Me rastin e 100 vjetorit të vdekjes.

Dr. Nikollë Loka/

Sundimi pesëshekullor osman dhe padituria ishin dy të këqijat e mëdha, që e kishin gozhduar shoqërinë shqiptare dhe nuk po e linin të ecte përpara me ritme më të shpejta. Në prag të zgjimit kombëtar shqiptar, të njohur si Rilindja Kombëtare, shoqëria  shqiptare ishte e fragmentuar dhe e përçarë. Por në këtë periudhë, në shoqërinë shqiptare po ndodhnin ndryshime. Elita myslimane, e cila kishte përfituar privilegje nga regjimi i Abdyl Hamidit II, në këmbim të besnikërisë së saj, u zëvendësua nga një elitë e re intelektuale-nacionaliste shqiptare gjithpërfshirëse me myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, cila bëri thirrje për reforma në dobi të të gjithë shqiptarëve. 

Çështja shqiptare në fillim të shekullit XX po hynte në një fazë kritike dhe me pasoja të rënda për të ardhmen. Elitat shqiptare e dinin mirë faktin se emancipimi kulturor në shkallë të gjerë mund të arrihej vetëm pas zhvillimit të sferës publike dhe strukturave të shoqërisë civile, me themelimin e shoqatave atdhetare dhe kulturore. Gjatë viteve 1896-1905, përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen e kombësisë shqiptare dhe çështjen e shkollave shqipe”, “bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm”, madje kërkuan edhe formimin e një Shqipërie autonome.  Ata themeluan shoqërinë e fshehtë “Për lirinë e Shqipërisë”, në të cilën bënte pjesë edhe Bajram Curri, i cili në zbatim të programit të kësaj shoqërie u angazhua për hapjen e degëve të saj në qytetet e Kosovës. Në një raport të Konsullatës austo-hungareze në Shkup shkruhet se “nismëtar për kërkesën e përdorimit të gjuhës shqipe në shkollë ishte shoqata “Për Lirinë e Shqipërisë” dhe sidomos degët e saj në Selanik e Manastir, të cilat me shumë energji dhe shumë zotësi kanë filluar përhapjen e idesë kombëtare. Sukses kishin arritur në Gjakovë, ku u formua një degë e shoqërisë dhe kishte shumë anëtarë, ndër të cilët edhe bejlerë me rëndësi”. Si më kryesori ndër ta përmendet Bajram Curri, i cili ndonëse vetë nuk kishte shkollë, u përfshi në Lëvizjen Kombëtare Shqipe që ishte para së gjithash një lëvizje intelektuale. Rasti i tij është unik, sepse edhe pa qenë vetë i shkolluar, ai u bë njëri ndër mbrojtësit dhe kontribuesit më të mëdhenj për zhvillimin e arsimit shqip dhe hapjen e shkollave shqipe.  

Pas revolucionit xhonturk, në themel të politikës nacionale xhonturke u vu doktrina e osmanizmit që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj” dhe “të barabartë para ligjit”. Me këtë rast u lejua ngritja e klubeve kulturore dhe hapja e shkollave në gjuhët e kombësive të ndryshme. Në Shqipëri u hapën shumë klube kulturore dhe lëvizja për shkollën shqipe u shtri në të gjithë vendin. Sidoqoftë,  themelimi i klubeve shqiptare në veri të vendit  ishte i vështirë. Njerëzit ishin të prapambetur dhe fanatikë. Kishte ende persona që besonin se kushtetuta ishte bid’at (risi kundër ligjit fetar). Por edhe në veri kishin depërtuar idetë kombëtare. Ndryshe nga qytetet e tjera veriore, në Shkup vepronte klubi i rëndësishëm “Bashkimi”, ku Bajram Curri ishte nënkryetar dhe u angazhua për hapjen e degëve të tij ose klubeve të reja në Kosovë. Me nismën e tij, në vitin 1909, u formua klubi “Bashkimi” në Gjakovë. Konsulli austro-hungarez në Prizren vinte në dukje se “Gjakova, një nga qytetet e zonës së tij konsullore, ishte më përpara në pikëpamje të nivelit të ndërgjegjësimit kombëtar, çka rezultoi me formimin e klubit shqiptar”. Sipas shtypit të kohës, “rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve atdhetare në atë qytet kishte Bajram Curri i cili, me gjithë zember për me pa amën Shqypëni një or ma shpejt të shëndritun e të qytetnuet”. Shembulli i Gjakovës u ndoq edhe nga qytete të tjera.  Në bashkëpunim me Hasan Prishtinën dhe Nexhip Dragën, Bajram Curri u angazhua për hapjen e klubeve shqiptare në Prishtinë, Pejë, Prizren, Mitrovicë, Gjlan, si dhe degëve të tyre në Ferizaj, Kaçanik, Podujevë, Drenicë etj. 

Me hapjen e Normales së Elbasanit,në vitin 1909,  Bajram Curri pati një rol të rëndësishëm në arsimimin e të rinjve veriorë, duke i ndihmuar ata që të ndjekin shkollën e të bëheshin mësues e më pas të përhapnin dijen në zonat e tyre. Si atdhetar me ndikim, ai nxiti dhe ndihmoi dërgimin e të rinjve nga Kosova në Normalen e Elbasanit. Për shumë nxënës të zonave veriore, mungesa e mjeteve financiare ishte një pengesë e madhe për të ndjekur studimet, prandaj ai ndihmoi me mjete financiare dhe mbështetje politike për të lehtësuar udhëtimin dhe qëndrimin e tyre në Elbasan. Në  vitin 1910 me ndihmën e pakursyer të tij dhe të Bedri Pejanit në Normalen e Elbasanit vazhduan studimet 19 shkollarë nga Kosova. 

Një angazhim tjetër i Bajram Currit ishte hapja e shkollave shqipe në Gjakovë dhe në fshatrat përreth qysh në vitin 1911. Gazeta “Shkupi”, e vitit 1911, në artikullin “Bajram be Curri dhe shkollat shqipe”, ndër të tjera, shkruan:”Në saje të ndihmës morale të Bajram begut në Gjakovë, mendojmë se brenda nji kohe të shkurtë, me leje të shtetit  do të hapim shkollat shqipe si në Gjakovë, ashtu edhe në fshatra të Gjakovës”.

Pas kryengritjes shqiptare të vitit 1912 dhe marrëveshjes së arritur me autoritetet osmane, më në fund ishte bërë e mundur të hiqen kufizimet në lidhje me hapjen e shkollave shqipe. Por në atë kohë filluan Luftërat Ballkanike dhe territoret shqiptare u pushtuan nga ushtritë e aleatëve ballkanikë, që i mbyllën shkollat shqipe. 

Lufta e Parë Botërore krijoi kushte të favorshme për ngritjen e shkollave të reja shqipe në Gjakovë dhe në viset e të tjera të Kosovës. Pas depërtimit të ushtrisë austro-hungareze drejt jugut, ushtritë serbo-malazeze u detyruan ta Kosovën. Kësisoj, me nismën e Bajram Currit, u hap në Gjakovë shkolla shqipe. Sipas njërit nga mësuesit e parë të kësaj shkolle, Qazim Bakallit, “një grup mësuesish, kryesisht, gjakovarë, shumica bashkëpunëtorë të Bajram Currit, u mblodhën në shtëpinë e Niman Ferizit dhe vendosën ta shfrytëzojnë rastin e përshtatshëm për ta hapur shkollën shqipe në Gjakovë. Aty u miratua vendimi edhe për themelimin e Bashkisë së vendit me nëpunës shqiptarë dhe me administratë në gjuhën shqipe”. Shkolla menjëherë ia filloi punës në ndërtesën e mejtepit ruzhdije. Mësuesit punonin pa pagesë, pasi qëllim të vetëm kishin shkollimin sa më të shpejt të të rinjve në gjuhën shqipe, përgatitjën e tyre për të punuar në administratën e vendit dhe për t’u aftësuar në ndjekjen e shkollimit të mëtejshëm. Shkolla fillore e Gjakovës ishte gjashtëklasëshe dhe në mungesë të arsimit të mesëm shqip, do të siguronte kuadro për administratën e re në gjuhën shqipe.  

Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, në  vitin1918, u mbyllën të gjitha shkollat shqipe në Kosovë. Gati të gjithë mësuesit atdhetarë gjakovarë kaluan në shtetin shqiptar, ku dhanë ndihmësë të madhe në zhvillimin e arsimit shqip. Një pjesë e tyre, me qëllim që t’u ndihmonin të rinjëve kosovarë, u ndalën në kufi me Kosovën, në Malësinë e Gjakovës dhe në Has. Me 17 tetor 1922, u themelua shkolla e parë shqipe në lagjen Dojan të fshatit Bujan,  nën përkujdesjen e Bajram Currit dhe shokëve të tij. Pas shkollës së Bujanit u hapën shkollat në Gash, Bytyç, Degë, Dragobi etj. Kontribut për shkollimin e të rinjve shqiptarë nga Kosova dha edhe shkolla fillore e Krumës, e cila për herë të parë u hap në vitin 1913 për t’u mbyllur përkohësisht në vitin 1918 deri më 1921, për t’u rihapur më 12 tetor 1922 me kërkesë të Bajram Currit. Në vitin shkollor 1922-1923, kjo shkollë numëronte 30 nxënës, prej të cilëve 18 ishin nga Kosova. Shkolla e Krumës në vitin 1923 shënoi dy hapa të rëndësishëm të zhvillimit arsimor: 1. Krijimin e Shoqërisë arsimore  “Shkëlzeni”  dhe 2. Hapja e shkollës së mbrëmjes për të rinj e të rritur, ku numri më i madh ishte i shqiptarëve nga Kosova të strehuar në Shqipëri. Përfshirja e të rriturve në shkollat e mbrëmjes, në radhë të pare, u mundësoi shqiptarëve të shpërngulur që të gjenin më lehtë punë në institucionet shtetërore dhe i ndihmoi angazhimin e tyre në jetën tregtare. Bashkë me Hasan Prishtinën dhe Azem Galicën, Bajram Curri ishte nismëtar për hapjen e shkollës shqipe në Golaj të Hasit, ku mësuan shumë luftëtarë të çetave antiserbe dhe fëmijët e tyre. Hapja e Internatit “Kosova” (shkollë me konvikt) për nxënësit kosovarë këndej kufirit ishte përpjekje për ta sfiduar realitetin dhe për të dëshmuar se shqiptarët nuk mund t’i ndajnë coptimet artificiale. Misionarët që do ta mbanin zgjuar ëndrrën ishin fëmijët, në stinën e tyre të djalërisë së hershme. Ishte vazhdimi i luftës me mjete të tjera me po ata udhëheqës, Hasan Prishtinën dhe Bajram Currin, nismëtarë të arsimit shqip në këto treva.

