Nga Agim Xh. Dëshnica/

Ngjyrimet e vjeshtës shtriheshin në ultësira, ashtu si mjegullat e largëta zbardhnin përgjatë kreshtash e në maja malesh. 

Ishin kohë të turbullta me lajme të frikshme. Veriu i Shqipërisë, i dëgjuar në Europë për bukurinë e madhështinë e bjeshkëve, ngjante midis reve me një burg graniti, ku rapsodët u binin lahutave me këngë për Aga Ymerin e burgosur. Spaçi, Qafë Bari, Burreli, Bulqiza, Rubiku e kishin humbur historinë e hijeshinë e emrit.

Nëse rastisje të udhëtoje në ato vise me kamion, ulur pranë shoferit, të trazonte shqetësimi i fshehtë, kur ai të thoshte, pa e pyetur: 

– Kjo rruga nga e djathta të çon në minierën e Spaçit, ajo tjetra – në Qafë Bar. Minatorët janë të burgosur, njerëz me shkollë.

Ti e dëgjoje e s’kishe guxim t’i ktheje përgjigje. 

Kamioni merrte majtas e djathtas. Honet e ngrysur rrotulloheshin e lëviznin si porta të gurta. Nuk dukej askush. Duhej të hyje në atë ferr të padukshëm, për të mësuar seç ndodhte atje.

Astrit Drini, lindur në Tiranë, pasi mori diplomën për gjuhë – letërsi, u caktua mësues në një katund të thellë midis maleve të veriut. Shtëpia, shëtitjet në bulevard, biblioteka e ngrohtë, miqtë e shokët, tashti ishin larg, matanë maleve, tutje reve. Megjithatë, në shkollë ai ndihej mirë me nxënësit e vet, teksa e dëgjonin me vëmendje. Shpesh takohej edhe me burrat e atij vendi baritor, ku qielli i pakët dukej si çati e kaltër. Dëgjonte dhe mbante shënime për gjithçka me vlerë, fjalë të rralla, vargje nga këngët epike, gojëdhana e gjë e gjëza. Në mbrëmje, në dhomën e vogël ngjitur me shkollën, lexonte deri vonë detyrat e nxënësve dhe përgatitej për të nesërmen. Por shkruante edhe letra për nënën, sidomos, pasi i ati qe larguar nga jeta, si edhe për shokët, që të mos mendonin se i kishte harruar. Ose krijonte ndonjë poezi, apo tregim. Fshatarët, të lodhur në ato orë, flinin. 

Kaluan kështu disa vite. 

Një natë ai dëgjoi jashtë dritares zhurmën e një motori makine, pastaj hapa njerëzish e, më në fund, trokitje në derë. U ngrit dhe pa nga dritarja operativin e zonës në krye të tre policëve të armatosur. Ua hapi derën ngadalë. 

– Urdhëroni! – u tha. Por, oficeri ia priti qysh në prag: 

– Astrit Drini, në emër të popullit, je i arrestuar!

Me gazin e mbyllur të Degës, ndërmjet policësh të heshtur, ai udhëtoi në drejtim të panjohur. Makina, pasi eci me tronditje për disa orë nëpër udhën e ashpër malore, më tej vazhdoi më qetë. Mesa dukej, kishte dalë në asfalt. Diku frenoi. Astritin e nxorën të lidhur nga gazi, e pasi kaluan nëpër ca korridore të ndriçuar keq, e mbyllën te një qeli e errët. Ai e gdhiu natën herë fjetur e herë zgjuar. Vriste mendjen më kot. Çfarë kishte ndodhur!? Ç’paskësh bërë, vallë, që s’e dinte as vetë!? Përse e kishin përplasur aty si një vrasës!? 

Një natë e morën policë të tjerë dhe e çuan në zyrën e hetuesit. Ajo ishte me pajisje të zakonshme, me telefon, letra e makinë shkrimi. Hetuesi, me moshë mbi të tridhjetat, rrinte ulur dhe shënonte përgjigjet për emrin, mbiemrin… Papritur, Astritit iu duk sikur ai i hodhi në kokë ujë të ftohtë, kur i tha: 

– Kemi të dhëna se ti merresh me thashetheme kundër pushtetit! Se u lexon nxënësve e djemve të fshatit poezi të dyshimta. Por, nga burime të besueshme dimë edhe se ke menduar të arratisesh!

Astritin e hutuar sikur e përshkoi diçka si rrufe. 

– Ato që më thatë nuk qëndrojnë! – ia ktheu hetuesit. – Unë jam mësues. Fshati më nderon. Njerëzit e mi presin që unë të kthehem në Tiranë, pas një largimi kaq të gjatë.

Por pyetjet, britmat, fyerjet e kanosjet filluan e vazhduan radhas. Më në fund, Astritit iu desh të përballej edhe me shpifjet e dëshmitarëve të rremë. 

