Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NË KËRKIM TË FJALËS SË URTË

by

ANTON ÇEFA NË SOFRËN POETIKE TË DIELLIT/

NË KËRKIM TË FJALËS SË URTË/

Me nji shkallë që m’çon jashtë kohe

Ngjitem shtat fill mbi qiell

Në kërkim të Fjalës së Urtë,

U ngjall apo s’u ngjall

U mbrue apo s’u mbrue ai brumë i urtë i fjalës

E zbres shtat pash nën dhe, e zbres e ngjitem

Në kërkim të fjalës së urtë

E zbres e ngjitem në nji shkallë qi m’çon jashtë kohe,

Po fjalën e urtë nuk e shqipton askush,

Fjalën e urtë që dhemb në gjoks

E therë mendimin, atë ma të fismin

E therë mendimin e plagës që lëngon mu n’zemër të tokës sonë.

A thue nga alkimi e kohës së pakohë,

E asaj kohe të çmendun

I ka humbë pesha urtisë së gurtë të fjalës,

A thue nga alkimi e kohës së pakohë

I ka humbë pesha gurit t’urtisë së malit ?

                             *

Ju orkauj qi më rrini

Te kambët e kohës sonë të çoroditun

E më flisni me za Kasandre pa pushim

E shpallni me zhurmë e bujë

Se fruti i urtë i fjalës ka ra

Siç bie nji frut i kalbun nga degë e pemës

Se guri nuk qenka ma i randë n’ vend të vet

E ai nuk qenka i randë as në dhe të huej.

Shporrnju u tham, si Edgard Poe dikur korbit të zi

Mbi bustin borë të bardhë të Palladë Atenës,

Shporrnju nga busti i bardhë i  fjalës e i kohës.

Po rishtas zani i tyne, ai za Kasandre

Gjimon kërcnues e ndjell kumbonët e vdekjes

E kumbonët bien në nji anë përzishëm

Përzishëm bien për vdekje të fjalës së urtë

Që ra e bie nga pema si frut i kalbun.

Kur unë në zgrip të fjalës sime, mu në zgrip

Pres se po bie nga pema frut i pjekun

I fjalës së urtë, i fjalës së ringjalljes

Për ty, o toka ime e djegun.

A thue nga alkimi e kohës së pakohë

I ka humbë pesha gurit të urtisë së fjalës

I ka humbë pesha gurit t’urtisë së malit?

                                      *

Ju orakuj qi shpallni me zhurmë e bujë

Se s’ka ma peshë urtia e gurtë e fjalës,

Nuk mbin ma bar mendimi t’pjekun

E thahet bima e fisme e fjalës

E urta bimë e fjalës.

Shporrnju prej vargut tim, shporrnju që  këtej

 E qafën thefshi në kapërcyell të shtegut të lig të kohës,

Se mue urtinë e fjalës ma mësoi nji plak i bardhë

Me dy kokrra gruni në çdo qelizë të fjalës.

“Ç’do komb, – tha  ai, – shkon udhës së kalvarit

E zbret e ngjitet prap, Sizif mundimesh të pathana,

çohet e rrxohet golgotave të kohëve

E atje pret kryqzimin e mbas çdo kryqzimi

Vjen fjala e urtë e ngjalljes, bekimi urtë  i saj.

Kështu edhe për ty, o Toka ime e djegun,

O toka ime e idhtë, o toka ime e ambel,

Do të rritet nji ditë bima e urtë e ngjalljes,

Bima e urtë e jetës.

II

Si Sizifi, deri në zgrip të fjalës shkoj

Me torbën randue me ranën e mendimeve

Me torbën e randë sa guri i Sizifit

Që nji lugat i zi e trazon papra.

Deri në zgrip të fjalës shkoj e me Sizifin

Kaptoj errësinat e këtejme e të përtejme,

E prap më rrokulliset torba mu në maje

Të kodrës së errtë të heshtjes.

Torba me litanitë e mëdha që jeh u bajnë

Kumonëve që bien perzishem.

Ka vdekë filani e fisteku.

Thue se ata nuk qenë të vdekun

Mbi rrasë e nen rrasë, mbi gur e nen gur

Mbi dhe e nen dhe të kohës së pakohë.

A thue guri e humb peshën e fjala e urtë kuptimin,

A thue humbet fjala e urtë e farës

Që hodha dikur në zagna fletësh ?

Të gjithë e dinë se guri i randë peshon n’vend t’vet,

Por ne e morem peshë, e hodhem tutje tej

E rrokullisem rrëmoreve të mergimit,

rrëgallave, humnerave të udhëve të pafund.

Në zgrip të fjalës e të heshtjes bana udhë e udhë,

Në zgrip të udhës eca, mu në zgrip

Si ban nji fjalë e urtë, nji fjalë e thënë

Për zgripet e kohëve të pakohë,

Kohëve të stihisë që hangrën nandë djelm e nandë nuse

E që banë kërdinë e zezë, kërdinë e kuqe

E luftë e murtajë, e zjarr e rrenim,

Stihi e zezë që i hangri nanës nandë djemt

Në atë kohë të pakohë, mësyshje e mendimit të çmendur,

Në atë kohë të pakohë kur Kostantini harroi besë e fe

E nuk i hypi revan kalit të besës

E Duruntinës s’i binte ndër mend per vallet.

Në atë kohë fjalën nën gur e lashë,

E gur mbi gur, e gur nën gur

I vuna porta territ e zezonës,

Zezonës së zezë, zezonës së kuqe.

Po atë fjalë të bardhë në gropën e errtë

Ku e pata lanë dikur, e gjeta të urtën,

e gur nën gur e gur mbi gur

ku e pata lanë dikur, e gjeta, të urtën.

E vazhdimisht zbres e ngjitem, ngjitem e zbres

Në nji shkallë që m’çon jashtë kohe,

E shkoj deri te sofra e Zotave që Homeri shtroi n’Iliadë

E ata gërvallen në bankete

E qiell e dhe e shkundin me kangë e britma,

Gajasen së qeshuni e shajnë e grinden

E venën e çojnë me katrova dashtnije e urrejtje,

E nuk pyesin fare per kercnimet e Zeusit

Dhe fjalën e urtë nuk e thotë askush.

As Zeusi në qiell, as Posejdoni në det

E as Hadi, i plotfuqishmi i zi i territ

Fjalën e urtë që dhemb në gjoks

E ther mendimin, atë ma fisnikun,

Mendimin e shtegut të lirë, që i prinë fjalës së urtë

Askush se thotë.

.

Dhe unë ngjitem e zbres, e zbres e ngjitem

Në shkallën që më çon jashtë kohe

E zbres e ngjitem, e ngjitem e zbres në kerkim të fjalës së urtë.

Ç’të shoh!Fjalën e urtë kryqzue me gozhda e gjak

Mbi kryq të kohës së pakohë.

Pèrjetësisht…

by

Në gjurmët e një një romani të pabotuar /

Nga Reshat KRIPA/

Arbëri  qëndronte në qoshkun e tij  në sallë, duke pritur mbërritjen e avionit që do ta çonte në një botë tjetër dhe meditonte. Meditonte  dhe ëndërronte rrugën plot hithra e ferra nëpër të cilën kishte kaluar jeta e tij. I kujtoheshin brengat që e kishin shoqëruar vite me rradhë. Kishte shumë pasione. Donte të bëhej jurist, gazetar, mjek, inxhinier, artist, shkrimtar apo çfardo tjetër gjë që të mundesj. Por fati e kishte dënuar që të mos arrinte asnjë nga majat e ëndërruara. Zhgënjimin e haste në çdo hap të jetës.

            Qysh në klasën e parë të shkollës fillore, kishte filluar të shkëlqente figura e këtij individi dhe kjo e shoqëroi gjatë gjithë rrugës së jetës. Me gjithë intrigat dhe presionet që i bëheshin,  ai çante gjithmonë përpara në rrugën e vështirë. Përfundoi shkollën e mesme me rezultatet më të larta që mund të arriheshin. Rruga për më lartë ishte e mbyllur për të. 

Mendja  e  tij   fluturonte   në   të   kaluarën e   largët.  I përfytyrohej gjyshi i tij, Luan Dauti, që kishte qenë një nga pjesëmarrësit e lëvizjes së madhe që u kurorëzua me fitoren e pavarësisë më 1912. I përfytyrohej dita e 28 nëntorit kur gjyshi kishte qenë pjesëmarrës i Kuvendit të Madh Historik, përkrah burrave të tjerë të shquar të kombit. I kujtohej gjithashtu edhe pjesëmarrja e tij në Kongresin e Lushnjes dhe luftën e 1920-ës që hodhi në det italianët.

I shfaqeshin këto dhe ndjente dhimbje kur shikonte që askërkund  nuk gjendej emri i gjyshit, nuk pasqyrohej aktiviteti i tij. Ishte interesuar disa herë, madje edhe në instancat shtetërore, por kudo kishte marrë të njëjtën përgjigje: “Nuk ka qenë pjesëmarrës”. Një gjë e tillë e revoltonte, pasi atij i kishin folur për aktivitetin e gjyshit shumë burra të moçëm, moshatarë me të, që e kishin njohur mjaft mirë.

Një dite shkoi në Shtëpinë Muze të Pavarësisë.  U  zhyt në  analet  e ngjarjes  më  të 

madhe të vendit, ditës së 28 nëntorit 1912. Shikonte fotografitë e asaj ngjarjeje historike. U ndal në njerën. Ishin  një grup personalitetesh  të njohura të asaj periudhe. Mirë po gjyshi mungonte dhe, çuditërisht, ai e kish parë këtë fotografi me të gjithë pjesëmarrësit midis të cilëve edhe gjyshin e tij që e ëma e ruante ende në sëndukun e saj. Vuri re se aty mungonin edhe figura të tjera që kishin qenë protagonistë të ngjarjes. E kuptoi se ishte bërë një retushim i figurave duke u zëvendësuar me disa të tjerë që as u ishte dëgjuar emri ndonjëherë. Këto retushime i vërejti edhe në Muzeun Historik të qytetit. I njëjti retushim lidhur me Kongresin e Lushnjes dhe Luftën e Vlorës. Gjyshi i tij  mungonte.

Një gjë e tillë e habiste. Përse të fshiheshin nga faqja e historisë këta personazhe? Shkoi në shtëpi dhe u ul në bisedë me të ëmën. Ajo i tha:

  • Bir,  jetojmë në  një  botë  të  çuditshme.  Kjo  është  Shqipëria  e sotme. Kujdes 

bir.  Hiqi këto mendime. Lerja kohës t’i zgjidhë. Unë jam e sigurtë se një ditë ato do të dalin në dritë dhe   ti do  t’ia arrish  asaj  dite. Tani për  tani  hesht. Dhe Arbëri heshti.

            Këto i shfaqeshin në përfytyrimin e tij. I shfaqej rruga e jetës së  tij. Para syve i dilte jeta e familjes. Në mënyrë të veçantë i kujtohej vdekja e gjyshes nga nëna, që banonte së bashku me ta, kur për ta përcjellë në banesën e fundit, mezi u mblodhën pesëmbëdhjetë deri njëzetë vetë, ata më të afërmit.. I shfaqeshin miqtë dhe shokët që e kishin shoqëruar gjatë gjithë periudhës së jetës. I kujtoheshin ata që, me gjithë kushtet e jetës, e kishin ndihmuar të mbijetonte, por i kujtoheshin  edhe  ata  që,   me   cmirën dhe  egoizmin,  mundoheshin   me   të   gjitha mjetet  ta 

pengonin në rrugën që ndiqte dhe  këta  ishin shumica 

që  druheshin prej  tij  si djalli nga temjami.

Në këto çaste i kujtohej një fragment nga romani “Njeriu që qesh” i Viktor Hygoit:

Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova  të   rëndaqë në moshën më  të  njomë, në skutat e fshehta të shpirtit   të  tij, lind një   farë   peshoreje, një   peshore  e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote. Duke   e   ndjer   veten    të   pafajshëm, ai  iu nënshtrua fatit  pa bërë zë. Nuk  u  qa aspak. Ai  që  s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët.

Edhe ai, si heroi i romanit, kishte kaluar sprova shumë të rënda, por me karakterin e tij kishte mundur t’u bënte ballë dhe të dilte faqebardhë nga e gjithë ajo rrokopujë. Jeta e kishte mësuar se si të ishte njeri, si të reagonte, kur i shfaqeshin të papritura të hidhura dhe si të ruante të  paprekur qytetarinë. Për të gjitha këto, e ndjente veten krenar për gjithçka kishte vepruar.

Këto i dilnin para syve, ndërsa priste në aerodromin e kryeqytetit ardhjen e avionit që do ta ndante nga atdheu i tij.. Përse po largohej  tani që, më në fund, sistemi totalitar ishte përmbysur? Kjo pyetje  e mundonte së tepërmi. Ishte para një dileme: A po vepronte drejt? 

                                                                                                      *          *          *

Sokolin, të atin, Arbëri nuk kishte pasur fatin  ta  njihte. Ai kishte lindur kur i iati kishte fluturuar në botën e përjetshme. Sokoli ishte një burrë i njohur në tërë krahinën si një jurist i shquar. Kishte mbaruar fakultetin juridik në universitetin e Sorbonës në Paris në vitin e fundit të monarkisë. 

Gjatë Luftës së Dytë  Botërore  ishte renditur  në  anën  eforcave nacionaliste duke qenë një nga figurat e njohura të saj. Kur rrjedha e luftës nxori në pah fitoren e  forcave komuniste, nuk tentoi të braktiste atdheun, pasi nuk mendonte kurrë që me përfundimin e luftës do ta arrestonin dhe masakronin me tortura të tmerrshme të cilat  do t’i  merrnin  jetën. Në atë  kohë,  ishte vetëm tridhjetë vjeç. Ishte fundi i vitit të dytë të pasluftës.

Arbëri kishte lindur tre muaj  pasi i  ati  kishte shkuar  në botën tjetër. Kështu ai u rrit në gjirin e nënës së tij, Afërditës. Ajo kishte mbaruar  institutin pedagogjik “Nana Skanderbeg”, që para lufte quhej “Nana Mbretëreshë”. Rezultatet ishin të shkëlqyera, por rrugët për të vazhduar studimet e larta  ishin mbyllur. Mentaliteti qe ekzistonte në atë kohë në Shqipëri ishte i tillë që femrat që mund të studionin jashtë shtetit ishin shumë të pakta. 

Qysh kur vazhdonte vitin e fundit të shkollës së mesme ishte njohur me Sokolin me të cilin ishte dashuruar dhe, pas përfundimit të luftës, ishin martuar. Në atë kohë, ajo ushtronte profesionin e mesueses së letërsisë në shkollën e mesme të qytetit. Arrestimi i të shoqit dhe shuarja e tij në qelitë e burgut ndërruan fillin e jetës së saj. Ishte fundi i gushtit kur u paraqit për të filluar punën pas pushimeve verore. E njoftuan se nuk mund të fillonte si e papërshtatshme për edukimin e brezit të ri. 

  • Mami,  kur do  ta  takojmë babin? –   pyeste  Arbëri i vogël të ëmën.

            Tashmë ai ishte vetëm tre vjeç dhe nuk arrinte të kuptonte se përse shokët e tij i kishin të dy prindërit dhe ai jo. Afërdita  nuk  dinte si  t’i  përgjigjej. Ajo nuk mund t’i tregonte se ati i tij i kishte mbyllur sytë në terrin e qelisë por, edhe sikur ta bënte një gjë të tillë, ku arrinte mendja e tij foshnjore të kuptonte se çfarë  ishte qelia  dhe  torturat. Kishte  vendosur që këtë t’ia tregonte vetëm kur të arrinte moshën e pjekurisë.

  • Babi yt   ka fluturuar  në  qiell, –   i   tha ajo  dhe   i  tregoi  një fotografi   ku   ai  

kishte  dalë duke brohoritur me duart lart, me rastin e një manifestimi popullor. 

–  Një ditë edhe  ne do të vemi atje dhe do të jetojmë së bashku.

  • Urra! – thirri djaloshi gjithë gëzim.
  • Urra! – thirri edhe nëna  dhe mori  të  birin në  krah duke  e përqafuar  fort.  Nga  

sytë filluan  t’i rrjedhin lotë të nxehtë.

            Para syve i dilte Sokoli që i fliste me një pasion të madh për idenë që kishte përqafuar dhe për programin e saj. Ishte një program demokratik, i njejtë me atë të shumë vendeve  të tjera të Europës. Madje i kishte prurë edhe një kopje të atij programi, i përpiluar nga një prej figurave më të shkëlqyera të nacionalizmit shqiptar. Këtë kopje ajo e ruante ende. E kishte lexuar disa herë dhe vazhdonte ta lexonte gjithmonë.          

I kujtohej, kur ai fliste për këtë program duke e krahasuar  me parimet  e  revolucionit frëng,  që i kishte mësuar në universitetin e Sorbonës. Afërdita lexonte dhe pyeste: Përse  e vranë?  Çfarë  krimi kishte  kryer? Mos  vallë është  krim të  përqafosh të  tilla  parime demokratike europiane?

            Këtyre pyetjeve nuk ishte në gjendje t’u kthente përgjigje dhe kjo pasi tani ishte koha kur përplasja ndërmjet forcave që vepronin në vend kishte arritur kulmin e saj. Ishte koha kur “fitimtarët”,  për të mbajtur  pushtetin, ishin të gatshëm të hanin jo vetëm kundërshtarët e tyre politikë, po edhe njeri-tjetrin duke mos marrë parasysh as traditat e vendit dhe as lidhjet familjare. Ishte koha kur pjestarët e së njejtës familje spiunonin njeri-tjetrin. Një terror i paparë ushtrohej kundër atyre që mendonin ndryshe. Në këto çaste iu kujtuan vargjet e një poeti të njohur të krahinës së saj:

             Djali babën, baba djalin, bën ta zërë e ta përzërë,

            Që ta pjek në hell të gjallë, t’i pres mishin megërshërë.”

Për të mbijetuar, Afërdita  ishte  detyruar të  shiste  disa nga gjërat e çmuara që kishte në  familje si dhe të ndihmave që dërgonin familjarët e saj nga një qytet tjetër. Kështu mundi ta përballonte jetën bashkë me të birin. Por erdhi një ditë dhe ato mbaruan. Nga shtëpia e tyre e kishin dëbuar, një vilë e bukur dykatëshe, duke e mbyllur në një dhomë të vetme në periferi të qytetit. Mendoi t’i drejtohej kryetarit të qytetit. I kërkoi takim dhe ai e priti. I paraqiti gjendjen e saj. I tregoi diplomën e maturës. I tregoi edhe për të shoqin që kishte vdekur në burg. 

  • Kjo  është gjendja   ime, – i   tha, –   në   rast se    nuk   më  jepni   punë,  atëherë 

merrmëni dhe  mua dhe mbyllmëni atje ku mbyllët tim shoq dhe lereni fëmijën tim të shuhet.