Pas Kongresit të Lushnjës, kur shteti shqiptar filloi të funksiononte, Bajram Curri, krahas të tjerave, u angazhua në zhvillimin e arsimit laik dhe kombëtar. Ai ishte një nga përkrahësit kryesorë të qeverisë demokratike të Fan Nolit, e cila e vendosi arsimin si një nga prioritetet kryesore. Noli kishte premtuar se do të kishte në përbërje të kabinetit të tij dhe dikasterin e arsimit, por vendi i ministrit për pak kohë mbeti bosh. Megjithatë, me 12 gusht 1924, u mblodh në Tiranë Kongresi Arsimor, ku Ministria e Arsimit nuk dërgoi përfaqësues dhe as përshëndetje. 

Bajram Curri pati një ndikim të madh në atë kongres. Ai e shihte arsimin si një faktor kyç për përparimin e kombit dhe për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë, prandaj kishte kërkuar që Kongresi të vendoste masa konkrete për hapjen e më shumë shkollave në veri të Shqipërisë, një zonë ku arsimi ishte ende i pazhvilluar për shkak të kushteve të vështira dhe mungesës së mbështetjes shtetërore.  Në Kongres u zhvillua një debat rreth arsimit laik dhe atij fetar, saqë prej anës së mësuesve katolikë të prefekturës së Shkodrës, me nxitje dhe mbështetje të fuksionarëve fetarë dhe të disa qeveritarëve pati përpjekje për shpërndarjen e Kongresit. Ndue Paluca dhe Kol Margjini prej katolikëve e Xhevat Korça dhe Ismail Anamali prej myslimanëve, u larguan nga salla. Në ato kushte,  Kongresi u vu në rrezik për shkak të indiferencës së Ministrisë së Arsimit dhe të Qeverisë së kohës, që nuk ndërhyri në këtë debat, por thirri në polici organizatorët: Ahmet Gashin, Aleksandër Xhuvanin, Salih Ҫekën, Jani Mingën etj. Për këtë ngjarje, një grup delegatësh me në krye Ibrahim Fehmiun, vunë në dijeni ushtarakun dhe senatorin Bajram Curri, që ndëryri energjikisht për mbylljen e këtij incidenti. “Ai erdhi vetë në Kongres,- thotë profesor Ahmet Gashi, – na përgëzoi për punën tonë dhe na dha zemër për të vazhduar më tej e bëri një fotografi bashkë me kongresistët”. 

Vendimet e Kongresit të Tretë Arsimor për unifikimin e shkollës shqipe në të gjithë vendin si shkollë shtetërore dhe laike u pritën me entusiazëm nga shtersat përparimtare të shoqërisë shqiptare. 

Bajram Curri ishte një patriot dhe vizionar, i cili e kuptoi se e ardhmja e Shqipërisë varej nga arsimimi i brezave të rinj. Për këtë arsye, ai i ndihmoi të rinjtë shqiptarë jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij për të studiuar jashtë shtetit, në vende me arsim të zhvilluar. Përmes ndihmës së tij, shumë të rinj u shkolluan e pastaj u kthyen në Shqipëri e u bënë mësues, intelektualë dhe shtetarë, duke dhënë kontributin e tyre për vendin, siç ishte rasti me Rexhep Krasniqin, Xhevat Korçën etj.  Si një personalitet i shquar jo vetëm në fushën e luftës për pavarësi dhe çlirim kombëtar, por i edhe si bashkëpunëtor me atdhetarë idealistë e të shkolluar shqiptarë, Bajram Curri ndau me ta të njëjtin ideal, realizimin e aspiratave kombëtare dhe zhvillimin e modernizimin e shoqërisë shqiptare. 

Behar Gjoka/

Përmbledhja me poezi, Albumi i Nolit ose Mall e brengë, siç e përcaktoi Kuteli, në vitin 1943, kur e botoi poezinë e autorit, pra “veprën ëndërrore”, simbas formulimit të Konicës mbi krijimtarinë autoriale, përfaqëson pasqyrën e verbit poetik, të këtij mjeshtri të fjalës, i cili shkroi dhe na la poezi që e pasurojnë pentagrimin estetik të letrave shqipe. Shfletimi i poezive të poetit vullkanik (një term i Kutelit), që madje në tanësinë e vetë sendërgjon poezinë tingullore/ritmike, vetiu na sjellë në mendje sugjerimin e Harlod Bloom, teksa shprehet: …poezia është një thirrje profetike që meriton pa diskutim kurorën e letërsisë imagjinare.. (2008: 69), madje pavarësisht ngjyresave personale dhe toneve kushtruese, që përgjithësisht përçon materia letrare e librit me poezi të Nolit, kësaj figure me shumëplanësi, kontributesh dhe veprash, për atdheun, kombin, kulurën dhe letërsinë shqipe. Megjithatë, kundruar në distancë kohore, madje edhe të konteksteve të leximit dhe interpretimit, tashmë ama poetike e F. S. Nolit, mund të zbulohet dhe kundrohet në brendësinë e ligjërimit, nëse e vendosim në marrëdhënie me semantikën dhe shprehësinë që bart, varësisht disa aspekteve:

I – Rileximi si shkas imediat me hetu vatrat e larmisë ligjërimore

II – Premisa për kalimin e poezisë shqipe, nga lëvrimi klasik në ligjëratën moderne

III – Poezia melodike dhe ritmike noliane

IV – Gjurmë të poetikës autoriale

V – Atmosfera poetike e kohës së shfaqjes së Nolit si poet

I – Rileximi si shkas imediat me hetu vatrat e larmisë ligjërimore

Letërsia, në përgjithësi dhe, veçmas poezia, si perëndeshë e artit të fjalës, zbulohet dhe ridemensionohet pas secilit lexim, e sidomos të rileximeve të pandërprera, ky i fundit, parë si proces i domosdoshëm nga dija letrare, si një akt përlindës i vatrave të shumëngjyrta të teksteve letrare, pra edhe të peozisë së Nolit. Në procesin e rileximit, pamëdyshje ka vlerë sugjerimi i C. Klark, kur në mes të tjerash, nënvizon: “Koha e veprave nuk është koha e kufizuar e të shkruarit, por koha e pafundme e të lexuarit: hapësira letrare është kujtesa e njerëzve.“ (2001: 63, tek libri Qytetërimi, Shtëpia e librit, Tiranë 2001.) Në këtë proces, të leximit dhe vlerësimit të krijimtarisë së shkrimtarit, gjithashtu nuk duhet harruar ideja e Friedrich Nietzsche: …dija jonë artistike në të vërtetë është iluzore, sepse si të tillë, nuk jemi identikë me qenien, që duke qenë krijues i vetëm dhe shikues i vetëm i kësaj komedie arti, krijon në të dhe gjen në të kënaqësi të përjetshme. (2001: 61, pohim i bërë në librin “Lindja e Tragjedisë”), që realisht na jep dorë me hy në marrëdhënie me atmosferën poetike të përmbledhjes Mall dhe brengë, e po kaq në shtegtimin e poetikës së librit, në kohë dhe hapësirë. Rileximi i materies poetike të librit Album, është një shkas tjetër, me shku më përtej leximit tematik, autobiografik dhe problemor, mënyra të verifikimit dhe interpetimit të pranishëm, por ndërkaq procesi rilexues, shërben si shtysë me u ndal te tekstet poetike, vetëm të materia letrare, si oaze të pasura shprehësie. Në këtë gjendje letrare të përveçme, të rileximit në distancë kohore dhe po kaq, në kontekste të tjera, kuptojmë:

– Se Mall dhe brengë, është model i lirikës së një spektri të gjerë, duke zënë fill qysh nga lirika politike, shoqërore, elegjiake, biblike, satirike, madje edhe intime, duke pasuruar kështu lirikën e poezisë shqipe.

– Dëshmi e unit poetik aktiv (të angazhuar), që madje shkon gjer në rebelizëm të pamëshirë, në hetimin e vesit dhe plagëve shpërfytyruese të genit arbnor.

– Materia poetike shqipton përmasat e poezisë ritmike, që shpesh zbret në tone kushtruese/luftarake, me gjasë e shkrimit poetik tingullor.

– Shprehësia poetike, shpalos një ekuilibër të pazakontë të mesazhit që shpallet hapur, me mënyrën ritmike të thënies, që dukshëm ridimensionon poezinë e vargjeve të matur, gjithsesi me anësim të beftë kah ligjërimi i poezisë së mendimit, gjë që shpaloset me ritmikë të brendshme dhe të jashtme, duke tonifikuar kështu poezinë melodike dhe me ritëm të theksuar.

II – Premisa për kalimin e poezisë shqipe, nga lëvrimi klasik në ligjëratën moderne

Substanca e gjerë poetike e vëllimit Mall dhe brengë, tashmë e parë në brendësinë e vetë, sidomos në skicimin dhe plasimin e shqetësimeve të atit shpirtëror dhe të njeriut të angazhuar, në trajtimin e problematikave të kohës, e lidhur ngushtë me shprehësinë, emocionale dhe melodike, përçon shenja letrare unike:

E para, materia letrare, e tanësisë dhe secilit tekst me poezi, shënon cakun më të ngritur të ligjërimit poetik, me vargëzim të matur, ku madje teksa ndeshesh me vrundullimën e vargjeve kushtruese, ke ndjesinë e një rimishërimi të lavrimit letrar, që më në fund i ka braktisur “liqenet e qeta” andërrimtare të romantikës së shekullit të 19 dhe troket në portat e jetës së njeriut të revoltuar ndaj padrejtësive, duke i shpallur dhe demaskuar pa hezitim ato. Prania e poezisë melodike, në një kuptim, e përafron me poezinë e Mjedjes, vetëm në aspektin e muzikalitetit, që të poezia e Nolit, vjen me vrundullima vullkanike, kurse ritmika e shtuar, e jashtme, por edhe e brendshme, tonet uluritëse të thënies, të problematikave të mprehta politiko-shoqërore, në një aspekt tjetër, natyrshëm e shpien nga poetika migjeniane, gjithsesi duke mbetur një ligjërim vetjak. Porse në të dyja rastet, pra të pranisë melodike, nuk është fjala këtu për pikëpërkime, por kryeisht për klimën e shkrimit të poezisë, në pjesën e parë të shekullit të XX, që pati shumë rryma, larmi ngjyrash dhe praktika shkrimi të poezisë.