Makina e shkrimit nxinte letra me sajime për zyrtarët më të lartë, për gjykatësit e prokurorët. Pas torturave, që nuk zgjatën më pak se tetë muaj, i erdhi radha prokurorisë dhe gjykatës. Iu bë gjyq politik. 

Astriti, bir i një patrioti të dëgjuar, u dënua me burg për agitacion e propagandë, gjë që atij as që i kishte shkuar ndër mend kurrë ta bënte. 

+

Mirdita me hijeshitë e saj, me emërvende shqip, me male, pyje e livadhe, shkëlqente, kurse Spaçi i saj i kallte dridhmën gjithkujt. Ishte burg, kamp, katakomb me njerëz të gjallë. Fani, ditë e natë, rridhte e zhurmonte si Akeronti, lumi i ferrit. Qindra e qindra sy kërkonin në heshtje fajtorët pa faj. Atje, ku tërëçka qe e rrethuar nga gërxhe të ngrysur, kureshtja dhe hamendja bridhnin nëpër guvat e rrezikshme. Ai vend ishte një tokë e djegur, e ashpër, e gurtë. Brenda rrethimit me tela me gjemba jetonin skllevërit e shekullit, bijtë e kombit shqiptar, për faje të çuditshme, me dënime të pabesueshme për nga egërsia. Njëri kishte folur pak si tepër, tjetri pati shkruar poezi të dyshimta! Disa kishin dëgjuar në radio lajme të huaja, apo u mësonin të tjerëve frëngjisht e italisht. Dikush paskej menduar të kalonte i vetëm kufirin, për të kërkuar një jetë më të mirë. Miniera e Spaçit mund të krahasohej me një mal shtresash të pasura piriti, me bakër e ajër mbytës. Të burgosurit hynin në galeritë e nëndheshme me vagona, si “varka e Karontit“, që lundronte me shpirtra mëkatarësh, për në rrethet e ferrit. Ashtu si cerberët, policët në hyrje të tunelit kotrollonin me rreptësi të munduarit. I vetmi mik i të burgosurve ishte një qen me shpirt njeriu të mirë. Rrinte e luante me ta. Çdo mëngjes i përcillte deri te gryka e galerisë. Ulej atje dhe priste gjersa ktheheshin. Por, papritur, një ditë ai u gjend i vrarë, i goditur në kokë me kazmë a lopatë! 

Për ekzistencën e minierës-burg me emrin Spaç, askush nuk fliste. Askush nuk dinte seç bëhej atje. Misteri, si re e zezë, mbulonte gjithçka me heshtjen e harrimin. Edhe në Fjalorin Enciklopedik, miniera e Spaçit, mungonte. Përmendej shkarazi në zërin Spaç si fshat i vogël e me pak banorë. 

Jashtë burgjeve, njerëzit shkonin në punë dhe ktheheshin në shtëpi. Të rinjtë shëtisnin në bulevard. Disa hynin në kinema e teatër. Shumë vetë – në stadiume, me thirrje të fuqishme, shfrehnin dufin e mërzisë. Shkrimtarët e poetët merrnin çmime. Artistët këndonin e kërcenin në festivale. Shtypshkronjat ngrinin mure me libra lavdërimesh për regjimin. Për Spaçin-burg s’thuhej asnjë fjalë. Të vetmit që prishnin heshtjen, si përherë, në lartësitë e tokës mëmë, ishin shoferët e maleve.

Në pushimet e shkurtra Astriti shtrihej mbi mineral dhe e merrte gjumi menjëherë. Gjumë me ëndrra, me pamje që ndërroheshin shpejt. Nëna i sillte gotën me çaj të ngrohtë. Motrat lotonin për vëllanë e mirë. Ndonjëherë atij i bëhej sikur i ngjallej i ati, i afrohej e i jepte zemër: 

“Mbaju, bir!” 

Shokët të trishtuar i zgjatnin paketën e cigareve.

+ 

Në kamp Astriti u miqësua me një njeri të mirë, Naim Perlatin, i diplomuar për ekonomi në Budapest. Në universitetin hungarez ai njihej si djalë i zoti e bujar. Në prag provimesh drejtonte rrethe studentësh. Me t’u kthyer, u emërua në fakultetin ekonomik. Shquhej si pedagog me aftësi të rralla. Leksionet e kontabilitetit e të financës i jepte lirshëm pa letër para. Lënda bëhej edhe më tërheqëse për studentët, kur Naimi shtronte probleme ekonomike me disa variante. 

Një ditë, pas një pune të lodhshme si këshilltar në Ministrinë e Financave, i paraqiti ministrit një dosje me studime për zbutjen e vështirësive ekonomike. Pas pesë ditësh, e njoftuan të paraqitej në zyrën e ministrit, në prani të sekretarit të partisë, zevendësministrave dhe drejtorëve. Atje e mori fjalën i pari sekretari i partisë:

– Propozimet e tua mbajnë erë revizionizëm! – i tha Naimit. – Janë kundër vijës së partisë në ekonomi, pra armiqësore! 