            Kryetari e dëgjoi dhe qëndroi  për disa  çaste  në heshtje. Nuk dinte  si  të përgjigjej. 

Iu kujtua direktiva e ardhur nga lart sipas së cilës nuk duhej lejuar kurrë që në arsim të punonin individë nga klasat e përmbysura. Një gjë e tillë ishte e pamundur. Shkroi diçka në një letër dhe ia dorëzoi duke i thënë:

  • Shkoni poshtë në zyrën e punës

–     Faleminderit! – u përgjigj Afërdita dhe u  largua.  

Hapi letrën dhe lexoi:

  • Sistemojeni në punë!

Në  zyrën e   punës  e priti   përgjegjësi  i  saj. Ishte   një person i  zbritur nga  skuta 

më  e largët e rrethit që  nuk  e kishte parë ndonjëherë qytetin me sy. Pjesëmarrja në rradhët e “fitimtarëve”, ku kishte kryer edhe nje kurs kundër analfabetizmit, e kishte ngritur në atë rang që gëzonte. 

  • Pa   tregona pak   autobiografinë tënde,  moj shoqe!-   tha përgjegjësi.

            Afërdita në fillim heshti. Nuk dinte si të vepronte. Së fundi, vendosi dhe i tha të vërtetën. Ai buzëqeshi hidhur dhe i tha:

  • Qenke   klasë   borgjeze    zotrote! E   mbani  hundën   lart   ju.  Megjithatë, pushteti  

popullor  nuk i  le njerëzit të vdesin  për  bukë   si   shteti borgjez.  Do   të  shkosh   të   punosh   

si pastruese në shkollën e mesme “Dëshmorët e Lirisë”.

            Afërdita shtangu. Nuk e priste nje gjë të tillë. Dikur ajo kishte qenë profesore e letërsisë në atë shkollë që më parë mbante emrin e një personaliteti të lartë të  gjuhës, por që fatkeqësisht, gjatë luftës, ishte lidhur  me lëvizjen  nacionaliste dhe,  pas përfundimit  të  saj, ishte ekzekutuar edhe ai si armik i popullit.

            Përgjegjësi plotësoi shkresën dhe ia drejtoi Afërditës;

  • Merreni dhe filloni punë.

Afërdita hezitoi.

            Nuk ju pëlqen, –  vazhdoi përgjegjësi i zyrës. – Natyrisht ju  borgjezët  nuk  e  ulni kollaj hundën, por sot këto nuk ju shkojnë. Doni ta merrni fletën e punës apo jo?

            Arroganca e tij e habiti. U mendua  disa  çaste. Së fundi,  mori  fletën  dhe  u  largua.

Të  nesërmen u  paraqit  në drejtorinë  e  shkollës. Drejtor   ishte   një  ish-kolegu   i   

saj,  Andrea. Kur lexoi fletën e punës ai shtangu.  Për disa minuta të tëra  mbretëroi heshtja. Së fundi foli:

  • Ikni dhe kthehuni pas disa ditësh.
  • Mos  u  mundoni,  është  e  kotë,  –   i  tha  Afërdita  duke e  kuptuar  se qëllimi  

i  tij ishte  të bisedonte diku më lart për ta vendosur në pozicionin e mësueses.

  • Ikni  dhe kur  të  ktheheni e  bisedojmë,  –  përsëriti drejtori.

Ai   ishte  i   bindur   se  duhej   të   ishte bërë  diçka  e pamenduar nga  ndonjë individ që  nuk e  njihte personalitetin e saj. Mendonte se me ndërhyrjen e tij do ta korigjonte këtë gabim.

 Afërdita u   largua,  por thellë,  në   ndërgjegjen e  saj, mendonte se   tentativa e  Andreas  do të ishte e kotë. U  kthye pas  tre ditësh. Drejtorin e gjeti në një gjendje të papërcaktuar. Me kokën ulur dhe me një zë të dridhur që mezi i dilte, i tha:

  • Më falni!
  • Asgjë,  faleminderit juve për  gjithçka! –   u  përgjigj ajo

                          *    *     *

            Ditën e parë, kur u paraqit e rrethuan ish-nxënësit e saj.

  • Zonja  mësuese, u kthyet  përsëri?  –  thërrisnin  ata  të gëzuar. 

Afërdita   nuk iu  përgjigj. I  përshëndeti dhe  u  drejtuapër në  drejtori. Drejtori sa  e  

pa uli kokën dhe nuk po fliste. 

  • Erdhët? – i tha së fundi.-    Po, – foli ajo me një zë të qetë.

            Ai vazhdonte të heshte. Andrea i  kishte kryer  studimet e larta në Vienë.  Gjatë luftës familja e tij ishte lidhur me lëvizjen nacional-çlirimtare. I ati, doktor Roberti, kishte qenë mjek në një spital partizan. Ishte një figurë e njohur në të gjithë krahinën. Ishte specializuar si kirurg.  Dikur, në kohën e mbretërisë, kishte punuar  si këshilltar në një ekip mjekësor italian që kishte ardhur për të ngritur një qendër shëndetësore në qytet. Kishte fituar një emër   të mirë  në   specialitetin    e  tij.  Shumë qytetarë  kishin shpëtuar nga vdekja në sajë të tij. Sidomos nuk përtonte të shkonte edhe kur e kërkonin për mjekim për ndonjë të plagosur gjatë luftës. Kudo që të ndodhej ai merrte çantën me mjetet e nevojshme dhe nisej menjëherë. Kështu që kishte fituar simpatinë e shumicës së qytetarëve.

Andrea kishte bashkëpunuar me njësitet guerile të qytetit. Kështu që  e emëruan drejtor të shkollës së mesme. Por ai kishte një koncept tjetër  nga drejtuesit e  tjerë  të institucioneve të ndryshme. Ishte bashkuar me lëvizjen, pasi kishte bindjen se ajo ishte forca më reale për të ndërtuar një Shqipëri demokratike. Realiteti i pasluftës e kishte zhgënjyer në një farë mase, por besonte se kjo ishte për shkak të paaftësisë së  disa drejtuesve  dhe  që  me kalimin e viteve do të

rregullohej.

Ishte martuar me Elvirën, arsimtare edhe ajo, shoqe e ngushtë më Afërditën.  Nga martesa u kishin lindur  dy  fëmijë, një vajzë, Vojsava,  dhe  një djalë, Petriti,  moshatar  me Arbërin.

Tani qëndronte me kokën ulur dhe nuk dinte si të përgjigjej. I njihte mirë aftësitë e saj ndaj nuk arrinte të kuptonte se përse të vepronin kështu me të. Kishte  biseduar  me disa  nga personalitetet që merreshin me kuadrot e qytetit, por te asnjëri nuk  kishte gjetur  mbështetje. Madje njeri prej tyre i kishte thënë me një zë të ulët:

  • Përse   e  fut   veten  në këto  ujëra,  mos kërkon  të mbytesh edhe ti?

            Kështu që heshti  dhe nuk  vazhdoi  më gjatë.  Por , nga përbrenda, e mundonte ndërgjegja.

  •  Andrea… –  e zgjoi  nga  mendimet ku ishte  zhytur  Afërdita.

Ai   e  ndërpreu  duke   ngritur   pëllëmbën e   dorës   duke dashur  t’i  thoshte që  të 

heshte. U ngrit dhe i bëri shenjë që ta ndiqte. U drejtuan për te banjot e shkollës. Atje i tregoi një kovë, një fshesë dhe një shkop të mbërthyer në një dërrasë rreth së cilës ishin mbështjellë disa lecka dhe që shërbente për të larë dyshemetë.

  • Këto janë mjetet e tua të punës, –  i tha me një  zë që mezi i dilte  nga goja  dhe  u  

largua.

Afërdita    nuk   pati   kohë    as   ta    alënderonte. Kështu   filloi punën e  re.  Në fillim  

pastronte  kur nxënësit ishin në pushimet e orëve të mësimit ose kur largoheshin për në shtëpi. I vinte turp t’u dilte para syve. Edhe nxënësit e shikonin me keqardhje. Nuk kuptonin se si ish-mësuesja e tyre tani ishte shndërruar në një pastruese të thjeshtë. Megjithatë sa herë që e takonin  e   përshëndesnin  “mirëmëngjes zonja mësuese”.

            I vetmi   që   mundohej  mos   ta   përfillte,  duke  e  parë shtrembër, ishte  Demiri, një  mësues që mbante detyrën e sekretarit të partisë për shkollën. Ai e  trajtonte si një armike të klasës. Më tepër e tërbonte krenaria me të cilën ajo e përballonte. Qëllimisht shpesh herë e kthente  për  të kryer  pastrimin për të dytën herë pasi gjoja nuk e kishte kryer mirë, megjithatë ajo me kokën lart vazhdonte punën e  saj.

  • Përse   nuk  përgjigje,  mos   vallë je memece?  –   i thërriste ai.

            Ajo e vështronte në sy dhe pa folur largohej për në punë. Heshtja ishte arma e  saj  në këtë  duel.  Kjo e tërbonte më tepër sekretarin

                                *    *     *

Vitin e tjetër Arbëri dhe Petriti filluan klasën  e  parë të shkollës shtatëvjeçare. U ulën  që të  dy në një bankë. Zoti u kishte falur një inteligjencë të jashtëzakonshme. I kapnin  shpjegimet që  jepte mësuesja dhe  përgjigjeshin aty për aty pa u menduar fare. Kjo bëri që shpejt të dilnin në krye të shokëve dhe shoqeve. Ata kishin një natyrë të veçantë. Asnjëherë nuk dinin të grindeshin apo të ngatërroheshin me shokët. Mësuese kishin Elvirën, mamanë e Petritit, e cila i trajtonte njësoj si të gjithë nxënësit e tjerë të klasës.

            Elvira rridhte nga një familje intelektuale që gjatë luftës kishte mbajtur një qëndrim asnjanës, pa u përzierë me asnjë krah. I ati ishte një tregtar çerturinash që me punën e tij mbante familjen e përbërë nga ai me bashkëshorten dhe dy fëmijët, Naimin, që ishte më i madhi dhe që kishte mbaruar për financë në Itali dhe punonte në drejtorinë e  financës së komitetit ekzekutiv, si dhe Elvirën, Nga paraardhësit e tyre kishin përfituar një shtëpi  ku  banonin  dhe  një dyqan  të 

vogël ku i ati ushtronte aktivitetin e tij. 

Ishte viti 1952,  dyzet vjetori i pavarësisë kombëtare. Andrea mendonte që, me këtë  rast, 

me një grup mësuesish dhe nxënësish të shkollës të vinin në skenë një dramë me temë patriotike  nga e kaluara e vendit. Për këtë kishte zgjedhur një  dramatizim të romanit  “Lulja e Kujtimit” të  Foqion Postolit, vënë në skenë dhjetë vite më parë në  shkollën “Nana  Skanderbeg”,. Ai mendonte se dramatizimi duhej të ishte më impulsiv gjë që, sipas tij, i kishte munguar atij të mëparshmit. Mendonte që   ngjarjet  e  atij dramatizimi t’i përshtateshin plotësisht këtij përvjetori. Kështu që duhej ripunuar. Por ishte në dilemë se kujt t’ia ngarkonte ripunimin e tij. Vetë kishte mbaruar për matematikë. Mesuesit e letërsisë së shkollës nuk i dukeshin të përshtatshëm. Donte ta bisedonte me të shoqen, Elvirën.

Trokiti porta.

  • Hyni! – thirri ai

Dera u hap dhe hyri Elvira. Andreas i çeli fytyra.

  • Sa mirë që  erdhe,  –  i  tha.  –  Ty  të  kisha ndër  mend. Dua   të   bisedojmë pë një   çështje.

Dhe i  tregoi  projektin e   tij  duke kërkuar opinionin e  saj. Elvirës  i  shkrepi  diçka  në 

mendje.

  • Unë   kam  një   mendim, por  nuk e  di nëse të  duket  i   arsyeshëm. Personi   më  i  

përshtatshëm  për atë rol është Afërdita.

  • Afërdita? 
  • Po.  A ju  kujtohet   se   me   sa  pasion  recitonte  poezitë  e   autorëve te   medhenj  

shqiptarë dhe  të  huaj, kur u shpjegonte nxënësve për ta? Dukej  si një aktore e vërtetë, madje ajo e ka luajtur këtë rol edhe para dhjetë vitesh, kur ishte në vitin e fundit të shkollës “Nana  Skanderbeg”.

            Heshtja pasoi fjalët e Elvirës. Andreas iu shfaq para syve një skenë e para shtatë viteve ku Afërdita, në përvjetorin e poetit Vaso Pasha, në mes të një grumbulli kolegësh recitonte me pasion:

“Qysh prej Tivarit deri n’Prevezë, 
              Gjithkund lshon dielli vap’edhe rrezë, 
             Asht tok’ e jona, prindt na e kanë lanë 
             Kush mos na e preki, se desim t’tanë                    

  Desim si diqnëburrat qëmotit 

 Dhe mos marrohna përpara zotit.“

            Uli kryet dhe qëndronte i  heshtur. Elvira  kishte të  drejtë. Por, a do të mundesh?

  • Pse mendohe? – i tha ajo
  • “Të   rrosh  a   të   mos rrosh?”  –   përsëriti Andrea  monologun  e  Hamletit  pa 

e gjetur enigmën e këtij  problemi. 

–    Në këtë dilemë jam edhe unë. Ti më kupton. 

–    Mendoje dhe vendos, –  i tha Elvira.                                                                                  Andrea  ndodhej me  të  vërtetë para  një  dileme. Karakteri   i  tij e shtynte që  të pranonte  propozimin e Elvirës, por  një zë  i brendshëm i fliste:                                                                  – Mos   u   nxito!  Thellohu, shqyrtoje   mirë  rastin dhe  pastaj vendos!   Mendo pasojat

Ky  mendimi   i   fundit    e  shqetësonte   më    tepër. I  dilte para   syve   refuzimi që   i  

kishin  bërë personat me të cilët kishte biseduar për kërkesën e tij për kthimin  e  Afërditës si  arsimtare. Por i dilte para syve edhe një rast tjetër me të cilin  ishte  ndeshur kohët e fundit. Një miku i tij, drejtor i një punishteje  rrobaqepësie, kishte emëruar në postin e brigadieres së repartit të këmishave  për gra dhe burra një grua që kishte përfunduar një kurs rrobaqepësie dhe ishte shumë e talentuar. Ajo me fantazinë e saj kishte projektuar disa tipe këmishash që kërkoheshin tepër nga tregu. Por, për fatin e  keq, vëllai i saj ishte dënuar me dhjetë vjet burg për agjitacion e propagandë  Një gjë e tillë kishte bërë që ta shkarkonin nga detyra e   drejtorit duke e detyruar së fundi të largohej nga ndërmarrja.

            Këto mendonte edhe Andrea në ato çaste. Mos vallë edhe ai do të kishte të njëjtin përfundim? Çështjen e  bisedoi edhe  me  të atin. Roberti  po  e dëgjonte  me  vëmendje, në heshtje. Së fundi i tha:

  • Dëgjo  mor  bir.  Në botë  ka  tre lloje  njerëzish. Të   parët  janë ata  që  i venë vetes  

një qëllim  dhe nuk tunden nga ai parim, natyrisht kur ai  është i  arsyeshëm  dhe moral. Çfardo rrethane që t’u paraqitet ata nuk lëkunden nga parimet. Duan  të urdhërohen vetëm nga vullneti i tyre dhe askujt tjeter. Duan të udhëhiqen nga arsyeja e tyre dhe askujt tjetër. Duan të drejtojnë veten dhe jo t’i drejtojnë të tjerët. Duan të vendosin vetë dhe jo të vendosin të tjerët. Me  pak   fjalë,   duan  të   jenë dikushi, duke marrë parasysh çdo lloj çmimi që duhet të paguajnë.

Të  dytët janë sharlatanët, hipokritët, servilët, që janë gati të shesin moralin e tyre për një post apo përfitim jo të ligjshmën. Ata nuk kanë fytyrë, nuk kanë ndërgjegje, janë kthyer në kameleonë. Për fat të keq, ata i gjen me shumicë në botën e sotme  dhe  me veprimet  e  tyre bëjnë  që  jeta të  mos shkojë në rrjedhën e saj. 

            Kurse të tretët janë një tip i veçantë nga dy të  parët. Tek ata mbizotëron urrejtja për çdo kundërshtar dhe që i ka bërë egoistë, sadistë, kriminelë. Ata janë të gatshëm të përdorin mjetet më mizore për të arritur qëllimet e paracaktuara. Ndjejnë kënaqësi. kur shohin të derdhet gjaku i tyre. Kjo është e vetmja ndjenjë që iu zotëron zemrat dhe kjo i bënë ata që të jenë më cinikë. Kështu, mor bir,  pyete  ndërgjegjen tënde  se  cilit grup i përket dhe vepro siç të thotë ajo.

Nuk foli më, por për Andrean kishte folur mjaft. Vendosi të vepronte. I dërgoi Afërditës   të   paraqitej  në    drejtori.  Kishin  përfunduar   orët   e mësimit. Nxënësit   dhe   arsimtarët ishin larguar.. Afërdita, si zakonisht, po kryente pastrimin e shkollës. U habit me këtë  thirrje.

  • Përse? – pyeti veten e saj.

Kur hyri   në   drejtori  dhe    kur pa  se  atje ishte   edhe   Elvira, ndjeu   një   lehtësim. 

Ndruajtja i  kishte kaluar.

  • Urdhëroni,  zoti  drejtor! –  i  tha. 

Ishte hera e parë që i drejtohej me këtë emërtim 

  • Mos    m’u    drejtoni   më   zoti drejtor.  Unë   kam   një emër.   Kemi  vite që  jemi 

kolegë. 

            Qëndruan disa çaste në heshtje, pastaj Andrea vazhdoi:

  • Ju e  dini  se  po   afron    kremtimi   i    dyzetvjetorit   të    shpalljes   së  pavarësisë.  

Me  këtë rast  së bashku me Elvirën kemi menduar që të  vemë  në skenë  dramatizimin  “Lulja e Kujtimit” dhe kemi menduar që përpunimin e tij ta bëni ju, madje edhe të luani rolin e Olimbisë si dikur  para dhjetë  vitesh.

            Afërdita shtangu. As që i kishte shkuar kurrë ndër mend  një  propozim i tillë.  Ajo,  një patruese shkolle, të  kthehej  në rolin e   një  shkrimtareje dhe  aktoreje  teatri. Një ndjenjë  e  çuditshme filloi  ta pushtojë.  Para syve i doli fëminia e saj, kur pasioni kryesor ishte të bëhej një aktore  e  njohur. Iu kujtua historia kur dhjetë vjet më parë drejtoria e shkollës kishte organizuar, sikurse tani, shfaqjen e romanit “Lulja e Kujtimit”, dramatizuar nga një figurë e njohur. Afërditës i kishin dhënë rolin e Olimbisë. Në fund të shfaqjes të gjithë e kishin duartrokitur nxehtësisht interpretimin e aktores së re, madje nëpër gazetat e kohës kishte filluar të shkruhej se ajo do të bëhej një aktore e madhe. Ngjarjet e mëvonshme e  kishin shndërruar rrjedhën e jetës së saj. Ajo, nxënësja e shkëlqyer e shkollës “Nana Skanderbeg” kishte përfunduar si  një pastruese e thjeshtë shkolle.

