Fundjava që sapo u mbyll, 24-25 maj 2025, solli në qytetin e Korçës poetë nga e gjitha bota, të cilët u bënë pjesë e festivalit ndërkombëtar “Netët e poezisë”, edicioni i 29. I organizuar me mbështetjen e bashkisë së qytetit, të bibliotekës “Thimi Mitko” dhe Qendra Pen e Shqipërisë, ky festival merr shkas nga vargjet e poetit të shquar kombëtar, Asdreni, shkëputur nga përmbledhja poetike “Rreze drite”. Zanafilla e këtij festivali dhe bashkëthemelues ka qenë poeti Skënder Rusi dhe më vonë ai mbështetet nga bashkia dhe biblioteka e Korçës. Prej fillimit e deri më sot veprimtaria ruan surpriza duke e kthyer qytetit në nëj kryeqendër të promovimit të letërsisë shqipe dhe asaj të huaj.

Një broshurë e përgatitur enkas për këtë veprimtari mban në krye përshëndetjen e kryebashkiakut Sotiraq Filo, ku ndër të tjera shkruan se “Korça që është qytet i traditës, kulturës dhe artit, do të ketë krijuesit më të spikatur nga vendi dhe bota. Do të jemi të bashkuar dhe të drejtuar nga fuqia e artit sepse fuqia universal e letërsisë përmban vlerat e humanizmit, njerëzimit, pavarësisht gjuhëve dhe kufijve”.

Në këtë edicion përfshihen dhjetra krijues konkurues dhe përshëndetës, mes të cilëve Aida Topalli, Albi Lushi, Albina Roshi, Angela Durazzo, Antonio Babliku, Artur Shkira, Bardhosh Gaçe, Bledar Tafaj, Christina Florou, Çerçiz Loloçi, Dinos Kubatis, Entela Kasi, Gerta Bandilli, Gaqo Apostoli, Helena Halilaj, Jonela Spaho, Julika Prifti, Klaudia Hasanllari, Maklena Nika, Mario Çaçi, Pierr Ech-Ardour, Rajmonda Moisiu, Rakela Zoga, Resul Shabani, Sadik Bejko, Sasha Basholli, Stefania Romito, Tsvika Nir, Valbona Lola, Valmira Rashiti, Vlora Konushevci, Zyhdi Dervishi, etj, të cilët shoqërohen me një biografi të shkurtër në shqip dhe anglisht.

“Të dyja netët e festivalit do të zhvillohen në orën 19:00. Natën e parë do të jetë hapja solemne e festivalit ‘Netët korçare të poezisë’ dhe poetët e ftuar nga Shqipëria, nga diaspora, Kosova, Greqia, personalitete nga Izraeli, Franca dhe Italia do të performojnë poezitë e tyre në gjuhën amë. ‘Rreze drite’ e Asdrenit është një temë e festivalit, ku poezitë konkurruese të gjitha kanë përmbajtjen rreze drite, të cilat do të recitojnë aktorët dhe të rinjtë e talentuar të qytetit të Korçës”, pohoi për mediat Jorida Tollkuçi, drejtore e bibliotekës publike “Thimi Mitko”.

Në ditën e parë autorët dolën para pjesëmarrësve të shumtë duke lexuar krijimet e tyre, ndërsa në dytën e dytë aktorë të njohur të teatrit “Andon Zako Çajupi” sollën një tjetër atmosferë duke intepretuar krijimet e poetëve pjesëmarrës.

Gjithashtu u organizuan katër panele letrare në bibliotekën “Thimi Mitko”, një vizitë në muzeun Gjon Mili dhe një tjetër në galerinë “Guri Madhi”. Emocione të veçanta solli mbjellja e një peme në kopshtin qendror të qytetit nga poeti laurat Sadik Bejko si dhe shpallja e fituesve, mes të cilëve Zyhdi Dervishi, Rakela Zoga, Maklena Nika.

Juria e festivalit përbëhej nga Entela Kasi, presidente e Qendrës Pen për Shqipërinë; Pierre Ech-Ardour, personalitet francez, botues dhe poet dhe Prof. Dr. Jonela Spaho, dekane e Fakultetit të Filologjikut dhe Edukimit./albspirit

Behar Gjoka/

Linja jozyrtare dhe diçka më tepër ajo antizyrtare, që zë fill dhe kulmohet me mendimet e Arshi Pipës mbi natyrën e krijimtarisë së Martin Camajt, përmbi përmasat dhe modelin letrar të këtij autori, e sidomos fakti i ligjërimit në variantin e gegnishtes, pamëdyshje edhe prania e disa formave të arbërishtes (siç ngjet me faqe të tëra në tekstin e romanit Karpa, por edhe diku tjetër, posaçërisht në prozat Shkundullima, Fshati me gjuhë të fshehtë etj.), po kaq si një tipar unik dhe adekuat i letrares së autorit, si një proces sprove dhe eksperimenti letrar, padyshim në shumësinë e vetë të përfunduar dhe me kualitet letërsishkrimor, shënon lavdi dhe mjeshtëri nga shkrimtari, gjurmë dhe dëshmi të shumta gjuhësore dhe letrare.
Lavdia dhe hyjnorja e Martin Camajt, si prani dhe frymë e teksteve letrare, gjithëgjinore dhe gjithzhanrore, po kaq e teksteve letrare dhe studimore, bart edhe shenja të tjera të dukshme dhe me vlerë jetike për shqiptimin letrar në gjuhën shqipe:

