LETERSI – Page 187 – Dielli

ALBERT KAMY – SHKRIMTAR I ABSURDIT DHE I REVOLTËS

December 11, 2019 by dgreca

Sizifin duhet ta përfytyrojmë të lumtur.(Kamy)/

Ekziston e vërteta jote, por edhe e vërteta ime. (Kamy)/

Shkruan Xhelal Zenjeli/

Alber Kamy (Albert Camus) ka lindur në Mondovi të Algjerisë më 7 nëntor 1913. Vdiq në aksident rrugor në Villeblevin, afër Parisit, më 4 janar 1960. Është romancier, eseist, dramaturg dhe filozof francez. Rrjedh nga një familje e varfër punëtorësh. Babai i tij ishte francez, ndërsa nëna spanjolle. U shkollua në Algjeri. Ishte agjent tregtar, meteorolog, nëpunës në një agjenci anijesh si dhe nëpunës në prefekturë. Qysh si nxënës gjimnazi, sensibiliteti i tij përshkohej nga tre pasione të mëdha: nga letërsia, nga teatri (ishte dramaturg, regjisor dhe aktor), si dhe nga sporti, e sidomos futbolli. Gjatë gjithë jetës së tij, më së miri ndjehej në shoqërinë e aktorëve dhe të sportistëve. Teatri për të ishte një shkollë e pazëvendësueshme e moralit ekipor apo kolektiv dhe kundërpeshë e vetmisë gjatë të shkruarit. Kamy i takon filozofisë së ekzistencializmit.

* * *

Ekzistencializmi (fr. Existentialisme është drejtim dhe doktrinë filozofike që ka pasur jehonë të madhe në letërsi dhe në art. Filozofi francez Emanuel Munie(Emmanuel Mounier, 1905-1950) i cili është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të personalizmit francez, thotë se rrënjët e ekzistencializmit shkojnë thellë në të kaluarën, në antikë. Munie dhe Zhan Val, thonë se ekzistencialistë të pavetëdijshëm kanë qenë Sokratidhe Platoni, pastaj stoikët, Shën Augustini, Shën Bernari, Paskali dhe Men de Biran.Ekzistencializmi modern fillon me filozofin danez Seren Kjerkegor(Sören Kierkegaard, 1813-1855). Pas tij pasojnë filozofët gjermanë Martin Hajdeger (Martin Heidegger, 1889-1976) dhe Karl Jaspers (Karl Jaspers, 1883-1969). Në kuptim të plotë të fjalës, ekzistencialistë të vërtetë janë shkrimtarët, përkatësisht filozofët francezë Zhan-Pol Sartri (Jean-Paul Sartre, 1905-1980), Merlo-Ponti(Maurice Merleau-Ponty, 1908-1961), Alber Kamy (Albert Camus, 1913-1960) dhe bashkëjetuesja, përkatësisht ithtarja e filozofisë së Sartrit – Simon de Bovuar (Simone de Beavoir, 1908-1986). Ekzistencializmi niset nga këto pyetje: a i prin ekzistenca esencës, d.m.th. a i prin qenia thelbit apo anasjelltas?

* * *

Pikëpamjet e veta filozofike Kamy i paraqiti në veprat “Miti i Sizifit” (Le Mythe de Sisyphe, 1942) dhe “Njeriu i revoltuar” (L’Homme révolté, 1951). Tezat e përgjithshme të tij realizohen dhe eksplikohen edhe në një varg romanesh, në radhë të parë tek “I huaji” (L’Étranger, 1942) dhe te “Murtaja” (La Peste, 1947) si dhe në esenë “Vera” (L’Été, 1954).

Filozofia e Kamysë, krejt asaj që e quan “absurde”, ia kundërvë përvojën e revoltës, si i vetmi kuptim i absurdit. Sipas tij, “historinë e çojnë përpara pikërisht ata të cilët në çastin e duhur, dinë të protestojnë kundër saj”. Kjo nënkupton “tensionin e pandërprerë dhe qetësinë e tkurrur për të cilën flet poeti”. Mirëpo, jeta e vërtetë ndodhet pikërisht te thelbi i ndarjes së njeriut më dysh. Revolta vazhdimisht përplaset me të keqen, ndërsa arti dhe revolta do të vdesin vetëm kur të vdes njeriu i fundit. Madje, thelbi i artit qëndron në revoltë, për arsye se arti gjithmonë është protestë ndaj realitetit, flakërim ndaj ekzistencës. Përballë të menduarit, vepra artistike, në sferën e shqisave ruan absurden.

Detyrë kryesore e artit është të pasqyrojë absurditetin, për arsye se sikur ky absurditet të mos kishte qenë ekzistenciale dhe e papërsëritshme, përkatësisht e painterpretueshme, dhe sikur bota të ishte e qartë, as që do të kishte art.

Mirëpo, liria e artit, sipas Kamysë nuk vlen shumë po qe se nuk ka qëllim tjetër përveçse t’i sigurojë liri krijuesit artistik. E po qe se liria paraqet rrezik, atëherë është më se e qartë se ajo nuk do të turpërohet.

Kamy me rreptësi e mohon teorinë e realizmit socialist, për arsye se ky art sa më tepër që është socialist, aq më pak është realist. Kjo estetikë që ka dashur të rrënjoset në realitet, është bërë idealizëm i ri, skemë e re, po aq e pafrytshme sa ka qenë edhe idealizmi borgjez.Dy estetikat – njëra që rekomandon refuzimin e plotë të së tashmes dhe tjetra që synon refuzimin e krejt asaj që nuk është e tashme, në fund bashkohen larg realitetit, në të njëjtën gënjeshtër dhe në eliminimin e artit. Akademizmi i së djathtës përbuz mjerimin, gjë të cilën akademizmi i së majtës e shfrytëzon, por në të dy rastet mjerimi sa vjen e shtohet, ndërsa arti gjithnjë më tepër pakësohet. Por, pa kulturë dhe pa liri relative me të cilën ka të bëjë arti, edhe një shoqëri e përsosur nuk është gjë tjetër veçse një xhungël. Kështu që, çdo krijim autentik si revoltë, është dhuratë për ardhmërinë.