            Ndaj ishte në dilemë. Një zë i thoshte se duhej ta pranonte, pasi vetëm kështu mund të realizohej ëndrra e fëmijërisë për t’u bërë dikush, ndërsa zëri tjetër i pëshpëriste se kjo ishte e pamundur sepse  duhej  të shikonte  edhe  pozicionin në të cilin ndodhej.

  • Do më lejoni të mendohem? – i tha drejtorit

Ai nuk e kundërshtoi dhe kështu u ndanë.

                               *    *     *

  • Përse mendohe? –  e pyeti e ëma Afërditën.
  • Sepse jam në udhekryq, – ishte përgjigja.
  • Dhe  ti nuk  je  në gjendje  ta  zgjidhësh? 
  • Ndodhem   midis    dy    rrugëve,   njera    të  shpie  në   parajs dhe  tjetra   në  ferr.

Rruga  e  ferrit  është   e   hapur dhe mund   të   shkosh   kur   të   duash, ndërsa   për  të shkuar  nëparajsë   duhet     të    kalosh   nëpër   gërxhe   dhe shkrepa  që  duhet mund dhe vullnet për t’i kaluar.

  • Po ty,  a  mos vallë  të  mungon ky  vullnet?  Dikur Migjeni shkruante:

               0 vullnete të ndrydhuna!

               0 vullnete të shtypuna!

               Shkundni prangat të mbrapshta! 

               E me britmë ngadhnyese,

               Me hove viganash, dëshirash flatruese,

               Turniu në të gjitha anët dhe poshtë në dhe zbritni

               ndosht’ aty keni për të gjetë fillin e një hymni,

  • Vullnetet  e   mia   janë  ndrydhur,  Unë   nuk    kam   forcë    që    t’i    shkund    ato,  

siç  thotë  poeti. Ç’mund  të bëj unë për t’u çliruar nga kjo ndrydhje? A mundem vallë? Migjeni shkruante:“Shkundni prangat të mbrapshta”! Por a kam unë fuqi për  këtë?

  • Folmë bijë, folmë! Tregomë ku qëndron çështja.

Afërdita i  tregoi  për   propozimin  e drejtorit  të  shkollës. I tregoi edhe  pse   hezitonte 

ta pranonte. Ajo  ishte  bashkëshortja e një të vdekuri në burg si armik i  popullit, ndaj i  ishte mohuar  edhe  e drejta e profesionit. Si do ta priste publiku daljen  ne skenë?

            Nëna ndenji disa minuta pa u përgjigjur. Së fundi tha:

  • Mos   u   druaj   bija    ime. Pranoje    propozimin. Ti  e    ke  luajtur  edhe  disa vite  

më  parë atë  rol dhe dole e shkëlqyer, megjithëse ishe ende e re. A të kujtohet se si të ngritën në krah spektatorët? Tani ke rastin t’u tregosh se cila je. Mos e ul  kokën. Askush nuk mund të thyejë krenarinë tënde.

            Afërdita vendosi. Të nesërmen i tha Andreas se pranonte.

  • Rrofsh Afërditë! Të siguroj se kjo do të jetë kthesa  e rugës  tënde në jetë.
  • A thua?
  • Sigurisht.  Të  premtoj  se   shpejt  do  të  arrish  në  vendin që meriton
  • Faleminderit!  

Afërdita  u  kthye   në   shtëpi   dhe hapi   romanin.  Para  syve  i  dilnin skenat  e  tij. I 

dilte Dhimitri,  një djalë i ri që punonte si kryeshërbëtor në dyqanin e  zotit  Kristo dhe  dashuronte  vajzën e  tij  të vetme, Olimbinë, e cila edhe ajo e donte. Për këtë arsye zoti Kristo së bashku me sekretarin e tij, Nikon, bënin plane për ta larguar  nga Korça duke e dorëzuar në duart e qeverisë turke si njeri kryengritës dhe që kishte marëdhënie me shqiptarët jashtë Shqipërisë.

Dhimitri, i   paralajmëruar nga  Olimbia, largohet  dhe  niset për  në  Manastir ku  njihte  mjaft kryengritës. Mirëpo ishte natë e egër dimri dhe atij i del një tufë  ujqërish, të  cilët ia  shqyejnë kalin. Ai vetë mezi shpëton gjallë me ndihmen e kryengritësve të asaj ane që vepronin atje. 

Në këtë kohë në Korçë përhapet lajmi se Dhimitrin e kanë shqyer ujqërit. Kur e  mori  vesh këtë Olimbia dëshpërohet aq shumë sa luan mendsh dhe mbetet ashtu gjashtëmbëdhjetë muaj, deri sa një ditë “Lulja e Kujtimit”, që ia kish falur Dhimitri,  i ngjall asaj kujtimet e së kaluarës dhe e sjell në vete. 

Ky subjekt i doli para syve Afërditës. I dukej i ngjashëm  me fatin e saj   me  Sokolin. Edhe  atë  e kishin rrethuar ujqërit dhe e kishin gllabëruar, madje nuk kishte asnjë varr ku ta vajtonte apo t’i çonte një tufë me lule. Në vend të “Lules së Kujtimit” ajo kishte fotografinë ku ai kishte dalë duke  brohoritur  me duart lart.

Interesant, – mendonte  Afërdita, –  edhe  atëherë kishte cmirëzinj që përpiqeshin të shkatërronin ëndrrat e të tjerëve.

Dhe sillte ndër mend intrigantët e kohës në të cilën jetonte.

            U ul dhe filloi  të  punojë. Mori dramatizimin e  parë  dhe  filloi  ta rilexojë. Atje  ku mendonte se skenari  çalonte bënte ndonjë korigjim apo shtesë. Ishte zhytur në botën e fantazisë. Për të nuk ekzistonte më asgjë përveç ngjarjeve të dramës.  Ambienti rreth e rrotull nuk ekzistonte. E ëma e shikonte dhe mundohej t’i fliste për ta shkëputur nga kjo gjendje por me kot. Ajo kishte humbur në botën e saj. Së fundi e përfundoi.

            Të nesërmen ia dorëzoi dramën Andreas. Ai i hodhi një sy shpejt e shpejt dhe i tha:

  • Faleminderit, të lumtë! Ke bërë një kryevepër.

Menjëherë   filluan    përgatitjet    për    shfaqjen.   Andrea  bisedoi me  një   regjisor  të  

njohur   të  qytetit i  cili  mori përsipër  vënien    në    skenë. U   zgjodh   edhe   ekipi   realizues 

skenaristë,kompozitorë, piktorë. Uzgjodhën gjithashtu edhe interpretuesit. Rolin e Olimbisë e mori Afërdita ndërsa atë të Dhimitrit, një mësues i ri, Skënderi, që kishte ardhur atë vit në këtë shkollë. Rolet e tjera u caktuan nga rradhët e maturantëve.

            Andrea kishte vetëm një dyshim. A do ta lejonte praninë e Afërditës sekretar Demiri? Ai e dinte opinionin e tij për pastruesen. Por fati e ndihmoi. Demiri kishte shkuar për një kurs partie në kryeqytet. Kështu që rruga ishte e hapur.

                                                 *         *          *

Së   fundi,  erdhi   edhe   dita  e   festës  së madhe. Qyteti zhurmëronte nga brohotitjet e banorëve që derdheshin rrugëve dhe nga fjalimet e autoriteteve, midis të cilave edhe ajo e përfaqësuesit të lartë të ardhur nga kryeqyteti. Tingujt e bandës së qytetit mbulonin zhurmat e njerëzve. Në mbrëmje shfaqja e dramës së mirëpritur. Turmat drejtoheshin drejt sallës së teatrit që u mbush plot e përplot. Në galerinë qëndrore, përfaqësuesi i lartë i ardhur nga Tirana, Sekretari i Parë i Partisë, Kryetari i Komitetit Ekzekutiv  dhe kuadro të tjera. Midis tyre edhe Demiri që kishte përfunduar kursin. Në galeri ishte ulur edhe drejtor Andrea. Në shfaqje kishin  ardhur edhe nëna e Afërditës me Arbërin e vogël.

Shfaqja filloi. Në skenë Dhimitri me Olimbinë,  një  çift të dashuruarish që dukej  sikur do  ta  përpinin njeri-tjetrin. Salla  i shikonte me admirim. Në  galerinë  qëndrore filloi një lëvizje.                                           

  • Kush   ia  ka   dhënë   këtë rol  asaj?  –   iu   drejtua Demiri Andreas.

 Spektatorët  që   ishin   pranë  galerisë   kthyen    kryet. Sekretari  i Parë   i    bëri shenjë  Demirit që të  heshte. Andrea bëri sikur nuk e dëgjoi.

            Shfaqja vazhdonte. Skena  tjetër. Zoti Kristo dhe  sekretar Nikua bëjnë plane për ta dorëzuar Dhimitrin tek autoritetet turke.  Olimbia i dëgjon dhe i lutet të atit por ai nuk tërhiqet, atëherë lajmëron të dashurin i cili largohet nga qyteti.  Së fundi shfaqet një lajmëtar që sjell lajmin e kobshëm, Dhimitrin e kanë shqyer ujqërit. Një klithnë  therrëse  dëgjohet. Është  Olimbia  që këlthet. Salla pret e shtangur rrjedhën e ngjarjes. Zëri  i  saj buçet me duart lart:

  • O Zot, ku je?

Para   syve   nuk  kishte  më sallën  e teatrit. Ajo  kishteluturuar në  botën e saj.  Nuk  ishte më Dhimitri partneri i saj. I dukej sikur ai ishte Sokoli i rrethuar nga një turmë ujqërish që mundoheshin sejcili t’i shkëpusnin ndonjë copë nga trupi i tij.

  • Ndaluni,  ndaluni! –   thirri   në  mes  të   lotëve që   rridhnin   si  lumë.  –    Mos ma merrni  Sokolin tim!

            Një e qeshur histerike shpërtheu nga buzët e saj. Salla, e ngritur në këmbë buçiti  nga duartrokitjet e zjarrta. Midis tyre ndihej me fort zëri i një fëmije. Ishte Arbëri që brohoriste për nënën e tij.

  • Mbylleni perden!  – Thirri Demiri,  por  atë  nuk  e  dëgjoi   askush.  Duartrokitjet e 

publikut e mbuluan zërin e tij. Sekretari i Parë  i bëri përsëri shenjë që të heshtëte.

            Së fundi shfaqja përfundoi. Turma të tëra spektatorësh u derdhen në skenë për të përgëzuar regjisorin dhe aktorët dhe në mënyrë të veçantë Olimbinë. Tufa me lule i drejtoheshin asaj. Në këtë  çast mbërriti Demiri që e kapi për krahu dhe  e  nxorri nga  skena.  Atje u përballë me  Andrean i  cili  ndërhyri dhe ia hoqi nga duart.

  • Lëshojeni! –  i tha,  –   suksesi i kësaj shfaqje  është pikërisht kjo. 

E  pruri përsëri  në  krye të skenës. 

            Ovacionet ishin të jashtëzakonshme dhe vazhduan për një kohë të gjatë.

  • Faleminderit! – i tha Afërdita.
  • Faleminderit juve! – u  përgjigj Andrea. –   Ishit ylli  i shfaqjes.

Së bashku me nënën dhe Arbërin u nisën për në shtëpi. Andrea i përcolli deri  te porta.

            Të nesërmen, nën drejtimin e Sekretarit të Parë të Partisë së Rrethit, u zhvillua mbledhja në Komitetin e Partisë. Merrte pjesë edhe delegati i ardhur nga kryeqyteti si dhe të gjithë sekretarët  e   partisë së  ndërmarrjeve  dhe shkollave  të  rrethit. Kishte edhe disa kuadro  te tjera të  ftuar  dhe midis  tyre  edhe Andrea. Tema ishte bilanci i punës së kryer për përgatitjen e kremtimit të  festës  së dyzetvjetorit të pavarësisë.

            Raportin kryesor e mbajti Sekretari i Parë. Ai foli e foli për gati një orë për punën e kryer duke lavdëruar kuadrot drejtuese që kishin përgatitur festën duke e konkretizuar këtë me shembuj të ndryshëm. Shfaqjen e dramës nuk e përmendi fare duke e lënë qëllimisht në heshtje Në fund falënderoi përfaqësuesin e ardhur nga Tirana për ndihmën e dhënë.        

Filluan diskutimet. I pari u ngrit Demiri.

  • Të dashur   shokë!  Jam    plotësisht    dakord   me   të    gjitha  ato  që  ngriti shoku  

Sekretar  i Parë por dua të ndalem në një pikë që nuk u përmend fare në raport. E kam fjalën për shfaqjen e organizuar nga shkolla “Dëshmorët e Lirisë” dhe personalisht nga drejtori i saj, shoku Andrea Goranxi, i pranishëm në këtë mbledhje. Unë nuk arrij të kuptoj se si shoku Andrea ngarkoi për interpretimin e rolit kryesor një person të deklasuar, i shoqi i së cilës ka vdekur në burg ku kryente dënimin e merituar si armik i popullit. Pikërisht për këtë asaj i është hequr edhe e drejta e ushtrimit të profesionit të mësueses. Mendoj  se  sot   shoku  Andrea duhet  të  na  japë 

shpjegime përse e mori këtë vendim.

            Andrea u ngrit nga vendi ku ishte ulur  dhe dalëngadalë u drejtua për te podiumi  ku  mbaheshin diskutimet. Qëndroi  disa minuta në heshtje dhe pastaj filloi:

  • Më lejoni të nderuar shokë  t’ju tregoj arsyet  e   mia   

përse  ndërmora një  veprim  të  tillë. Dhjetë  vjet  më parë,  më  28 nëntor 1942, në zjarrin e luftës për liri, drejtori i shkollës “Nana Skanderbeg” në kryeqytet, heroi i popullit Astrit Çeliku organizoi shfaqjen e kësaj drame. Rolin kryesor, atë të Olimbisë ia besoi Afërdita Ndrecës që më vonë do të merrte mbiemrin Dauti, atëherë nxënëse e vitit të fundit të shkollës.. Suksesi ishte i jashtëzakonshëm sa i tërboi fashistët. Si raprezalje ata arrestuan drejtor Astritin dhe e pushkatuan. Në kujtim të kësaj ngjarjeje mendova të përsërisja shfaqjen e kësaj drame. Mendova se më mirë se shoqja Afërditë këtë rol nuk mund ta luante askush tjetër. Mendova se ajo do të përsëriste suksesin e dhjetë viteve më  parë dhe  nuk  gabova Shtoj  se  ajo është punonjëse e shkollës sonë me detyrën e pastrueses të cilën e kryen më së miri dhe pa u ndjerë apo ankuar. Suksesi ishte i jashtëzakonshëm dhe ju të gjithë e patë. Ovacionet e publikut nuk kishin mbarim.

  • Po  kur  ajo thirri   “Mos ma merrni sokolin tim”   çfarë   donte të   thoshte?  Mos iu  

kujtua  i shoqi, Sokoli, që vdiq në burg si armik populli? Mos  vallë  donte ta ngjallte atë? – pyeti me një zë të ashpër Demiri që nga vendi.

  • Jo  i  dashur  Demir,  ky  ësht ë  një epitet  që   përdoret shpesh  në  gjuhën tonë  për  

të  treguar madhështinë e heronjve tanë dhe Afërdita e përdori atë për të treguar madhështinë e Dhimitrit.     

Demiri  heshti. Andrea  e përfundoi ligjëratën me fjalët:

  • Jam  i  gatshëm  të  përgjigjem  para  çdo lloj   vendimi  që    do   të  mendoni   ju.  Ju 

falënderoj që  më dëgjuat dhe më falni për kohën e konsumuar.

            Mbledhja vazhdoi edhe me disa  diskutime të  tjera.  Në fund e mori fjalën i deleguari i kryeqytetit  që në mbarim të fjales së tij tha;

  • Përsa   i  përket  çështjes  që u  diskutua  këtu le  të merren organet kompetente.

            Me kaq mbledhja mori fund.   

                               *     *      *

                  Ditët që  pasuan vazhduan të  qeta. Secili kryente  punën e   përditëshme. Dukej  sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Por kanalet e fshehta vazhdonin të punonin. Një ditë prej ditësh, Resuli, dikur shok shkolle me Sokolin dhe tani operativ i sigurimit të shtetit, duke kaluar pranë saj, iu   drejtua  dhe   me   një zë  të  qetë  që  shprehte përzemërsi  i foli:

  • Puna e mbarë1

Afërdita   e   vështroi   në   sy  e  habitur. Një e  dridhur i   përshkoi   trupin. Megjithatë,  

për  mirësjellje, iu përgjigj me të njejtën mënyrë:

  • Mbarë paç,  ju faleminderit!

Resuli ndaloi hapat dhe vazhdoi po me të njejtën mënyrë:

  • Pashë  shfaqjen tuaj  dhe  ju   shkëlqyet   me  rolin   që  interpretuat  dhe   t’ju  them  

të  vërtetën më vjen keq që jeni një pastruese shkolle, kur duhej të ishit një artiste e madhe.

            Afërditës i dukej sikur para syve kishte fytyrën e një hipokriti madje, edhe më keq, atë të një gjaksori

  • Unë   tani   e   kam   zgjedhur   profesionin tim,  –   iu përgjigj  –  Këto   janë  fshesa  

dhe  kova. Nuk kam pretendime për më tepër.

  • E  keni  gabim, –   nguli  këmbë  Resuli. –   Atë  zgjidhje  jua   dhuruan  rrethanat   e

jetës,  por që janë në dorën tuaj të rregullohen. Po deshët ejani ndonje ditë në  zyrën  time  dhe  të 

bisedojmë për rrugën e zgjidhjes.

            Kaq foli  Resuli dhe  u  largua, duke patur  në buzë  një buzëqeshje që nënkuptonte shumë gjëra.

  • Hipokriti, – tha me vehte  Afërdita, – kujton se do  ta  harroj krimin e tij.

Përsëriste fjalët e tij dhe kishte bindjen se prapa tyre fshihej diçka tjetër. Një zë i brendshëm i thoshte se vajtja në zyrën e tij do  të  ishte shkatërrimi  moral  i saj.  Këtë  dyshim ia   shtonte   edhe f akti   se   ai kishte  qenë  personi që  kishte  arrestuar Sokolin                                    Në mbrëmje e bisedoi me t’ëmën. Edhe ajo i  shfaqi nje mendim të dyzuar. 