– Me shpresën se gegnishtja, varianti i parëlemë i gjuhës shqipe, nuk ka « vdekur » njëherë e përgjithmonë, siç edhe e menduan dhe projektuan ekspertët e prishjes së normalitetit organik të ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, gjithsesi nuk është tretur dhe shuar, ashtu siç e kanë dëshiruar dhe ëndërruar idhëtarët e zyrtarizimit të artit dhe gjuhës shqipe, pra në njëfarë mënyre të shkatërrimit të ekuilibreve të ligjërimit letrar si gjuhë e letërsisë dhe gjuhë e autorit, që në fakt standartizimi e sterilizoi si shprehësi letrare.
– Me aspiratën e shpallur me libra letrar dhe gjuhësor, që gegnishtja dhe arbërishtja dhe çdo ngjyresë tjetër letrare, nuk ka asnjë shans që ta ndërpresë rrugëtimin e vetë, jo vetëm sepse flitet në një hapësirë të konsiderueshme, si shtrirje dhe gjuhë e folur, ku jetojnë shqiptarët, brenda dhe jashtë kufijëve, por mbi të gjitha sepse ky variant është shkruar kaq bukur në pendën e Camajt dhe të disa autorëve të tjerë, pamëdyshje të të gjithë periudhave letërsishkrimore, saqë e vë në zgrip çështjen e njësimit të gjuhës së letërsisë, si unifikim i ligjërimit letrar.

– Me lartsynimin se gjuha e letërsisë, pra e thënë disi më ndryshe, gjuha e autorit, si shenjë e literaritetit në poezi a prozë, në dramatikë ose në verifikimin e studimtarisë, letrare dhe gjuhësore, nuk ka gjasa që të njësohet deri në shkatërrimin përfundimtar të artikulimeve autoriale, siç e sugjerojë dhe bëri ç’është e mundur që ta realizonte modeli zyrtar, gjuhësor dhe letrar i realizmit socialist, që dihet dhe është shqyrtuar pjesërisht se çfarë humnere krijoi në ligjërimin letrar të gjuhës shqipe.

Lavdia e Camajt, si shkrimtari i eksperimentit letrar, si dhe i autorit më modern të letrave shqipe bashkëkohore lidhet, sidomos me faktin e shkrimit letrar në koinenë e gegnishtes, si dhe në koinenë e arbërishtes, në kohën dhe kushtet e ndalimit të tyre, por mbi të gjitha emri dhe fama e tij, si lëvrues dhe shkrimtar modern, lidhet me sendërtimin e disa teksteve të befasishëm letrar, në poezi me librat Nema, Buelli, Palimpsest, në prozë me novelat e thukta të shkrimtarit, por edhe me romanet Rrathë dhe Karpa, doemos edhe me sinkretikën letrare, të pagjasshme në letrat shqipe, veçmas me tekstin Dranja, një rast që e tejkalon nivelin e shkrimit të letërsisë në gjuhën shqipe, e cila pamëdyshje rrok edhe qiej të tjerë letrarë, pa harruar këtu edhe dramatikën me tekstet Lojë mbasdreke dhe Kandilja e argjandit.

Përjetimi i realitetit letrar, specifik dhe unik, etik dhe estetik, gjuhësor dhe filozofik, dëshmues dhe shenjues, pikërisht ashtu siç e sendërton dhe ideon autori, pra në variantin e gegnishtes, si dhe me prekla të dukshme të arbërishtes, përbën një shkas për ta shijuar dhe kuptuar letraren e sendërgjuar prej tij, me aq veçanësi dhe finesë shkrimi. Termat, kinse shpjegues, përdorur me një shkujdesje të pa admirueshme, që nuk ka se si të të ngjallë shije pozitive, se i përket shkrimtarit të ekzilit, pra të mërgimtarit (kuptohet të përjetshëm), është një tjetër rrekje mejrane për ta shmangur, njëherë e përgjithmonë, Camajn dhe çdo shkrimtar tjetër, që nuk përfilli zyrtaritetin gjuhësor dhe letrar të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, nga panteoni letrar dhe shtjellat e ligjërimit modern të gjuhës shqipe.