Përballë spontanitetit të kësaj revolte, sipas Kamysë, revolucionet shoqërore konkrete nuk sjellin kurrfarë ndryshimesh të njëmendta dhe nuk ofrojnë perspektiva. Revolucioni Borgjez Francez, i vitit 1789, e solli në pushtet Napoleonin III. Revolucioni i Madh Socialist i Tetorit, i vitit 1917, e solli diktatorin Stalin. Revolucionarët italianë e sollën Musolinin, ndërsa Republika e Vajmarit – Adolf Hitlerin.

Pra, në këtë botë absurde, në të cilën njeriu është i huaj dhe i cili nuk e njeh as veten, padrejtësi dhe vuajtja do të ketëgjithmonë. Me fjalë të tjera, revolucioni mbështetet në ide dhe dëshiron t’i japë formë botës dhe ta ndryshojë atë sipas konceptit teorik të vet. Prandaj, revolucioni nuk i vret vetëm njerëzit, por edhe parimet. Megjithëkëtë, “revolucionari njëherazi është edhe revoltues, e kur pushon të jetë revoltues, nuk është më as revolucionar, por polic dhe funksionar që kthehet kundër revoltës”.

Filozofia e absurdit, sipas Kamysë, nuk do të thotë njëherazi edhe afirmim të irracionales. Te “Miti i Sizifit”Kamy shkruan: “…kur e vërej kufirin e arsyes, nuk e mohoj atë, ngase e pranoj fuqinë relative të saj”.

Revolta dhe protesta e Kamysë, përkundër rrëfimit me pasion dhe talentit me të cilin janë pasqyruar, janë të pjesshme, jokonsekuente dhe të kufizuara nga pozicioni kundërthënës i tërë filozofisë së tij të absurdit – thotë kritiku francezGaetan Picon (Gaëtan Picon, 1915-1976). “Është për të ardhur keq që Kamy nuk shkon deri në fund të revoltës së tij dhe të pasioneve të tij. Na duket sikur kemi të bëjmë me një energji që qëndron pezull, me një forcë që është ndalur në gjysmë të rrugës” – thotë Pikon.

* * *

Kamy, sikurse edhe Sartri, librat e tij të parë i shkroi para Luftës së Dytë Botërore, për t’u bërë pas luftës, krahas Sartrit, autori francez më i lexuar dhe më me ndikim. Ndërmjet romanit “Neveria” (La Nausée, 1938) të Sartrit dhe romanit të parë të Kamysë “I huaji”,të botuar katër vjet më vonë,ka ngjashmëri të mëdha, por edhe dallime të mëdha. Ka pasur kritikë letrarë që kanë thënë se “I huaji” është kopjim i “Neverisë”. Heroi qendror i romanit “I huaji” – Merso (Meursault), i ballafaquar me konvencionet e shoqërisë qytetare si dhe me indiferencën e paimagjinueshme të botës, është i pushtuar nga ndjenja e absurditetit të jetës dhe nga nevoja për revoltë.

Letërsia e Kamysë është e afërt me rrethin e letërsisë ekzistencialiste të pasluftës, por, te Kamyja është shumë më i theksuar synimi nga artizmi, madje në të gjitha zhanret në të cilat u dëshmua: në roman, në novelë dhe në dramë si dhe në esenë lirike dhe në atë filozofike.

Letërsia për të është një përpjekje që të paraqitet absurditeti i jetës dhe i botës, përvojë e privilegjuar e luciditetit të njeriut, por edhe synim për ta përkufizuar dhe për të arritur të bukurën. Ekonomia rigoroze e shprehjes dhe e matjes së fjalës në përgjithësi, dozimi me maturi i emocioneve dhe i racionalitetit, respektimi i theksuar i traditës – në radhë të parë i traditës klasiciste franceze – janë karakteristika të frymës dhe të stilit të Kamysë.

Opusi i Kamysë nuk ofron një imagjinatë spektakulare të papërmbajtur, as edhe postulate të një sistemi filozofik të fortë. Vepra e tij kurrë nuk mbyllet në vete si një përfundim i padiskutueshëm i autorit. Përkundrazi, ajo rishqyrtohet dhe vihet në pikëpyetje. Prej entuziazmit rinor nga drita dhe nga klima e nxehtë e Mesdheut, duke u përshkuar nga ndjenja e absurditetit të jetës dhe të botës, në kontakt me përvojën e sëmundjes dhe të luftës, duke kërkuar humanizëm dhe solidaritetit njerëzor mbi gërmadhat e vlerave të rrënuara, e deri te bilanci i ankthshëm i luciditetit dhe i pafuqisë së shkrimtarit të shekullit XX, vepra e Kamysë pasqyron me maturi lakoren subtile të dilemave të njeriut dhe të shkrimtarit të kohës sonë.

