di si ka ardhur kjo ide tek ti, dmth që në indicie, që në konceptimin bazë, në strumbullar?

Taip Sulko: Dëshiroj të falenderoj që e përmend Makondon a Markezit. Nëse në letërsi krijohet një figurë që të ngel në mendje, kjo është arritje. Por unë s’e kam pasur fare në mendje Makandon kur shkruaja romanin “I arratisuri”. Me vetëdije, për vite me radhë, kam punuar fort që të jap shpirtin e kombit, sikurse jepet në romanet e mira. Ka një prirje të tillë në letërsinë botërore. Që nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar kjo duket për mua sidomos tek shkrimtarët latinoamerikanë (ku dallohet Markezi me “Njëqind vjet vetmi”), tek ata grekë (ku dallohet Kazanzaqis me “Zorba” -n), tek ata afrikanë (ku mund të veçoja nigerianin Chinua Achebe me “Keq shkuan punët”) e shumë të tjerë.

Qysh herët e kam pasur dhe e kam të ngulitur fort në mendje se dhënia e mjedisit, qytet, fshat, qytezë, rrugë apo edhe shtëpi (si tek “Shndërrimi” i Kafkës), është pjesë e pandarë e një libri si romani. Kjo është sikur të themi se të gjithë e kanë nga një shtëpi. Ndërkaq disa kanë shtëpitë më të bukura, saqë mbahen mend. Kështu edhe Makondo. Kam parë edhe artikuj ku krahasohet Makondo e “Njëqind vjet vetmi” me qytetin (Gjirokastrën) e “Kronikë në gur”. (Sigurisht kjo e dyta, të mahnit aq sa, siç dua ta shtjelloj pak më gjerë në vijim, në fund të shfaqet si vetja kryesore e veprës)!

Ndërkaq do të vija në dukje se Anadelli është fjalë shqip, nga dy fjalë anë+dell (mëngë lumi). Eshtë krijuar si anë+mali, mbart historinë dhe trashëgiminë shqiptare. Në Myzeqe, vende-vende, ende janë gjurmët e degëve tashmë të vdekura të lumit Vjosë, pasi ndryshoi drejtim në shekullit III, duke u bërë edhe një nga shtysat kryesore për rënien e Apollonisë (Jakov Xoxa ka shkruar “Lumi i Vdekur” nisur nga këto degë lumi të braktisura nga rrjedha). Anadelli (që, siç thuhet në roman, e kishte në fillim emrin Qytezë) është një vendbanim shqiptar, përkundër Apollonisë që fillimisht ishte një ngulim i huaj. Qyteza si kjo ishin ato që, pak nga pak, i dhanë shpirt tjetër Apollonisë, për ta bërë atë zotërues pasi të huajt e braktisën. Qyteza (Anadelli) mbart mbi vete vlerat shqiptare. Kjo ka qënë ëndrra ime.

Fatmir Musai: Duke lexuar romanin “I arratisuri” e kam ndjerë se edhe ti, ashtu si unë, jemi ithtarë të “Kronikë në gur” të I. Kadaresë!

Taip Sulko: Më vjen mirë që e përmend “Kronikë në gur” dhe ke vënë re adhurimin tim për këtë vepër të Kadaresë. Po, e vërtetë, është vepra më e mirë e Kadaresë dhe për mua vepra më e mirë e letërsisë shqipe. Por kjo shkon shumë më tej! E kam krahasuar “Kronikë në gur” me ”Fëmijët e mesnatës” të Salman Ruzhdi (nobelist). “Kronikë në gur” është e paarritshme në rrëfim, për mua shumë më e mirë. Ndërkaq mendoj se romanin “I arratisuri” dhe “Kronikë në gur” i bashkon vetëm përdorimi i një mjeti dallues të prozës bashkëkohore, sikurse është thyerja e rrëfimit (e përdorur gjerësisht qysh në gjysmën e parë të shekullit të kaluar). Merita e madhe e Kadaresë është se e ka përdorur në mënyrë gjeniale këtë mjet dallues të letërsisë bashkëkohore. Jemi me fat për këtë. Kadare tek ne është më shumë se shkrimtar, koha ia shton rëndësinë. Por le t’i kthehemi bisedës tonë: Tek “Kronikë në gur”, shfaqja e vetëtimtë e vetjeve (personazheve) dhe përshkrimet mjeshtërore, hap pas hapi, krijojnë fytyrën e jashtëzakonshme të një personazhi të madh dhe të çuditshëm, atë të vetë qytetit.

Ndërkohë, tek “I arratisuri”, veprimi ecën mbi arratisjet, ngjarjet sa janë në Anadell janë edhe udhëve, në arrati. Tek “Kronikë në gur”, djalthi rrëfyes është dëshmitar që të habit, sigurisht me rol në madhështinë e prozës, së bashku me mënyrën e rrëfimit, një ëmbëlsi që vjen nga thellësia e fshehtë, përroi i çuditshëm i jetës, vetjet e vetëtimta që e rrethojnë e të tjera. Ndërkaq, tek “I arratisuri”, Ermiri, vetja kryesore është mbartësi kryesor i veprimit, por edhe veprues, (për arsye të natyrës së arratisjeve). Rrëfimi ndërkohë është plotësisht i ndryshëm në këto dy romane, po ashtu edhe këndvështrimi i jetës, ajri që të rrethon, gjuha që përdoret.