Toeria letrare, sidomos ajo moderne, më se njëherë sugjeron dhe sqaron se nuk ka peshë dhe rol parësor vendi se ku ka shkruar një autor, por gjuha dhe prania e shenjave letrare në një tekst, pra shqyrtimi i vlerës apo i mungesës së saj mbetet, gjithnjë dhe vetëm në marrëdhënie me letraren.
Shkrimtarët e ekzilit, pra mërgimtarët e përjetshëm, siç janë emërtuar nga studimet letrare zyrtare të shqipes, por edhe nga alabanologë të huaj, De Rada, Pashko Vasa, Naim Frashëri dhe Sami Frashëri, në të kaluarën e largët, Martin Camaj, Bilal Xhaferri dhe Arshi Pipa, autorë të rrafsheve bashkëkohore të ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, nuk ka gjasa që të mbeten përjetësisht në udhëkryqin ekzistencial, të shpërfilljes përfundimtare, sepse na u përmendkërkanë ndonjëherë nga burokracia dhe studimtaria letrare, në ndonjë përvjetor, që pafundësisht dhe metodikisht, me ç’duket rreket vetëmse që t’i lërë jashtë rrjedhave të ligjërimit letrar në gjuhën shqipe si larmi dhe jo si unifikim mediokër dhe me vlera të dyshimta letrare. Zyrtariteti gjuhësor ka të bëjë më tepër me imponimin e shkrimit të letërsisë, vetëm sipas kodeve të rregullores drejtshkrimore, të miratuar në Kongresin e vitit 1972, nëse mund ta quajmë kështu ligjërimin e njësuar, i cili ka vënë në zgripin e mbijetesës gjuhën e autorit dhe të letërsisë, pra duke i larguar ato bukurshumë nga gjasat e shprehësisë letrare, ngjyresat e ligjërimit në këto variante (kuptohet në gegnishte dhe arbërishte), po ashtu zyrtarja letrare, lidhet vetëmse me modelin e realizmit socialist, të cilin shkrimtari i ligjërimit në thyerje të gjuhës së standardit dhe i eksperimentuesit të formave të larmishme artistike, e përbuzi dhe as nuk e përmendi asnjëherë.

Rrethimi i Camajt, por dhe i ndonjë shkrimtari tjetër të kësaj periudhe shkrimi, pamëdyshje e sidomos i krijimtarisë së larmishme letrare, në poezi dhe prozë, në dramatikë dhe studimtarinë gjuhësore dhe letrare, në qarkun përjashtues të kësaj përvoje shkrimore, madje nga më origjinalet në letrat shqipe bashkëkohore, pra si një mallkim krejt i pashembulltë, në historinë e letërsisë shqipe dhe më gjerë se sa kaq, kryesisht për faktin e ligjërimit të variantit të gegnishtes (me shenja të arbërishtes), njëherit nga ana tjetër, të lavdisë për këtë fakt shkrimi, mbase do të duhet parë si një shans i mbijetesës së këtij varianti, e sidomos i diversitetit (ndryshueshmërisë) letrar, gjuhësor dhe kulturor, do të duhet të ndërpritet si një shenjë e keqkuptimit paradoksal të veprës së gjerë dhe plot laryshi të krijimtarisë së tij, e cila në pjesën dërrmuese i përkon modernitetit dhe shpalimit të një eksperimenti letrar të përfunduar me kualitet shprehës.

Tekstet e Camajt dhe të ndonjë autori tjetër, që i shkuan, me vetëdijë dhe funksion të shpallur, letrar dhe gjuhësor, përkundër zyrtaritetit të gjuhës dhe të letërsisë së kohës së mediokritetit zyrtar, e shpëtuan gjuhën dhe letërsinë shqipe nga përtharja e plotë si ngjyrim dhe shprehësi letrare. Por, në kushtet kur gjendemi, të hapjes dhe mbylljes ndaj shenjave gjuhësore dhe letrare, pra vetëm të pengimit absurd dhe të pamundshëm që të vijohet kështu përgjithmonshëm, për disa variante dhe të folme të shqipes, dy-tre akte, sa më shpejt që të jetë e mundur, duhet të marrin fund:
– Redaktimi gjuhësor, nëpër shtëpitë botuese (madje me ligje absurde mbi pengimin e ngjyresave të të folemeve përtej njësuarishtes, pra në mënyrë të posaçme i teksteve të shkruara në gegnisht dhe arbërisht), i librave me poezi, në prozë dhe dramatikë, përmes një standardi që ka të bëjë më tepër me komunikimin publik (pra kryesisht me atributin e gjuhës zyrtare) dhe jo aq shumë me gjuhën e letërsisë, pavarësisht mëtimit të tejzgjatun të gjuhëtarëve të zyrtarshëm.

– “Përkthimi”, absurd dhe i pagjasshëm, që të ngjasë përjetësisht, i veprave të autorëve arbëreshë dhe të gegnishtes, sipas normës gjuhësore të standardit, sepse veçmas letrarja buron, gjithnjë sipas ligjësive të artit të fjalës, prej diversitetit kulturor dhe gjuhësor, pra ca më tepër prej çunifikimit të rregullave të ditura, si dhe në shpikjen e rregullave të reja, gjithnjë në funksion të letrares dhe maturimit të saj me shenja estetike, pra si një ikje dhe kthim i pashmnagshëm në letërsi.