Ndër të tjera, ai e quajti Naimin “rebel hungarez.” 

Nuk e lanë të fliste. Shfajësimet ishin të kota. Tani duhej vetëm të dëgjonte mendimet e shefave. Në fund të javës e arrestuan brenda në zyrë. U dënua me 15 vjet burg. 

Astritit, emri i tij Naim, i kujtonte poetin e madh të Shqipërisë. Kishte një natyrë të dashur, me sytë e qeshur e të çiltër. Kultura e gjithanshme ia ngrinte edhe më lart vlerat si njeri. Pëlqente letërsinë dhe artin. Përkthente lehtësisht vargje nga poetët hungarezë. Në kohën e pushimit ata të dy bisedonin me zë të ulët. Astriti e pyeste shpesh për Budën e Peshtin, Danubin e urat, për rrugën, ku shkrimtari i njohur Molnar krijoi romanin me famë “Çunat e rrugës Pal”, për vajzat hungareze dhe violinistët virtuozë ciganë. E pyeste për kompozitorin Frans List, për poetët Vëresh Marti e Shandër Petëf, për shumë shkrimtarë të lirisë. 

Kur ra fjala për Migjenin, Astriti tha:

– Si do të ndihej në këto kohë me poezitë e veta Migjeni, gjersa me to i pati rënë më qafë etërve katolikë? 

– Sigurisht, si shpirt i ndjeshëm, do të dëshpërohej për fatin e tyre. 

Astriti, pas lodhjes dërrmuese, ulur pranë Naimit, shpesh pëshpëriste vargjet e njohur të Dantes: 

“Nessun magior dolor che ricordarci i tempi felici ne la misseria.” Me këto fjalë të trishta të poetit fiorentin, qetësohej si nga një cigare me duhan sheldia të Shkodrës. Njëherë i tregoi Naimit papritur:

– Natën kam nisur të zgjohem nga një ankth i ri. Mendimi i arratisjes nuk më ndahet! 

Të dy, pas punës, rrinin ulur pranë e pranë, në diellin e pakët të atij fundi tetori. Nga malet, siç tregonte era e ftohtë, po afrohej dimri. 

Naimi e pa Astritin dhe buzëqeshi. 

– Është e pamundur ajo që thua! Shiko rrethimin, rojet me mitrolozë!

– Mendoj të arratisem në punë e sipër, kur ngarkohen kamionët.

– Shumë prej atyre që janë orvatur të arratisen, janë kapur, pa u larguar shumë. Ashtu ndodhi edhe me ata tre, që, duke gërmuar shtresat e mineralit, u gjendën padashur jashtë rrethimit. Po për nënën e motrat a ke menduar? 

U dëgjua çanga për apelin. Biseda e tyre u ndërpre. 

Gjatë vizitës mjekësore, mjeku i burgut shfaqi mendimin që Naimi dhe Astriti të punonin jashtë. Kaluan javë e muaj dhe ja, Astriti pa një kamion me targat e Tiranës. Shofer ishte Hamzai, një shok i rinisë, vëlla e shkuar vëllait. Ndërsa shikonte nivelin e ngarkesës dhe u binte gomave me shkelm, ai tha: 

– Nëna e motrat të puthin sytë! Shpresojnë të dalësh nga burgu para kohe!

Kur po hanin supën e zezë, ai i pëshpëriti Naimit:

– Nuk je më kot profesor i madh ti! Kam vendosur të mos mendoj më për asgjë.

 – Tani qetësohu! Merr e lexo libra e gazeta të kampit, siç bëj edhe unë! 

Dhe ja, pas mundimesh, Astritit i erdhi dita e lirimit. Para se të largohej, ai u takua me shumë vetë. Me Naimin u përqafua me lot në sy. 

– Mirupafshim! Nuk do të të harroj kurrë! Lirim të shpejtë!

Sapo doli, pa një kamion.

– Shofer, të lutem, merrmë deri në Milot! 

Tek Ura e Matit zbriti dhe shkoi në këmbë për në Mamuras, ku tani jetonin e punonin nëna e motrat. Tërë ditën të ngratat në arat e fermës me bel e shat! Në verë korrnin grurë, pastaj merreshin me mbledhjen e misrit e të perimeve. Kur po ktheheshin nga puna, u befasuan. E panë nga larg, tek priste jashtë. Të tria, të lumtura sa s’ka, nuk i mbanin dot lotët e gëzimit. Pas aq vuajtjesh, larg nga britmat e fyerjet, tani ai përqafonte njerëzit e tij të shtrenjtë. U kënaq nga bisedat plot gëzim e nga gjellët e shijshme. Pothuaj i pati harruar. Pyeti për gjithçka. Folën edhe për punën. 

Pas tri ditësh, Astriti u paraqit në seksionin e arsimit.

– Ju e dini, kam qenë mësues! – tha atje. – Mund të jap mësim në ndonjë nga shkollat e këtushme.