Fryti më i mirë i krijimtarisë rinore të Kamysë, pa dyshim është “Gostia” (Noces, 1939), libër me katër ese lirike poetike për Mesdheun. Në faqet e këtij libri janë të pranishëm në mënyrë alternative poeti dhe moralisti: Kamy dëshiron që çështjet të cilat i shtron, t’i ndjejmë, por edhe t’i njohim. Metafora dhe refleksioni filozofik dhe moral ndërrohen radhazi dhe ndërthuren. Në to jehon besimi në mbretërinë e kësaj bote, si një rrugë e vetme dhe e arritshme për njeriun, e përbërë nga drita, nga kaltërsia e qetë e qiellit, nga aroma e detit dhe e luleve, nga nxehtësia e diellit dhe e plazhit, nga jeta e trupit, që e ka filozofinë e vet. Në esetë lirike “Gostia” dhe “Vera”, vërehet ndikimi i romancierit, eseistit, dramaturgut dhe poetit francez, Andre Zhid (André Gide, 1869-1951), më 1947 i laureuar me Çmimin Nobel. Vërehet edhe ndikimi i filozofit dhe poetit gjerman Fridrih Niçes (Friedrich Nietzsche, 1844-1900).

Në vitin 1942 del në dritë romani “I huaji”,një nga veprat fundamentale të letërsisë botërore pas luftës, si dhe eseja filozofike “Miti i Sizifit”. Në këta dy libra autori kërkon kuptimin e fatit njerëzor pas shkatërrimit të vlerave krishtere dhe të vlerave qytetare. Tek “I huaji” Kamy flet për një ndarje ndërmjet individit dhe universit. Mersoja është i përshkuar nga ndjenja se në botën ku jeton, është i rrethuar nga gënjeshtrat e mëdha të njerëzve dhe të institucioneve të shoqërisë, ndaji i dorëzohet botës së pafund të elementeve.

* * *

Romani “Murtaja”dhe eseja filozofike “Njeriu i revoltuar” synojnë të jenë udhërrëfyes të revoltës dhe të solidaritetit kolektiv pas përvojës së absurdit dhe të vetmisë.

Pjesët dramatike të Kamysë, “Kaligula” (Caligula, 1944) dhe “Mosmarrëveshja”, në një anë, si dhe “Shtetrrethimi” (L’État de siege, 1948) dhe “Të drejtët” (Les Justes, 1950), në anën tjetër, janë alegori dramatike të cilat po ashtu radhiten në polet e absurdit dhe të revoltës.

Kamy ishte i mllefosur nga agresiviteti i “progresistëve” të Parisit. Për këtë flet në romanin e tij të tretë “Rënia” (La Chute, 1956), vepër kjo tejet interesante dhe e ndërlikuar. Ai e quan roman për “heroin e kohës sonë”,e ky është intelektuali – akuzues i akuzuar, gjyqtar i penduar. Ky rrëfim përmban 170 faqe dialog, ose më saktë monolog, për arsye se bashkëbiseduesit të rrëfyesit nuk i ofrohet rasti që të thotë qoftë edhe një fjalë të vetme. Protagonisti i tij, ndonëse i pajisur me një kulturë impozante, tregon sesi krejt ajo kulturë ia ka vrarë atij pastërtinë shpirtërore dhe njerëzoren. Përkundër kësaj, njeriu mund të bjerë në greminën e pashpresë. Me një ironi të madhe, me virtuozitet dhe stil të përkryer “Rënia” duket sikur dëshmon për ndjenjën e luciditetit dhe të pafuqisë së shkrimtarit të shekullit XX.

* * *

Një kohë, Sartri dhe Kamy kishin raporte të afërta. Autorin e “Neverisë” e quanin anije, ndërsa autorin e romanit “I huajit” – barkë të lidhur për këtë anije. Në vitin 1951 Kamy botoi librin “Njeriu i revoltuar”. Shumë studiues e konsiderojnë si një ese të rëndësishme të shekullit XX. Duket sikur kemi të bëjmë me historinë e dramatizuar dhe dramatike të ideve evropianeqë nga iluminizmi deri te mesi i shekullit XX. Në të vërtetë, ky libër është fryt i përvojave kryesore të Kamysë: i përvojës së fashizmit dhe i preokupimit të qarqeve të caktuara të parisienëve në periudhën e pasluftës me idenë e dhunës revolucionare në shërbim të komunizmit. Kamy në të jep analizën dhe kritikën, si të totalitarizmit të majtë, ashtu edhe atij të djathtë.

Ndërkaq, intelektualët e tubuar rreth Sartrit, i cili e pranonte vetëm kritikën e totalitarizmit të djathtë, pikëpamjet e sipërthëna të Kamysë i pritën me kritika të ashpra.

Midis këtyre dy viganëve të mendimit estetik evropian, në revistën Combat të Parisit u zhvillua një polemikë e ashpër që zgjati muaj të tërë. Kritika që Kamy ia bëri totalitarizmit të majtë, për qarqe të caktuara të Perëndimit ishte e mirëseardhur. Në vitin 1957 u laureua me Çmimin Nobel për letërsi.

* * *

Kamy lëngonte nga TBC-ja. Ishte duhanpirës i pasionuar, njësoj sikur Sartri. Nuk e përfillte institucionin e bashkëshortësisë konvencionale. Gjatë jetës, kishte disa lidhje dashurie. Në vitin 1937 u njoftua në Algjeri me Fransin For (Francine Faure, 1914-1979), matematikane dhe pianiste e specializuar për Johan Sebastian Bahun. Nga martesa e tyre e lidhur më 3 dhjetor 1940, më 1945 (pas çlirimit të qytetit ) lindën në Paris binjakët: vajza Katrin (Catherine) dhe djali Zhan (Jean). Kjo ishte grua e dytë e Kamysë. Kamy vdiq më 1960, në moshën 47 vjeçare, në një aksident rrugor.

“Erdha t’ju tregoj se, po qe se nuk do të qani në varrimin e nënave tuaja, do të dënoheni me vdekje” – Kamy drejtuar studentëve dhe profesorëve të Harvardit.