– Kthimi në gjuhën e njësuar të standardit, që në fakt i përjashtoi si gegnishten dhe arbërishten, të poezisë së Mjedës, De Radës, Serembes, Fishtës, Migjenit, Camajt, por edhe i prozës së Pashkut etj. , si detyrë e nxënësve dhe studentëve të shkollave shqiptare, pavarësisht se janë publike ose private, të larta apo të mesme, diç më e theksuar në Shqipëri, kryesisht pa i lexuar dhe kuptuar, pothuajse fare tekstet e këtyre shkrimtarëve.

Zgjerimi i gamës së problemeve, që mbështjellë shkrimtari dhe vepra e tij letrare, vetëm sa zbulohet i plotë teksa sjell në fokus qëndrimin e vet Camajt, si një rruginë e munguar në shtjellimet letrare dhe gjuhësore të akademizmit shqiptar, zyrtar dhe jo zyrtar, kur shprehet: Besoj se tue ecë krahas gegnishtja e tosknishtja e shkrueme letrare, si dy motra të mira, pa ia pré rrugën njana-tjetrës, kanë vijue mâ me fryt të gjêjnë pikat e përbashkëta, ku me të drejtë sugjerohet hapur se si do të duhet ligjëruar dhe lavruar gjuha e letërsisë. Madje, kjo vetëdije e qartë, gjuhësore dhe letrare, na zbulohet me akte të shkrimit letrar dhe joletrar, të variantit të gegnishtes prej dhjetëra shkrimtarësh, por edhe prej Martin Camajt, madje në rastin e tij, në një kualitet të ngritur letrar, që vetiu të shpie tek vetëdija letrare dhe shkrimore e sendërtimit të aq shumë tekstesh letrare dhe shkencore në variantin e gegnishtes dhe dromca fjalësh të arbërishtes.

Gjasat janë që rishtas dhe pashkëputshëm, në mjediset zyrtare dhe jo zyrtare të akademizmit shqiptar, brenda dhe jashtë kufinjëve shtetëror, do të prekim vetëmse vijimin e dhunimit të gegnishtes dhe arbërishtes, si dhe të përjashtimit të zakonshëm nga panteoni i letrave shqipe të shkrimtarëve të saj, qysh me Buzukun, Budin, Bardhin, Bogdanin, Fishtën, Koliqin, Camajn, Reshpen, Pashkun etj. , ose më liksht ende të përkthimit të habitshëm (përshtatjes së mjerë), në gjuhën e standardit të De Radës, Darës, Serembes etj. , si dhe të vënies dorë në njësimin edhe të gjuhës së Konicës, Poradecit dhe të Paskos, çka do të thotë, as më pak e as më shumë, veçse ruajtje e piketave të vlerave gjuhësore dhe letrare të shpallura nga sundimi monist.

Në mungesë të atdheut, në gjallje Camaj e kreu detyrën dhe misonin, e mbajti të ndezun kandilen e ligjërimit të gegnishtes, e tani në amshim u takon lexuesve dhe studiuesve që ose ta lënë jashtë rrjedhave të letrares ose ta përfshijnë në panteonin e letrave shqipe. Kthimi i Camajt, ligjëruesi dalëzot i gegnishtes, por nga ana tjetër kthimi i gegnishtesh do të thotë lartim dhe vlerësim i krijimtarisë së Camajt, mbetet një nyje gordiane, që kërkon mund dhe sakrifica, e mbi të gjitha lëshime shkencore të nevojshme, lejimin e lëvrimit letrar në këto variante të ndaluar. Nëse vonohemi, koha do ta bëjë me siguri, por bashkë me të koha do të hedh matanë jo pak shqyrtime, të kryera gjatë kësaj ndërkohje, në shumicën e vetë, pa i lexuar tekstet e Camajt. Prania si autor i bashkëkohësisë, që dëshiron ta zbulojë universin, me gegnishten, një fakt i sprovës dhe eksperimentit letrar, unike si gjuhëshkrim dhe shqiptim letrar, e ngjizur me vetëdije kreative, diçka shpëton nga nderi i humbur i letrares së shekullit të kaluar. Në thelbin e vet gjuha e standardit, si gjurmë dhe dëshmi formale, nuk presupozon ndalimin e gjuhës së autorit, e larmisë që bart dhe përçon gjuha e letërsisë, përkundrazi janë gjuhëtarët dhe një masë doktorë-profesorash të letërsisë, që duan t’i japin asaj një atribut, gati të pamundshëm për ta patur, për gjithnjë dhe për të gjitha hapësirat, si metodikë shkrimore, që në fakt do të thotë vyshkje dhe shkatërrim përfundimtar i letrares së ligjëruar në gjuhën shqipe, si larmi dhe diversitet gjuhësor dhe letrar. (Pjesa e dytë)