– Eshtë jashtë mundësive të mia! – ia ktheu shefi. – Të drejtat e tua për të shërbyer prapë si mësues duhet t’i kërkosh në Tiranë!

Dërgoi një letër në ministri. Pas një heshtjeje të gjatë, mbërriti përgjigja: 

“Çështjen tuaj e kemi në shqyrtim. Mund të gjejmë një vend pune në minierën e Martaneshit.” 

Pra, arsimi për të kishte marrë fund. I humbi shpresat. Pa e zgjatur, vendosi të punonte në argjinaturat e Thumanës. Tani pranë familjes, sado i internuar, ndihej i lirë e larg trishtimit. Mund të lexonte libra, madje edhe të shkruante. Papritur, nëna e lodhur u sëmurë rëndë dhe nuk jetoi më. U dëshpëruan të gjithë dhe derdhën lot. Pas një viti, motrat, njëra pas tjetrës, u martuan me djem të internuar. Astriti mbeti fill i vetëm. Papritur, prej një të liruari nga kampi i Spaçit, mori vesh se Naimi kishte ndërruar jetë nga një goditje në zemër. U hidhërua dhe qau si fëmijë,

Një ditë në zyrën e punës Astritit i thanë:

– Objektet mbaruan. Punëtorëve u kemi gjetur punë në vende të ndryshme. Ti do të shkosh në një nga minierat e kromit!

Në qetësinë e natës, sado që ai përpiqej t’i largonte mendimet e trishtuara, ishte e kotë. Mendimi i arratisjes iu zgjua me ankth sërish. Shkoi përsëri në zyrën e punës. 

– Më dërgoni në Bulqizë!

– Jo! Kemi porosi nga kryetari që të shkosh në minierën e Librazhdit!

Nuk kundërshtoi. Bëri gati plaçkat. Mori librat, letrat e fotografitë, që ishin mbajtur me aq kujdes nga e ëma, la qytezën dhe u nis për në Librazhd. Atje e caktuan të punonte në ngarkimin e kamionëve me materiale gjithfarësh. Dhe, veç kësaj, i bënë të ditur se nuk mund të largohej prej atje pa lejen e Degës së Punëve të Brendshme.

Kaloi një vit. Në klubin e minierës pa Hamzanë, i buzëqeshi dhe iu afrua. 

– Tani punoj këtu! – i tha.

– Eh! Ç’fat të mbrapshtë paske pasur! – psherëtiu miku i tij. 

Kaluan dy muaj të lodhshëm, në vapë e pluhur. Vjeshta, me ngjyrat e zbehta, erdhi përsëri. Kamioni i Hamzait u duk prapë pranë Astritit. E ky, ndërsa punonte, i foli shokut me zë të ulët: 

– Nuk mundem më! Jam i lodhur, sa s’ka ku të vejë!

– Ke të drejtë! 

– Shpesh vras mendjen për të ikur nga kjo jetë e rëndë. Rruga ime për shpëtim është vetëm arratisja.

– Po nga do t’ia mbash? Do ta kesh mjaft të vështirë t’ia arrish! Duhet shoshitur hollë ajo gjë! 

Pas një jave, Hamzai i tha:

– Më kanë caktuar edhe mua me disa shoferë, për të hequr hedhurinat e minierës. Nesër filloj. Ky është një rast i mirë për mua! 

– Të kuptoj! Tani edhe unë do të përpiqem të bëj diçka për ty!

Astriti sa nuk thirri nga gëzimi, teksa shtrëngonte spondet e karrocerisë të makinës së ngarkuar me mineral. 

Në mbarim të pesë ditëve, dëgjoi Hamzanë, tek i thoshte me gjysmë zëri: 

– Kur të jem në rrugën e fundit, sapo të bjerë muzgu, futu në vendin prapa meje, nga krahu i timonit, uli perdet dhe shtrihu te shtrati im! Rrugës bëj sikur po fle! 

Me t’u kthyer kamioni, Astriti i dha Hamzait çantën me sendet e veta dhe e nisi punën shpëtimtare me gjallëri si asnjëherë. Hodhi poshtë karrocerisë, sa me duar e sa me lopatë, dhera, gurë, dërrasa, teneqe, hekurishte të vjetra. Pluhuri mbytës mori përpjetë. Ishin pikërisht çastet, kur u fsheh në kabinë.

Skoda çeke, duke shfryrë, la pas pluhurin e dendur si re shtrëngate. Njerëzit bënë mënjanë, thirrën dhe e shanë shoferin. Pastaj zunë hundët dhe mbyllën gojën. Te peshorja shoferi mori fletëdaljen e zakonshme: “Mbeturina, ton 10”. Rrugës, duke e ngarë skodën shpejt, vërente i shqetësuar pasqyrën. Në drejtimin e kundërt u duk një Gaz – BÇ. Mandej, njëri pas tjetrit, kaluan me zhurmë tre kamionë pa ngarkesë. Hamzai i përshëndeti me fenerët e parë, duke e kthyer kokën pak majtas. Po errej. Nën hijen e një mali me pisha, skoda me motorin e ndezur u ndal.