  • Sot  moj bijë,  –  i  tha ajo,  –  jetojmë  në  një  botë  të  çuditshme. Jemi  të  rrethuar  

nga  njerëz të cilët nuk e dimë nëse janë  engjëj apo  djaj. Një zot e di vetëm këtë. Nuk e  di  sitë të them. Vepro si  të thotë ndërgjegja  jote.

            Pas  disa   ditësh   u  takua  përsëri  ballë për  ballë  me Resulin.

  • A u menduat? – i tha ai

Afërdita  nuk   i    ktheu  përgjigje. Mendoi   ta   bisedonte   edhe me  Andrean. I   shkoi 

në zyrë. E  dinte që ai largohej i fundit prej shkolle.

  • Ç’e mirë të solli? – pyeti ai duke i buzëqeshur.
  • Ndodhem  para një  dileme  të madhe –   i tha.   

I    tregoi  propozimin   e   Resulit. Andrea   e  dëgjoi    me   vëmendje. Pasi   u  mendua 

për   disa minuta vazhdoi:

  • Në   të   njejtën   dilemë    jam    edhe    unë. Nuk   besoj   të  jem më  drejtor  i  kësaj  

shkolle dhe nuk e di se ku do të më degdisin.  Kjo është Shqipëria në të cilën jetojmë.

            Në të vërtetë Andrean e kishin thirrur disa herë në Komitetin e Partisë për t’i bërë presion se përse e kishte ngritur aq lart atë që ishte e dënuar të punonte si pastruese. Por deri tani nuk ishte marrë asnjë masë kundër tij. Megjithatë këto nuk ia tha Afërditës.

  • Nëqoftëse do  të  më dëgjosh   mua, –  i  tha  më   në   fund   –  mos  shko .

Afërdita e vendosi. Tashmë hezitimet dhe iluzionet ishin zhdukur.

            Erdhi   edhe  dita e  përfundimit të vitit shkollor. Drejtor Agroni organizoi  një  ceremoni 

me këtë rast ku u zhvillua edhe ndarja e deftesave. U lavdëruan dhe u nderuan me flete nderi të gjithë  nxënësit  e shkëlqyer sipas klasave. Midis tyre edhe Arbëri e Petriti.

Afërdita po kthehej në shtëpi. Papritmas, pa e kuptuar se nga ia behu Resuli.

  • Dua të bisedoj me ju –  i tha. 

            Ajo e mori me mend se çfarë donte të bisedonte  ai  por, tashmë ajo e kishte të qartë qëndrimin që  do të  mbante. Këtë  e kishte vendosur qysh kur kishte biseduar me Andrean.

  • Mua    sinqerisht,  si   një   shok  i   vjetër i  Sokolit,  më vjen  keq  që  një   femër  e  

nivelit  tuaj, të vazhdoni të punoni si një pastruese  e  thjeshtë, kur duhej  të  ishit një  arsimtare  e degjuar apo një aktore e shkëlqyer.

            Afërdita ndjeu neveri për fjalët e  shprehura  prej tij.

  • Pastaj? – e ndërpreu. 
  • Mendoj  se   është   vepruar   gabim   në   rastin   tuaj  dhe   kjo  për faj    të   ndonjë 

dritëshkurtri  që  nuk ka ditur se si të veprojë me ju si dhe disa rrethanave të tjera të kushtëzuara nga pozicionimi i një individi në kushtet e krijuara në vendin tonë.

  • Pastaj?/ – përsëriti Afërdita
  • Kjo  gjë  mendoj   se   duhet   korigjuar. Vendi  ynë   sot  ka  nevojë  për  kuadro   si  

ju.  Por, për  të bërë këtë korigjim duhet të kontribuoni.

  • Pastaj? – tha Afërdita për të tretën herë.
  • Ju   duhet  të   tregoni   se   jeni  e   gatshme   për  të   ndihmuar   në   vijën   politike

që  ndjek vendi  ynë. Sot ka ende njerëz që në një mënyrë apo tjetër mundohen të pengojnë ecjen përpara të shoqërisë socialiste dhe ne duhet t’i zbulojmë ata. Duhet t’ju tregojmë  vendin. Ju mund  të  na ndihmoni  në  këtë drejtim. Unë jam në pritje.

  • Ashtu?
  • Po  ja  duke biseduar  me  njerin  apo tjetrin, duke blerë   mendimet e   tyre  dhe   në  

rast  se  ndonjë  shprehet   kundra ta denonconi. Kështu do të kontribuoni në eliminimin e tyre dhe bashkë me ta edhe të ideologjisë së tyre të dështuar. Synimi ynë është   krijimi  i  njeriut   të ri  me  parimet e  reja  të shoqërisë socialiste,

Heshtja pas kësaj ligjërate vazhdoi gjatë. Afërdita, duke e vështruar në sy iu drejtua;

  • Keni gabuar adresë.! Më falni por duhet të largohem.
  • E  keni  menduar  mirë? –   kërcënoi   Resuli. Toni   i   zërit  të   tij   tani  kishte  

ndryshuar. Ishte  toni  injeriut që  është  mësuar të urdhërojë të tjerët

  • Plotësisht  – ishte përgjigja.

U ndanë pa u përshendetur.

                                            *          *           * 

Afërdita u kthye në shtëpi dhe u mbyll  në  dhomën e  saj.  Donte të qetësonte  nervat që i ishin ngritur për shkak të debatit me Resulin. Kjo gjë i ra në sy nënës e cila e ndoqi nga prapa dhe kur e pa që po rrinte e menduar i tha:

  • Bijë, çfarë të mundon?
  • Ndërgjegja ime. – ishte përgjigja.
  • E përse?
  • Sepse nuk arrij dot të gjej rrugën që duhet të ndjek.

Nëna e vështroi drejt e në sy dhe me një ton solemn i deklamoi vargjet:

           Megjithëse drita ishte dikur kaq e ndritshme

           Tashmë nuk mund ta shoh,

           Megjithëse asgjë nuk mund të sjellë pas ndriçimin në bar

           Lavdinë në lule

           Nuk mund të vajtojmë, por do të gjejmë

          Forcën në çka mbetet pas.

  • A  e  di   kush  i   ka    shkruar?   William Wordsworth  në  “Ode mbi   intimitetet   e  

pavdekësisë nga kujtimet e fëmijërisë së hershme“. A të kujtohet  fëmijëria  jote e  herëshme? Sot ti nuk mund të shohësh ndriçimin e dritës së dikurshme. Vuri veshin çfarë shkruan poeti:

            Nuk mund të vajtojmë, por do të gjejmë

           Forcën në çka mbetet pas

A ke mundësi të gjesh  forcë  për  ta përballuar? Unë  besoj se  po,  ndaj ngrehu  dhe vazhdo të jetosh.

            Fjalët e nënës e gjallëruan Afërditën. Një ndjenjë tjetër kishte pushtuar zemrën  e  saj. Nga  obori aty pranë u dëgjua zëri i Arbërit që qeshte me të madhe së bashku me disa shokë të tij.  

  • Keni  të  drejtë, –  tha, – ti  më  deklamove  vargjet e Wordsworthit,  ndërsa  unë  ato  

të   Alfred  Tennysonit   nga poema “Enoch Arden”:

   E dashur Anë, çelu, ngushëllohu,

  Vështro fëmijën, dhe gjer sa të kthehem,

  Mbaj rregull në shtëpi se unë do të iki,

              Për mua mos ki frikë.

E   dëgjon  të  qeshurën  e Arbërit? E pra unë, në  këtë errësirë ku jetojmë, do të luftoj që kjo e qeshur të mos pushojë nga goja e tim biri dhe do ta gjej këtë forcë.

            Me kaq biseda mori fund.

            Kaloi muaji i parë i pushimeve. Një mbrëmje, ndërsa kthehej në shtëpi, takoi Andrean. U përshëndetën miqësisht. 

  • Ejani të ulemi të pimë një kafe, – e ftoi ai.

U     ulën       dhe     ndërsa     kamarieri     shërbente     kafen,   shkëmbyen   bisedat     e  

zakonshme  që bëhen në këto raste. Më pas hynë në temat që i ngacmonin përbrenda.

  • Një   hije  më është   qepur  nga   prapa  dhe  nuk  më  le  të   qetë,  – tha  Andrea. –  

Mundohem  ta largoj por ajo nuk më ndahet. Më shfaqet kudo ku ndodhem. Ja edhe tani është këtu, në këtë bar. E keni në të majtën tuaj. Ktheni kryet me kujdes dhe vështrojeni.

            Afërdita bëri sikur po kërkonte diçka në xhepin e majtë të xhaketës. Në fund të  sallës dalloi një të panjohur që po pinte kafe duke vështruar drejt tyre.

  • E   patë? Është  ai   i   zakonshm i  që   po   më   ndjek qysh   prej  ditës kur  dhamë 

shfaqjen.

            Afërdita i tregoi se në të njejtat pozita me  të  ishte edhe ajo. I tregoi edhe për përgjigjen që i ktheu Resulit.

  • Ky është fati  ynë. Jemi të  detyruar  të jetojmë  nën  këtë ankth. – i tha.
  • Së shpejti do t’ia dëgjojmë avazin, shtoi Andrea.                                                                         Në    të   vërtetë   avazi   u   dëgjua   në shtator me  fillimin e  vitit të  ri  shkollor.

Andrean e  kishin pushuar si drejtor dhe emëruar mësues në një shkollë shtatëvjeçare, ndërsa Afërditën e kishin transferuar në ndërmarrjen bujqësore të qytetit.           

LUMTURIA

by

Tregim nga Memisha Gjonzeneli/

Dekoruar nga Presidenti me Medaljen e Artë “Naim Frashëri”

Ka pak kohë që vëllai im, Tekiu, është shumë i sëmur. Doktorët i kanë dhënë pak shpresë jete. Isha para dy javësh në shtëpinë e tij. Sot po shkoj prapë, po tani do ta gjej të shpërngulur te shtëpia e çupës në Easton Pennsylvania, ku ka shkuar të kaloj  ditët e fundit, sepse atje edhe kushtet i ka më të mira dhe i bëhet më mirë shërbimi.

Unë hipa në aeroplan, këtu në Çikago dhe pas dy ore e ca udhëtim, mbërrita  në aeroportin e Newark-NJ. Aty, bashkë me një nipin tim, morëm makinë dhe mbas një ore e gjysmë, arritëm në shtëpinë e Monikës, siç e quajnë vajzën e Tekiut. Ishte shtëpi e bukur dhe e madhe, me katër dhoma gjumi në kat të dytë dhe poshtë nja dy dhoma e garazhe.

Tekiu ishte vendosur në katin e dytë, në një krevat komfort, si të spitalit dhe përkrah një dritareje bajagi të madhe në dritë e në pamje. Karshi rinte ndezur një televizor, po i madh, i stacionuar sipas porosisë, për gjithnjë nga Shqipëria.

Sa hyra unë, ai tentoi të ngrihej, po duket nuk mundi dhe vetëm sa lëvizi pak sytë, që mu duk se i hapi shumë. E putha në faqe dhe në ballë. Ai papritur u qetësua. Mora një karrige, u u ula afër tij dhe fillova t’i fërkoj dorën. Me vështirësi nisi të më pyes si i kisha nga shtëpia  dhe kur unë i thash mirë, u qetësua dhe të dy qeshëm të gëzuar, në të njëjtën kohë. Unë i emocionuar nga gjendja tepër e rënduar, instinktivisht e putha prapë në ballë dhe po e kundroja nga afër: ishte dobësuar shumë, mezi i nxirrte fjalët nga goja dhe ato mezi dëgjoheshin, aqsa shpesh  thosha po, pa e marrë vesh çfarë më thotë.

Shpejt i filluan dhimbjet. Vajza i dha një hapje qetësuese. Ai pas pak  u qetësua dhe filloj më mënyrë të pavetëdijshme të dremiste. Nga balli nisën të  dalin disa bulëza djerse. Mora një shami dhe fillova t’ia fshij. Ai ishte gjysmë në gjumë dhe unë krejt i shqetësuar e i turbulluar.

Në çast, pa e kuptuar as vetë, u futa në mendime të thella. Mu kujtua fëmijëria jonë e mjerë dhe peripecitë e vuajtjet me Tekiun, me dy vëllezërit e tjerë dhe krejt familjen.  Mu kujtuan vështirësitë dhe të papriturat e jetës tonë. Para dy muajve me Tekiun bënim humor me njeri tjetrin, Tani ai i shtrirë, i pa fuqishëm dhe unë, në një botë tjetër, sa as nuk bisedojmë dot.

Tani Tekiu vazhdonte të dremiste. Unë, i ulur në karrige, me një dorë i fshija djersët edhe  me tjetrën i fërkoja dorën e tij. Isha shumë i lodhur nga udhëtimi, nga dëshpërimi dhe nga ngarkesa e madhe psikologjike. Gati po më linin forcat dhe po më kaplonte gjumi edhe mua.

Filloi të më kaloj si në film, gjithë fëmijëria ime. U rritëm pa baba. Ai ishte në burg i dënuar 25 vite.  Ishim 7 fëmijë pa asnjë të ardhur. U rritëm më shumë se të mjerë, të pa ngopur me bukë e të pa veshur. Edhe librat na i jepnin falas bamirësit, se ne nuk i blinim dot. Nëna punonte në ndërmarrjen ullishte dhe paga që merrte nuk na dilte as për bukë thatë.  E kalova këtë pjesë jete në mjerim, deri sa vajta në burg. Isha 17 vjeç, kur u arrestova dhe bëra 5vjet. U dënova me pretekstin se kisha dijeni se do ikte vëllai në arrati dhe nuk denoncova.

Kur dola nga burgu më kujtohet se kisha veshur një palë atlete me çorape leshi, një bluzë tutash ngjyrë blu, që ma fali një shok nga Shkodra, pantallonat dok ngjyrë portokalli dhe në krah  një thes me pak plaçka, ku kisha dhe një velenxe.

Më dhanë një letër, ta dorëzoja në Degën e Brendshme dhe pak lekë, që kisha fituar nga puna (që bëheshin 1300).

Dola në rrugë dhe pyeta ku ishte agjencia e kamionëve, ma treguan dhe u nisa drejt saj. Unë u lirova  nga  burgu i Tiranës. Ndenja nja dy ore pritje te agjencia, më se fundi erdhi një makinë. I them shoferit në se mund të më merrte deri në Vlorë. Ai mi nguli sytë, pastaj më tha buzagaz “mirë hip”! Unë zura shpejt një qoshe në karroceri para dhe më pas erdhën dhe disa të tjerë dhe makina u nis. Kur kaluam Kavajën makina qëndroi dhe zbriti një pasagjer. Shoferi, kur më pa mua që isha mbledhur në qoshe  dhe dridhesha nga të ftohtit, hoqi xhaketën  e tij  dhe “mere vishe” me tha. Unë nuk doja ta merrja, po u tërhoqa, se më bëri shumë përshtypje bujaria e tij. E mora dhe e vesha dhe i thash “shumë të faleminderit”.

Vonë mbërrita ne Vlore. Ishte natë. I dhashë xhaketën shoferit dhe nxora nga xhepi 100 lekë. Ai i pa dhe qeshi me keqardhje.

-Nga burgu vjen me tha shoferi. Po i thash dhe shpreha habi nga e mori vesh.

-Dukesh që për së largu, me tha. Po ik! Unë duhet të të jap, jo të të marr para!

I thash të faleminderit dhe u nisa  për në Skelën time, që më dukej gjithnjë e më e dashur.

Nga rruga Transballkanike hyra në rrugën e Skelës. Te Parku i Mallrave kishte muzikë. Unë ecja në anë të trotuarit drejt Skelës, i përtërirë dhe gjithë gëzim…

Më vonë me shoferin dhe me vëllain e tij,  u bëmë shok dhe nderin e detyrimin ja shleva disa herë. Megjithëse ai nuk më mbante mend, çka shumëfishon fisnikërinë e tij, po unë kurrë nuk e harroja. Ai, shpesh me pyeste: pse ma bën këtë e unë i thosha se ti e meriton më shumë. ai qeshte i kënaqur.

Duke vazhduar me ngjarjen e asaj dite të veçantë të lirimit nga burgu, do shtoja se kur po afrohesha afër Skelës, për çudi mua më ndalon një polic që më thotë:

-“Ndal çfarë ke në thes, ule poshtë  në tokë dhe më jep letrën e njoftimit. Çfarë ke vjedhur më thotë me urrejtje dhe egërsi”. E ula.

–Hape, më tha.

-Hape vetë, i them. 

-Ku e ke letrën e njoftimit ?

– Nuk kam i thash.

-Hajde me mua në Degë!

Atëherë e pash që do të më  vononte, nxora letrën që më kishin dhënë në burg dhe ja dhashë. Ai doli pak në dritë dhe filloi të lexoi dhe duke lexuar, shikonte nga unë.  Ajo letër me bënte armik edhe më të rrezikshëm. Ma ktheu letrën.

– Pse nuk më the që në fillim!

-Ti, nuk më pyete, i thashë.

-Sa vjet burg  bëre, më tha.

-Lexoje, e ke të shkruar!

– Jo, tha, ma thuaj ti!

-Pesë vjet, i them unë.

-Po je kalama, more djalë. Ik, me tha, ku e ke shtëpinë? 

-Te Turizmi, i thashë.

Ika në shtëpi. Ata, të shtëpisë nuk më prisnin dhe u habiten kur vajta.  Sidoqoftë e gdhimë deri në mëngjes.

Pas një muaji u futa në punë në Ndërmarrjen Ullishte. Punova  atje afro një vit. Më pushuan dhe pastaj punova në Kripë. Ishte shumë punë e rëndë. Sa filloj ftoma edhe atje më pushuan.

Shkova në Komitet, se mësova se Fieri kërkon specialistë.

-Çfarë profesioni ke?

-Saldator, i thashë.

-Po, thanë, kemi shumë nevojë!

Fillova punë në Azotik. Flija në hotel Apolonia. Mbas disa ditëve më dërguan të bëja ujësjellësin, nga qafa e Koshovicës në qytet. Punoja shumë, se  e doja shumë profesionin. Nuk ngopesha duke salduar. Më dhanë edhe një ndihmës edhe na vunë në dispozicion një traktor – vinç.

Puna më shkonte shumë mirë. U interesova se kur fillonte shkolla. më thanë për 15ditë.  U regjistrova në shkollë nate, që e ndiqja  tre ditë në javë. Gjithçka ishte në rregull, veç që lodhesha shumë, se punoja  afro 12 orë çdo ditë, përjashtuar ditëve të shkollës. Edhe shkolla më pëlqente shumë e sidomos letërsia. Në klasë ishim rregullisht 30 nxënës  nga këta 12 ishin femra. Përpiqesha të mos bija në sy edhe pse vetëm unë isha nga Vlora dhe kisha qejf të përgjigjesha sa herë pyeste profesori.