Kosta Nake/

Letërsia antike mbetet një thesar që shekujt e kanë kaluar nëpër prizmin e tyre dhe, jo vetëm e kanë mbajtur të gjallë në kujtesën e njerëzimit, por edhe kanë hedhur dritë mbi gjërat e njohura duke shkërmoqur thërrmija diamantesh. Me romanin “Përbindëshi” (1964) Kadareja bëri këqyrjen e parë të vëmendshme te Troja, Iliada dhe Homeri. Zhbirimi i antikitetit vazhdon në tre kapituj radhazi duke filluar nga i dhjeti. Vetëm një studio krijuese si kjo e Kadaresë mund të zbulonte poshtë thundrës së një kali nga hordhia e Timur Lengut një copëz pllake qeramike mbetur nën rrënojat e një qytetërimi të groposur nga murtaja. Duke u ndalur te ky detaj, le të kujtojmë emrin e poetit trojan Thremoh, që është anagramë e emrit Homerth. Të gjithë ata që kanë lexuar apo dëgjuar për “Iliadën” automatikisht i pranëvënë asaj Homerin e verbër. A ishte vërtet i verbër? Kjo mëdyshje mijëravjeçare do të vazhdojë të mbetet e tillë. Nëpërmjet Gent Ruvinës autori thotë se verbëria e tij ishte veçse një kod, se “masa e njerëzve… bën një zhvendosje të perdes nga sytë e saj në sytë e poetit.” “Përbindëshi” është dëshmi e një vëmendjeje të shtuar ndaj gjuhës shqipe, një ndihmesë e çmuar për pasurimin e saj me fjalë të reja të bazuar mbi brumin e shqipes dhe jo vetëm.

Interesant është interpretimi i toponimeve “Ilion” si “Ylli jonë” dhe “Iliri” si “Yll i ri”. Kaq nuk është pak, megjithatë nuk mbaron këtu. Te romani “Kronike në gur” (1971) leximi i tragjedisë “Makbeth” e bën rrëfyesin që ta rimarrë disa herë motivin e vrasjes së mysafirit apo duke vendosur lidhje me Homerin e verbër. Homeri dhe Troja vijnë si detaje të rritjes kulturore të personazhit qendror. Verbëria e Homerit është një kod, masa e njerëzve e zhvendosi perden e syve të saj te sytë e poetit. Thremohu është poeti kombëtar i trojanëve, emri i tij ka brenda Homer së prapi dhe një TH përpara.

Pas disa vitesh Kadare iu rikthye antikitetit dhe Homerit tek romani “Dosja H” (1981), Sa e pabesueshme shfaqet fjala shqipe në vargun e parë të Iliadës “Menin aeide thes Peleiadeos Ahilaios!” (Mërinë këndo hyjneshë të Akil Peleut.) Sa interesant është krahasimi i Ajkunës së eposit të kreshnikëve me Helenën e Trojës! Po finesa e pyetjes se ç’ka qenë Homeri! “Poet gjenial apo redaktor gjenial, zyrtar, kontestator apo ideolog? Ishte një lloj publisher i asaj kohe, kronist mondan i Olimpit, zëdhënës zyrtar, apo shef si çdo shef kishte ndihmësit e tij të shumtë? Apo s’ishte asnjë nga këto, madje s’ishte fare person, por një institucion, dhe emri i tij, i përbërë prej inicalesh, duhej shkruar jo Homer, por H.O.M.E.R.” Perla të tilla mund të dilnin vetëm nga pena kadarejane!

Kadare, që më se një herë dëshmoi me veprat e veta vëmendjen e shtuar dhe vlerësimin e lartë për foklorin shqiptar, e shfrytëzoi këtë mjet artistik për të shkuar edhe më larg. “Studiuesve nuk u interesonte eposi shqiptar në vetvete, por teknologjia e prodhimit të tij.” Ata kapin dukurinë e harresës dhe shtesave për të kuptuar ç’ka ndodhur me eposin homerik. Thelbin e vërtetë të veprës e përbën përplasja shqiptaro-serbe për autorësinë e eposit.

“Legjenda e legjendave” (1996) është stacioni i radhës për ta ekspozuar antikitetin. A ka vërtet ndonjë lidhje mes mjegullës dhe legjendave? Natyrshëm vjen pyetja: Homeri ka qenë vërtet i verbër, apo kemi një kinse verbëri, një filtër mjegullues, një pëlhurë ndarëse për të mos parë këtë botë dhe për të zhbiruar një pjesë të parrokshme të saj?

Te “Dantja i pashmangshëm” (2005) Kadare rreshtoi këto vlerësimet për Danten: poeti hyjnor, profetik, kombëtar, bashkues zyrtar i Italisë, poeti i ndërgjegjes, ndëshkuesi i mëkatarëve, i cezarëve pushtues, i dhunuesve, i mashtruesve, më i madhi poet i Europës, dhe përfundon me karakterizimin “Homer i krishterë”.