* * *

Sartrit iu nda Çmimi Nobel më 1964, d.m.th. 7 vjet pasi iu dha Kamysë. Por, ai e shkagoi (e refuzoi) atë. Më 1945 e kishte refuzuar edhe çmimin “Legion d’Honneur” (Legjioni i Nderit). Më 14 tetor 1964, Sartri i dërgoi Komiteti të Nobelit një letër në të cilën kërkonte që ta hiqnin emrin e tij nga lista e të nominuarve. Njëherazi i paralajmëronte anëtarët e jurisë se, po qe se do ta laureonin, ai nuk ka për ta pranuar Çmimin. Komiteti i Nobelit ndërkaq, nuk e mori parasysh kërkesën e Sartrit dhe më 22 tetor 1960 ia ndau Çmimin Nobel. Arsyet e refuzimit të Nobelit, Sartri i shpjegoi në një prononcim të botuar më 23 tetor 1964 në gazetën Le Figaro të Parisit. Midis tjerash, ai thotë se nuk dëshiron që një çmim i tillë të ndikojë që ai të “transformohet”, duke shtuar njëherazi se nuk dëshironte të merrte anë në konfliktin kulturor midis Perëndimit dhe Lindjes, duke pranuar një çmim nga një institucion kulturor prominent perëndimor.

Vdekja e së kaluarës zvarritet në të sotmen

November 4, 2019 by dgreca

Nga Albana M Lifschin/

Dje në lagjen tonë vdiq dikush nga silikoza.Një vdekje natyrale është e zakonshme, por jo kjo. Kjo është njëlloj sikur të kanë dënuar më vdekje të parakohshme!
Korridori i madh në formë katërkëndëshi zinte mbi100 ngushëllues. Gra të veshura me të zeza rrinin ulur në karrige njëra pranë tjetrës. Jashtë oborri ishte mbushur me burra e djem të rinj. Sipas zakonit, burrat rrinin mënjanë dhe gratë vajtonin në anën tjetër të mbledhura bashkë. Kush kishte vdekur? Qe një burrë që s’kishte mbushur të pesëdhjetat.
– Nga se? – pyeta unë.
– Nga silikoza. Ka punuar në minierë gjithë jetën e vet.
– Ishte diçka që pritej, – tha një tjetër.
Minatorë vdisnin njëri pas tjetrit nga kjo sëmundje, edhe pse miniera e bakrit qe mbyllur me kohë.
Në Rubik, autobusi i linjës gjithnjë bën një ndalesë pranë urës, përpara një pllake të madhe përkujtimore për një grevë të rreth 400 punëtorëve të minierës në gushtin e vitit 1938, për kushtet e punës, paga më të larta
dhe një ditë pushimi në javë. Ajo pllakë për protestën e punëtorëve ishte aty për të kujtuar se ç’kishin hequr minatorët para luftës. Mendohej të shërbente si një ballafaqim me punën e kushtet e jetesës së minatorëve pas ‘pushtetit popullor’.
Sa minatorë kishin vdekur nga silikoza dhjetëvjeçarët e fundit? Sa i ishin nisur asaj rruge? Pas të tridhjetë e
pesave fillonte kolla. Pata lexuar një skicë të ndjerë për kollën e minatorit. Kolla ishte paralajmërimi i një vdekjeje të ngadaltë. Pluhuri i mineralit ka kohë që ka veshur mushkëritë e minatorëve, të cilëve, nga dita në
ditë, ua merr frymën deri në grahmën e fundit. I pari, i dyti, i treti, i njëqindti, i dyqindi, i pesëqindti i vdekur
nga silikoza. Jetë e këputur në mes. Ata që vdesin janë 40-vjeçarë, 50- vjeçarë… Rubiku! Rubiku! Miniera që
nxirrte bakër, kishte tri fabrika pasurimi. Njëra prodhonte ar që nuk e shihte askush. Male me bark të pasur,
njerëz me bark bosh.
– Një supë, – porosit minatori duke përfytyruar garuzhdën e mbushur plot me supë të ngrohtë.
– Me këto lekë nuk e merr dot supën. I ke mangët.
Ai ndjen fyerjen e krenarisë së vet, që e ka vënë poshtë varfëria.
– Nuk dalin as për një garuzhde supë? – Është i uritur dhe ka ftohtë. – Po për… nënsupë, a mjaftojnë?
E mbaja mend këtë skicë nga një libër dhe më la gjurmë në mëndje dhe në shpirt. A ekzistonte ‘nënsupa’?
Me siguri, thashë me vete, por ajo hahej për ‘supë’.
Supa e minatorit.