E dyta, libri poetik Album, ndërkaq përfaqëson një premisë të beftë shkrimore, me gjasë një pikëtakim të poetikës së vargut të matur, me kahje të ligjërimit modern, pra të anësimit dhe hapësirës së poezisë së vjershërimit të lirë. Hetimi i kësaj situate, të pazakontë në lavrimin e poezisë, gjithsesi parashtrim i një hipoteze, deri në momentin e shkrimit të poezive nga autori, gjellon dhe shpirtëzohet në lexim, rilexim dhe interpretimin e teksteve me poezi, që trashëgojmë nga F. Noli. Megjithatë, në sugjerimin për ta parë si premisë, në mes dy poetikave të vargëzimit klasik dhe atij modern, realisht ka disa nuanca dhe shenja domethënëse, që e justifikojnë hedhjen e kësaj hipoteze, të qenësisë si premisë për kalimin e ligjëratës së poezisë shqipe, tashmë në poetikën e modernitetit:

– Anësimi i rrokshëm në hapësirën e teksteve, të ligjëratës poetike noliane nga mendimi, që madje shprehet hapur, pa kurrëfarë droje, gjithsesi pa e braktisur ndjenjën dhe emocionet, gjë që preket në pjesën dërrmuese të poezive të F. Nolit, që sendërtojnë një rebus poetik, të bashkëlidhjes së emocioneve me mendimin e drejtëpërdrejtë.

– Sendërgjimi i teksteve poetike, pra pjesa më e madhe e poezive të përmbledhjes Mall dhe brengë, edhe me një ritmikë befasisht të brendshme, tipar i poezisë moderne, por edhe me ritmikë të jashtme, që është më e thekur, gjë që tregon shenjat e ligjërimit tradicional, duke përvijuar kështu tipologjinë e poezisë unike.

– Shprehësia e tonifikimit të poezisë melodike, thellësisht tingullore dhe ritmike, brenda një vargu, që e buçet mendimin dhe emocionin, por edhe e shtrirë në tekstet e poezive, të librit Mall dhe brengë, si një tipar krejt vetjak, në shkrimin e poezisë në kohë dhe hapësirë, në letërsinë shqipe.

III – Poezia melodike dhe ritmike noliane

Hapësira tekstologjike e përmbledhjes Album, pjesa dërrmuese e poezive të autorit, krahas aspekteve formësuese që theksuam, është një vatër ligjërimore, ku sendërtohet poezia melodike dhe ritmike. Prania e shenjave të tilla, është vënë re qysh në vitin 1943, në parathënien përcjellëse të botimit të librit, M. Kuteli, kur analizonte poezinë Thomsoni edhe Kuçedra, në mes të tjerash shkruan:… ka sulm retorik dhe vargje që na japin, intuitivisht, përshtypjen e zhurmës së detit që rreh pa pushuar, me rreptësi, anët, ose si zhurma e bombardimit të një kështjelle. (1998: 10), gjë që vihet re edhe në poezi të tjera të Nolit, mbase në shumicën e tyre. Thurja e një poezie të tillë, ku ngjizet dhe shqiptohet linja melodike, përngjiturazi me të poetika ritmike, madje shpesh herë me tonet e trompetës luftarake, të cilat dinamizojnë shkallën emocionale dhe shprehëse poetike. Ngjyresa melodike/ritmike, e tingujve të fortë, shpesh tejet luftarak, shpalohet në disa mënyra:

A – Anësimi i shprehësisë së tanësisë së vargjeve poetike të përmbledhjes Mall e brengë, nga shkalla e ngritur emocionale, madje gjer në shpërthime bubullitëse dhe vullkanike, që kanë lidhje me tipin e un-it tepër aktiv, shpesh herë tepër zemërak. Shkalla e ngritur emocionale, ndërkaq përcillet me densitet figurimesh, të hartimit të poezive, pothuajse formaliste, në kuptimin e artikulimit melodik të gjendjeve, të cilat vijnë përmes rrokjeve dhe fjalëve ritmike, një tipar që bartet në gjithë poezinë e Nolit.

B – Një shenjë tingullore e dukshme, është edhe prania melodike/ritmike, midis vargjeve të ndryshëm, apo edhe të strofave. Kështu në strofën e parë të poezisë Hymni i Flamurit: O Flamur gjak, o flamur shkabë,/O vënd e vatr’ o nën’ e babë,/Lagur me lot, djegur me flagë,/Flamur i kuq, flamur i zi. (1998: 27), ku madje me kaq denduri figurash, e sidomos me praninë e ritmikës melodike, e apostrofimit dhe të rimës së puthur, në trevargëshin e parë, elementë të shprehësisë poetike, të cilat ndikojnë për të fanitur para lexuesit imazhin e flamurit. Situatë të qartë melodike, gjithsesi varësisht ritmikës së rrokshme, shpaloset edhe në vargjet e poezisë Rent, or Maratonomak: Rent, or rent, rent e u thuaj./Se u-çthur ordi e huaj,/Se betejën e fituam/Dhe qytetin e shpëtuam,/Rent, or rent,/Rent, or maratonomak! (1998: 54), ku duket qartësisht se melodia ritmike realizohet me anë të përsëritjes së fjalës –rent, që përsëritet pesë herë, në këtë strofë, plus një herë, në refrenin përmbyllës. Melodia tingullore, përcillet edhe përmes rimës së puthur të katër vargjeve të para të kësaj poezie, ritmike dhe melodike. Kurse, apostrofi thirrmor, Or Maratonomak, bashkë me epitetet karakterizuese, shpërndërrohet në një refren ritmik, melodik të toneve kushtruese, që bashkëshoqëron dhe formëson ritmikën e pazakontë të materies poetike.

C – Melodia ritmike, brenda vargut, ndërkohë përfaqëson mënyrën adekuate për sendërtimin e poezisë tingullore dhe ritmike noliane. Tipari stilistik, i tingëllimës brenda vargut, gjendet i shtrirë në shumicën e poezive të vëllimit Mall e brengë. Vëmë re se në dyvargëshin e poezisë Hymin i Flamurit: O Flamur gjak, o flamur shkabë, ku kemi të pranishëm përsëritjen e apostrofit: O Flamur, që vetiu e shton shprehësinë e vargut, por që ndërkaq pasohet nga theksi ritmik trokaik, tek fjalët –gjak, -shkabë. Në vargun tjetër: O vënd e vatr’ o nën’ e babë, ku melodia ritmike vjen kryesisht nga bartja e apostrofit, si dhe nga ritmi trokaik i tetërrokëshit. Ose në dyvargëshin e poezisë Thomnsoni dhe Kulçedra: Te Ura, te Ura,/Vraponi, o burra, kemi të shprehur melodinë brenda vargut, si përsëritje e frazës -Te Ura, si dhe bashkëtingëllimën midis dy vargjeve, nga prania e rrokjes –ra, në të dy vargjet. Në vargun e parë të poezisë Shën Pjetrri në Mangall: Fryn’ e çfryn veriu, melodika tingullore dhe ritmike përftohet nëpërmjet antinomisë –fryn dhe –çfyn, si dhe të përsëritjes së rrokjes –ry. Po ashtu, në vargun e parë të poezisë Marshi i Barabbajt: Allalla, o rezil e katil, allalla, ku ritmika melodike fitohet nga përsëritja e fjalës –allalla, dhe prania e gërmave –ll (4 herë), – l (2 herë). Kurse vargu: O i çgryer, i zhyer, i vyer për hu, tashmë e përçon gjendjen tingullore përmes aliteracionit, njëherit e paraprirë edhe nga pasthirrma. Në vargun e poezisë Syrgjyn-vdekur: Syrgjyn-gjallë e syrgjyn-vdekur, kemi të përftuar melodinë ritmike, brenda vargut, kryesisht nga përsëritja e fjalës –syrgjyn, me të gjithë tingujt përbërës. Teksti i poezisë Shpell’ e Dragobisë, është ilustrimi më i qartë i ritmikës melodike, që bart materia poetike, por që fiton peshë të pazakontë në vargjet: Dif dragonj i Dragobisë, ku aliteracioni e shqipton qartazi ritmikën melodike, të një mesazhi kushtrues/luftarak. Po ashtu, në vargun e parë të poezisë thelbësisht melodike: Rent, or Maratonomak: Rent, or rent, rent e u thuaj. , kemi të shpallur melodinë ritmike, brenda njësisë së një vargu, që plasohet nga përsëritja e fjalës –rent. Po te kjo poezi, ndeshim në ligjërimin e pazakontë: Gryka si gjyryk të çfryn, që e shqipton hapur dhe me vrundullimë, melodinë ritmike, me anë të përsëritjes së rrokjes –ry (3 herë), si dhe të tingullit –y (4 herë), që duket se përftojnë aliteracionin unik të poetikës noliane.

IV – Gjurmë të poetikës autoriale

Poezia e F. Nolit, e përmbledhur në librin Album, të përcjellur nga M. Kuteli me titullin Mall e brengë, në udhëtimin e gjatë për te lexuesi, ka dëshmuar ndikimin e vetë, që para së gjithash lidhet me endjen e një poetike vetjake, e një shenje të mëvetësishme autoriale, e cila gjendet brenda vargjeve të librit, si dhe në hapësirën e komunikimit me lexuesin. Në mes gjurmëve të poetikës noliane, do të veçoja:

Së pari: Komunikimi i hapur parak dhe, pa ekuivok, që gjendet në shtypin e kohës, kryekëput si një reagim i atypëratyshëm, në lidhje me ndodhitë për atdheun dhe jetën personale. Duke qenë reagime të menjëhershme, pashmangshëm vargjet dhe poezitë e autorit, e përçojnë përvojën dhe shenjën personale. Kjo formë e hapur komunikimi, unike në kumte, e përcjellur në shtypin e kohës, në gazeta dhe revista, është tipike për Nolin, ndonëse si praktikë komunikimi qe bërë e zakonshme në letërsinë shqipe, sidomos të asaj kohe, si dhe dëshmon ndikimin e menjëhershëm të poezisë së autorit.

Së dyti: Në vitin 1943, prej përkujdesjes së Dhimitër Paskos, u mblodhën dhe u sistemuan, madje edhe u botuan prej tij, shoqëruar me një parathënie të zgjeruar, të analizës së plotë të thënies dhe art’thënies, të vlerave të shumta estetike, të poezisë së autorit, ku përvijohen tiparet ma qenësore të shkrimit poetik nolian, në shumicën e treguesve shkrimor. Me botimin e vëllimit poetik Mall dhe brengë, tanimë krijohen mundësitë për të rrokur përmasat e poetit, pasi që zbuluar poezia e tij, botuar në shtypin e kohës, e veçmas të laryshisë poetike, që bart substanca letrare.