“Dritëro Agolli është poeti homerik që e ngriti dashurinë mbarëshqiptare në një kult.” Ky vlerësim i krijuesit dhe studiuesit Hyqmet Hasko më bëri të kërkoj Homerin te Vepra letrare e tij dhe gjeta dy diamante. Te vëllimi poetik “Hapat e mi në asfalt” (1961) është poezia “Vajzat notare”

para të cilave heroi lirik ndjehet për disa çaste si Odiseu i Homerit para sirenave dhe dy herë përmbyll strofat me pyetjen retorike: “Kush tha se s’ka sirena në dete?” Kurse te libri “Dashuri në moshën e Krishtit” (2018) që përmban korrespondecën rinore mes Dritëroit dhe bashkëshortes Sadije, na shfaqet një Homer shqiptar me përmasa të tjera: “Nesër nisem për në Gjirokastër. Bëra mirë që po ik, që të harrohen ca skandale që kam kryer pas nja dy pijesh homerike.” [5.5.1965]

QSPA/

Ernest Koliqi lindi më 20 maj të vitit 1903 në Shkodër në një familje me origjinë nga Dukagjini. Ndoqi mësimet e para në Kolegjin Saverian të Jezuitëve. Më 1918 fillon studimet në Kolegjin Jezuit Arici në Breshia të Italisë. Atje së bashku me disa studentë të tjerë themelon gazetën “Noi giovani” (Ne të rinjtë), ku edhe boton poezitë e para në italisht. Koliqi ka meritën e bashkëthemelimit të tregimit modern shqiptar, ndërkohë ishte poet, romancier, eseist, përkthyes, gazetar, madje dhe dramaturg. Për më shumë se tridhjetë vjet dha mësim në Padova dhe Romë të Italisë. Prof. Koliqi ishte veprimtar i shquar në fushën e politikës të gjysmës së parë të shekullit XX, duke mbajtur postin e Ministrit të arsimit në qeverinë Vërlaci, ku i njihet merita e dërgimit të 200 mësuesve shqiptarë në trojet shqiptare jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë dhe përhapjesë së botimeve dhe shkollave shqipe në trevat shqiptare. Por, njëkohësisht së bashku me intelektualë të tjerë E. Koliqit i njihet merita e mbajtjes së Kongresit Ndërkombëtar të Studimeve Shqiptare, bërthama e ardhshme e Institutit të Studimeve Shqiptare në Tiranë. Ishte themelues dhe drejtues i tri revistave kulturore: “Ora e maleve”, “Shkëndija” dhe “Shêjzat”, si dhe themelues i Institutit të Studimeve Shqiptare pranë Universitetit “La Sapienza” në Romë. Ndër veprat e tij më të njohura përmendim: Kangjelat e Rilindjes, Kushtrimi i Skanderbegut, Hija e maleve, Symfonia e shqipevet, Shija e bukës mbrûme, Antologjia e lirikës shqiptare etj. Prof. Ernest Koliqi u shua më 15 janar 1975, në Romë duke e lënë këtë jetë me dëshirën e zjarrtë, të paplotësuar, të kthehej rishtas në Shkodër. Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), në bashkëpunim me Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë (ASA), organizoi në maj 2023 konferencën shkencore “Poliedriku Ernest Koliqi në 120-vjetorin e lindjes”, nga ku është marrë edhe fotografia e mëposhtme dhe punimet e së cilës pritet të shohin së shpejti dritën e botimit.

Në linkun në vijim gjeni një material më të plotë mbi veprimtarinë e Prof. Ernest Koliqit dhe një letër dërguar Karl Gurakuqit, si pjesë e letërkëmbimit mbajtur mes tyre, gjatë viteve ‘50: https://www.shkodradaily.com/2013/04/ernest-koliqi.html

KOSTA NAKE/

(Vepra 2 e Naim Frashërit, Rilindja, Prishtinë, 1978)

A. Vjersha për mësonjëtoret e para (1886)

Siç përcaktohet edhe nga titulli, vjershat u shkruan si mjet didaktik për shkollat e para shqipe. Janë 37 vjersha, nga të cilat 25 janë fabula të cilat të gjithë brezat e shoqërisë shqiptare i kanë patur si ushqim që prej krijimit të shtetit shqiptar dhe shumë prej tyre i kanë mësuar përmendësh për të mos i harruar deri në fund të jetës.

Me që fabulat përbëjnë shumicën e vjershave, po ndalemi fillimisht tek ato. Fabula është një tregim i shkurtër në vargje me personazhe gjallesa, bimë ose sende, me veprime e fjalë alegorike që japin një mësim moral, e lëvruar gjerësisht në letërsinë botërore. Te fabulat e Naimit zakonisht ka dy personazhe me qasje të ndryshme, shpesh të kundërta ndaj dukurive shoqërore dhe të natyrës. Përjashtim bën vjersha “Dragoi me shokët” (f.50) ku ka katër personazhe kafshë. Shoqërim të pazakontë ka te vjersha “Djali i marrë dhe përçollaku” (f.47) ku akrepi dialogon me djalin. Në inventarin e fabulave të Naimit ndeshen: breshka, dimri, djali, dragoi, dhelpra, gomari, grera, gjinkalla, këndezi, korbi, kunadhja, laraska, lejleku, miza e dheut (milingona), pëllumbi, përçollaku (akrepi), përralla, plaku, qengji, qeni, qetë, shkaba, ujku, i varfëri, vdekja, e vërteta, vera (stinë), zogu. Siç duket nga ky listim, zotërojnë personazhet kafshë dhe ujku qëndron në vendin e parë për rolin aktiv me pjesëmarrje në pesë fabula. Nga përrallat është ftuar vetëm dragoi që nuk është pjesë e realitetit fizik shqiptar. 