– Unë duhet të shkoj, – i thashë Zinës.
– Mirë asht të shkosh për respektin e të vdekurit, por gjithsesi ti je ende e huaj. Nuk ta ve re njeri. Po të ishe
vendase, do të qe ndryshe. Këtu të gjithë janë të njohur me njëri-tjetrin, i gjithë qyteti e përcjell të vdekurin te
varrezat.
“Kështu ka qenë edhe në Tiranë dikur”, më shkoi mua nëpër mend.
– Kur bëhet varrimi?
– Në orën dy pasdite. Po pate për të shku, shko tani.
Ngjita shkallët e apartamentit duke u përpjekur që të përmbaja veten. I vdekuri ishte një i panjohur për mua
dhe familja e tij po ashtu. Por pse më bëhej se e njihja?
Si-li- ko-za! Ja çfarë njihja. Kjo mjaftonte. Ishte pasaporta e të vdekurit, të cilën unë nuk doja ta pranoja. Një
minierë që i kishin mbetur të dukshme vetëm oxhaqet, si një titanik që po fundosej qetësisht. Ndërsa përpara
vetes kish një grusht hekurishtesh, kishte ende forcën t’i vdiste njerëzit e vet.
Kur mbërrita në sheshpushimin e katit pashë që dera e familjes së të ndjerit ishte hapur dykanatësh.
E zonja e shtëpisë, që ishte ulur në mes të dhomës, u ngrit dhe erdhi drejt meje duke zgjatur dorën.
– Zoti ju dhashtë kivet, – shqiptova unë ngushëllimin tipik të krahinës e pastaj u përqafuam. Hyra në dhomën
e mbushur me njerëz dhe ula sytë duke fshirë lotët, qe s’e dija se do të më tradhtonin aq shpejt. Njerëzit thoshin se të ndjerin e kishin mbajtur në spital gjatë, por ishte e kotë, pasi atë e kishte zënë silikoza me kohë.
Ky është vend i pirustëve; pasardhësit e tyre duhej të ishin të pasur. Por ata, mjerisht, janë në programe papunësie dhe presin radhën për të… vdekur. Të paravdekurit njiheshin nga kolla. Me atë kishin ushqyer familjen, kishin rritur fëmijët.
E zonja e shtëpisë u kthye nga unë duke më pyetur se si i kam robt e shtëpisë. Unë ngrita sytë dhe nuk munda
të përgjigjesha. Nxora shaminë e dorës dhe zura të fshija lotët që kësaj radhe filluan të më shkisnin faqeve
pa kontroll fare.
I ndjeri nuk arriti të shihte gëzimet e fëmijëve, djemtë burra, nuset e reja nëpër shtëpi. Njëri prej tyre kishte ardhur nga Italia, kishte sjellë me vete foshnjën dy vjeçe, e cila nuk dinte se përse ndodhej aty, se gjyshin s’e kishte njohur e nuk do ta njihte kurrë, por do të mësonte një fjalë në shqip, ndoshta më parë se shumë fjalë të tjera: sili-ko-za. Gjyshi i saj kishte vdekur nga si-li-ko-za!
– Më falni, – thashë, – ju lutem. E di që s’po e mbaj dot veten, por më vjen shumë keq për humbjen tuaj.
Më duket vdekje e padrejtë, – shtova. – Ai ishte në moshë t’u gëzohej fëmijëve për të cilët bëri një punë kaq të mundimshme, një punë që ia mori jetën.
M’u bë sikur mbi pllakën përkujtimore të minierës vunë një tjetër, ku thuhej se nga kjo minierë që prej
1944 e deri më sot kanë vdekur… mijëra minatorë nga silikoza, por ata asnjëherë nuk bënë grevë për përmirësimin e kushteve të punës, edhe pse kolliteshin, edhe pse e dinin se po vdisnin gradualisht, edhe pse lekët nuk u dilnin as për supë, ndërsa racionin e tyre të qumështit ua ndanin fëmijëve.
(Nga libri “Yjet nuk jane te Kuq” 2013, Albana Melyshi Lifschin)

NJI LULE VJESHTET

November 1, 2019 by dgreca

Përgatitë nga Fritz RADOVANI/

AT GJERGJ FISHTA O.F.M./

Pershndetje me Liriken ma të bukur t’ At Fishte, me 2 Nandor 2019, ora 1 mbas dreke,kur Kisha Katolike Shqiptare në Hartsdale, New York dhe Shoqata Shqiptaro-Amerikane “Skenderbej”, organizojnë simpozium shkencor për At Gjergj Fishtën (Salla Nënë Tereza)./

N’ atë rrahe t’ dekne mbrenda vorrit t’ errshem

Tash pluhun jé. Ata dy sy t’ janë errun,

Ku qiella prirej me sa hana e diella

Terthores s’ eper m’ sharte vrejn t’ njerzimit!

5. T’ janë sosun fjalët e ambla e plot urti,

E ai zâ t’ asht kputë, i cilli bite m’ zemer

Si kumbë liret t’ tingllueshme, qi prej s’ largut

Ndihet tue ra, kur dora e prekë e msueme!

Ehu! Po; “deka, qi baras m’ derë t’ pellazvet

10. Trokllon, si m’ trinë t’ kolibavet,” ku i vorfni

Me lot njomë buken, ty edhe ajo ké dera

T’ troklloi, e ti kalove porsi voesa

E natës kalon, kur dielli bjen me shndritun

Mbi kobe t’ dheut. Sot permbi vorr t’ kanë bijtun

15. Hithat e madergona! ‘I Kryq dullijet,

Qi e pershpirtshme nji dorë t’ a vu té kryeni,

Nder to ka hupë, as tjeter send trishtimin

E vorrit nuk t’ a zbutë, posë va’jt t’ trishtueshem

Të hutit t’ natës, qi neper curra t’ malit

20. Dhimbshem në rreze t’ hanës rrin tue gjimue!…

Njai grumull gursh, qi m’ vorr t’ randon persypri,

Vetë gjaksorit t’ pashpirt, qi mbyti nierin,

Lugat i duken, n’ hikë kah t’ bjen nget vorrit,

Edhe t’ perqethët atë botë i shkon n’per zemer.

Po, a thue, krejt deka n’ asgjasend t’ perpini

E, posë se do kocijsh edhe ‘i grusht pluhun,

Nuk t’ la tjeter? Jo! N’ prehen t’ Amëshuemit

Pjesa ma e mirë e jotja ka fluturue

Me gzue n’ dritë t’ qiellvet, ku pushon dishiri

30. I nierit t’ drejtë, si drita m’ sy të kthiellun.

Po, po, se pertej vorrin Shpirti i nierit

Gjallon per jetë! Njiky mendim i ambel

Deken e zbutë e vorrin ban t’ pelqyeshem.

Kur zemren fa’i s’e grisë. Prej ktij mendimi

35. As vet per ty s’ lotova shum, kur ndjeva

Se diqe: Se n’ ma t’ miren lule t’ motit

E lae ti ketë shkreti, ku shuen e Drejta

E paudhnija, ku sundon mizore;

Ku i zhyemi m’ vese sod me dorë dhunuese

Vesin shinon me Theta t’ zi, e selija

M’ rrashta t’ pergjakshme t’ njerzvet m’ kambë, ku mbahet.