– Dil shpejt dhe fshihu në ndonjë vend! – dëgjoi Astriti zërin e Hamzait. – Pastaj ngjitiu malit përpjetë! 

Dhe ai ashtu bëri. Pas ca, nuk e shihte më skodën. Ajo kishte humbur pas një ktheseje malore. Astritit tashmë i rrihte zemra me forcë. Ishte shtrirë njësh me shkurret në gjirin e pishave të larta e të dendura. Kaluan ndonja njëzetë minuta. Së lartmi pa, tek u duk në xhade, një skodë tjetër. E, sakaq, një shqarth i trembur rrëshqiti nëpër trungun e një druri dhe humbi nëpër degë, ndërsa një mëllenjë e vonuar i fluturoi mbi kokë. Të gjitha këto lëvizje e zhurma e bënin Astritin të tronditej. Priti sa u err mirë dhe eci në vijë të drejtë nëpër pyllin, që merrte përpjetë. I ndihmuar nga shkëlqimi i vagët yjor, ecte pa pushuar me sa i hanin këmbët. Pa vënë gjë në gojë e pa pirë një pikë ujë. Diku përplasi gjurin te një trung, më tej krahun. U shtri pak, sa t’i qetësoheshin dhimbjet. Por, shpejt u ngrit dhe nxitoi. Kur shkrepi drita, u bë rrafsh me tokën, nën shkurret e përskuqura, poshtë bredhave, përzjerë me pisha. Në atë gjendje, përgjonte me kujdes, merrte frymë me gojën mbyllur me shami të lagur dhe flinte disa çaste. Ishte një gjumë komitësh. Më së fundi, kur pa se ndodhej mbi një kreshtë, mori frymë i lehtësuar. Megjithëse shqetësimi nuk i qe ndarë, ashtu i fshehur e i shtrirë, vështronte qiellin dhe ndihej i lirë. Qetësi e thellë! Asnjë gjurmë kafshësh apo njerëzish! Ftohtë si në janar, ndonëse dëbora nuk kishte nisur të binte. Hapi çantën, piu ujë dhe hëngri pak bukë me djathë të bardhë e me ullinj. Nata ra sërish. Poshtë, aty – këtu, dritare shtëpish të shpërndara ndrinin si yje, por shpejt dritat ndër to u fikën. Tek – tuk ndonjë dritë shfaqej e shuhej ashtu siç këputeshin yjet në qiell. 

+ 

Qenia në mal nuk ishte befasuese për të. I kujtohej koha e luftës, kur tok me familjen pati jetuar dy vjet në një fshat mes maleve të Shpatit. Bashkohej atëherë me moshatarët, barinjtë e vegjël të dhive. I pëlqente të turrej pas dhisë së humbur në pyll me thirrjet “hajt, ca – ca!” Thellë në male, në shtëpinë e kryeplakut, i ati kishte strehuar një kapiten italian, që pati dezertuar nga lufta. Quhej Pepino Foresti. Sado e kërkuan milicët, nuk mundën ta kapnin. Me qylaf mbi kokë ai, me mustaqet varur mbi buzë, veshur me gunë e me shallvare, nuk dallohej aspak nga fshatarët e atyre anëve. I pari i shtëpisë e thërriste Ferit. Hera – herës, Astriti i vogël gëzohej, kur babai, tok me burra të tjerë të armatosur, kthehej në fshat pas shtegtimesh të gjata. 

Në mbarim të luftës familja e tij u kthye në Tiranë. Babanë e vunë të shërbente nja dy vjet në ushtri, në një qendër furnizmi. Atje ai mori në punë edhe kapitenin Pepino, si edhe disa ushtarë italianë, të cilët në vitin e fundit luftuan përkrah partizanëve shqiptarë. U gjeti edhe një dhomë, sa për të fjetur. Më pas, anijet e avionët e aleatëve vinin i merrnin robërit dhe i kthenin nëpër familjet e tyre. 

Një ditë kapiten Foresti e takoi të atin e Astritit i qeshur.

– Nësër nisem me avion për në Itali! – i tha. 

– Gëzohem shumë! Urime dhe udhë të mbarë! 

– Ju keni qenë për mua një engjëll shpëtimtar! Ju pres të vini ndonjëherë atje! 

Ai nxori nga çanta e i dha fotografinë e vet, tek ishte shënuar edhe adresa e shtëpisë. 