Disa nga fabulat e kanë të deklaruar moralin përmbyllës: “…kur të të lëvdojnë,/ Duan të të rjepin, të të varfërojnë.” (f.39), “Me të keqnë e me të liknë/ Kurrë mos u bëni shokë” (f.51), “Botënë mos e gjykoni/ Me fjalët q’u dëgjoni” (f.53), “Secili ç’bën, atë gjen” (f.65), “Fort të larta kush kërkon/ Më së fundi e pëson” (f.66), “Kushdo që gjendet në këtë jetë,/Një farë brenge do të ketë” (f.69), “Syri pangopur,/ Lakmim i shkretë/ Na ka brengosur/ Në këtë jetë” (f.71), “I ligu dorë s’heq nga e tija,/Ndaj atij nuk vlen mirësija” (f.72), etj.

Nga fabulat më e veçanta është “Zogu dhe djali” ku nuk ka kundërvënie, por një argumentim për raportin miqësor që duhet të ketë mes njerëzve dhe shpendëve, prandaj nuk ka një përmbyllje proverbale, por një fund të lumtur. 

Në grupin e dytë të vjershave ka një nëngrup me titullin “Fjalët e të urtët” që përsëritet pesë herë në faqet 12, 21, 30, 44 dhe 54 dhe, sipas emërtimit, janë këshilla që u drejtohen fëmijëve, por që janë po kaq të dobishme për të gjithë brezat e shoqërisë:

• ta duash Perëndinë, duaj pjesëtarët e familjes tënde, duaje të varfërin,
• dëgjo fjalët e pleqve, ki mëshirë, mëso, ndaje kohën e punës,
• bëj të mira, bëj durim, ji, i urtë, i ditur, i drejtë,
• mos ji me dy faqe, mos shaj, mos gënje, mos u mburr, mos u përzje me të liq, mos përto, mos fillo një punë që s’e bën dot…

Pjesa e mbetur e vjershave, janë si trimi me yll në ballë, ato kanë ngarkesën e plotë për t’u paraqitur të vetme.

Vjersha “Qiriri” (f.10) është një rimarrje nga vëllimi i parë i Veprave duke ruajtur perceptimin e qiririt që digjet si akt i lartë i vetëflijimit për të ndriçuar mendjet dhe zemrat e njerëzve, një simbol që kthehet në një model të prekshëm me Naimin si poet, si vizionar, si humanist.

Vjersha “Shkëndi e diellit ndaj manushaqes” (f.86) është e përmasave antologjike dhe pas saj kemi zbuluar alegorikisht Shqipërinë dhe fatin e saj, kemi ndier thellë dashurinë për mëmëdheun te apostrofa “O lulez’ e Perëndisë!”, kemi zbuluar armiqtë jashtë dhe brenda vetes sonë dhe jemi ndarë me shpresë se vetë Zoti do të kujdeset për ne që lart nga froni i tij.

B. Parajsa dhe fjala fluturake (1894)

Poemthi “Parajsa” ka diçka të përbashkët me plintat që formësojnë themelet e historisë sonë kombëtare dhe që do të rimerren herë pas here edhe në poezitë dhe poemat pasardhëse. Naimi e vë kombin tonë në ballin e gjithë kombeve të Europës, para shqehve, maxharëve dhe vllehëve, madje pretendon se në u kemi vënë emrin perëndive dhe gjallesave në botë. E fillon që me djepin historik dhe teologjik të njerëzimit, pastaj kalon në paradë disa nga figurat më të njohura historike që kanë përcaktuar rrjedhën e lumenjve njerëzorë në epoka të ndryshme: Aleksandrin e Madh, Ptolemeun, Pirron, Konstantinin e Madh, Teutën. Naimi besonte se këtu ishte qendra e Perëndisë dhe e përcakton Tomorin si fronin e tij. Perëndia u dha shqiptarëve trimërinë, mirësinë dhe bukurinë, në funksion të idesë së bashkimit dhe përparimit, prandaj ua paraqiste Shqipërinë e dikurshme si parajsë.

“Mijëra vjet kështu shkuan,

Shqipëtarët s’u ndryshuan…” (f.103)

Numërohen pushtuesit dhe qëndresa ndaj tyre, duke filluar nga romakët, trimërinë e shqiptarëve atëherë kur ulën kokët elinët dhe bullgarët, vllehët dhe venetianët. Një ndalesë në muzeun e Vienës ku janë armët e Skënderbeut, është një zbulim i pazakontë dhe një rast për t’u krenuar. Heroi ynë kombëtar e ndan suksesin e vet me princat shqiptarë që u bashkuan përballë një armiku shumë herë më të madh në numër.