Mark Simoni/

Sapo mësova se librat shqiptarë qenë nisur me anije prej atdheut, për të përshkuar detra e oqeane deri këtu në New York, ky gjest më romantizoi shumë. M’u kujtuan ato letra të futura në shishe, që marinarët i hidhnin në ujërat e botës me shpresën se dikush, diku, do t’i gjente.

Nuk ishte vetëm udhëtimi i librave nëpër detra e oqeane që më intrigoi, por sidomos fakti se, ashtu si çdo letërsi e madhe që mbart brenga, pritje, nostalgji, dhimbje e ankth, edhe këto libra bartnin në vetvete të njëjtat fate, si ato letrat e shisheve që udhëtonin pafund në sipërfaqet e ujërave.

Transoqeaniku mbërriti në New York duke sjellë me vete qindra emra shkrimtarësh, subjektet e veprave të tyre, personazhet, ngjarjet dhe botët letrare që ato përshkruajnë. Për disa ditë, mallin e nostalgjinë e shqiptarëve të Amerikës e “invadoi” ky prurje librash, dhe madje edhe ata që ndoshta nuk kanë një marrëdhënie të fortë me librin, u bënë blerës të zellshëm, po me atë pasion që blihen sendet e çmuara të antikuareve që përfaqësojnë një komb.

Në Panairin e Librit Shqiptar ndodhën disa nga takimet më të bukura të botës sonë letrare. Pothuajse të gjitha shtëpitë botuese kishin sjellë fondet e tyre më të mira. Mes tyre, personalisht më la përshtypje prania e botuesit gjeneroz dhe altruist Bujar Hudhri i “Onufrit”, i cili mbetet një nga zërat më të angazhuar në mbështetje të letërsisë shqipe. Ai ka vënë në shërbim të saj edhe gazetën prestigjioze “ExLibris”, që sot është një tribunë e denjë e shpalljes së letërsisë më të bukur shqipe dhe e analizës së vlerave të saj estetike.

Po aq mbresëlënës ishte botuesi i mirënjohur Frano Kulli i shtëpisë botuese “Gjergj Fishta”, me stendën e tij të botimeve të veçanta – sidomos të letërsisë së traditës – një target botimesh shumë i kërkuar e tepër i vlerësuar nga vizitorët.

Më gëzoi shumë fakti që me këta dy botues, meqë kishim kohë pa u parë, mundëm të vijonim bisedat e lëna përgjysmë në Shqipëri: për konkurset letrare, për veprat që kanë ndikuar tek ndërgjegjja estetike e lexuesve (por që juritë jo përherë i kanë vlerësuar drejt), për letërsinë me subjekte personale dhe ngjarje autoreferenciale.

Takova, po ashtu, studiuesin dhe autorin e veprës “Kryqtari i fundit” (Gjergj Kastrioti Skënderbeu – Ditar diplomatik), gazetarin Virgjil Kule, një vepër e gjerë, e thellë dhe tejet studimore.

U takova dhe me autorin Pashko R. Camaj, libri i të cilit “Porosia e kullës” (botim i “Onufrit”), ka pasur një tur të suksesshëm promovimesh në mbarë hapësirën shqiptare. Ai më dhuroi disa nga veprat e tij.

Më priti dhe gazetari i talentuar Sokol Paja, një djalë i angazhuar, pasionant dhe me frymëzim të thellë atdhetare, i cili më foli me shumë entuziazëm për “Vatrën” dhe gazetën “Dielli”.

Në këtë event libri më shoqëroi vajza ime, Raisa Simoni, që prej disa vitesh jeton, studion dhe punon në Shtetet e Bashkuara.

Në një stendë plot emocion, takova për herë të parë poetin nga Kosova Ilmi Tahiri, të cilin e kisha përfshirë prej kohësh në kolanën e 12 Antologjive të “Muzgut”, por nuk e kisha takuar kurrë. Mora prej tij falënderime të ngrohta.

Dhe më në fund, njerëzit e së dielës – qindra besimtarë, sapo mbaruan meshën në “Kishën e Shkodrës” këtu në New York – zbritën me shumë dëshirë në hollin e gjerë ku ishte Panairi. Nderuan me praninë e tyre këtë ngjarje të kulturës dhe të librit, duke shfletuar e duke blerë shumë nga veprat e autorëve shqiptarë.

Mendoj se edhe vetë panairet janë njëfarë “meshe frymëzuese”, ashtu siç vetë letërsia është një formë besimi, një lloj religjioni i shpirtit.

Urime të gjithëve!

(Ky reportazh i shkurtër është botuar sot në faqen 3 të gazetës më të madhe letrare shqiptare, “ExLibris”.)