Astriti, pasi mbaroi filloren, vazhdoi shkollën e mesme, gjithnjë i shquar në mësime. Ai bënte mirë, sidomos, hartimet. Mësusesit ia vlerësonin shumë. Por atij i pëlqente të shkruante, veçanërisht për natyrën e bukur shqiptare, i nxitur nga mbresat e fshatit në Shpat. Njëherë, në pushimet e verës, mori pjesë në një marshim nxënësish drejt Jugut, që zgjati një muaj. Astritit i kujtohej rruga e lodhshme Tiranë – Berat. E kur e lanë pas Beratin dhe kaluan Qafën e Sinjës, në mbrëmje pushuan në kodrat e Ballshit. Për të mos u lagur nga vesa e mëngjesit, u shtrinë nën disa fiq degëgjerë. Ndërsa sodiste yjet lart, ai dëgjonte muzikë nga një altoparlant i largët. Por, gjatë atij udhëtimi në Jug, nga një mal në tjetrin, nxënësit flinin edhe nëpër kasolle dhish. Në ndonjë rast zinin vend buzë përrenjve të panjohur, tek, nën zhurmërimën e rrjedhës, i merrte gjumi lehtë. 

Vitin tjetër, pasi u shpërndanë dëftesat, maturantët i nisën me kamion për hapjen e një rruge në veri. Nga Miloti mbërritën në katundin e humbur Vablinë, mbi lumin Mat. Atje shihej tymi i oxhaqeve, por jo shtëpitë. As thirrje gjeli s’ndihej, as blegërimë bagëtish. Puna ishte e rëndë, ushqimi i keq e i pakët, fjetja përtokë, mbi degë drurësh, nën çadrat e grisura, faqe malit. Shumica e nxënësve vullnetarë u dobësuan. Disa edhe u sëmurën e i çuan me kuaj në Ulzë. Të gjithë qenë bërë sterrë të zinj, si afrikanë, megjithëse dielli në atë vend ndërmjet maleve shkëmborë, i shihte a s’i shihte katër orë në ditë, e pastaj humbte në hapësirë. Në mbarim të punës, që niste në tre të mëngjesit dhe mbaronte në tre pasdite, Astriti me shokët largoheshin nga çadrat. Gjenin vende me gëmusha dhe shtriheshin në bar deri sa ngrysej. Hapnin libra, si “Për bukën e gojës” të Gorkit, që nuk u lexua kurrë. 

Një ditë mbi kryet e tyre u shfaqën befas tri gra me furka, si tri shtojzovalle. Njëra prej tyre, ajo e mesit, pyeti:

– A me Zogjin e Parë jeni, or djelm ?

Djemtë u ngritën në këmbë dhe qeshën.

Astritit i kujtohej edhe shkolla e lartë, kur studentët merrnin pjesë në stërvitje e marshime të lodhshme ushtarake larg Tiranës. Ndërsa shkrepëtinte rrufeja, në shi e breshër, ata flinin nën kamionët e repartit, të mbuluar keq me fletë plastmasi. Në Kaptinën e Martaneshit, në një pllajë të rrethuar me pisha e ahe të lartë, ngritën çadrat. Edhe atje ai kishte vërejtur qartë yjet e qiellit mbi mal. Dukeshin sikur preknin majat e drurëve. Të nesërmen, si mbaroi stërvitja, u largua me dy shokë nga fushimi, për të parë vendin përqark. Dolën nga pylli dhe zbuluan një hapësirë të pafundme. Qafa, gryka e maja malesh humbisnin larg në mjegullnajën joshëse. Buzë një udhe kuajsh panë një barakë, ngritur me trungje e dërrasa. Te një tabelë e vjetër, që varej shtrembër, lexuan: “Grumbullim, shitblerje”. Hynë brenda. Një burrë i parruar e thatim mbështetur mbi banak, sa i pa tre ushtarët, drejtoi trupin. 

– Mirë se keni ardhë, hej burra! – u tha.

– Mirë se të gjejmë e t’u ngjatë! – ia ktheu Astriti. 

Të tre hodhën sytë rreth e rrotull, pastaj mbi shitësin. 

– A ke biskota, apo petulla? …

– Besa, kurgjo s’kom! – buzëqeshi shitësi. – Veç krypë për gjanë e gjallë! Ata të çitetit më konë qitë prej liste. 

Djemtë vështruan njëri – tjetrin e, pasi e nderuan si ushtarakë të vërtetë, dolën në heshtje.

Udhës hasën dy burra të dobët e të verdhë dyllë, me dy kuaj të ngarkuar me dru. Askush prej tyre nuk ua hodhi sytë. Tek largoheshin, u ngjanin hijeve. Vetëm natyra e bukur ishte treguar bujare me ta, me drurë, ujë e ajër të pastër. 

+ 

Astritin, nga një anë jeta e mundimshme, nga ana tjetër burgu e kampi, e kishin rregjur me vështirësi. Duke menduar, ai shqetësohej për gjithçka. Ç’bëhej në minierë? Me siguri, mungesa e tij kishte rënë në sy. Do t’u qenë sulur automjeteve nëpër xhade, duke kërkuar letër-njoftimet e udhëtarëve. Ndoshta do të kishin pyetur edhe shokun e tij. Kur kujtoi motrat, pati një therje në zemër. Kaloi në mendje gjithë rrugën që kishte lënë prapa, qelinë, kanosjet e çirrjet, hetuesit, burgun dhe minierën e frikshme. 