Një dite na hynë në klasë një profesor i ri. Unë nuk e vura re kur hyri. Ai filloj të na fliste emrat, kur vajti te emri im qeshi. Gjonzeneli ha, ha, ha çudi! Unë ngrita kokën, kur ç’të shikoj: një shok fëmijërie  ma beri me dorë, do shihemi!  Mirë, more Sulo thash me vete, po më e keqja ishte, se kjo ra në sy të nxënësve…

Siç thash, më pëlqente letërsia, sidomos mrekullohesha pas hartimeve me temat e lira. Kisha ndonjë muaj që veja në shkollë, kishim letërsi. Hapeni librin te Koprraci tha profesori. Të gjithë e hapëm librin po aty.  Ti, i tha njërit, fillo lexoje, pastaj tjetrit dhe kur më erdhi radha mua: Gjonzeneli, vazhdo! Klasa po bënte zhurmë, kur unë fillova leximin. Po unë nisa të imitoj koprracin me gjeste dhe me fjalë. Gjithë klasa pushoj dhe vetëm dëgjonin. Kur ngre kokën shikoj klasën të gjithë ja dhanë të qeshurit edhe unë u bashkova me ta. Ndërkohë profesori erdhi tek unë: Gjonzeneli, tha, bravo! Kurrë nuk kam dëgjuar lexim kaq të bukur, bravo!

Mbas një jave bëmë hartim me temë të lirë. Unë bëra një hartim shumë të bukur, me pjesë nga lufta: pak fantazi dhe pjesa tjetër, realitet dhe shpirtin im. Kur e mbarova nuk e lexova, se mos kisha bërë ndonjë gabim. Po, sa e mbarova, e mbylla fletoren dhe e dorëzova. Nuk kisha frikë për notë. E dija që do merrja notë të mirë. Pas dy javësh erdhi profesori me fletoret e hartimit. Sa u ul filloj të flas emrat që ishin sipas fletoreve. Emri im nuk u fol.

-Profesor, ku është hartimi im? e pyeta.

 -Mos u nxito, më tha profesori. Ai vazhdoj: nja tre hartime  janë të mira dhe foli emrat e tyre. Prapë emrin tim nuk e zuri në gojë.

-Me leje i them unë. Ku është fletorja ime?

-Ulu, më tha. Unë u ula. Ai ktheu kokën nga unë dhe qeshi, po tha me zë të lartë: “Hartimin më të mirë e ka bërë Gjonzeneli!  Bravo Gjonzeneli!

Ra zilja. Unë shkova te profesori dhe i them: të lutem më jep fletoren! Ai qeshi dhe më tha nuk ta jap se më duhet, në qoftë se do lekët, po ti jap dhe futi dorën  në xhep. Jo profesor nuk më duhen parat.  Të faleminderit më tha.   Koha kalonte asgjë e veçantë. Mësimet  më interesonin. . .

Një dite ra zilja e pushimit. U ngrita të dilja, kur te dera me dikë u godita. Unë isha i kujdesshëm.  Kur ç’të shikoja: isha përplasur me një vajzë.

-Hej, më thotë ajo, i ke sytë në ballë!?

-Po, i thashë, atje i kam, po do bësh mirë të kontrollosh një herë sytë e tu! Ajo iku jashtë klase e unë u ktheva e ula në bangë i shqetësuar. Mbas pak erdhi dhe ajo me shoqen e saj duke qeshur dhe u ulën dhe ato në një bangë. Që atë dite, unë fillova ta shikoj atë vajzë më shumë dhe me kujdes. Ajo ishte pak më e gjatë se mesatarja, me flokë të zezë e të gjatë kaçurrela, vetulla të zeza,  qerpik të zezë, sytë kafe në blu dhe vishte zakonisht këpucë të zeza. Ishte shumë e bukur. Ndoshta kështu më dukej mua. Po thosha me vete: si nuk e kanë vënë re gjithë këta djem, që ti vardiseshin, po vete krejt rastësisht e përplaset me mua? Pas kësaj “rastësie”, unë çuditërisht e hasja dhe e shikoja shpesh. Mandej, disa herë na kryqëzoheshin shikimet e ajo nuk e kishte fare problem. Shoqja që kishte në bango ishte një vajzë me fytyrë bardhoshe dhe dukej më se e urtë. Shkonin shumë mirë me njëra tjetrën. Ajo me shikonte shpesh dhe pa i hequr sytë, diç i thoshte asaj. Një dite mu afrua një djalë dhe me tha që a mund të rrinte këtë orë në bango me mua.  Me gjithë qejf, i them. Ai më sqaroj që kjo bardhoshja, ishte motra e tij dhe ishte e fejuar. Mi tha këto që të mos keq kuptoheshim. Mbaroj ora u ndamë si shok dhe gjithmonë përshëndeteshim. Motrën e tij e quanin Sadete, ndërsa shoqen e quanin ANA. Ishte diçka interesante se ajo i mbante sytë gjithnjë plot me lot. Dukej sikur do fillonte të qante. Më së fundi konstatova se Ana me shikonte me interes.  Edhe unë po humbisja qetësinë se diçka e re po më trazonte. Po thuaj në të gjitha ëndrrat që thurja vet, para më dilte Ana. Shpesh doja ta largoja  nga rruga po ajo dilte prapë duke qeshur.  Një dite diçka po shkruaja. Kisha një stilolaps të bukur, gjysma ishte i kuq dhe gjysma blu, që ma kishte dhënë një kinez në punë, po që ishte i rrallë në atë kohë. Grisa një copë letër të vogël dhe shkrova, pastaj u mendova të shkruaj të dua, apo moderne të dashuroj. Shkrova të dashuroj dhe që të më shikonte ajo e mbështolla rezervën me të dhe e mbylla. Ajo e pa gjithë procesin dhe pas pak nxori një fletore, demek se do shkruante po i duhej rezerva, kështu që më kërkoj rezervën dhe unë, që e kisha gati, ja dhashë. Ato po qeshnin të dyja, ndërsa unë isha ne ankth dhe ula kokën e po shikoja me bisht te syrit. Ajo e hapi me ngadalë, pastaj mori pusullën e vogël dhe e hapi. Sytë u shkëlqyen të dyjave dhe po qeshnin. Mua mu mbush gjithë trupi me mornica. Kur Ana mori rezervën e ktheu letrën nga ana tjetër dhe shkroi diçka, e mblodhi prapë rezervën me letrën dhe e mbylli. Mbas pak ma dhanë. Ana e skuqur në fytyrë dhe duke qeshur. E mora dhe po e mbaja në dorë. Ato po më shikonin. Sadetja po ma bënte me shenjë që ta hapja. Më së fundi e hapa dhe lexova: Edhe unë të dashuroj shumë! Vura kokën në bangë dhe e mbulova me duar. Gati po qaja nga gëzimi. Isha shumë  i lumtur. Ndenja ashtu aq sa mora veten pastaj pash nga ato edhe ato qenë po aq të gëzuara sa unë.

Atë dite, para se të mbaronte ora e fundit, i thashë Anës që të takoheshim. Ajo më tha që ta ndiqja kur të dilnim nga shkolla. Në atë kohë të vonët, nuk para kishte njerëz rrugës. Sadeteja, me gjithë të vëllain u ndanë nga Ana më shpejt dhe  e lanë atë vetëm.  Ana ktheu kokën mbrapa të më kërkonte me sy, kur unë i dola anash, Mos shikon për mua, i thashë? Po, tha ajo, po, për kë tjetër? E kapa për dore dhe e fshehëm në një vend ku nuk binim në sy. Ai vend, u bë për ne për katër muaj, vendi i lumturisë. I bekuar qoftë! Ne moment, i lëshuam librat nga dora, të mos na pengonin dhe unë menjëherë e putha në faqe, pastaj në ballë, në vetulla, në gushë e pastaj, në gjithë fytyrën. E mbulova me të puthura. Ajo, në fillim u hutua, po shpejtë e mori veten, filloj dhe ajo të më puthte. Unë e shtrëngoja fortë pas vetes. Trikoja e saj dhe bluza ime, që kishim veshur, na dukej se na pengonin qe trupat tanë të ngjiteshin. Si natë e parë nuk ndenjëm shumë, po mezi u ndamë. Dy herë u kthyem nga rruga dhe putheshim sërish, uronim njeri tjetrin dhe i thoshim natën e mirë.

Mezi po e prisja takimin e dytë. Vajta më shpejtë se zakonisht në shkollë. Nuk e kisha mendjen në mësim. Numëroja minutat. Anën e kisha mbrapa në rreshtin e mesit, një bankë mbrapa meje. Më së fundi, pas 10 ore, si duduk mua mbaroi mësimi. E lash që Ana të ikte përpara me shoqen dhe të vëllain. Unë i shoqëroja nga pas. Shkuam te vendi. Unë mbërrita shigjetë.  I dhamë dorën njeri tjetrit. Të dyve na digjeshin duart nga emocionet. Pa u afruar mirë te vendi i fshehtë, e kapëm njeri tjetrin dhe u qafuam fortë. O zot: puthjet tona nuk kishin mbarim, sa në sy, në faqe, në gushë dhe më së fundi, ajo mi ngjiti buzë e saj të kolmet në buzët e mija. Unë ndruhesha, se goja ishte me pështymë dhe ndofta nuk ishte higjienike. Por ajo, jo vetëm qe nuk i hoqi buzët, por i futi dhe më thellë. Të njëjtën gjë bëra dhe unë Ajo pështyma që mendoja se nuk qe e mirë, tamam ajo, ishte mjalti i mjaltit. Afro 10 minuta ndenjëm ashtu: herë gjuha ime shkonte tek ajo dhe herë e asaj kalonte tek unë. S’kishte gjë më të bukur. Ishte një kënaqësi e paparë dhe shumë e veçante. Kështu morëm dhe mësimin e parë të puthjes dashurore.

Kur kish kaluar ca kohë përvoje, unë e pyeta Anën, me të qeshur: si të vajti në mendje, që më gjerbe buzët? Ajo qeshi dhe më tha: Shoqja ime, që është e fejuar me pyeti si ja kalonim. Unë i tregova që gjithë kohën jemi puthur. Po ku të puth më pyeti ajo. Në çdo vend. Po në buzë?  As ai dhe as unë nuk e dimë që puthet në buzën e ndotur me pështymë. Ajo qeshi me të madhe: duket, tha ajo, që të dy duhet të mësoni alfabetin e dashurisë. Po Memua vazhdoi ajo, duket është djalë i mirë dhe nuk është vagabond. Kështu, të nesërmen, kur të putha në buzë, e kuptova sa kishim humbur dhe që atë dite, kohën e takimit, më gjatë na i merrte ajo lloj puthje.

Për katër muaj ne ishim njerëzit më të lumtur në botë. E patëm të vështirë të ndaheshim qoftë dhe për pak kohë nga njeri tjetri. Ditën gjatë punës, kur unë saldoja, në xham të saldimit më dilte Ana dhe shpesh metali edhe dora, më lëvizte nga drejtimi i duhur.

Ne nuk e dinim ç’ishte turpi. Duart tona shkonin lirshëm te njeri tjetri në çdo pjesë trupi. Nuk kish më zonë të ndaluar. Një dite unë e kisha venë kokën në prehrin e Anës. Ajo filloi të qeshte. Ç’farë ke shpirt, i them unë. Unë, tha ajo, edhe nënën time, nuk e lija të me puthte më shumë se dy herë. Tani, një burrë bote, që nuk e kam njohur më parë, me puth në çdo vend të trupit, sa herë të dojë dhe pa më bezdisur fare, përkundrazi, me vjen shumë mirë. Ndërsa tani, më ka venë kokën në prehrin tim dhe loz me kaçurrelat e mia. Ndenji pak pastaj tha: Memo kjo nuk mund të quhet dashuri e thjeshtë. Është shumë më tepër,  prandaj mendoj se duhet të ketë emër tjetër, më të madh e të pakufishëm, se është më shumë se një bukuri përrallore. Po ne, si të tjerët, do i themi dashuri plus lumturi.

Ditët kalonin dhe ne na dukej se kjo dashuri nuk do kishte fund, por vetëm fillim e përjetësi. Po ishim të gabuar. Një dite, kur kishte vetëm gjysmë orë, që kishte filluar mësimi, trokiti fort dera e klasës. Brenda hyri drejtori i revoltuar, që zëlartë, tha:

-Kush është Ana Mërtiri? 

-Unë, tha Ana e trembur.

-Merr librat dhe hajde me mua!  

Ajo u ngrit e tronditur dhe po shikonte nga unë, e zverdhur në fytyre dhe më dukej sikur po më kërkonte ndihme.  Unë zura kokën me duar dhe e mbështeta në bingo. Ana doli me drejtorin dhe nuk u kthye më. Më kot prita sa mbaroj ora e mësimit ajo nuk erdhi. Fillimi i mbarimit, paragjykova me vete. Erdha rrotull dhe pyeta nëpër korridore, por me kot.  Askush nuk dinte gjë… 

Kur unë ëndërroja si në kllapi, në kujtim të ndodhive të trishtuara të hershme, vëllai im në agoni, u zgjua dhe “ ujë, të lutem” më tha. Në fillim i laga buzët, se i ishin tharë, pastaj i afrova shishen me ujë. Piu pak dhe mbylli prapë sytë. Ishte shumë  i lodhur.  Unë, si i pavetëdijshëm, nuk e di pse, instinktivisht, u futa prapë në kujtimet e hershme kronologjike:

Hyra sërish në klasë, takova shoqen e saj dhe ju luta të interesohej pak për Anën. Ajo sa më pa më tha: të lutem Memo, mbaje veten, je shumë i shqetësuar dhe po bije në sy. Në rregull, i thashë, të lutem shko interesohu çfarë ka ndodhur. Ajo, mori dhe vëllain dhe dolën. Pas pak ajo erdhi tek unë dhe më tha se Anën e ka marrë i vëllai dhe kanë ikur në shtëpi. Do interesohem dhe do të të kthej përgjigje. Të lutem, më tha ajo, bëhu i duruar.  Nuk mundem, i thashë,  nuk e kam veten në dorë. Do të të pres.

Ditën që kishim shkollë vajta më shpejt se zakonisht dhe prisja të vinte Sadetja. Kisha punuar shumë dhe nuk kisha ngrenë asgjë.  Isha më shumë se i mërzitur… Më së fundi erdhi Sadetja dhe ajo shumë e mërzitur  dhe më tha: Ata e kishin marrë vesh që ajo takohesh me ty. Kaq tha dhe desh të largohej. Unë e ndalova gati duke ju lutur si i mjerë dhe i thashë mbushi mendjen mbase takohem me të edhe njëherë. Të lutem me ndihmo! Ajo më pa në sy, siç duket, kuptoi dhimbjen time dhe më tha: do përpiqem e do bëjë të pamundurën, që ta takosh.

Dhe vërtetë pas 10 ditësh pata takim te agjencia e kamionëve ditën, në orën 10.- të të mëngjesit. Unë shkova që në orën 9 atje dhe po prisja i ulur në një stol,  brenda.. Ajo erdhi, po nuk po e njihja. Edhe ajo me pa me habi. Sa u afrua unë u ngrita në këmbë dhe e qafova, sikur e kisha të afërme. Buzët me vajtën te veshi dhe e putha fort. Ajo, bëri të njëjtën gjë. U shkëputëm.

Ajo më tha: – Pse nuk më ke thënë asgjë për biografinë?

-Si nuk e kupton dhe po me pyet, i thash. Ne nuk na ka dalë koha për dashuri jo të flisnim për gjera të tjera, shpirt.

Më tha: – Sa kollaj i gjen përgjigjet dhe sa thjeshtë i shpjegon. Po ke të drejtë, nuk na dilte koha! Sa bukur kaluam si në ëndërr. I dhamë  njëri tjetrit gjithçka që mund te jepesh. Vazhdonte të qarat duke më dhënë shpjegime: Kur ika nga klasa me Drejtorin, jashtë më priste vëllai dhe operativi i sigurimit. Sa u afrova vëllai mu akrrua: Motër na ke turpëruar, je pleksur me një armik populli, qe sapo ka dalë nga burgu politik. Babai i tij ka qenë oficer balli dhe ka bërë 12 vjet burg, vëllai është arratisur, ka tradhtuar atdheun dhe plot të afërm të dënuar, pra armiq të betuar. Ne jemi familje e mirë. Të gjithë të lidhur me Partinë, unë dhe babai jemi komunistë. Unë nisa të qaja me dënesë. Ai vazhdonte: po të lutem mos qaj se vëllai nuk do të lerë vetëm,  në duart e tij të pista. Do të çoj në shkollë dhe do të marr. Unë qava edhe më shumë, se e pashe që nuk do takohesha më me ty, kur operativi tha se nuk të le Partia  të gabosh, pra mos qaj. Ata nuk e kuptonin se unë qaja për ty. Për 10 ditë shiko si jemi bërë, si mund të na i bënin këtë të keqe kaq të madhe? Dhe vazhdonte të qante.

-Dëgjo shpirt! Të gjitha ato që të kanë thënë, janë të vërteta.

Ajo hapi sytë me habi dhe po më dëgjonte me vëmendje. Vetëm për një gjë të kanë gënjyer.

-Çfarë, tha, duke qarë.

 -Kur të kanë thënë që ne jemi armiqtë e popullit, të gjithë ata e kanë gabim. Ne, e duam atdheun dhe popullin më shumë se ata. Babai im ka luftuar kundër Italianëve dhe në Gjorm  edhe kundër bashibozukëve të Halil Alisë. Më 1939, kur erdhi Italia, ai me shumë fshatarë të tjerë, patrulluan që nga kalaja deri afër Karaburunit dhe jo një ditë, po disa ditë, deri sa u mposhtën si të pabarabartë. Ai, që ka qenë 12 vjet kryeplak i zgjedhur i fshatit, si ka mundësi të ketë qenë armik..? Nuk kemi kohë për të zgjidhur këto punë, të bëra lëmsh nga injorantët. I kemi thënë njeri tjetrit se nuk do harrohemi kurrë, kurrë…Më vjen keq, shpirt, se i dhamë njeri tjetrit dashuri dhe çdo gjë të mirë që mund të jepesh. Sa gjë e bukur ishte lumturia që na pushtonte të dyve… Faqet më ishin lagur nga lotët, po munda t’i thosha: Kurrë nuk e mendoja kështu ndarjen, nga thashethemet dhe kotësia…E putha fort në gushë. Kujdes i dashur, më tha, për herë të parë, mos më lesh ndonjë shenjë. Ajo më puthi po aq fort, po unë nuk u ndjeva. E kisha humbur. U ndamë përfundimisht…      

Vëllai u zgjua: Të lutem, më kthe pak nga dritarja, më tha. Në kohën që e ktheva, ai me pa në fytyrë dhe më tha: vëlla po qan për mua, se dhe në fytyre je zverdhur. E mblodha veten dhe i thash, jo vëlla nuk po qaj as për ty dhe as për veten. Se më ke urdhëruar që mos të qaj. Isha gati të qaja me zë nga gjëndja dëshpëruese komplekse. Po e mbajta me zor veten. Jo vëlla nuk po qaj i thashë, më i sigurt. Unë po të shoh më tha ai, ti ke qarë! E po nganjëherë sytë nuk na binden, të keqen vëllai. Mora nga tavolina dy kokrra rrushi dhe ja futa në goje një e nga një. I fshiva prapë djersët nga balli. Ai filloi të dremis…Unë, sërish u pleksa në brengat e jetës së shkuar:

Shkova edhe një muaj në shkollë. Nuk më bëhej të flisja me asnjë. Sadeteja më rrinte pak larg, po unë e dija që ajo kishte shumë respekt për mua. U largova nga shkolla. E falënderoj gjithnjë me zemër këtë kohë, për atë mrekulli që me fali…      

Një dite kisha dalë në Pazar, kur shoh Sadeten me të shoqin. Ajo, sa më pa mua, diçka i tha të shoqit. Ai qeshi dhe pa nga unë. Më dolën para e më prenë rrugën të dy. Ajo me dha dorën dhe më tha: Memo ky është burri im. Më tha emrin  dhe sa ti thosha unë emrin tim, ai me tha:  unë të njoh shumë mirë Memo, nga Sadetja dhe kam pas qejf të të takoj dhe pse jo, të pimë edhe kafe bashkë.