Së treti: Thelbi poetik personal, në të dyja gjendjet letrare, pra e komunikimit me poezi të veçanta në shtypin e kohës, por edhe me anë të librit Mall dhe brengë, ndërkaq ka mundësuar ngjizjen e një poezie, ku mesazhi dhe forma shprehëse, janë derdhur në një ekulibër unik, jo fort të zakontë në poezinë shqipe. Madje, nga rileximi i poezive, në distancë kohore, të vargjeve të larmisë, të leksikut të pasur, që përdoret gjerësisht, kam bindjen se Noli, varësisht poezive të kësaj përmbledhjeje, është edhe poet i formës, sepse në secilën poezi, zbulohet shkalla më e lartë e përkujdesjes për ta përcjellur te lexuesi, me një shkathtësi shprehëse, shpesh shpërthyese, sikur në një shpërthim vullkani.

Së katërti: Libri poetik Mall dhe brengë, për shkak të pranisë së plotë të vargëzimit me vargje të matura: tetë, dhjetë, trembëdhjetë, pesë, gjashtë, shtatërrokëshit, si dhe të mbizotërimit të strofës katërshe, kuaternës, të bind së është poet i vargjeve të matura, ndonëse tepër të nginjura me melodikë ritmike. Megjithatë, duke mbetur në natyrën e vargjeve të matura, në vjershërimin e Nolit, ndërkaq ndeshen disa nuanca, me gjasë disa pika këputje (ndërprerje, përthyerje), që kanë të bëjnë vetëm me artikulimin e melodisë ritmike dhe jo me thyerjen e vargut, një situatë tipike e poetikës së vargëzimit të lirë, të ndryshme nga poetët e mëparshëm, ku mbizotëron vjershërimi i matur, pa asnjë nuancë tjetër:

– Pika e këputjes në fillim, pra theksimi melodik ritmik, siç ngjet te poezia Thomnsoni dhe Kulçedra: Te Ura, te Ura,/Vraponi, o burra, të cilat realizohen me vargun gjashtërrokësh, por edhe të përsëritjes së rrokjes –ra, katër here në të dy vargjet, për të vijuar shkrimin e poezisë me katër vargje të tjera, me trembëdhjetërrokësh.

– Pika e këputjes (ndërprerja, përthyerja), gjithnjë e vendosur në fund të strofës, që madje është më e përhapur në poezishkrimin e autorit, ndërkaq mundëson shprehjen e poezisë tingullore dhe ritmike. Kështu në vargjet e poezisë Jepni për Nënën, pika e këputjes (ndërprerja, përthyerja), vjen në dyvargëshin: Mbahu, Nëno, mos ki frikë/Se ke djemtë n’Amerikë. , që pason më gjashtë vargjet fillimtare, ndonëse të dyja pjesët janë shkruar me tetërrokësh. Në poezinë tjetër, Mosiu në Mal, pika e këputjes, bie pas tre vargjeve, sendërtuar me dhjetërrokësh, kurse vargu i fundit, përcillet me pesërrokësh. Kurse poezia Shën Pjetri në mangall, e ka të vendosur pikën e këputjes, fill pas tre vargjesh me pesërrokësh, e pas tyre kemi vargun me katër rrokësh. Në vargjet e poezisë Sofokliu, pika e këputjes, vjen fill pas trevargëshit me tetërrokësh trokaik, dhe përcillet me vargun me pesë rrokje.

Së pesti: Poet i melodikës ritmike, që madje shpesh herë arrin gjer në shkallën e kushtrimit nxitës/luftarak. Poezia melodike, tipike ritmike, në hapësirën tekstologjike, thuret brenda një vargu, një strofe dhe përgjithësisht, ngjyros poezinë e vëllimit Album. Melodia ritmike përftohet edhe nga përdorimi i gjerë i apostrofit, shkallëzimit, enumeracionit, metaforës dhe satirës, mjete kryesore stilistike, që e mundësojnë artikulimin tingullor dhe ritmik, si dhe nga pikat e këputjes, në fillim apo në fund të vargjeve.

V – Atmosfera poetike e kohës së shfaqjes së Nolit si poet

Dalja e poezive të para të Nolit, në shtypin e kohës, në pjesën e parë të shekullit të njëzet, që shpesh herë nga dija letrare emërtohet edhe si “shekulli i artë”, më të drejtën e përveçimit të vlerave estetike, që barten në hapësirën tekstologjike, i lëvrimit të letërsisë shqipe, ngjet në një atmosferë poetike të larmishme:

– Vijonin të shkruanin ende, mjeshtra të shkrimit të poezisë, si: N. Mjedja, A. Z. Çajupi, A. Stavri Drenova (Asdreni, që madje futi në poezinë shqipe formalizmin), Z. Skiroi, Gj. Fishta, F. Shiroka etj. , si një zgjatim i rrokshëm i poezisë me natyrë romantike, pavarësisht ndryshimeve të pranishme në mes tyre, që plazmohej me vjershërimin e metrikës së matur.

– Në këtë periudhë, në skenën e letrave shqipe, shfaqen dy poet, nga më të veçantit në letrat shqipe, gjithkohor dhe gjithhapësinor, nga njëra ana “poeti qiellor”, Lasgush Poradeci, dhe në anën tjetër “poeti i ferrit”, që shqipton dhe formëson poetikën e vargut të lirë, Millosh Gjergj Nikolla, (Migjeni), të cilët me poetikën e shqiptaur në vargjet e tyre, shënojnë maja të lavrimit të poezisë.

– Në këtë klimë të pasur të ligjërimit të poezisë, të laryshisë së rrokshme, në gjuhën shqipe, të toneve dhe ngjyresave të ndezura, futet Noli, me poezinë e mirëfilltë personale, si reagime të atypëratyshme, pa hyrë në garën e mëtimit për tu shpallur poet. Por, ndërkaq poezia e këtillë, pati forcën e hapur ndikuese te lexuesi, të kumtimeve të forta të aspekteve personale, si dhe të problematikave të kohës, sidomos të lamive politike dhe shoqërore, duke sjellë kështu një model shkrimi unik, në letrat shqipe. Botimi i librit Mall dhe brengë, prej M. Kutelit, krijon fytyrën e plotë të poezisë dhe të poetit, krejt të veçantë, që lindet në gjirin e letërsisë shqipe, në një atmosferë të ngjeshur me përvoja të pasura dhe përplot laryshi të shkrimit poetik.

Literatura

1 – Noli, Th. S: Albumi/Mall e brengë, SH. B Naim Frashëri, Tiranë 1998.

2 – Bloom, Harold: Si dhe përse të lexojmë, Botimet DUDAJ, Tiranë 2008.

3 – Ceneth, Klark: Qytetërimi, Shtëpia e librit, Tiranë 2001.

4 – Nietzsche, Friedrich: Lindja e tragjedisë, SH. B UEGEN, Tiranë 2001.

5 – Kuteli, Mitrush: Parathënia e librit Mall e brengë, (botuar për herë të parë në vitin 1943), e ribotuar në vitin 1998.

Prof. dr. Begzad BALIU/

Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore. Përgatiti Prof. dr. Isak Shema. Redaksia: Prof. dr. Isak Shema, Prof. dr. Bahtijar Kryeziu, Prof. dr. Begzad Baliu). Botoi: “Artini”, Prishtinë, 2024, f. 392.

Vëllimi i Profesor Isak Shemës për Profesor Idriz Ajetin është i pazakonshëm për historinë e përgatitjes dhe për mënyrën se si është përgatitur. Ajo ka filluar në rrethana mjaft të vështira, si një iniciativë individuale e kolegjiale për mbajtjen e një tryeze në vendlindjen e Profesor Ajetit, të cilës i ka prirë Profesor Isak Shema. Tryeza qe mbajtur pastaj si një tribunë popullore, në të cilën në njërën anë patën marrë pjesë vetëm një numër simbolik i studiuesve e në anën tjetër një numër shumë i madh i qytetarëve të Medvegjës dhe Luginës së Preshevës.

Pas mbledhjes së kumtesave vëllimi i tyre ishte mjaft modest, por Profesori nuk mund të linte iniciativën “në gjysmë të rrugës”, prandaj vendosi që ta përplotësonte atë kohë pas kohe, në mënyrën e tij dhe me ndihmën e miqve të tij e të Profesor Ajetit. Më takoi edhe mua ta ndihmojë në këtë rrugëtim: me studime, me dokumente, me të dhëna të reja nga Arkivi i Profesor Ajetit, me dorëshkrime të reja etj., deri aty se kjo vepër të mos ishte thjesht një vëllim modest i një tryeze po një trashëgimi e pasur e Profesorit dhe për Profesorin. I takoi edhe Profesor Bahtijar Kryeziut që të përzgjedhtë tekste përfaqësuese të Profesor Ajetit për një kapitull më vete.

Vëllimi i Profesor Isak Shemës, Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore, përbëhet nga gjashtë pjesë, secila me specifikat, të cilat më parë se sa ta dallojnë, në të vërtetë e pasurojnë tërësinë e personalitetit të tij, të veprës së tij dhe të kohës së tij.

Pas një Parathënieje, që më parë se një tekst i autori është një shkrirje e tekstit të Profesor Shemës me një fjalim të Profesor Ajetit, mbajtur në 100-vjetorin e lindjes (2017) në ASHAK, për të vazhduar me kumtesat e lexuara në Konferencën shkencore Akademik Idriz Ajeti (100-vjetori i lindjes), Medvegjë, 7 nëntor 2017.

Kumtesave ju prinë Fjala përshëndetëse e Kryetarit të këshillit organizues Xhemaludin Salihut, për të vazhduar me kumtesën e Profesor Isak Shemës, mbi veprimtarinë arsimore, kulturore dhe shkencore të Akademik Idriz Ajetit, si dhe me një tekst posaçërisht të veçantë mbi kontributin shkencor të Profesor Ajetit në kongreset e Asociacionit Ndërkombëtar të Studimeve të Evropës Jug-Lindore. Teksti shumëplanësh i Profesor Shemës për ndihmesat e Profesor Ajetit në fushë të shkencës, arsimit e kulturës përmbyllet me një studim përfaqësues në dijen e Profesor Ajetit mbi marrëdhëniet gjuhësore sllavo-shqiptare, të dhënat për programet e këtyre kongreseve, dokumentet, materialet shoqëruese, dorëshkrimet dhe madje fotografitë.