Ehu! Po, se Shpirti i yt, kulluet si rrezja

E diellit, qi perfton lulet e erandshme,

Kur bora dehet, s’ mujt me e bajtë qelbsinen

45. E randë t’ ktij sheklli t’ zi; por fletët i rrahi

Kah jeta e dytë, ku Njai qi rruzullimin

N’ themel e dridhë veç me ‘i vetimë t’ qerpikut:

Amshon n’ lumni shka Atij t’ i ket pergja.

S’ kjé toka, jo, per ty kjé qiella!

50. E tash, qi vetë jam tue ravisë kto karta,

Ti, kushedi, n’ per vrrije t’ amëshueme

Shkon tue kerkue per lila e drandofille,

Qi s’ dijn me u veshkë e ndreqë me ta kunora,

Per me u lulzue mandej nder t’ zjarrtat valle,

55. Qi neper vrrije rrijn tue kndue t’ Parrizit:

Ku, fletët e arta bashkë kryqzue me Engjuj,

Kndon Zotit lavde n’ per ylbera t’ qiellit;

A, marrë krejt n’ t’ pam t’ s’ hyjnueshmes faqe t’ Zotit,

Porsi m’ pasqyrë t’ kulluet skjyrton shestimin

E rruzullimit, vu prej s’ epres Mende,

E cilla n’ t’ kenun sendet thirri t’ tana

Prej hijevet t’ kthellueshme t’ asgjasendit,

kur bani Ajo furin me heshtë t’ thellimit,

E me ‘i fuqi t’ pamatne prapi terrin

E pakthellimit, qi atje n’ t’ skajshmet megje

T’ ktij sheklli ndihet mnershem tue gjimue,

Kah per ledhe plandoset t’ rruzullimit.

E aty, n’ atë dritë plot ambelcim dashtnijet,

Qi porsi lum i kjartë prej Atit t’ Dritvet

Gjithkah dikohet neper verë t’ Parrizit,

Shpirtent e lum krejt m’ rreze tu ‘i pershi,

T’ kthiellta ti i prirë t’ vertetat, t’ cillat Hyji

Desht t’ muzta nierit me ia lanun t’ shkrueme

Nder fletë t’ hyjnueshme t’ t’ amëshuem Ungjillit.

Oh! Sa e sa herë, kur n’ mbrame shuen natyra,

E tjeter s’ ndihet, veç se rryma e prronit,

Qi permallshem gurgullon n’ per rrâjë e curra,

Un, lodhë mbi letra t’ t’ dijshemvet t’ kahmotit,

Mbas t’ cillvet fjalen rrij tue lmue Shqyptare,

Dal në dritsore me kundrue shatorren,

Qi i Lumi t’ kthielltë ia vuni rruzullimit,

E kqyri hyjt, qi thue, se njaq sy Zotit

Flakojn mbi dhé – kushdi, per me felgrue

Nierin, qi egrue ma fort prej mneres s’ territ,

Perbluen punë t’ mbrapshta: – E atë botë mendoj per ty.

E, ku t’ a shoh ma t’ flakshem tue xhixhillue

Nji hyll, aty selin un tham me vedi,

Ti do t’ a késh, e syt m’ atë hyll pa da

I nguli, e m’ bahet si me t’ pa. Me emen

Un t’ thrras at botë n’ per terr. Nji vaj bylbylit,

Qi permallshem nder gemba rrin tue kja

Fatin e vet, a ndoshta, zojt e dashtun,

Jehonë m’i bahet t’ grishunit; e m’ duket

Se bisedoj me ty!… Nuk dekka i miri,

Jo kurr; e sidomos nja’, i cilli ‘i zemer

E len mbrapa m’ e ankue. Prej vorrit t’ errshem,

Gjumin e dekës ku ai ban, na i flet mendimit,

Ambel edhe na nzitë kah punët e mbara,

E n’ mende t’ onë gjallon. – Kur Aleksandri

Prej Bregut t’ Matës ngallnjyes u kap kè vorri,

Ku shuen idhnimi i Prisit t’ Mirmidonvet,

Qi atje nen Shé vorfnoi me aq djalë Ekuben,

Iu ndez aty flakë zemra kah lumnija.

Mbi njat vorr, po, u betue me ngulë flamurin

N’ skaj t’ dheut, e prej selis me i zdrypun mretent;

E atëherë perpara tij tanë bota shuejti.

Mue edhè, qi sheklli e nji dishir lirijet

T’ thepisne raven m’ ia kanë shtrue gjallimit,

Mue, po, edhe zemra mbi vorr t’ and t’ pervujtun

M’ ndezet kah punët e mbara e kah burrnija.

Permbi vorr t’ and, po, xâ të fortë me e majtun

Besen e dhanun – e miqasin e zanme;

Per Fé e per Atme n’ ball me i dalë rrezikut:

Të ligshtit doren me ia njitë e t’ fortin

Mos me e gledhue; kur t’ jet me u thanë e drejta.

Mos me i shmangë syt prej cakut, n’ t’ cillin mendja

Dishron me u kapë, as kurr mos me u ligshtue

Ndersa t’ vishtira, qi t’ na sjellin motet.

Po, po! Se pré’ atij vorri kam me shkepun

Hovin kah punët e mdhana. Ai Kryq dullijet,

Mneren e vorrit qi t’a zbutë, Ai qanderr

Ka me m’ kenë nder salvimet, Engjlli i Zotit,

Qi rojës besnik fuqit t’i pruen mizore,

Gjumin e dekës në vorr mos me t’ turbullue,

Dér qi të shkimen n’ qiellë e hana e dielli

E t’ ngele moti e sheklli mbarë t’ rropposet,

E t’ vije dita e gjyqit t’ rruzullimit,

Ai ka per t’ m’ kenun Zana. E atëherë pa u tutun

Zgjetat e prehta e t’ zjarrta kam me i prehun,

Qi kundra vesit do t’ ia lshoj njerzimit:

Atëherë un kangët kam me i ndertue kreshnike,

Me t’ cillat botës un do t’ ia la të shkrueme

Se shka viejn armët besnike n’ dorë t’ Shqyptarit.