“Te Skënderbeu kishte shpresë

Aher Evrop’ e pabesë.” (f.107)

I madh është kontributi i shqiptarëve për kombet e tjerë:

“Parësi e Shqipërisë

Shihnin punët e Tyrqisë.” (f.108)

“E kush e bëri Morenë?

Gjithë shqipëtarë qenë.” (f.109)

“Cilët për vdekje e për kokë

Garibaldi kishte shokë?” (f.110)

Thirrje që përsëritet pa u lodhur, është bashkimi i shqiptarëve:

“Jemi një fis e një farë,

Një gjak, një gjuhë, një besë.

Besë kemi Perëndinë

Edhe ligjë vëllazërinë.” (f.111)

Mbyllja e poemthit është shpresëshumë:

“Shqipërija do të rronjë,

Paskëtaj të mbretëronjë.” (f.113)

Pjesa e dytë “Fjala fluturake” është një cikël me 12 vjersha të natyrave të ndryshme. “Gjuha shqipe” (f.124) poeti e hyjnizon gjuhën tonë duke kërkuar që ajo të jetë edhe gjuha e Perëndisë, e natyrës dhe e gjallesave. “Plaku” (f.129) sjell qasjen e poetit ndaj kohës në raport me njeriun, bilanci i jetës me shumë gjëra të humbura, me njerëz dhe pasuri. “Fjal’ e përjetshme” (f.130) rimerr idenë e bashkimit të shqiptarëve pa dallim feje, por thirrja u shkon edhe klerikëve që duhet të japin ndihmesën e tyre për çështjen kombëtare. “Të vegjëlit” (f.141) është nga më të veçantat për vëmendjen dhe vlerësimet për nevojën e kujdesit për të vegjëlit me një detajim të këshillave: të bredhin e të gëzohen, t’u falim gaz e dashuri,  të rrojnë gjatë me mëmë e atë, të jenë të veshur mirë, të mësojnë dhe të nderojnë mëmëdhenë. “Pesha”, “I marri dhe i urti”, “Guguçeja” janë ndërtuar mbi subjekte fabuleske për të pëcjellë një mesazh të caktuar  për mirësinë njerëzore.

C. Dëshira e vërtetë e shqipëtarëve (1886)

Vjersha kombiare “Dëshira e vërtetë e shqpëtarëve” (f.149) është simotra e poemthit “Parajsa”. Në funksion të idesë së bashkimit, Naimi përdor në dy raste gegërishten:

“Djelm q’i pate dhanun ner Shqipnis, ma shifni dot po varrë” (f.157)

“Ç’më qënke lodhun vllathi yn, ç’më ke pas ardh kti veni

Ç’më pate marr rrugën e gjan, ç’doni  këtu von të gjeni?

Na që ky dhe ktu po na mba, na, që të dekun jena,

Ç’mund me ju bamun juve, o shoq? Lena, pafsh Zonë, lena!

Në jeni të gjall’ e me shpirt, kapni pushk’ e martinë,

Por n’jeni dekun por si na, tmerohi me robninë!” (f.159)

D. Fletore e Bektashinjet (1896)

Janë 9 vjersha që e kanë të deklaruara përmbajtjen që në titullin përbashkues. 

“Besa” (f.165) dhe “Falja” (f.180) sjellin familjen e profetit Muhamet dhe degën pasardhëse të Abas Aliut me mesazhin: Bëj mirë, mos bëj keq. Pastaj në një plan më të përgjithshëm i kërkohet Zotit që t’u falë njerëzve shëndet e fuqi, miq e shokë, urtësi e mirësi, t’i largojë nga ligësitë dhe mëkatet.

“Perëndija” (f.167), “Mirësija” (f.173) dhe “Dita e shënuarë” (f.179) përcjellin mesazhin: Mirësi e njerëzisë është udha e Perëndisë.

“Njeriu” (f.169) dhe “Vetëdija” (f.177) janë rimarrje e pikëpamjes teologjike për formimin e njeriut si vullnet i Perëndisë duke i dhënë fytyrën e vet, duke e bërë mëkëmbës të tij në tokë dhe duke ia ndriçuar mendjen për të qenë thelbi i gjithësisë.

Poemthi “Shqipëria” (f.185) është me të njëjtën frymë si “Parajsa”, por këtu mëria ndaj Greqisë dhe politikave të saj është më e ashpër duke iu rikthyer deklaratës se shqiptarët e bënë Greqinë  dhe figurat e antikitetit ishin pellago-shqiptare, madje kapërcen edhe matanë Adriatikut për të marrë Danten, Senekën e Virgjilin, gjithmonë sipas idesë së deklaruar që në krye të erës se shqiptarët kanë qenë të parët mbi dhe.