Të trashëgoheni i them, të faleminderit, në kokën tënde më tha me të qeshur. Pra ai e dinte gjithë historinë time me Anën. Unë ula kokën dhe në përkujtim, isha gati të lotoja. Po, i thashë unë. Ishte si një përrallë e bukur, që zor se përsëritet.

Kur ti kishe ikur nga shkolla Ana erdhi një ditë me mua në shkollën tonë, më tha Sadeteja. Në bangën që rrije ti ishte ulur një djalë tjetër. Ajo i kërkoj leje atij, që të rrinte në atë bangë një orë. Ai ja liroj menjëherë. Ajo u ul, vuri duart në bangë, pastaj kokën e mbështeti mbi duar dhe buzët prekën bangon.  Ajo mori frymë thellë me ndjesinë se mos era jote nuk ishte larguar. Lëpiu buzët prapë te bangua, pastaj ngriti kokën ngadalë,  u mbështet me shpinë dhe fytyra ishte flak e kuqe. Unë po e ndiqja e shqetësuar. Sa ra zilja, ajo u zhduk dhe nuk u takua fare me mua. Unë u ktheva dhe ika me shpejtësi dhe kurrë nuk i kam parë më.     

Kaluan disa vite. Unë me gjithë brigadën u transferova në metalurgji.  Metalurgjia kishte mbledhur pothuaj gjithë specialistët më të mirë. Në atë kohë  në ta, bëja pjesë edhe unë. Punonim shumë po ishim edhe të gëzuar se po mësonim plot gjera të reja nga specialistët e huaj. Planet i realizoja gjithmonë mbi 125 për qind. Në brigadë kisha afro 35 specialistë, pothuajse nga të gjithë anët e Shqipërisë.

 Në një ditë të shtune, marr dhe një shok nga Fieri, që e quanin Andon Bare dhe   i them drejtorit se do të shkojmë në shtëpi dhe do kthehemi të hënën. U nisëm.  Mbërrijmë në Fier nga dreka. Unë u ula në një stol te hotel Apolonia, në anë e trotuarit, ndërsa Andoni shkoi të takoj djalin e xhaxhait, që punonte shofer në naftë… Njerëzit kalonin në rrugën aty pari, po unë, në botën time, nuk i vija re. Po ja, në një çast, mu duk sikur  më kapi korrenti. Ngre sytë më lart, po çfarë të shoh: ANA me dy fëmijë të kapur për dore, një djalë, nja 5vjeçe  dhe një vajzë, afro 7 vjeçe. Fëmijët ishin shumë të bukur edhe të veshur shumë mirë. Si duket sytë e zemrës  i kishin parë, më shumë se sytë e ballit. Në çast u ngrita në këmbë. Ajo qëndroi fare pran meje. Vura dorën në buzë. Ajo e lëshoj djalin dhe gjithashtu vuri dorën në buzë.  Unë e putha dorën time dhe ajo puthi të sajën. Po dridhesha, nuk po ndihesha mirë. Ajo ra në kujtime dhe ne çast e rrëmbeu djalin, e hodhi në krahë dhe i nuk la vend pa puthur. Në fund e puthi fortë, si e marrosur në buze dhe i tha shpirt i mamit! Pastaj, në çaste, si në tjetër botë, rrëmbeu çupen për dore dhe u nis duke qarë. Unë mbeta ashtu i tronditur pa e marrë veten dhe me kokën poshtë. Pastaj ngrita pak sytë, ajo po largohej shpejt dhe kur vajti nja 50 metro, ktheu kokën mbrapa të më shikonte për së fundi dhe kur më pa, si e ngrirë, u kthye majtas me gjithë trup, pastaj u përqendrua dhe u zhduk me vrap…    

VËLLAI, në botën reale, në çastet e fundit të jetës, u zgjua dhe u drodh si i trembur. Unë fillova t’i fërkoja krahun.  Nuk po e merrja veten nga kujtimet aq gjurmëlënëse të së kaluarës…  Ai më foli me ngadalë:

– “Vëlla, më tha.  Para ca ditësh të thashë që kisha një dëshirë, po të ma bënte kollaj Zoti, të veja në Tragjas (fshati ynë i lindjes në Vlorën e bukur të Shqipërisë) dhe të ngulja të dy gjunjët në Izvuar  (lumi i Tragjasit) dhe të pija nga ai ujë perëndie me etje. Kaq jetë dua. Tani, që po mbyllet rrethi, dua dhe diçka tjetër…

-Fol, të keqen vëllai, po të dëgjoj..

-Po të shoh të papërqendruar, vëlla!

-Nuk kam gjë, i them, vazhdo.

-Ai tha: Do doja të me çonte Zoti në Vlorën hyjnore,  ose më mirë në Skelë, te Turizmi, ose te Don Anton Marku, ku kaluam fëmijërinë e mjerueshme, të futesha në det  dhe të lahesha pafundësisht, si bënim kur laheshim të katër vëllezërit. Aq desha. Kur të delja nga uji, të mos më linte kush të shtrihesha në kum, po me atë imazh, të më merrte Zoti.

 Në çast filloi ti mbushen sytë me lot. Kurrë nuk më shkonte në mendje se do jetoja dhe këtë dramë…Unë isha gati të qaja për jetën time dhe të vëllait, ndërsa ai për jetën e tij dhe tonën. E rregullova prapë, i fshiva djersën që kishte në ballë, e putha në ballë. Ai qeshi… E mbulova më mirë.  Atë e zuri gjumi… Dhe unë sërish në kllapi e kujtime të hershme të jetës sime…

Andon Bare, në Fier po më fliste… Unë nuk po e dëgjoja. Më hodhi dorën në sup dhe me të qeshur më tha: Ej përmendu! Erdha në vete dhe po buzëqeshja. Ke fat, më tha.  E di, i thashë me të qeshur dhe tunda kokën me trishtim. Të gjeta makinë për në Vlorë. Do ikësh me djalin e xhaxhait tim. Ai, u gëzua shumë, kur i thashë për ty. Memua më pëlqen dhe po të mos kisha rrugë,  do shkoja kastile për të, më tha djali xhaxhait.

Pas pak një gaz 51 qëndroi te këmbët tona. Erdhi shoferi u qafuam. Po shyqyr që erdhët, se u bëtë Elbasanlinjë dhe qeshi. U qafova me Andonin dhe kur do ikja, i thashë mirë u pafshim të martën në darkë në kantier, domethënë jo të hënën, po të martën dhe u ndamë. Unë u nisa për në Vlorë. Kjo, shumë vite më parë, si një kujtim i hershëm.

Vitin që kaloi isha sërish në Vlorë, me gjithë Tekiun… Ka vite që shkoj çdo verë në Vlorën time të dashur. Ajo më çmall e më mbush me dashuri.

Një dite, sa po kisha dal nga deti, dëgjoj një zë që më fliste në emër. Ktheva kokën nga vinte zëri, kur ai foli prapë. Nuk të kujtohem, më tha. Jo i thashë po në Frutore, me tha, më rregulloje belin.  Ah po, i thashë, tani sikur po më bije në mendje. Po  si je, si i ke nga shtëpia, mirë, të faleminderit, me tha, por, të fola se, ka pak kohë, që në Fier, më kanë dhënë një letër për ty dhe më thanë që vera, është koha që ai vjen në Vlorë nga Amerika… Hapi një çantë të vogël, që mbante në dorë dhe nxori një zarf dhe ma dha. Tani u lehtësova, se e kisha amanet nga një miku im fierak. E mora letrën dhe e futa në çantën ku fusja rrobat, kur futesha në det. I thashë shumë të faleminderit dhe u ndamë. Unë ika në dhomë të ndërrohesha dhe të dilja të haja bukë. Më pas, kur po hiqja gjërat nga çanta, pashë letrën, që duket  e kisha harruar fare. Grisa zarfin dhe nxora letrën. Ulem në krevat ta lexoj. Shkrimi dhe boja e shkrimit, mu duk i njohur po nuk më binte në mend. E parandjeva që do shqetësohesha, prandaj u shtriva me gjithë këpucë në krevat. 

Ja përmbajtja e letrës, që e lexova vetëm një herë, po e mësova përmendësh: 

Ish i dashuri dhe i shtrenjti im!

 Sa më ka marrë malli të të shoh. Mendoja se koha e gjatë do ma pakësonte dhimbjen. Oh, e shkreta unë! Sot, që po të shkruaj këtë letër, u binda se plaga jonë nuk ka shërim. Dikush më tha në gjumë, se e kishte gjetur ilaçin. E pyeta me ankth të lutem ma thuaj i thashë. Po, tha, ai e ka emrin MEMOOOO…  E po e kuptueshme: do vdes me këtë dhimbje, thashë me vete…

Që kur jemi ndarë, unë të kam ndjekur me sytë e mendjes kudo, ku ke qenë, nga fillimi deri tani, që po të shkruaj këtë letër: Ti punove në Azotik, në Tec, në Rafineri, në Gaz sjellës Fier e Divjakë. Pastaj nuk po të gjeja. Më vonë e mora vesh: të kishin internuar në fshat me gjithë familjen. Desh vdiqa. Ti, që ishe mësuar me punën e ndershme si askush dhe ushqyer me lirinë, ta kishin marrë atë dhe të kishin mbyllur në kafaz. Po ja, dole prapë dhe tani ishe brigadier me zë, në Ballsh. Më vonë në PVC në Vlorë. Ishe gjithmonë pararojë. Ishe nga specialistet e paktë me eksperience dhe i patentuar. Në kujtesë më mbeti oxhaku i çimentos, se ai ishte jo vetëm i vështirë, se nuk kishe asnjë makineri ngritëse dhe gabimin më të vogël, e paguaje  me kokë. Më vonë ishte oxhaku i TEC, që e kish goditur rrufeja dhe e kishte mënjanuar në maj, afro 8 metër. Dhe atë e realizove pa buj dhe me sukses,  i vetmi që e more përsipër, se ishte refuzuar nga të gjithë. Pastaj shkove në Metalurgjikun e Elbasanit,  ku të gjithë, deri specialistët e huaj, krijuan respekt për punën tënde.

Po, lufta e klasave, të ndiqte kudo. Ajo, që na ndau ne të dyve. Tani qe kam dhe arsimin e lartë, e kuptoj fare mirë se ç’qe ajo murtajë. Ju larguan të gjithë ju, me pretekstin që nuk kishit biografi të mirë. Vajte në Vlore dhe atje ti bëre mrekullira. Në fillim të futën punëtor të thjeshtë, me vonë dole kovaç i shkëlqyer, aqsa për ty kinezët thoshin që “Memishau mund të punojë në çdo vend  të Evropës, ai është specialist i shkëlqyer. Së fundi, poshtëruese: Të futen të kryeje një profesion të ri, të rigjeneroje belat e punëtoreve të bujqësisë.

Pastaj, erdhën ndryshimet n% Shqipëri dhe dëgjova se ke vajtur familjarisht në Amerikë te vëllai, për të cilin ti bëre burg.

Më vonë u stabilizove në Çikago. Ndiqja me shpresë televizorin tonë kur dilte në ekran, Çikagua e madhe, se mos të shihja. Dhe ja ndodhi mrekullia: Një dite, ishte festa e flamurit në Çikago. Në ekran doli konferencieri Pandi Ciku dhe tha: dhe tani ftoj këtu kryetarin e festës së flamurit, MEMISHA GJONZENELIN…Sa tha emrin tënd, desh më ra të fikët. Kur dole ti, ashtu madhështor, si të parafytyroj gjithnjë, salla me mbi 1000 veta, të priti me duartrokitje të zjarrta.

Ti, i veshur me këpucë të zeza. me kostum të zi, me këmishë të bardhë, me kollare kuq e zi, si flamuri, sa i bukur ishe, shpirt. Kështu të ëndërroja qindra herë të ishe dhëndër kur të më merrje mua,  mua,  mua…Ti fole pak, po shumë bukur. Pastaj u ule në qendër të tribunës. E dija, po dhe mu përforcua, se zemra ime kishte pas me kohë shumë të drejtë. Dhe unë e ndieja veten krenare që të doja TY,  TY, vetëm Ty. Ekrani e mbylli me Çikagon gjigande dhe vazhdoi me tej në gjithë Amerikën, dritëdhënëse për botën mbarë.

E prita  dhe e kërkova edhe vitin tjetër po nuk të pash. Mbas dy vitesh, të pash prapë, se u përsërit e njëjta  ceremoni.  

Më kryesorja, shpirt, dhe më interesantja për mua, ishte dita kur televizori shqiptar dha, me rastin e 100 vjetorit, ngritjen e flamurit në VLORË dhe Presidenti dekoroj 20 e ca veta  për kontribute të veçanta. Në mesin e tyre ishte dhe emri yt. Presidenti të dekoronte me Medaljen e Artë NAIM FRASHERI. Unë u çmenda  dhe gjithë natën nuk fjeta. Prisja mëngjesin të merrja gazetën. Me së fundi, mora gazetën në dorë, e lexova edhe njëherë dhe e putha, ku qe emri yt. Me të në dorë shkova te babai plak dhe te vëllai duke qarë dhe u thashë: Shikoni, ky ishte “armiku i popullit” që më thatë. Presidenti i Republikës së Shqipërisë dhe VLORA , e kanë dekoruar… Ju, ç’patët me ne, pse na e shkatërruat jetën?

Babai u largua kokë ulur e i përlotur. Ndërsa vëllai më tha, i penduar thellësisht: kemi lënduar shumë njerëz ndër ta dhe të afërm, po më shumë kemi plagosur e vrarë veten.  Është e kotë të të kërkoj unë të falur. Vetë koha u kërkon të falur.

Këtë letër po e shkruaj me stilolapsin special, që më dhe si kujtim. Nuk e kam përdorur, që kur ma fale Ti. Ai do rrijë me mua deri në fund.

Të lutem, po munde, gjeje dhe ti rrugën, si e gjeta unë dhe më shkruaj, qoftë dhe dy rreshta, të lutem, të lutem…

Të puth në të gjitha vendet që më puthje Ti. Me Ty, në shpirt dhe në zemër. Ana, Ana!

E mora letrën, e palosa dhe e futa në xhepin e pasmë të pantallonave dhe dola të ha bukë jashtë. Ishte shumë vapë, po unë gjithashtu, nuk isha në vete. Ajo letër më kishte hequr koren e asaj plage, që nuk e mbylla dot kurrë. Në darkë, kur u mblodha në shtëpi, fus dorën në xhep, të marr letrën, kur ç’të shoh: boja ishte shkrirë nga djersa në xhep dhe as që mund të lexohej më… qesha me vete dhe thashë: e kanë kotë  të gjithë kundërvepruesit. Askush nuk na i heq dot dashurinë e vërtetë. Veç Zotit! Ne, atë e kemi thellë në zemër. Letrën unë e di përmendësh me pikë e me presje..

Gati po më zinte gjumi i ulur te krevati i vëllait. Ai  i hapi sytë me vështirësi dhe më tha: Të lutem vëlla, shko fli, se ke kaluar gjithë ditën me mua. Tani  do vij gruaja…

U ngrita dhe shkova te krevati, me mendjen të dyzuar te vëllai, në gramat e fundit dhe te letra, pa përgjigje…