Kumtesa e dytë është ajo e Begzad Baliut, e cila merret me kontributin e Profesor Ajetit në fushë të onomastikës. Fjala është për një sintezë në fushë të onomastikës në të cilin ndihmesa e Profesor Ajetit në këtë fushë është parë në rrafshin diakronik përkatësisht në boshtin vertikal: antikiteti, mesjeta dhe koha e re. Në vazhdim është botuar kumtesa e Prof. dr. Berton Sylejmanit, e cila sjell të dhëna shteruese për botimet shkencore të Profesor Ajetit në shtypin ditor, shkencor dhe konferencat e organizuara në Shkup e institucionet e atjeshme.

Ndihmesës së Profesor Ajetit i kthehet edhe njëherë Prof. dr. Bahtijar Kryeziu. Njohës i thellë i onomastikës, Profesor Bahtijar Kryeziu ka sjellë një korpus shterues të gjithë punës së Profesor Ajetit, ka bërë sintezën e tyre, i ka analizuar ato në kontekstin e dijes së kohës në studimet shqiptare dhe rajonale dhe ka përmbledhur rezultatet e tyre jo vetëm në kontekst të punës së Profesor Ajetit po edhe dijes së përgjithshme albanologjike dhe madje ballkanologjike.

Prof. dr. Naile Mala-Imami, e ka sjellë kërkimin e saj në njërën prej fushave themelore të dijes së Profesor Ajetit. Fjala është për ndihmesën e tij në fushë të dialektologjisë, për të cilën Profesor Ajeti është konsideruar edhe bardi i saj, jo vetëm në kontekstin historik e diakronik po edhe sociolinguistik e etnolinguistik. Prof. Imami, njohëse e thellë jo vetëm e gjuhësisë shqiptare po edhe asaj serbe ka mundur të bëjë edhe krahasime të panjohura në këtë drejtim, kryesisht në kontekst të kërkimeve të Profesor Ajetit dhe analizave të tij.

Serinë e sintezave të Profesor Ajetit në fushë të gjuhësisë dhe dijeve të saj, parë edhe në kontekst të gjuhëve fqinje, ballkanistikës e gjuhësisë së përgjithshme e përmbyll studimi i dr. Faton Krasniqit mbi ndihmesën e Prof. Ajetit në fushë të albanologjisë, si një pasardhës i atij trungu shekullor që është krijuar edhe në përmasat evropiane të gjuhësisë edhe në raport me zhvillimet e brendshme të kësaj dijeje. Po në këtë rrjedhë mund të thuhet qëndron edhe një tekst tjetër i kësaj natyre, ai i Fatlum Hetemit për ndihmesën e Profesor Ajetit në fushë të arsimit, parë në kontekst të kujtimeve dhe vlerësimeve të bashkëkohësve.

Tekstet e kësaj tryeze i përmbyllin artikujt e Rrahman Hysenit, Rexhep Abazit, Gani Krasniqit dhe Dalip Greces. I pari portretin e Profesor Ajetit e vështron në kontekstin e burrave të mëdhenj të kombit, i dyti në kontekst të ditëlindjes shekullore të tij, i treti në raport me simbolin e gjuhës letrare dhe i fundit, me një shënim rasti në gazetën “Dielli” për organizimin e kësaj tryeze. Megjithëse në pamje të parë ata janë artikuj përgjithësies, mund të thuhet se vlerësimi i tyre dhe nderimi për Profesor Ajetin është nderim për personalitetin, që gjuhën shqipe e ka bërë monument të kombit.

Në pjesën e dytë të këtij vëllimi janë botuar gjashtë studime të Profesor Idriz Ajetit, të cilat mund të thuhet se përfaqësojnë gjashtë shtylla të lëvrimit dhe dijes së tij në fushë të albanologjisë. Profesor Idriz Ajeti ka botuar shumë studime me karakter biografik për ndihmesën e albanologëve, ballkanologëve e evropanistëve, ndërsa këtu është përfshirë kryeartikulli i tij për më të madhin linguist të shqipes, Profesor Eqrem Çabejin; Profesor Ajeti ka hulumtuar si projekt të parë të tij për disertacionin e doktoratës “Të folmen e arbneshëve të Zarës”, ndërsa kjo ishte edhe monografia e tij re parë, prandaj është botuar një nga kapitujt më të veçantë të tij mbi prejardhjen e arbneshëve të Zarës dhe lidhjet e tyre me truallin e lashtë; Profesor Ajeti ka shkruar një jetë të tërë për raportet ndërmjet shqipes dhe gjuhëve fqinje sidomos për periudhën mesjetare sa e bën atë bardin e këtyre studime në hapësirën ballkanike për dy arse: e para, sepse ia ktheu shumë fjalë e toponime shqipes, të cilat më parë konsideroheshin sllave dhe e dyta, sepse identifikoi shumë fjalë, toponime e antroponime të shqipes në gjuhët fqinje, sidomos te sllavët e jugut, hapësirën mesjetare të Malit të Zi, Bosnjës dhe Kroacisë. Në këtë rrjedhë, në këtë vëllim është botuar një studim përfaqësues i kësaj natyre “Shqipja dhe gjuhët fqinje”.

Në jetën shkencore të një krijuesi shpesh identifikohen studime për thellësinë e studimit të tyre dhe studime për përmasën e ndikimit të tyre në shoqëri. I pari, identifikohet për peshën dhe jetëgjatësinë e tyre, ndërsa i dyti për diskursin e komunikimit dhe ndikimin në shoqëri. E tillë është edhe vepra shkencore e intelektuale e Idriz Ajetit. Nëse studimet e tij në fushë të dialektologjisë karakterizohen për veçantinë dhe thellësinë e studimeve në rrafshin diakronik dhe janë shkruar disa monografi, studimet në fushë të shqipes standarde dhe historisë së gjuhës janë vetëm disa sinteza dhe artikuj përgjithësues, por ndikimi i tyre në jetën politike dhe kulturore është posaçërisht i madh. Një artikulli i kësaj natyre është kumtesa e lexuar në Beograd me titull “Origjina ilire e gjuhës shqipe”(1982) e cila pati nxitur diskutime dhe polemika të gjëra në shtypin serb, duke përfshirë këtu edhe kërcënimet e individëve dhe grupeve të caktuara.

Në jetën kombëtare të popullit shqiptar, Profesor Idriz Ajeti ka dhënë shumë kontribute nga fusha e arsimit, kulturës, shkencës dhe gjuhësisë në veçanti, por nëse kjo vlerë i vendoset në kontekst të ngritjes nacionale të popullit shqiptar, atëherë ndihmesa e tij në fushë të standardizimit të shqipes, merr vlerësimin më të lartë. Kjo është edhe arsyeja pse në këtë korpus tekstesh, zë vend edhe trajtesa e lavdishme e botuar në prag të mbajtjes së Konsultës së Prishtinës me titull “Rruga e formimit të gjuhës letrare shqipe”.

Korpusi i studimeve të zgjedhura, në të vërtetë përfaqësuese të Profesor Idriz Ajetit, mbyllet me një trajtesë “Për ngritjen e kulturës së gjuhës”. Në tekstet mendore, shkencore, kulturore e intelektuale, kishte shumë aspekte, të cilat i lakmonin bashkëkohësit e tij, e ato janë fjalët, resemantizimi i fjalësit popullor, një traditë kjo e filluar që në vitet ’30 dhe e vazhduar edhe më vonë nga bardët e gjuhësisë shqiptare. Sikur e ka theksuar Adem Demaçi në veprën e tij “Dashuria e kuantike e Filanit”, Profesor Ajeti kishte një afri të pazakontë me tekstet e Ernest Koliqit dhe sikur do ta provoj edhe unë një ditë, Profesor Ajeti ka vjelë gjatë dhe shumë nga tekstet letrare e eseistike të Koliqit në revistën autoritative të kohës “Shenjzat”. Një anë tjetër posaçërisht e veçantë e kulturës letrare të Profesor Ajetit ishte kultura e shkrimit, për të cilën ka madje shumë anekdota.

Në pjesën e tretë janë botuar një cikël studimesh të viteve të fundit për Profesor Idriz Ajetin. Ato hapen me një sintezë tipike të Profesor Besim Bokshit për të folmen e arbneshëvet të Zarës në monografinë e Profesor Ajetit; një studim të pazakonshëm të Profesor Xhevat Lloshit për etimologjitë e shqipes, mbështetur në leximet e veprës së Idriz Ajetit; studimin e Profesor Bardhyl Demirajt për “kosovarin që unifikoi shqipen standarde”; sprovën e Profesoreshës Shefkije Islamaj për Idriz Ajetin dhe arritjet më të mira të gjuhës shqipe të kohës së tij, për të cilat Profesor Ajeti ka dhënë ndihmesë të veçantë; sintezën e Prof. dr. Qemal Muratit për dimensionin akademik dhe njerëzor të Profesor Ajetit, parë në disa rrafshe të jetës dhe veprës së tij; studimin themeltar të Profesor Rami Memushajt për konceptet kombëtare dhe shkencore të Profesor Ajetit në planifikimin gjuhësor të shqipes në trojet shqiptare të ish-Jugosllavisë, me theks të veçantë periudhën 1945-1972; informacionin e zgjeruar për laurimin e Profesor Ajetit me Çmimin “Aleksandër Stipçeviq” në Kolegjin Iliria në Prishtinë; si dhe hulumtimin e dokumentuar të Begzad Baliut për tri ditëlindjet e Profesor Ajetit.

Në pjesën e katërt të këtij vëllimi janë përfshirë intervistat, bisedat dhe bibliografia e Profesor Ajetit. Për Profesor Ajetin janë botuar shumë vëllime të përzgjedhura tematike e shkencore, po një vëllim e një përmbledhje të tillë përmbajtjesore e tematike, si ky me intervista nuk e kishim, prandaj kjo pjesë e veprës prej rreth 100 faqesh përfaqëson një interes të veçantë autorësh e temash. Korpusit të teksteve të kësaj pjese i prinë intervista e parë e Profesor Ajetit dhënë gazetarit e kritikut Vehap Shita, për gazetën e Prishtinës “Rilindja”, vetëm pak ditë pas mbrojtjes së temës së doktoratës në Universitetin e Beogradit (1958). Më tej botohet një intervistë ekskluzive dhënë gazetarit të kulturës Sylë Osmanaj për të përditshmen “Rilindja” (2004), në të cilën gjerësisht janë analizuar shumë probleme të karakterit shkencor, metodologjik, gjuhësor, historik e kulturor të një periudhe prej rreth një shekulli. Më tej botohet si një referencë artikulli përkujtimor i Bexhet Hasanit për shkencëtarin erudit e faqendritur, për të vazhduar përsëri me një intervistë shumë të pasur, historike e aktualizuese, kritike e polemizuese, personale e institucionale, identifikuese e gjithëpërfshirëse, me gazetarin Smajl Smaka për gazetën “Telegraf”, të vitit 2011.