Herët në mëngjes, ajri qe i ftohtë, por i pastër e i qartë. Pasi largoi kujtimet, hapi hartën brenda shkurreve dhe u njoh me vendin ku do të kalonte, si dikur ushtar. Vendosi: “Duhet të dalë tek mali kundrejt me borë shekullore, aty – këtu mbuluar me shkurre. Kufiri kalon mbi të. Atje nuk ka postë kufitare, ndoshta as roje me qen kufiri. Por, mbase edhe mund të ketë, se do të jetë dhënë alarmi kudo. E, pra, duhet ta lë kalimin për natën vonë, kur asnjë frymë e gjallë nuk lëviz.” Po e ndiente veten si luftëtar lirie. Për të arritur deri atje, duhej të ulej poshtë me kujdes nëpër terr, larg udhëve, shtëpive e staneve. Duheshin kapërcyer disa përrenj, që nuk ua dinte emrin. Priti errësirën dhe u nis. Yjet e ndihmuan të ecte më tej e të mos binte në ndonjë humnerë. Më në fund e kuptoi se kishte arritur në pllajë. Befas, shquajti një flakadan, që lëvizte drejt tij. Ra për tokë nën një shkurre. Ndaloi frymëmarrjen dhe shtrëngoi në dorë një kaçavidë të mprehtë. Kishte dëgjuar nga një i burgosur, banor i atyre anëve, se disa hapësira të shkreta të kufirit ruheshin nga fshatarë vendas të paguar. Flakadani, duke sajuar një hije të gjatë, iu afrua dhe qëndroi pothuaj mbi kokën e tij. Dukej sikur mendohej. Pastaj u largua shpejt e shpejt. Ai ndenji i shtrirë rreth një orë, hetoi me vesh, u zvarrit si në zbor, u ngrit pak dhe eci me kujdes nëpër tokën rrëshqitëse në drejtimin për ku qe nisur. Kur arriti buzë një tatëpjete, i ngjeshi mirë hapat mbi tokë. 

+

Eci e eci pa ndaluar dhe në të zbardhur qe futur në një pyll të dendur, ndryshe nga toka e zhveshur që kishte lënë prapa. Eci sa u bë ditë me diell. Në disa trungje pa të gdhendur emra sllavë. E ndjeu se e kishte kaluar kufirin. Këngët e këndesëve e njoftuan se ndodhej pranë një fshati. Dëgjoi me vëmendje zëra e të folura shqip. Të binte në dorë njerëzish të mirë, ishte fat i madh. Në një rrugë pa një fshatar me kazmë e lopatë, që mbushte gropat me zhavor. Në çast e hëngri dyshimi: “Po sikur ky të jetë mik me kufitarët shqiptarë?” Mori zemër e i tha:

– Tungjatjeta, or mik! Puna e mbarë! 

Fshatari ndali punën dhe e vështroi djaloshin e lodhur. Mjekra e parruar, mënyra si fliste, tregonin se kishte bërë udhë të gjatë. 

– Mbarë paç! Nga vjen kështu?

– Nga Shqipëria. 

– Ke ikur?

– Po, besa! Siç më sheh! Kam disa ditë që udhëtoj. Jam i lodhur dhe i pangrënë.

– E shoh. Urdhëro në shtëpi! 

Astriti u qetësua, kur kujtoi se në ato fshatra shumë vetë ishin pritur me bujari. Shqiptarët e përtejmë e dinin se ç’ndodhte në atdheun amë. 

“Më duket shpëtova nga e keqja më e madhe!” – mendoi. E dinte se do të binte shpejt në duart e oficerëve maqedonas, apo serbë! Tashmë ishte në këtë botë një i huaj, i arratisur e i panjohur. Çdo gjë mund të ndodhte. 

– Pa merak! – i tha burri fshatar, kur po e shoqëronte për në postën e policisë. – Më keq se atje prej nga vjen, s’ke për të qenë asnjëherë! 

Te një zyrë në Strugë e morën në pyetje pesë oficerë, ndër ta një civil slloven. Gjuhën shqipe e njihnin të gjithë për bukuri. Pyetjet i bënë pa përkthyes. Megjithatë, çfarë t’u thoshte oficerëve kureshtarë një mësues, herë i harruar thellë në male, herë i burgosur e së fundi i internuar në minierë? Slloveni u befasua, kur mori vesh se si ai shqiptar i ri me shkollë të lartë, pati vuajtur aq shumë për shkak të poezive romantike. 

– Pas disa javësh, do të shkojmë bashkë në kampin e refugjatëve shqiptarë në rrethinat e Lubjanës! – i tha

Astritit iu desh të priste edhe një muaj afër Ohrit, pastaj udhëtoi drejt kampit. Atje, pas dy javësh, mbërriti përfaqësuesi i konsullatës italiane. Atij nëpunësi fisnik me pamje të qeshur, i tregoi të vetmet dokumente që kishte, letër-njoftimin dhe fotografinë e Forestit.