Çikago, 15 Prill 2018

Akademiku Bedri Dedja- shkrimtar poliedrik mbarëkombëtar

by

Nga Alfred Papuçiu*
U mbushën pesëmbedhjete vjet që kur Akademiku Bedri Dedja u largua mëngjezin e datës 13 prill 2004, pa e parashikuar dikush ikjen e tij të dhimshme, në moshën 74 vjeçare. 
 Profesor Bedriu lindi në Korçë më 20 Nëntor 1930. Në kujtimet e tij , „ xhaxhi  Bedriu“,  siç e thërrisnim ne , edhe së fundi, tregonte se më 31 mars 1931, kur do të varrosej Mihal Grameno, në Korçë ra një tërmet i fuqishëm. Një nënë maqedonase (shule), një plakë komshije, kishte ardhur dhe e kishte nderur trupin e saj mbi djepin e Bedriut të vogël që t’i shpëtonte jetën nga të rënat e çatisë. Atij gjithmonë i vinte keq që nuk e dinte varrin e asaj  plake zemërmadhe dhe as shtëpinë ku kish lindur që të vinte dy buqeta me lule, një në shtëpi dhe një në varr. Për të jatin kishte dëgjuar se kishte qënë djali më i mënçur dhe më trim i fshatit dhe që vdiq kur i biri ishte vetëm 1 vjeç. Nga kujtimet e së jëmës dhe të shokëve kishte mësuar se ai ishte i guximshëm, patriot dhe lexonte dhe në gjuhë të huaj. Nëna e Bedriut ishte nga një familje e thjeshtë durrsake me prejardhje ulqinake.
Shkollën fillore Bedri Dedja e ndoqi në Shkodër, ndërsa shkollën e mesme e ka kryer në Gjimnazin «16 Shtatori» të qytetit të Durrësit. Më 1949 u dërgua me bursë shteti për studime të larta në Moskë, ku më 1953 e mori diplomën e arsimit të lartë në dy degë paralele: të psikologjisë dhe të pedagogjisë si dhe të letërsisë për fëmijë. Ka punuar dyzet vjet si pedagogë i psikologjisë në shkollat e larta të Republikës së Shqipërisë.
Këto ditë po lexoja disa letra shumë të ngrohta nga të shumtat që ka marrë Akademiku , profesor Bedri Dedja nga Liga Botërore e Shkencave Psikologjike. Aty shprehej dëshira për bashkëpunim nga ana e këtij organizmi me prestigj në botë. Të them të drejtën m’u bë zemra mal që figura të tilla si ai nderojnë Shqipërinë në botë. Shqiptarët gjithmonë kanë patur njerëz të shquar, njeriun e thjeshtë dhe të respektuar botërisht « Nënë Terezën » si shtetase , Skënderbeun, një papë, guvernatorë, perandorë dhe vizirë të mëdhenj. Figurat e ndritura të Kombit tonë që nga Skënderbeu, Nënë Tereza, Fan Noli, Ismail Qemali, Ibrahim Rugova, studjuesit dhe shkrimtarët prof. Eqrem Cabej, prof. Mahir Domi, Lasgush Poradeci, Ismail Kadare,  Dritëro Agolli, Alfred Uçi, prof. Rexhep Qosja e sa e sa figura të tjera janë krenari e kombit tonë. Një i tillë është edhe akademiku Bedri Dedja.  Para disa kohë sh  gazeta zvicerane « Le quotidien Jurassien » e Zvicrës e cilësoi Bedri Deden si personalitet shqiptar me zë.
Prandaj edhe mendova të shkruaj për krijuesin e  « Nëpër varat e jetës », si edhe të sa e sa qindra librave të tij që bëjnë pjesë në fondin e artë të letërsisë shqipe.
Më kujtohen ato ditë nëntori të vitit 1959, kur im atë i paharruar, Tuni Papuçiu, duke patur mbështetjen e shkrimtarit Bedri Dedja, dhe shumë shkrimtarëve dhe piktorëve të tjerë, përfshirë dhe piktorin e shquar Agim Faja, Safo Markon, Petro Markon, Dritëro Agollin, Nasho Jorgaqin, Xhevat Beqaraj e shumë të tjerë, punonte deri natën vonë, me devotshmëri, mbi bocat e revistës “Fatosi” për ta nxjerrë numrin e saj, ditën e festës kombëtare. Akademiku Bedri Dedja, i qëndronte pranë. Një njeri fjalëpakë, ndoshta edhe i lodhur pak nga jeta, i njohur botërisht në fushën e pedagogjisë dhe psikologjisë, i cili megjithë moshën e tij mbi 70 vjeçare nuk rreshti pa shkruar për Kosovën dhe Shqipërinë, edhe nga Nëshateli i Zvicrës, ku vinte herë pas here, për vocërakët dhe rininë shqiptare që ta mbajnë gjallë gjuhën amtare dhe dashurinë për vendin e tyre. Romani i tij që titullohet “Sikuriada, ose Kalamajtë e pallatit tim-3”, i redaktuar në mënyrë të përkryer nga bashkëshortja e tij Pandora Dedja, i drejtohet  siç thote vetë autori “popullit të kalamajve, jo vetëm me ngjarje të vërteta e përralla, por edhe me një program se si ata do ta shndërrojnë e përparojnë atdheun e tyre të dashur, kur të rriten e të bëhen gra e burra, deputetë, ministra e kryeministra, presidentë, prefektë, kryetarë bashkie, drejtorë, inxhinjerë e artistë. Ai përgatiste një roman tjetër për Kriosin, Danjën, Arbrin, Noelin, një roman që e ka zanafillën aty në Nëshatel dhe që gjeti së fundi rrugën e botimit në Kosovë, në sajë të punës së palodhur të bashkëshortes së tij të mirë, të urtë dhe të dashur, Pandorës që i qëndronte gjithmonë afër me këshillat e saj dhe që kujdesej që ai të mos lodhej shumë. Para disa vitesh u botua në Prishtinë nga shtëpia botuese „Faik Konica“, libri i fundit i shkrimtarit Bedri Dedja, „Presidenti i Planetit të Kuq“, i cili është cilësuar nga kritika si “Testamenti letrar e shpirtëror i autorit”. Botimi është special, jo vetëm nga përmbajtja por edhe nga përgatitja për shtyp, bërë me kaq art nga Premtim Hajdari, në Zvicër. Ka 45 ilustrime, punuar nga Piktori i Merituar, Agim Faja dhe çmimi është simbolik, mbasi dëshira e familjarëve është të shpërndahet tek të gjithë fëmijët shqiptarë. „Xhaxhi Bedriu“ e përfundoi veprën e tij të fundit, dy ditë përpara se të vdiste . Ky ishte romani i ri fantastiko- shkencor për fëmijë “Presidenti i Planeti të Kuq”, në të cilin trajton në mënyrë të mrekullueshme të gjitha problemet akute me të cilat ndeshemi sot në botë, në luftë e në paqe. Aty gjejmë edhe bashkëjetesën në Europë, por edhe ç’është në të vërtetë globalizimi. Bota e bukur dhe e pastër e fëmijëve paraqitet me të gjitha karakteristikat e saj të moshës, si edhe mesazhi për ne të gjithë, se brezi i ri është pasuria më e madhe kombëtare, të cilën duhet ta ruajmë e ta kultivojmë, mbasi kjo do të jetë e vetmja pasaportë e jona për të ardhmen e Kombit. 
Në Tiranë para disa vitesh u zhvillua një konferencë përkujtimore për Akademikun Bedri Dedja dhe promovimi i librit të tij të fundit, ku ndër të tjerë e muarrën fjalën Prof. Nuri Abdiu  –   “Bedriu psikolog dhe profesor i i profesorëve”;  Akademik Pajazit Nushi – “ Ndikimi i veprës së Prof. Bedri Dedjes në Kosovë”;  Prof. Hamit Boriçi – “Akademiku Bedri Dedja – Personalitet i shquar i shkencës dhe i kulturës kombëtare shqiptare”dhe Edlira Dedja  “Libri i tij fundit”…
E njoh akademikun dhe profesorin Bedri Dedja qysh prej shumë vitesh. Mbaj mend se kur isha në moshë të vogël më solli si kujtim nga një udhëtim i tij në Moskë, një album me pulla të rralla ruse të shekullit të kaluar dhe të viteve të mëtejme, pasi e dinte se unë isha një filatelist i pasionuar..Një album që e mbaja si gjë të rrallë dhe që u bë shkak që unë të kisha këmbime letrash me filatelistë nga e gjithë bota. Një ditë të marsit 2002, një frymëzim më bëri që t’i them vetes, pas leximit të atyre letrave të Ligës Botërore të Shkencave Psikologjike : ajo që të tregoj çaste të jetës së tij, si dhe të botoj në frëngjisht një pjesë të perlave të tij, si një nga  shkrimtarët më me zë shqiptarë për fëmijë dhe adoleshentë, vepra e të cilit është përkthyer në dhjetra gjuhë të botës. Mbi këtë mundësi nuk i thashë atij asgjë, sepse e dija se ai nuk do të ishte dakord, me modestinë që e ka karakterizuar gjithë jetën e tij. Por nëse botohet ky shkrim i imi, në sajë të dashamirësisë së miqve të mij të mirë dhe të aftë, ai do të më kuptonte edhe po të ishte akoma gjallë se nuk e bëj vetëm për të, por që brezat tanë të ardhëshëm të krenohen me figurat tona të nderuara të Kombit tonë. Prandaj edhe fillova të përkthej dhe të botoj në frëngjisht, fillimisht « Perrallat e Zvicrës », të cilat tashmë lexohen edhe nga vocërakët zviceranë apo shqiptarë. Në dorë kishin edhe botimin e tij për jetën e Pestalozzit, këtij edukatori të shquar zviceran, por Bedriu ynë u largua nga kjo jetë, pa mundur ta përfundojë atë. Prof. Bedri Dedja e kishte gati projektin dhe do ta realizonim shpejt me titull “Pestalozzi dhe Shqipëria”. Unë i kisha premtuar se do ta përktheja në frëngjisht. Libri do të ishte një homazh për pedagogun e dëgjuar zviceran që për vite të tëra mendoi për njerëzit e thjeshtë, për t’i mësuar ata të ndjekin një rrugë të mbarë: atë të dashurisë dhe respektit ndaj njeri tjetrit, ndaj bashkëkombasit dhe të huajit. Ky libër do të ishte një mesazh i miqësisë midis Zvicrës dhe Shqipërisë dhe do të shërbente si një udhërrëfyes për brezat e rinj në Shqipëri, Kosovë e Diasporë që do të mësonin më tepër për jetën dhe ravat e jetës së pedagogut dhe humanistit të shquar zviceran, Pestalozzi.