E me kangë t’ mija ‘i permendar t’ madhnueshem

M’ vorr t’ and kam per t’ ndertue, të cillin moti

Me fletë të ngrita kot ka per t’ a rrahun;

Pse, si curr, qi n’ mjes t’ detit rreh tallazi,

Edh’ ai njashtu do t’ jesë nder gjire t’ motit

Qi bumullojn mbi faqe t’ rruzullimit.

E atëherë prej bjeshkvet kanë me u djergun Zanat

E me të njoma vjollca e drandofille

Vorrin kanë me t’ vallue, e kanë me rritun

Me shum kujdes per qark selvija t’ blerta;

E shtektarin mundqar, qi n’ ato hije

Ka me xan vend, me ndalë pak gja t’ dihamet.

Kanë me kallzue se sa pjesë qiellet vrâni

Deka n’ atë vorr. E atë botë i largët shtektari

Të lehtë dhén ka me t’ urue, e t’ paqta e t’ buta

Shinat e boren: E, kur m’ male t’ veta

T’ dredhojë ké stani, fmis ka me i kallxue

Shka ndjeu per ty. E fmija e atij aso bote

Emnin t’and kanë per t’ kndue, e vrrini e bjeshka

Gjithmonë i ri, tue njehë furit e mnershme,

Ambel prej emnit t’ and kanë me jehue.

Me maje t’ briskut kanë me shkrue mbi lisa

Me shkrola t’ njohtme veç e prej barivet:

Kanë me u rritë lisat, perse spata as rêja

S’e prekin landen, ku asht ravisë ai Emen:

E tu’ u rritë lisat kanë me u rritun shkrolat;

E kshtu ma t’ kjarta mbas disa qindvjetve

Nipat ma t’ vonët kanë me i këndue, e Emni

Sa t’ bjerë dielli tokës ka me t’u kndue.

Shenim nga F.R.: Prof. Gasper Ugashi e cilsonte këte Lirikë, ma të bukren e At Fishtës.

Urojmë që shpejtë të hyjnë nder tekstet shkollore!

Melbourne, 1 Nandor 2019.

Tetori i Letërsisë në Tiranë

October 20, 2019 by dgreca

Nga Eleonora Gjoka/

Në kuadrin e Muajt të Letërsisë në kryqeqytet për të gjithë artdashësit ka aktivitete të shumta që të joshin me tematikat e larmishme. Mund të lexosh çdo ditë lajmërime dhe të vizitosh ambjente të ndryshme të cilat tregojnë se kryeqyteti e ka brenda embrionin gati në të shpërthyer, në çdo fushë: Në letërsi, art, muzikë, pikturë, ekspozita, opera, festivale kinematografike, prezantime me librin, promovime…etj.

Është e çuditshme që njerëzit tanë me gjithë ngërçin ekonomik që kanë, mundohen të jenë pjesë aktive e Kulturës bashkëkohore. Tirana ka një larmi të madhe në këtë periudhë… si dhe stina e vjeshtës që pasqyrohet me ngjyrat e gjetheve që ndrojnë pamje si mozaikë zbavitës … dhe që e ruajnë magjinë e tyre deri në perëndimin e diellit!

Kalova në datën 18 Tetor 2019, disa momente të këndshme te “Shtëpia e Gjetheve”. Interesante ishte se jam disa dekada e larguar nga Tirana dhe këtë emër nuk e kisha fiksuar më parë, e kërkova dhe e gjeta në hartë. Për ta vërtetuar mora në telefon një mike të afërt, gazetare dhe ajo më tha: Është ajo shtëpia e hetuesisë së Ministrisë Brendshme, përballe Katedrales së Ringjalljes. Mos na I kujto tani dhe ti Eleonora, ato hijet e këqia… se i shmangëm me zor…e kur kaloj andej sa herë mendoj: Kushedi sa shpirtra janë dërmuar brenda atyre mureve me masakrat e pa skrupullta të diktaturës së egër komuniste! Ok. I thashë, po unë do shkoj.

Vërtet…dikur kaloja andej çdo ditë më këmbë ose me biçikletë për shumë vjet dhe nuk e kam pasë ditur kurrë se për se ishte ajo godinë e ç’ fshihej brenda saj? U deshën të binin muret e Berlinit të hapej “Kutia e Pandorës”!

Po unë nuk tërhiqem lehtë…shkova për te shijuar mbrëmjen artistike, ku shkrimtarja Vera Bekteshi do prezantonte librin “Vila me dy porta.” Shumë interesant rreth 500 faqe, nga jeta e saj dhe e familjes Bekteshi, që kaluan në skëterrën e persekutimit. Një vend i vogel si yni, me një popullsi minimale ne ato vite, ishte ndarë në tre pjesë: 1/3 nën tokë të ashtuquajtur armiq, 1/3 mbi tokë skllevër punë me një meditje qesharake dhe 1/3 fëmijë në rritje ose në shkollim. Me një përafërsi të tillë në mendje i ndava shifrat… po besoj se ato janë të besueshme.