Ndoshta intervista me portalin “Presheva jonë” nuk do ta kishte përmasën që ka sikur Profesor Ajeti, në një moshë shumë të shtyre, për herë të parë të mos fliste për tema krejtësisht politike, për tema ditore me të cilat merreshin pothuajse të gjithë: politikanët, shkencëtarët, intelektualët, gazetarët e qytetarët. Në këtë intervistë ai flet për trashëgiminë historike e për gjendjen aktuale në Medvegjë e Luginë të Preshevës. Atë e ka mbarështruar në tri pjesë: biografia kronologjike e jetës dhe veprës së tij, ndihmesën e tij shkencore, si dhe pikëpamjet e tij për gjendjen aktuale në Luginën e Preshevës. Po në këtë rrjedhë botohet edhe një tekst me karakter informativ mbi shënimin e 100-vjetorit të lindjes së Idriz Ajetit në Shqipëri përgatitur nga Dalip Greca në gazetën “Dielli” të Amerikës.

Në serinë e bisedave me Profesor Ajetin botohet një intervistë e dokumentuar shkencore e Begzad Baliut me theks të veçantë kujtimet e tij me Profesor Çabejin, shënimi i Sevdail Hysenit për Konferencën shkencore në Medvegjë kushtuar Profesor Ajetit, një bisedë e përzemërt e Profesor Isak Shemës me Profesor Ajetin, një tekst i Jonuz Fetahut për një vizitë të shoqatës humanitare “Medvegja” në familjen e Profesor Ajetit etj., prej të cilave sigurisht krijohet një pamje mjaft e plotë për jetën dhe veprën e tij, për kujtimet e tij, për rrethet shkencore në të cilat ka jetuar, për miqtë me të cilët ka komunikuar, për literaturën që ka konsultuar, për vlerat kulturore, arsimore e shkencore që ka krijuar etj.

Vëllimi Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore, përmbyllet me një bibliografi shteruese e përshkruese, më të plotën, të botuar ndonjëherë, për veprën intelektuale, mendore e shkencore të Profesor Idriz Ajetin, në rreth 50 faqe. Ndërsa më tej një bibliografi po kaq e veçantë dhe e plotë e Profesor Isak Shemës.

Botimi i këtij vëllimi më parë se sa një projekt besoj lexuesit dhe njohësit e raporteve ndërmjet Profesor Ajetit dhe Profesor Isak Shemës janë të veçanta, për të theksuar gjithashtu se të veçanta ishin edhe raportet e Profesor Ajetit me anëtarët e redaksisë së librit Profesor Bahtijar Kryeziun dhe Begzad Baliun.

E para, Profesor Ajeti dhe Shema ishin profesorë universitarë dhe miq të një periudhe para themelimit të Universitetit të Prishtinë; për më shumë se një gjysmë shekulli ata ishin bardët më tipik të zhvillimit të gjuhës dhe letërsisë në veçanti dhe arsimit shqip në Kosovë, në përgjithësi; ata mbështetën njëri-tjetrin shumë gjatë kalimit të kapërcyellit të madh historik nga periudha dogmatizmit rankoviqist në periudhën e autonomisë së viteve ’70; ata ishin miq dhe të mbështetur në njëri-tjetrin edhe në ditët e vështira të diferencimit politik pas demonstratave të vitit 1981; ata ishin miq dhe konsultuan njëri-tjetrin në betejën e madhe të mbrojtjes së teksteve shkollore në gjuhën shqipe nga përpjekja e Beogradit për t’i pastruar ato nga shkrimtarët më të mirë të letërsisë shqipe dhe jugosllavizimin e tyre me shkrimtarë serbë, maqrdonas, sllovenë, malazezë, boshnjakë etj.; megjithëse Profesor Ajeti shkoi në pension të merituar, Profesor Shema kurrë nuk pushoi së prituri në Fakultetin Filologjik e së përcjelli deri në prag të Fakultetit, deri te taksi, e madje deri në shtëpi, sa herë e sillte puna që Profesor Ajeti të kthente në Fakultet për arsye nga më të ndryshmet, e ato nuk ishin të rralla. A është e rastit prandaj pse përkushtimi i tij për realizimin e këtij projekti ishte posaçërisht i madh dhe veçanërisht i suksesshëm.

E dyta, sepse anëtari i dytë i redaksisë Profesor Bahtijar Kryeziu ishte student i tij, i diplomuar, i magjistruar në Prishtinës dhe i doktoruar në Tiranë nën mentorimin e tij, i propozuar për anëtar në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës me nënshkrimin dhe vlerësimin e tij; autor i dhjetëra studimeve për Profesor Ajetin e veprën e tij; bashkautor i një vëllimi me studime kushtuar Profesor Ajetit dhe i paraqitjes së tij në disa konferenca shkencore. A është e rastit që në këtë vëllim në përzgjedhjen e tij, janë përfshirë studime përfaqësuese, që dëshmojnë më së miri kulmet e arritjeve të Profesor Ajetit në gjuhësinë shqiptare.

E treta, autori i këtij teksti ishte student i Profesor Ajetit, i propozuari i tij për Anëtar të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, bashkëpunëtor i tij, mik shtëpie, trashëgimtar i arkivit dhe bibliotekës së tij personale dhe i autorizuar që të shkruaj biografinë jetësore dhe shkencore të tij. A është e rastit që në këtë vëllim janë përfshirë disa studime, bibliografia shteruese dhe disa dokumente, të cilat kanë mundur të gjenden vetëm në arkivin personal të Profesor Ajetit, tani pasuri e trashëguar e jona.

Irena Dragoti/

Letërsia, ndryshe nga shkencat ekzakte, nuk është fushë meritokratike ku talenti i pastër është garancia kryesore për sukses. Në të vërtetë, një shkrimtar mund të jetë gjeni i lindur, por pa mbështetje nga një mentor, një figurë e njohur e letërsisë, institucionet letrare apo politikat e sistemit dhe kohës ku atij i ra mosha të jetojë mund të mbetet edhe i panjohur, të mos botohet kurrë ndoshta apo të nënvlerësohet deri në demoralizim nga kritika e shtypi i kohës e rrjedhimisht edhe nga lexuesi. Nga ana tjetër, ndodh shpesh edhe e kundërta që një shkrimtar i patalentuar të promovohet nga qarqe të fuqishme letrare a politike dhe të marrë një famë e vëmendje të pajustifikuar. Pra roli i një mentori , kritiku apo institucioni letrar është thikë me dy presa për fatin e individëve që aspirojnë emrin shkrimtar dhe letërsisë në tërësi duke krijuar ose shkatërruar. Shumë kritikë letrarë dhe filozofë të kulturës, me qasjet e tyre mbi këtë çështje kanë dhënë analiza të faktuara për probabilitetin nëse një shkrimtar i talentuar të bëhet i njohur pa mbështetje.

E fillojmë me rolin e fuqishëm të një mentori në formësimin e një shkrimtari në letërsi…

Letërisa është ekosistem ku talenti i një autori shpeshherë nuk është i mjaftueshëm për të arritur suksesin. Harold Bloom, një nga kritikët më të njohur të shekullit XX, në veprën e tij “The Anxiety of Influence” (1973), argumenton se krijimtaria e një shkrimtari është e lidhur ngushtë me ndikimin që ai merr nga paraardhësit e tij. Sipas tij, një autor nuk mund të ekzistojë në izolim. Ai formohet nga dialogu me shkrimtarët e mëparshëm, nga mënyra se si i kundërvihet ose i ripërpunon ata. Në këtë kontekst, një mentor i fuqishëm jo vetëm që ndikon në stilin dhe zhvillimin e një shkrimtari të ri, por gjithashtu mund ta ndihmojë atë të depërtojë si i barabartë në skenën letrare.

Shembujt historikë e mbështesin këtë teori:

• Ezra Pound dhe James Joyce – Pound e ndihmoi Joyce-in të depërtonte në botën letrare duke e prezantuar me botues të njohur dhe duke promovuar punën e tij.

• T.S. Eliot dhe Geoffrey Faber – Faber, si botues, e mbështeti Eliot-in dhe e ndihmoi të bëhej një nga poetët më të rëndësishëm të shekullit XX.

Ekziston një probabilitet i madh që vepra e tyre të mos njihej gjerësisht, ose të ishte zbuluar pas vdekjes pa ndihmën e këtyre mentorëve. Por lind pyetja si mund të krijohet ky probabilitet pasi një shkrimtar i ri nuk mundet të tërheqë prej xhakete me pahir një mentor, kritik a shkrimtar të madh në interes të tij, kur të gjithë ne si krijues jemi dëshmitarë që përkundrejt shumë shkrimtarëve të mëdhenj nuk ke mundësinë e afrimit apo të leximit tënd prej tyre, kur shumë prej tyre për të zbuluar e ndihmuar një element të ri jo rrallëherë e kthejnë në biznes ku vlera e talentit është e papërfillshme përballë parave! Rëndom shohim që disa shkrimtarë të rinj me çmim famën përfundojnë duke ndërruar pozicionimin nga nxënës në argat pra përdoren nga mentorët e tyre si mjet për tju reklamuar vlerat e për të qenë “ masha” e tyre në çdo kohë në biznesin letrar. Do ndalesha sot në intervistën e një shkrimtari të njohur në një revistë letrare para pak muajsh ku ndër të tjera ai përmend emrat e dy autorëve për dy motive të ndryshme. Pak kohë më pas gjej po këta dy autorë me hapësirë letrare në të njëjtën revistë, gjë e pandodhur më parë për ta. Pra revista e mori të hipotekuar mendimin e shkrimtarit dhe nuk e peshoi vlerën e tyre reale duke i dhënë një suport të tillë që shumë shkrimtarë të talentuar nuk e kanë arritur prej vitesh. Ky është rasti kur pompohet një shkrimtar i ri nga një fjalë e vetme.

Tjetër faktor vendimtar për suksesin e një shkrimtari është mënyra se si e pritet vepra e tij nga kritikët dhe botuesit. Pierre Bourdieu, në librin e tij The Rules of Art (1996), argumenton se letërsia funksionon brenda një “fushe kulturore”, ku pushteti shpërndahet midis botuesve, kritikëve dhe institucioneve letrare.