– Ky këtu është një oficer italian i luftës. Ja, emri dhe adresa! – i tha. 

Pasi ndenji dy muaj në kamp, një autobus blu erdhi dhe mori tridhjetë vetë, ndërmjet tyre edhe Astritin. Kur trari vija-vija i kufirit u ul pas shpine, do të thoshte se kishin kaluar në botën e lirë. Mori frymë i lehtësuar, pas aq tronditjesh shpirtërore e fizike, si të kishte dalë nga thellësia e ferrit. 

Udhëtim i këndshëm përmes fshatrave dhe në rrugët e asfaltuara të Triestes me ndërtesa pesë e gjashtëkatëshe, qysh nga koha e Habsburgëve, më pas e Austro-Hungarisë, tashmë e Italisë, qytet i pasur e port i madh në bregun lindor të detit Adriatik. Autobusi frenoi para hotelit Continental, një ndërtesë e bukur dhe e lartë, e mbështetur mbi harqe guri të gdhendur nga duar mjeshtrash. Ndërsa po pinte kafen, vuri re kamerierin, që po shoqëronte drejt tij një vajzë të hijshme bionde, një djalë të gjatë me pak mustaqe dhe shoferin e tyre, një burrë të shëndoshë me kapele. Ata kishin pyetur për të në hyrje të hotelit. Disa punonjës i treguan një zotni pak të hequr, të veshur thjesht, por pastër, ulur pranë dritares në kafene…

+ 

Shoferi mbylli me kujdes dyert e veturës “Ferrari”, ku kishin zënë vend tre vetë. Makina elegante u shkëput pa zhurmë dhe u largua nga qendra e qytetit.

Astrit Drini u zgjua nga drita e mëngjesit në një vilë të rrethinave të Triestes. U la, u vesh mirë e bukur, doli në paradhomë, u ul në kolltuk dhe ra në mendime. Të djeshmen e kishte pritur plaku i shtëpisë Pepino Foresti. Në lirim ai pati dalë me gradën gjeneral, pasi kishte shërbyer në qeverinë e De Gasperit, si edhe në disa qeveri që erdhën më pas. Qenë përqafuar si miq të vjetër dhe kishin biseduar gjatë.

– Ja, ç’vlerë ka fotografia e viteve të shkuar! – kishte thënë Foresti. – Kur ma treguan, thërrita nga habia dhe gëzimi. Më vjen keq, shumë keq, që nuk do ta takoj kurrë babanë tuaj, atë njeri të mirë, që më shpëtoi jetën. Me sa shoh, ju i ngjani nga sytë dhe balli.

Tani, ndërsa dera po hapej ngadalë, Astriti dëgjoi përshëndetjen e njerëzishme, që veç nëpër filma e pati dëgjuar :

– Buonxhiorno, xhiovanoto! Avete dormito trankuilo? 

Djali u ngrit menjëherë në këmbë para plakut të thinjur. 

– Buonxhiorno, xhenerale! Sono feliçisimo ke çi trovo sano e salvo qui, nela vostra amikevole kaza.

– Gracie!

Ndërkohë sherbyesja u solli kafetë. Me filxhanin e bardhë në dorë, Foresti vijoi:

– Sinjor Drini! Mendoj se ju këtë vit duhet të bëni një kurs në Milano, për zotërimin e italishtes. Vitin e ardhshëm do të studioni për letërsi në Rimini. Pasi të merrni diplomën, do të jepni gjuhën e letërsinë shqipe në ndonjë shkollë të lartë linguistike në Romë, a gjetkë. Të mirat e tjera vijnë më pas.

Astriti dëgjonte dhe falënderonte të zotin e shtëpisë. Fjalët i ishin prerë. Ai, ndonëse kishte përballuar e duruar aq tortura e padrejtësi, tani para plakut të thinjur e burrëror, dukej si fëmijë. Kishte lot ndër sy… 

Gjatë studimeve nisi ta digjte malli për njerëzit e dashur në atdhe, për ata që vuanin e vriteshin nëpër kampe. 

Pasi u diplomua, në ditë të veçanta, u jepte mësim studentëve arbëreshë e italianë, dhe i nxiste të lexonin në shqip poezinë e burgut: 

 O ti, o Orë e malit, pse rri këqyr më kot?

 Rrudh ballin e menduar, e n’faqe të rrjedhin lot!

 Po pse i prane këngët, moj shtojzovalle e bukur,

 mes drurësh e hutuar, e heshtur e përhumbur?

 O shqipe e lirë mbi kep, me sytë e turbulluar,

 prej sqepit vrer të del nga ankth i përvëluar!

 Tek jeta hiqet zvarrë, pa gjurmë e pa mbresë,

 Sizifi i dërrmuar po shuhej nën ngarkesë…