U afrova te vendi duke shijuar ecjen mes njerëzve dhe gjallërisë së mbrëmjes dhe kërkova “Shtëpinë e Gjetheve” U habita kur gjeta një grumbull dëgjuesish të ulur në karrike në oborrin e pasëm të asaj namë – keqes shtëpi… që ngjante romantike nga jashtë për ata që s’ e kanë jetuar atë periudhë. E ndjeva veten si në Manhattan, se kishte vetëm një copë qiell sipër saj…e mbyllur nga një grataçiel i ri … që duhet të jetë binjak i “Plazas” tjetër më kubikë të bardhë!

Në karriket drejtuese ishte ulur shkrimtarja Vera Bekteshi, zonja e shtëpisë botuese “Mapo” dhe aktori Vasjan Lamë qe interpretonte here pas here pjese nga libri “ Vila me dy Porta” te shkrimtares dhe shkencetares Bekteshi. Ishte nje bisede ngacmuese qe jepte pjese te se kaluares te pershkuara me dhimbje nga autorja. Mua si grua me preku situata dramatike e pershkruar, per lindjen e Zanes. Sakrificat e saj gjate muajve te shtatzanise, krizen ekonomike dhe sociale qe kalonin familjet e persekutuara dhe ( gjithe ajo mase e armiqve imagjinare te Partise e te Enverit ne ate kohe). Ata qe zvarriteshin ne qelite eburgjeve ose ne hapjen e kanaleve ne mes te moçalishteve, ku dhe dy flete qepe po ti gjeje do dukej nje luks i madh t’i fusje ne goje.

Shpesh here aktori Lami, nderprirste leximin nga pyetjet sqaruese qe benin degjuesit, ja jepte fjalen autores cila me qetesi e dhimbje sqaronte gjitheçka rreth temes. Citonte gjithashtu autore nga letersia boterore. Kishte nje kujtese brilante per figurat eminente te Letersise Boterore.

Ne nje moment erdhi dhe u ul ne mbremjen letrare Ministria e Aresimit znj. Elva Margariti. Ajo e ndoqi deri ne fund takimin, ju pergjigj dhe shume pyetjeve qe ju drejtuan nga publiku. Tha se tani ne shume lagje te Tiranes jane inagururuar biblioteka te reja, ku mund te keni me shume kontakte me librin. Mua me erdhi shume mire qe ne kushte te thjeshta, aty jashte ne oborrin e asaj shtepie, erdhi dhe Ministria dhe ul me thjeshtesi duke shkembyer biseda me ne te tjeret. Ajo ftoi rinine te jene kerkues dhe lexues te letersise shqiptare per ngjarjet e para 30 viteve, se ajo eshte periudha qe rinia e sotme nuk e ka jetuar. Ne nje moment kujtova me nostalgji kohen e femijerise ne Qeparo…ku ne mes te ullinjve vinin nga Tirana dhe hapnin çarçafin e bardhe dhe ne ndiqnim me aqe pasion kinemate e asaj kohe.

Ne mbarim te takimit beme bisede te lire dhe shkembyem mendime me Ministren, autoren e librit si dhe disa figura te tjera te fushes se Artit dhe Letersise. Une si perfaqesuese e botes se krijuesve jashte atdheut, konkretisht ne Nju Jork, anetare e Shoqerise se Shkrimtareve Shqiptaro – Amerikane, e disa Klubeve kombetare dhe nderkombetare, Antare e I WA’s ( Internacional Writer & Artist ) “Peace Ambassador ” i ftova dhe nxorrem disa foto se bashku, duke e mbyllur me mbresa te mira kete mbremje Tetori ne kuadrin e muajit te Letersise.

Eleonora Gjoka

Tirane 2019

Nobeli sivjet po hap plag të reja në popujt e Ballkanit

October 13, 2019 by dgreca

Deklarata e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë lidhur me fituesin e çmimit Nobel për letërsi 2019/

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë shprehet thellësisht e indinjuar lidhur me dhënien e Çmimit Nobel në letërsi për vitin 2019, shkrimtarit Peter Handke. Madhësia e një shkrimtari nuk varet vetëm nga aftësia por edhe nga cilësitë e tij si njeri. Një përkrahës i një diktatori i cili mohon krime lufte nuk meriton një çmim fisnik si ai Nobel. Në botën e sotme të polarizuar, duhet t’i shpërblejmë njerëzit të cilët punojnë për paqe dhe miqesi, jo ata që ndajnë dhe lëndojnë njerëzit. Kurrsesi nuk mund të shikohet e shkëputur vepra e një shkrimtari nga bindjet e tij politike, pasi padiskutim janë palca që rrjedh prej të njëjtit asht!

Nëse misioni i letërsisë është shërimi i shpirtit të popujve nga plagët, Nobeli sivjet po hap plag të reja, në popujt e Ballkanit, veçanërisht në popullin shqiptar e në mbarë kombet që e mbrojtën dhe e mbrojnë me gjak lirinë dhe demokracinë. Nobeli në letërsi sivjet është zi në shpirtin e lexuesve mbarë globit që luftojnë për humanizëm dhe prosperitet!”

New York, 11 tetor 2019

****

Declaration of the Society of Albanian-American Writers with This Year’s Nobel Prize Winner on Literature 2019The Society of Albanian-American Writers is outraged by the fact that Peter Handke won the 2019 Nobel Prize in Literature. Ability alone does not determine an author’s greatness. His character also impacts people’s perceptions of him. A person who supports a dictator and denies war crimes does not deserve a prestigious award like the Nobel Prize. In today’s polarized world, we need to recognize people who work for peace and forge friendships, not people who cause hurt and division. One cannot separate an author’s work from his political views since they flow from the same marrow.Literature should strive to heal people’s wounds. This year, however, the Nobel Prize in Literature will open new wounds in the people of the Balkans, especially in the Albanians, as well as in all other nations in which people have sacrificed their lives for freedom and democracy. This year’s Nobel Prize in Literature has caused much sorrow in readers all over the world who fight for humanity and prosperity.New York, October 11, 2019