Shumë shkrimtarë që u refuzuan fillimisht nga kritika , koha provoi vlerën e tyre si psh Marcel Proust. – Kur Proust i dërgoi dorëshkrimin e “Në kërkim të kohës së humbur” botuesit André Gide, ai e refuzoi, duke e konsideruar vepër të pakuptimtë. Më vonë, Gide e pranoi gabimin dhe e quajti këtë refuzim “gabimin më të madh të karrierës së tij letrare”.

Apo Herman Melville – Moby-Dick u prit me indiferencë nga kritikët dhe dështoi komercialisht, duke e shtyrë Melville-in të largohej nga letërsia për dekada. Vepra e tij u vlerësua vetëm pas vdekjes së tij.

Në mes miqve të mi virtualë ndodhet një poete e cila në gjykimin tim është e talentuar por pa ndonjë strategji konkrete për artin e saj, me një prirje drejt poezisë së lirë e mungesës së kompromiseve me të “ mëdhenjtë” apo me grupimet a intitucionet ndaj prej kohësh e shoh të abandonuar ndërkohë që pa frikë e them se ka shumë Emily Dickinson brenda saj. Pyes vehten pse ndodh kjo kur duhet të ishte krenari e mbështetje vizuale e institucionale për të gjithë? A është kjo një vlerë e humbur për letërsinë shqip? Pse nuk mundet dikush që e do poezinë pa ekuivoke ti japë dorën jo për famën e saj të cilën me sa shoh nuk është duke e kërkuar por për letërsinë si pasuri. Mos vallë tremben nga konkurenca? Mos vallë mendojnë se drita e saj do ta futë në hije?

Pra ndodh të refuzohet dhe ana monetare nga një mentor për shkak të egos personale!

Dhe e kundërta ndodh kur në qarqet letrare promovohet mediokriteti letrar si vlerë. Roland Barthes, në esenë e tij “The Death of the Author “(1967), argumenton se lexuesi duhet të shkëputet nga figura e autorit dhe të fokusohet tek vepra. Megjithatë, në realitetin e botës letrare, figura e autorit dhe rrjetet e tij të ndikimit shpesh janë më të rëndësishme sesa cilësia e veprës. Disa shembuj realë kanë treguar se shkrimtarë të dobët janë promovuar për arsye ideologjike ose për shkak të lidhjeve të tyre me qarqe të fuqishme politike. Në epokat totalitare, njëjtë si vendi ynë për 50 vite shumë autorë që shkruanin sipas linjave të regjimit u bënë të famshëm, ndërsa shkrimtarët me talent të vërtetë u shtypën ose u censuruan dhe u burgosën a u pushkatuan. Në tregun modern të librave, shumë bestsellerë promovohen nga shtëpi botuese të mëdha për shkak të marketingut dhe jo për vlerën artistike të tyre.

Ky fenomen krijon një cikël ku letërsia e dobët merr vëmendje, ndërsa talentet e vërteta shpesh mbeten në hije.

Sa është probabiliteti që një krijues i talentuar të bëhet i njohur pa u mbështetur nga askush?- lind pyetja.

Nëse do shohim statistika e analiza realiste, probabiliteti që një shkrimtar i talentuar të bëhet i njohur pa mbështetje është shumë i ulët rreth 5% për shumë e shumë faktorë por unë po veçoj tre prej tyre.

1. Dominimi i institucioneve letrare – Kritika dhe botimet janë shpesh të mbyllura për emrat e rinj.

2. Tregu i librave – Botuesit shpesh zgjedhin autorë që sjellin fitim ekonomik me famën apo marketingun e tyre, jo domosdoshmërisht cilësi.

3. Mungesa e rrjeteve të promovimit – Një shkrimtar i panjohur e ka vështirë të depërtojë pa ndihmën e një mentori ose institucioni me ndikim. Askush nuk e lëshon vendin e parë, askush nuk “ngopet”me çka ka arritur duke e parë letërsinë si garë të vazhdueshme rreshtimi medaljesh, titujsh, shitjesh, lakimesh televizive.

. Siç thekson Harold Bloom, letërsia është një dialog mes autorëve dhe ndikimit të tyre. Për këtë arsye, përgjegjësia e kritikëve, botuesve dhe mentorëve është thelbësore për të ruajtur cilësinë e letërsisë dhe për të siguruar që talenti i vërtetë të mos mbetet në hije. Në letërsinë shqipe, ku sundoi diktatura komuniste për 50 vite dhe në letërsi përpos ndikimit të shkrimtarëve të njohur, letërsia është karakterizuar edhe nga ndikimi i ideologjive politike, duke çuar në kufizime të mëdha për ata që nuk u përshtatën me “lëndën ideologjike” të kohës , rrënim dhe shkatërrim të tyre duke i fshirë dhe përfundimisht nga kujtesa letrare. Edhe pas viteve 90 me nderrimin e sistemit duket se letërsia shqipe nuk i ka shpëtuar mentalitetit të idhujve ngritur nga propaganda politike, duket sikur dhe vet shkrimtarët e kësaj periudhe e kanë bindur veten se janë të pazëvendësueshëm se atë famë që zotërojnë e kanë veç nga talenti i tyre! Krahasimorja e larmisë dhe lirisë së botimeve jo pak lexuesve ua kanë lëkundur këto pozita. Ndërsa dikur lexonim me impomim çka na ofrohej sot lexojmë e krahasojmë. Ende vazhdon trumpetimi i orës së ndalur duke sjellë si argument anarshinë e letërsisë këto 33 vite! Aktivitetet e institucioneve letrare bëhen me ftesa nën rrogoz e në podiume sheh të njëjtat fytyra të 50 viteve! Në konkurset letrare sheh të marrin vendime njerëz që nuk kanë shkëlqyer kurrë në fushën e letrave! Kurse ata që u përndoqën, burgosën apo vranë ende nuk u ka ardhur koha për rehabilitim. Po njëjtë ndodh me autorët në emigrim të cilët bëhen të dukshëm nëse një atdhe tjetër i vlerëson apo i shtrin dorën. Pra një shkrimtar i ri e paska njëjtë vështirë sa një shkrimtar i persekutuar apo sa një shkrimtar në emigrim.

Pjetër Arbnori, një shkrimtar e një ish i burgosur politik shpesh ka theksuar se për shumë shkrimtarë të rinj, qasja e vështirë te botuesit dhe kritikët ka qenë një barrierë e pakalueshme. Shkrimtarët që janë “të papërkrahur” nga qarqet e fuqishme janë të detyruar të përballen me një treg të pasigurt me mungesë e bllokim rrugësh për t’u bërë të njohur. Në letërsi me pak fjalë sot në mungesë të atyre çka thamë më sipër ka mbetur veç kombinimi i talentit me shpirtin luftarak të shkrimtarit për të mbijetuar.

Shpesh dëgjoj të thonë që koha pluskon e nxjerr në sipërfaqe të vërtetën e vlerat , por kur kjo e vërtetë nuk ka dëshmi të gdhendura kur kjo e vërtetë nuk ka asnjë ofertë përtej virtualitetit për letërsinë e vendit të tij sot që është gjallë, çdo mbetet nesër veç ca kg letër e rrjete sociale.

Të “ ndërshkuarit” po i quaj këto kategori kanë nevojë për politika gjithëpërfshirëse, institucionale fillimisht e më pas ndërgjegjësore të njerëzve që e duan letërsinë me shpirt jo si përfitim moral e monetar.

Albert Vataj/

Jeronim De Rada do të ndërmendet në detyresën e gjeneratave si një personalitet që tejkaloi çdo përkufizim. Ai diti dhe mundi të jepej me mish dhe me shpirt të epërmeve virtyte, të shenjtave obligime. Gjithçka përmbledhtaz përbën aktin e tij si kontributor i atdhetarizmë është thelbësisht misioni i një shenjtori. Edhe pse ai nuk ishte i shuguruar si i tillë, kujtesa e vlerave dhe veprës që la trashëgim i ngritën atij një altar, një predikuese të shqiptarizmës, një gjunjëzore përtëritjesh shpirtërore. Ai luajti një rol dritonjës në historinë e letërsisë shqiptare. Ishte nistori i veprës letrare me frymë kombëtare. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët arbëreshë bashkëkohës ishte i madh. Tradita poetike e shkruar prej tij vijon të jetojë e përtërirë edhe në letërsinë e sotme arbëreshe. Jeronim De Rada ishte poeti i kumbimeve profetike brenda panteonit të letërsisë botërore, shqipkumtuesi i zëshëm i vlerave evropiane, dritëlëshuesi mbi terrin e kahershëm të kumteve shpirtërore të arbrit. Jeronim de Radës (Girolamo de Rada), poeti, publicisti, folkloristi, filologu dhe mësuesi, themeluesi i letërsisë dhe i kulturës arbëreshe u lind më 19 nëntor 1814 dhe vdiq më 28 shkurt 1903.

Jeronim De Rada“Mësues i Popullit” jetoi dhe kontribuoi kësisoj. Rrugëtimi i gjatë iveprimtarsë së tij të paepur pikënisi në vitin 1834, asokohe kur De Rada ndodhej në Napoli me studime. Më 1848, nxori të parën gazetë shqiptare, të titulluar “L’Albanese d’Italia”. Kjo gazetë u bë tribun i mendimit dhe pikëpamjeve të tij për ngjarjet e kohës. Dështimi i revolucionit më 1848, shënon një krisje të thellë në themelet e kësaj shtatoreje të idealeve të mëdha. Asokohe mbyll “L’Albanese d’Italia”. Me një barrë të rëndë zhgënjimi u tërhoq në fshatin e tij të lindjes, deri në fillim të viteve ‘60 të shek. XIX. Një erë e re për De Radën nis më 1861, periudhë kur ai shfaqet i përtërirë dhe me energji të mëdha, një zë jehues i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Pas traktatit “Parimet e estetikës” më 1861, ai rivjen me një vepër po kaq të zëshme, “Lashtësia e kombit shqiptar”, 1864 dhe “Rapsodi të një poeme arbëreshe” 1866, kumte të cilat luajtën një rol të rëndësishëm për propagandimin e çështjes kombëtare shqiptare. Hyri në korrespondencë me patriotët shqiptarë dhe me personalitetet kulturore evropiane, dashamirës të Shqipërisë dhe vlerave të saj të patëdyta. Ndoqi me interes të gjallë ngjarjet në Shqipëri. Pikë kulmore për rolin e këtij veprimtari atdhetar është përkrahja që ai i dha më 1878-ën Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, duke ngritur zërin fuqishëm kundër gjymtimit tokësor të Shqipërisë. Një ndihmesë të çmuar gjithashtu mëtoi për interesat e epërme të çështjes kombëtare nëpërmjet revistës “Flamuri Arbrit”, botuar prej tij në jetësimin ndërvitas, 1883-1885. Në “Testamentin politik” të 1902-it shprehu optimizmin për të ardhmen e Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tij ndaj politikës së Italisë ndaj atdheut të të parëve.

De Rada gjithashtu ka një kontribut të çmuar në fushën e studimeve gjuhësore. Gjurmët e tij janë të plazmuara fuqishëm në mendimin e kohës për prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, duke kumtuar dhe mbrojtur energjikisht zanafillën e lashtë të tyre. Jeronim De Rada është nga të parët studiues vendas të strukturës gramatikore të shqipes. Në të dyja veprat gramatikore që hartoi më 1870 dhe 1894 vuri në dukje aspekte të patheksuara më parë nga dijetarë shqiptarë dhe albanologë dhe dukuri gjuhësore të pastudiuara ose të panjohura deri asokohe. Në veprat e tij gjuhësore jepen të dhëna me interes për të folmet arbëreshe. Bëri përpjekje të vijueshme për një alfabet të përbashkët të shqipes që të jepte një sistem sa më të plotë dhe të përshtatshëm për shqipen me karaktere latine, të plotësuara me shenja diakritike. Në veprimtarinë gjuhësore të De Radës duhet përmendur edhe organizimi i dy kongreseve gjuhësore të shqipes, i pari 1895 në Koriliano Kalabro, i dyti 1897 në Lungro. Dha me vetëmohim mësimin e shqipes në Kolegjin arbëresh të Shën-Mitër Koronës për dhjetëvjeçarë të tërë, gjersa vdiq u shua për të mbetur një “Mësues i Popullit, një Rilindas i madh i çështjes Kombëtare Shqiptare.

Tekst te Jeronim De Rades te korigjuar me doren e tijMjaft e gjerë është edhe veprimtaria poetike e De Radës. Nisi të botojë që herët, por shkrimi që i solli famën si poet me talent të shquar është poema lirike-epike “Këngët e Milosaos” (1836), vepra e parë e letërsisë sonë me vlera të mëdha artistike. Në qendër të veprës është historia e një çifti të ri që bashkohet pas shumë pengesash. Autori nuk kufizohet me dënimin e paragjykimeve klasore që pengonin lumturinë e të rinjve; në vepër kumboi ideja e detyrës ndaj atdheut dhe e gatishmërisë për të luftuar për mbrojtjen e tij. Historia e dashurisë fatkeqe midis dy të rinjve nga rrethet aristokratike të Shqipërisë së shekullit XV është edhe në qendër të poemës “Serafina Topia”, mbi të cilën poeti punoi në vitet 1839-1843. I pakënaqur nga puna e tij, De Rada këtë subjekt e rimori në poemën “Pasqyra e një jete njerëzore” (1898) duke e zgjeruar dhe duke trajtuar në të një problematikë më aktuale për kohën, luftën kundër pushtuesit otoman. Vepra më e rëndësishme e De Radës është “Skënderbeu i pafan”, të cilën e mbajti në duar një kohë të gjatë (1837-1896). Në vepër janë shkrirë mjaft nga këngët dhe poemat që kishte botuar më parë. Aty u shpreh në mënyrë më të plotë dhe më të qartë patosi kombëtar që kishte frymëzuar veprën e De Radës. Ndonëse nuk ka njësi veprimi dhe vazhdimësi, poema jep një tablo të gjerë të Shqipërisë në shek. XV, të bëmat e lavdishme të popullit, dashurinë e tij të flaktë për jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e mahnitshme që shfaqi përballë sulmeve të egra të armiqve. Në qendër të veprës është konflikti midis shqiptarëve dhe osmanëve, dhënë me anë skenash ku paraqiten beteja të ashpra e të furishme, që shquhen nga ngjyresa e theksuar historike dhe imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar shfaqet në vepër si burrë shteti i shquar dhe trim i rrallë, që diti me mençurinë dhe me heroizmin e tij të ngrejë popullin e vet në luftë çlirimtare të pashoqe. Në karakteret e personazheve të tjera mishërohet heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve. “Skënderbeu i pafan” është kryevepra e De Radës dhe në të u dukën në mënyrë të qartë veçoritë kryesore të talentit të tij, si mjeshtër i tablove të gjera historike dhe i përshkrimit me zotësi të botës së brendshme të heronjve, të mendimeve e të ndjenjave më të thella e më të fshehta të njeriut. Si poet, sidomos në “Këngët e Milosaos”, De Rada u çmua lart edhe nga rrethet letrare evropiane.

At Zef ValentiniZef Valentini për Jeronim De Radën

“Te De Rada ia vlen të shënohet ai lloj fluturimi pindarik, tipikisht mistik, që e lidh lajmin e një mirësie të kryer jo me sensin e një mirësie personale, por të një vizioni të gjerë teologjik të gjithë-atësisë së Zotit.

Unë do të rrëfej gjithmonë veç për suksese të vërteta, edhe pse e di shumë mirë se i flas një gjenerate shumë kryeneçe, që ka për divizë shprehjen “Quid est veritas? (Ku është e vërteta?) të Ponc Pilatit

Megjithatë e vërteta është se ky njeri mistik duhet të ketë ndjerë e besuar të ketë për rilindjen e Shqipërisë një mision të atillë me atë që pat besuar të kishte Dantja për të gjithë italianët jubileun e vitit 1300. Ai s’u shpreh kurrë qartësisht në lidhje me këtë mision, ndoshta për arsye modestie, duke menduar të mos jetë i denjë për një gjë të tillë. Por, në vëllimin e periudhës së parë të ‘Autobiologjisë’ së tij, autori do të shkruajë: ‘Në vetvete, ngjarjet e jetës sime nuk kanë kurrfarë vlere për të tjerët, as kurrfarë vlerësimi prej tyre. Vlerësimi i takon lartësimit ‘të bërjes dhe pasjes’ së një gjuhe kombëtare, mbrojtëses së vërtetë të kombit shqiptar’. Ndoshta teologët nuk e kanë kaq të lehtë të pohojnë ekzistencën e misioneve profetike të poetëve, ashtu siç nuk janë të lehta të pohohen zbulesat e tyre të vërteta mistike e të mbinatyrshme, me pretendimin e drejtë për të mos i dhënë Zotit përgjegjësi që nuk janë të tijat”

Doreshkrim i Jeronim De RadesVepra dhe vlerat

Biografia e tij liston deri në 43 vepra, të gjitha të ndryshme nga njëra-tjera për nga gjinia, por tek të gjitha vetëm diçka kumbon njëlloj, patriotizmi i lartë, për t’i shfaqur kështu si “fragmente zemre”; ja pse me plot të drejtë rrëfehet se ai diti të shfrytëzojë edhe gramatikën e ftohtë të gjuhës, si fushë-betejë për të sfiduar armiqtë e Shqipërisë. Edhe atëherë kur për disa zakone a doke të caktuara kishte ide shumë të vagullta, De Rada nuk u interesua shumë të informohej; rregullohej e ambientohej lirisht në çdo fushë falë bindjes se vula e etnicitetit shqiptar ishte para së gjithash gjuha, religjioni antik i atdheut, kujtimet e Skënderbeut dhe ideali i rifitimit të pavarësisë, e, mbi të gjitha, rikthimi në qytetërimin e humbur. Pjesa tjetër mund të qe edhe e përafërt, ajo s’prishte punë.

Në thelb, që në rini De Rada shfaq mbresat e ekzistencës së një bote të vet poetike, përtej asaj të fituar nga leximet. Këngët popullore i afruan një fushë të re ku të mund ta jetonte këtë botë, e një gjuhë të re, më të freskët e më arkaike, për ta bërë atë më interesante.

E ai u krodh në të pa shumë shkujdesje, duke zbukuruar shumë prej motiveve të shkollës romantike, përtej atyre tassiane apo të këngëve tradicionale. Rezultati qe një përshtypje e thellë dhe e lumtur e lexuesve tashmë të mësuar me fantazinë e tassianëve dhe romantikëve, e që të shtyrë prej parimeve të kësaj rryme, prisnin me festë gjithçka që mund të tingëllonte si një epikë autentike popullore. “Megjithatë, nuk besoj, nënvizon Valentini, se një lexues shqiptar i epokës do të kish njohur, përtej gjuhës dhe frazeologjisë, shumë prej botës së tij në poetikën e autorit”. Nuk mund ta themi nëse De Rada ishte apo jo i ndërgjegjshëm për një gjë të tillë; e nëse qe, nuk mund të shtojmë nëse kjo ndërgjegjshmëri do ta kishte shmangur vallë nga mënyra e tij e të shkruarit (nisur nga bindja se, nëse do të donte, ai fare lehtë mund të shkruante edhe ndryshe). Ajo çka mund të themi me siguri është fakti se me poemat e tij ai s’ndihej kurrë plotësisht i kënaqur, pavarësisht se ish i ndërgjegjshëm se bëhej fjalë për diçka të madhe. Ja pse shumica prej tyre, edhe pse të ripunuara shpesh, mbetën për të në gjendjen e tentativave të pakënaqura asnjëherë.

Shtepia e Jeronim De Rades – Fundi i tij i trishtë

Jeronim De Rada, njëri prej përfaqësuesve kryesorë të elitës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, inspiruesi kryesor e autoritar i intelektualëve arbëreshë të kohës, kumtohet se u nda nga jeta trishtueshëm në një varfëri që “guxoi” ta persekutonte në vitet e tij të vështira të moshës së thyer. Mbamendet se atij i erdhi vdekja duke e gjetur të mbërthyer përbindshëm nga një skamje lemerisëse. Ai mbylli sytë si një virtuoz i mendimit dhe kontributit atdhetar, anipse nën hijen e mrrylët të asaj skamje që duket se ia afroi më shumë varrin shtratit ku tretej ai kurm i shterrun mishi, por zemërzjarr e pendëmprehtë.

Njerëzit që iu ndodhën më pranë ditën që iu “shua qiriu i jetës”, shtangën të habitur kur në xhepat e këtij intelektuali të spikatur, në vend të të hollave, u gjet vetëm një cironkë e tharë në tym. Një absurditet që mund të matet vetëm me vetveten, sepse me personalitete si De Rada mund të nderohet e krenohet çdo komb, në mos për patriotizmin e kulluar që ai shpalosi, së paku për majat e larta që arriti si poet, si gjuhëtar, si pedagog e jurist.