 E kam bërë të flasë gjatë profesor Bedriun,  vitet kur vinte ne Nëshatel apo Gjenevë,   përpara një gote uji të kristaltë, nga burimet e Zvicrës, sepse e di se miqtë tanë mjekë ja kishin ndaluar që të pijë edhe një gotë të vogël rakie apo një gotë vere. Megjithatë, sëbashku edhe e pinim disi fshehurazi, një gotë të vogël. Mendoja dhe bëja shaka me të se akoma edhe 10-20 vite ka për të na treguar për udhën e tij si « Nëpër ravat e jetës » por më gjerë, të na shkruajë dhe të na japë këshilla pedagogjike dhe të një psikologu që është me emër në psikologjinë botërore. Por vdekja e mori me vete. Megjithëse ai ishte optimist dhe nuk thoshte asnjëherë « e di se çfarë «  më pret », « do të përgatitem » ; përkundrazi pena e tij punonte dhe unë për ta lehtësuar punën e tij i kisha dhënë së fundi një ordinator, në vend të makinës së tij të shkrimit që zhurmonte atje në apartamentin e tij të rrugën e Kavajës. Kaçurelat gjysëm të thunjura i jepnin një pamje tjetër portretit të tij, por që ende i a fshihnin moshën e vërtetë.
Ai ishtë Kryetar i Shoqatës Mbarëshqiptare të Psikologëve, anëtar i Asamblesë së Ligës Botërore të Shkencave Psikologjike. IBC, ose Qendra Ndërkombëtare e Biografive të Kembrixhit, në vëllimin e 1999-2000, në rubrikën « Who Who’s », e ka cilësuar Bedri Deden me tre tituj : si  « shkrimtar dhe autor botëror » si « një nga 2000 shkrimtarët më të shquar të  shekullit të XX-të » dhe « Njeriun e Vitit 1999-2000 ». Është “Qytetar Nderi” i Beratit, laureat i “Cmimit te Republikës”, “Urdherit Naim Frashëri”. Me rastin e 70 Vjetorit të lindjes së tij, ai mori urdhërin « Mjeshtër i Madh i Punës ». Një rrugë në Tiranë mban emrin e Akademikut Bedri Dedja.
Vendimi që mora të shkruaj sot për profesorin Bedri Dedja  nuk ishtë një detyrë e lehtë për mua, sidomos duke pasur parasysh kur ke përpara një personalitet të shquar si ai. Por gjithmonë njerëzit e mëdhenj të çdo kombi qofshin karakterizohen nga thjeshtësia dhe janë tepër komunikues me njerëzit e çdo moshe dhe kategorie shoqërore. Unë kam pasur fatin gjatë jetës sime të kem pranë figura të tilla të shquara të gjuhësisë, profesor Mahir Domi i cili shihte shkrimet e mija të para dhe më ndihmonte me zemërgjerësinë dhe thjeshtësinë që e karakterizonte, si edhe tim atë,  për të ecur në rrugën e gjatë dhe të vështirë të publiçistikës dhe letërsisë. I tillë ishte edhe « xhaxhi » Bedriu për mua që herë pas here shihte shkrimet e mija para se t’i botoja. Ai më dha kurajo gjatë jetës sime, sidomos pas vdekjes së tim eti ; me fjalët e tij të urta të një psikologu e pedagogu të shquar, më shtynte të shkruaja, si një terapi e mirë pas lodhjes së ditës, më dërgonte herë pas here letra, më telefononte apo më vinte dhe i shkoja për vizitë, si edhe para vdekjes së tij, për të botuar në një vëllim refleksionet e mija tek të cilat ai nuk donte të vinte asnjë presje.  Vitin e Ri të fundit, para vdekjes së tij e kaluam sëbashku familjarisht në Nëshatel të Zvicrës ku banon e bija. Aty kishte ardhur dhe i biri, Taulanti deputet dhe të afërm të tjerë. Kujtuam të kaluarën se sa ka bërë ai dhe e shoqja për të ndihmuar nipër e mbesa që të merrnin sidomos rrugën e arti. Lidën, Glejdin, Raqin, Jetën, Marcelën etj.
Në këto shënime të hedhura ndoshta shpejt për prof. Bedri Deden, sjell edhe kujtimin e bukur të një pjesë të miqve të mij që jo vetëm e njihnin personalisht por edhe nëpërmjet « Përrallave të Zvicrës », botim dygjuhësh i « Toenës » që unë pata fatin ta përkthej në frëngjisht për të. Librat e tij ndodhen në duart e vocërakëve shqiptarë në Shqipëri, Zvicër e kudo në botë ku ato janë përkthyer.  Ato do mbeten kujtimi më i mirë që ka lënë shkrimtari i shquar për ta. Në vitin 1998 ai botoi librin “Sekreti i talentit”, në të cilin nuk ka përgjigje të prera, si në formulat matematike të Galuanit (1811-1832). „Ky libër, shprehet Bedri Dedja, pavarësisht se është i imi dhe nuk është e hijshme të lavdërosh veten, ka një të mirë se mund të quhet libri i dyerve dhe dritareve të hapura, nga të cilat mund të dalësh, ose mund të shikosh për ta zgjidhur vetë me forcat e tua se cili është “sekreti” i talentit“.
Akademiku Bedri Dedja më vonë nga 1992-1997 u muarr intensivisht me shkrime politike për çështjen kombëtare shqiptare, kryesisht në disa gazeta të Shqipërisë, por edhe në gazeta të Kosovës, që botohen në Zvicër dhe në gazetën zvicerane “Ekspres”. Më se njëherë, kam patur fatin t’i përkthej në frëngjisht shkrimet e tija tepër domethënëse. Në ditët e fundit të jetës së tij, Akademiku, i ndihmuar si gjithnjë nga  bashkëshortja e tij, Pandora, përgatiti vëllimin me shkrime publicistike e shkencore me dy tituj “Mikroenciklopedi shqiptare” ose “Pedagogjia në Fokus”. Vëllimi përmban një larmi shkrimesh me një spekter të gjerë e dritëpamje të qartë pedagogjike, shkencore, kulturore e shoqërore. Bedri Dedja ka hartuar një numër të madh tekstesh universitare. Ai është autor dhe bashkautor në fushat e psikologjisë, pedagogjisë, historisë së mendimit pedagogjik dhe historisë së arsimit kombëtar. Shkrimtari Dritëro Agolli dhe miku i tij i pandarë, është shprehur për Bedriun ndër të tjera:”…Ne kemi shembuj edhe në letërsinë për fëmijë që tregojnë për gjithanshmërinë e shkrimtarit dhe të kësaj krijimtarie. Kështu Bedri Dedja  nuk është mbyllur vetëm në muret e kësaj letërsie: është edhe studjues, edhe kritik, edhe krijues në fushën më të gjerë letrare. Prandaj edhe romanet e tij për fëmijë kanë kulturë letrare e cilësi artistike” 
Fjalët e mira të miqve dhe të dashamirësve e lumtëronin dhe e mallëngjenin shkrimtarin, duke e nxitur të jepte vepra të reja. Ja si shkruan ai ndër të tjera tek libri me kujtime: “Nëpër ravat e jetës”: “Xhevahiri i vargut të xhevahirtë (siç shprehet Pandora- e shoqja, shënimi im) më tha para disa ditësh se i kishin pëlqyer shumë vjershat e mia për fëmijë të ciklit “Vallja e ditëve tona”, të botuara në “Drita” më 4 qershor 2000, të cilat i kam shkruar në fillim të këtij shekulli. Nuk mund të mos përlotem, pasi jam njeri me ndjenja tani në prag të pleqërisë, kur ai në dedikimin e librit me vjersha “Zogj të kaltër”, më 10 Nëntor 1999, më shkruan: “Profesor Bedri Dedes, që u thinj për të mbetur i pathinjur ardhmëria jonë. Nderim punës sate fort të çmuar dhe themelvënëse, i dashur miku im dhe miku i të gjithë familjeve shqiptare! Me zemër, Xhevahir Spahiu”
“Dhe unë them, shkruan profesor Bedriu, se kam plane të tjera krijuese që i mbështes në aftësitë e mia…Në këtë pasuri të madhe janë vlerësimet dhe inkurajimi i madh i njerëzve, lexuesve dhe krijuesve. Ky inkurajim më është dhënë që në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare nga Aleks Caçi, Luan Qafëzezi, Vedat Kokona e Lirak Dodbiba”
Disa muaj përpara se të ndahej nga jeta, Profesor Bedri Dedja  la për Institutin e Integrimit të Jetimëve të Shqipërisë një program që, me zhvillimin e këtij institucioni të ri, të sfidonte vrazhdësinë e së tashmes ndaj kësaj shtrese të shoqërisë sonë dhe padyshim, për të dhënë frute sa më të shëndetshme për të ardhmen. Siç kujton shkrimtari Ferhat Cakaj, “Bedriu Ynë i bën thirrje shtetit shqiptar, gjithë shoqërisë se kjo “…shtresë duhet të na ngjajë me qerpikët e syve të shoqërisë…” Ky zë, zëri i Profesorit të Madh ngrihet si flakërimë në ditët që kalojmë. Çdo njeri me mëndje të kthjellët duhet të mirëkuptojë e të mbështesë zërin e Profesor Bedriut. Nuk ka integrim në Europë, pa integrimin e kësaj shtrese në jetën e shoqërisë sonë. As që mendohet një e ardhme pa mjegulla e atdheut, pa fëmijët, pa dritën e syve të asaj të ardhmeje”. Programi, ashtu si edhe vetë Instituti i Integrimit, është sfidues ndaj diferencimit të skajshëm shoqëror që u bëhet fëmijëve në përgjithësi e sidomos fëmijëve jetimë në veçanti, ndaj frymës së përjashtimit të shtresave të varfëra e të pambrojtura. Ky program është për shtetin, për institucionet e tij dhe njëkohësisht për të gjithë shoqërinë. Këtu nuk është fjala për shqetësimin ndaj 200 apo 2000 fëmijëve, të 12.000 fëmijëve që janë hedhur në rrugët e Greqisë apo Italisë, mbi të cilët dhembin plagë të rënda si analfabetizmi, injoranca, ngujimi brënda katër mureve, uria, prostitucioni, trafiku i organeve, rritja pa dinjitet, vdekja… Por edhe më gjërë . 
Më poshtë, më lejoni të dashur lexues t’u jap një vlerësim të të paharruarit Bedri Dedja për një poet kosovar, nga kujtimet e tij të shumta dhe me vlerë artistike, ku ai ndër të tjera shprehet: “Mustafë Xhemailin dhe vëllimin e tij poetik «Fusha e plagosur» unë e takova më 1997. Kur e vizitova studion e tij në Bienne, (Zvicër) qytet i bukur buzë liqenit, mbeta i mahnitur. Një bibliotekë shumë e pasur, një videotekë, një ekspozitë pikturash si trilogjia pikturale shqiptare e piktorit tonë të madh Ibrahim Kodrës dhe grafika nga cikli «Pas korrjeve» të grafistit të njohur Hysni Krasniqit etj. Në një hapësirë tjetër një piano dhe një xhubletë e vjetër 100 vjeçe. Studio me një teknikë moderne për punë me literaturë profesionale dhe me një arkivë shumë të pasur për kulturën dhe letërsinë. E, mbi të gjitha, ajo që më bëri përshtypje në këtë studio, ishte aroma e fuqishme e fushës së Kosovës. Më dukej sikur ishte shkëputur një copë nga vendlindja dhe kishte ardhur bashkë me Mustafën dhe familjen e tij, këtu në Zvicër! Ai më tregoi se më kishte njohur më 1967, kur ishte fëmijë dhe kishte lexuar «Heroizmat e Fatbardh Pikaloshit», botimin e parë në Kosovë. Më tha se atëherë kishte ëndërruar të bëhej një Fatbardh Pikalosh. Por, kur e lexova librin e tij «Fusha e plagosur», unë u binda se Mustafa ia kishte kaluar Fatbardhit tim. Përveç poet solid dhe origjinal, ai tash është edhe një veprimtar i shquar në veprimtaritë kulturore të Komunitetit shqiptar në Zvicër si dhe një profesionalist i shkëlqyer i emisioneve kulturore dhe dokumentarëve teveliziv të Televizionit të Prishtinës”.
Ai vlerëson autorë të suksesëshëm si Ferit Lamaj duke theksuar për të me dashuri:“Është privilegj për letërsinë e sotme shqiptare dhe, sidomos për fëmijë, që i ka ardhur një talent i fuqishëm, Ferit Lamaj. Ta transplantosh realitetin e jetës në art me figura përrallore duhet mjeshtëri e rrallë dhe këtë mjeshtëri fabulisti Lamaj, si një filozof i kohës, e zotëron më së miri”.
Një nga ish studentet  e tij në Institutin e Lartë Pedagogjik të Elbasanit, Kozeta (Këze) Zylo që jeton tashmë në SHBA kujton në një letër dërguar të bijës së profesorit të nderuar: »Unë kam qënë me fat që kam patur një profesor, akademik, shkrimtar nga më të shquarit, ku me punën e tij kolosale, ka bërë emër në fondin e figurave të intelektualëve të shquar në botë. Kurrë, kurrë, nuk do ta harroj Profesorin tim të respektuar në vitin 1975-1977, kur jepte leksione në Universitetin e Elbasanit, i cili në atë kohë kishte ardhur me « dënim » nga lart. Oh, sa e vuante Profesori im atë dënim, e bashkë me të dhe ne studentët e tij, por që ai kurrë nuk e shprehte…edhe pse ne e psikologjisnim në leskionet e tij ! Ai kishte një seriozitet dhe një ndershmëri të rrallë, dhe ne studentët e atij brezi mezi e prisnim orën e tij, sepse elokuenca e tij, dashamirësia e tij, dinte të prekte zemrat e mijëra studentëve që ai mësoi dhe edukoi. Personalisht e kam profesorin më të shtrenjtë, një mik ndër më të mirët, jo vetëm pse na jepte vlerësimin që meritonim, por mësova shumë prej figurës së tij madhore ».
 Këtu në këto rreshta nuk mund të jap të plotë figurën e prof. Bedri Dedes, por do ta bëj së shpejti. Natyrisht, jam i ndërgjegjëshëm se bashkëshortja e tij, Pandora, studjuese e letërsisë, apo fëmijët e tij, ose nipërit dhe mbesat e tij dhe të afërmit, do të thonë, pasi ta lexojnë shkrimin se nuk kam thënë këtë pjesë të personalitetit të tij, ose nuk kam theksuar çaste të forta të jetës së tij dhe se kam harruar gjëra të rëndësishme. Por u premtoj atyre se do bëj gjithçka për të mbajtur shënime, për t’i dëgjuar këtu në Zvicër, në Shqipëri, në Kosovë, në Itali, në Greqi, në Kanada, në Amerikë, kudo që ndodhen.
Gjithashtu, nuk mund të harroj shënimet për Bedri Deden, të Tunit, tim ati të paharruar, që një ditë të vitit 1959 filloi me të botimin e revistës së parë për fëmijët dhe fatosat pas çlirimit « Fatosin ». Ai shkruante me dashuri për shkrimtarin që nuk i vinte ndoresh aspak për punët e shtëpisë apo për të blerë diçka në treg por që e kishte penën e artë, qëndronte mbi libra dhe kudo që shkonte e fliste, fjalët e tij i mbanin të heshtur dhe të menduar ata që e dëgjonin. Kishte një filozofi të veçantë, të një krijuesi brilant që sidomos dha një ndihmesë të madhe për ecjen përpara të letërsisë shqipe për fëmijë. Për dekada të tëra, ajo revistë « Fatosi »u lexua nga çiliminj disa vitesh dhe baballarë dhe gjyshër të moshuar. Dhe gjatë disa dhjetëvjeçarëve, « xhaxhi Bedriu » siç ishim mësuar ta quanim, ka shkruar mrekullira për fëmijët, mijra rrëfenja, poezi, poema, pjesë teatrale,, romane, për të vegjëlit tre vjeçarë dhe të moshuarit 100 vjeçarë. Ai është një nga autorët më me zë në Shqipëri, por edhe jashtë kufinjve shqiptare.
Ai ka shkruar në shumë zhanre të letërsisë dhe me tepër sukses. Shumë nga veprat e tij kanë marrë çmime Republike dhe janë përkthyer në  vende të ndryshme të botës.  Ai ka shkruar rreth gjashtëdhjetë vepra letrare në të gjitha gjinitë. I janë ribotuar gjashtëdhjetë e një herë librat për fëmijë. Mund të përmendim midis të tjerave :  « Përralllat e Zvicrës », « Shkolla e pyllit », « Tregimet e Gjyshe Pastërtores », « Heroizmat e Fatbardh Pikaloshit », « Si u bënë katër çiliminj biznesmenë », « Patoku në plazh », « Bariu i vogël në mal të thatë », « Përrallat njëmbëdhjetëkatëshe », « Përralla e shpatave të arta », « Kërcënimi i thonjve kozmikë », « « Artan Burizani dhe çeta e tij », romanet e tij « Republika e 1100 çudirave » , « Kalamajtë e Pallatit tim », « Met partizani », « Alarmet e qytetit Sdikuisht », « Kacimisri rreth globit », « Qyteti me tri kështjella », « Nëpër korridoret e thella të Jonit ». Romani i tij « Një udhëtim i
 rrezikshëm » është botuar në shumë gjuhë dhe është në listën e nderit të Organizatës Ndërkombëtare të Letërsisë për Fëmijë. Mjaft prej librave të Prof. Bedri Dedja janë botuar edhe  në SHBA,  në Francë, në Greqi, në Zvicër, në Rumani, në Kinë, në Rusi, e gjetkë nëpër botë.
 Vështrimi i tij i qartë dhe gjallëria e tij prej një psikologu të shquar dhe një pedagogu të pashembullt, kanë qënë një kartë e fortë për prof. Bedri Dedja për të paraqitur në një mënyrë të thjeshtë dhe shumë karakteristike mendimet e tij në librat dhe studimet e shumta për fëmijët dhe të rriturit. « Nëpër ravat e jetës », kujtimet e tij, janë një mesazh optimist për jetën dhe për njerëzit që ai i donte dhe për të cilët nuk rreshti asnjë ditë së shkruari, apo medituari.
 Librat e prof. Bedri Dedes « Letërsia për fëmijë për shkollat pedagogjike », « Traditat dhe problemet e letërsisë shqiptare për fëmijët », « Shkrime për letërsinë për fèmijët », disa qindra artikuj të tij përdoren në shkollat dhe institutet kërkimore dhe janë aktuale. Ai ka përkthyer e botuar tridhjetë vepra të letërsisë klasike botërore dhe ruse për fëmjë, në prozë dhe poezi.
 Përmbledhja « Perrallat e Zvicrës » që është një botim dygjuhësh : shqip dhe frëngjisht, është një pjesë e kujtimeve dhe rrëfenjave që prof. Bedri Dedja ka shkruar për këtë vend të vogël, tërheqës, të njerëzve punëtorë, mikpritës, si Zvicra. Në Zvicër ai ka ardhur herë pas here dhe e ndjente veten të qetë për të shkruar, për të mbajtur konferenca, sidomos për të  rinjtë shqiptarë nga Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe viset, që e kanë zgjedhur këtë vend isi atdheun e tyre të dytë. Ai u nguliste atyre në mendje, me elokuencën e tij të pashembullt, se duhet të respektojnë ligjet dhe zakonet e Zvicrës, si edhe zviceranët respektojnë traditat dhe gjuhën shqipe dhe të popujve të tjerë, duke u dhënë atyre mundësi të mësojnë dhe të flasin në gjuhën e tyre amtare. Bedri Dedja jo më kot shprehej: “Më i lumtur nga të gjithë do të jetë ai popull, i cili më mirë se çdo gjë tjetër do të mësojë fëmijët e vet, do të dijë të pasurojë mendimin dhe t’u japë drejtimin ndjenjave të tyre”. Edlira Dedja, e bija e konsideron këtë thënie një amanet të madh të cilin dëshiron ta çojë më tej.
Prof. Bedri Dedja  ka dhënë mësim pedagogjinë dhe psikologjinë në shumë Universitete dhe institucione kërkimore shqiptare, ka dhënë një ndihmesë për shkollën dhe historikun e saj, për arsimin dhe edukatën, për psikologjinë shoqërore.Ai ka mbajtur konferenca jashtë shtetit, në dy kongrese evropiane të psikologjisë dhe ka qënë ftuar në kongreset e XXIV, XXV, XXVI dhe XXVII botërorë të psikologjisë. Ai kishte marrë letra dhe ftesa për veprimtari shkencore ndërkombëtare nga Danimarka, Irlanda, Suedia, Afrika e Jugut, Kolumbia, Belgjika, Spanja, Kanadaja, Amerika, Meksika, Portugalia, Holanda, Rusia etj, etj. Prof. Bedri Dedes i janë botuar studime të veçanta të karakterit pedagogjik e psikologjik, si dhe vepra letrare në Amerikë, Francë, Zvicër, Greqi, Rumani, Kinë, Rusi e gjetiu. Njëzet e katër vepra pedagogjike, psikologjike dhe histori-pedagogjike mbajnë autorësinë e tij. Është bashkëautor në njëzetë e shtatë vepra të këtyre profileve. Dhe kur e pyesnin miqtë dhe dashamirët e shumtë, ish-studentët e tij : « Si e sheh të ardhmen ? », prof. Bedriu me atë pamjen e tij fisnike përgjigjej : « Të bukur, të trazuar, të hijshme, të trishtuar : është koha e dhimbjeve dhe gëzimeve më të mëdha për rilindjen e Shqipërisë ! »
Dhe ai vazhdon të ecë nëpër rava, me mendimin  dhe këshillat e tij, duke lënë si mesazh besimin se Shqipëria dhe shqiptarët do të ecin në rrugë të mbarë, solidarë, të përkushtuar për kombin dhe brezat e ardhëshëm të një vendi të vogël, por me njerëz punëtorë, fisnikë dhe fqinjë të denjë e të respektuar.
“Xhaxhi” Bedriu iku, por na la pas kujtimin e njeriut të mirë, të urtë, të dashur për fëmijët e tij dhe vocërakët kudo, për njerëzit që e donin dhe i donte në Shqipëri, Kosovë, Toronto, Sunio, Gjenevë, Nëshatel, Nju Xhersi, Fier, Durrës, Berat, Korçë  e kudo.Ai më la kujtimin e bukur te « Rravat e jetës » me botimin e letrave të mija që i kisha dërguar në prill 1978 dhe korrik 1979, me kujtimet e tij për tim atë dhe me shënimin kuptimplotë : «Fredit, Rozës, Gentit dhe Nausikës, një tabllo për jetën tonë, me shumë dashuri ». Më tej vjen firma e tij karakteristike që nuk do ta shoh më të hidhet në letër. (11.06.2001). Vepra poliedrike, shkencore dhe letrare e Bedri Dedes, do të jetojë për brezat e ardhshëm si një vlerë e madhe e kulturës sonë Kombëtare.
Do të dëshironin të ishin sot mes nesh me tufa lulesh në duar dhe të përuleshin para kujtimit të shkrimtarit, publiçistit, pedagogut, profesorit, akademikut Bedri Dedja edhe dhjetëra miq nga Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Diaspora: ish studentë, mësues e pedagogë, shkrimtarë për fëmijë e të rritur. Secili prej tyre ka se ç’të kujtojë e të tregojë për Bedriun: shokë të fëmijërisë, bashkënxënës të të ndjerit mësues të talentuar gjakovar Ismet Shaqiri në shkollën e lagjes Parrucë të Shkodrës, ku studjoi edhe Bedriu;  bashkëgjimnazistë në qytetin e Durrësit; bashkëstudentë në  Institutin Pedagogjik Shtetëror në Moskë; ish-studentët të profesorit njëzetekatërvjeçar dhe të parit Dekan të Fakultetit Histori-Filologji; ish-kolegë dhe studentë të Institutit të Lartë Pedagogjik në Elbasan, ish-kolegë e bashkëpunëtorë të Profesor Bedrit, zëvendësministër i Arsimit dhe Kulturës, të Prof. Bedriut themelues dhe drejtor i Institutit të Studimeve Pedagogjike, të Bedriut Akademik, njerit prej bashkëthemeluesve të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe i pari sekretar shkencor i saj,  të publicistit  Bedri Dedja, themelues  e drejtues për disa vjetë i gazetës “Mësuesi” dhe i disa revistave për fëmijë… Madhështia e tij duket edhe nga një numër i vogël shkrimesh të tij dhe të bashkëbiseduesve të tij, që do t’u japim më poshtë. Ato janë shumë pak në morinë e 130 veprave dhe qindra e qindra artikujve që ka hartuar Bedri Dedja gjatë viteve… Bedri Dedja gjithashtu ka qenë anëtar i Redaksisë së përgjithshme për hartimin e Fjalorit Enciklopedik Shqiptar (1985) si dhe bashkëautor dhe redaktor përgjegjës i botimit të Akademisë së Shkencave dhe Ministrisë së Arsimit, Historia e Arsimit dhe e Mendimit Pedagogjik Shqiptar Vol. I (2003)
Në Sen-Gal të Zvicrës u organizua edhe një koncert humanitar nga ana e “Opera pa Kufi”shoqatë  e dëgjuar në Nëshatel, si dhe Kiwanis Suisse-Liechtenstein.


I përjetshëm qoftë kujtimi i Akademikut Bedri Dedja ! 


Gjenevë,  prill 2019


*Autori është diplomuar në Institutin e studimeve të larta europiane në Gjenevë dhe është anëtar bashkëpunëtor i Federatës Ndërkombëtare të Talasemisë TIF

FABIO STRINATI: TEK BUKA, TEK VAJI E TEK VERA

by


Shkruan: Fabio STRINATI /

Çfarë mund t’i quajmë kushtimet? Një shprehje pak më ndryshe të kultit të personalitetit apo të individit ? Një nënvënie tërësore të atij që i shkruan në lidhje me tjetrin të cilit i drejtohen? Apo një respekt i pastër, një vlerësim i rrjedhur nga venat e autorit të kushtimit. Gjithë këto mëdyshje nuk kishin sesi të mos më vinin në mendime për ditë të tëra. Duhet vetëm t’i pranoja në heshtje këto kushtime apo t’i bëja pronë të lexuesit të gjërë? Kur më vunë përpara edhe shqipërimet e tyre, vërejta që nuk kisha më mundësi të shtiresha sikur ato nuk ekzistonin. Së pari kërkova të njihem me autorin. Mësova se nuk është ndonjë “dosido”, por poet, pianist, kompozitor, artist viziv e fotograf. Mësova, dhe jo pa u mahnitur, se kish lexuar libra nga të mitë, se kishte njohuri të mjaftueshme sidomos për Lushnjen e Beratin, por edhe Krujën; se këto vende të shtrenjta për mua si vëndlindja ime, ajo e babait, dhe Krujën e nënës kish filluar t’i njihte duke u nisur nga librat e mi, për t’u thelluar më tej me udhëtimet e tij të posaçme në ato zona. Një e papritur më vete ishte edhe dërgimi i dy kompozimeve për pianoforte të frymëzuara prej vargjeve të mia – pjesë muzikore që më mbushën dëgjimin si britma e rënkime të vërteta vuajtjeje e trishtimi. Dhe të mendosh që para kësaj nuk e njihja as virtualisht autorin.

Gjithë këto arësye mjaftuan të më bindnin për t’i botuar këto vargje, që në fund të fundit janë një përkëdhelje e ndierë për pjesë të rëndësishme të atdheut tim.

Me mirënjohje të thellë për këtë mik italian të dashuruar me Shqipërinë dhe letërsinë e saj,

Shpend Sollaku Noé

TEK BUKA, TEK VAJI E TEK VERA

                                          kushtim Shpend Sollaku Noé-së nga Fabio Strinati

NEL PANE, NELL’OLIO E NEL VINO

                                            A Shpend Sollaku Noé

1.

I gjithë një gllënkë fryme thëllimi i Beratit

qyteti i lashtë jeton brënda një zëri

që kumbon një jehonë pjellore

nga njëra degë në tjetrën, shfryn

në një kënd hijen e mekur, gulçon

një notë në Osumin dredhak

i gjithi një psherëtimë, një vorbullë ajri

ortekë pasqyrash, që marrin oksigjen

në një thjerëz.

*

Tutto un respiro il vento di Berat,

città antica che vive in una voce

che risuona un’eco fertile

tra un ramo e l’altro soffia

in un angolo l’ombra silente, sbuffa

una nota nell’Osum che serpeggia

tutto un sospiro un cerchio d’aria

moltitudine di specchi, ossigenati

nel riflesso.                                  

2.

Si një tablo varur tek boshi,

tek buka, tek vaji, tek vera

një re e bardhë pezull

mbi Manastirin e Ardenicës

një zë i panjollë… tek fati një rit

valëvit një duhmë, përqeshje e zhveshur,

në një shkulmë ere një klithmë.

*

Sembra un quadro nel vuoto,

nel pane, nell’olio e nel vino

sospesa una bianca nuvola

sopra il Monastero di Ardenica

una voce candida… nel destino un rito

aleggia nel vento mimo spoglio

uno squarcio nel tempo aleatorio,

in una folata un grido.            

3.

Mëzat e kaltër shkelmojnë qiellin

në mungesë resh të xhindosura,

klithma vrambullijnë prej një gjysmërruzulli

lëpirë nga jehona brengosjesh,

nga një gërvishje, harbimi

i përjetësisë shfryn prej një përflakjeje

kordha një shtrëngatë

në vjeshtë derdhet mbi tokën e shkrumbët

një gjethe e trishtuar këmbane e qielli.

*

I puledri azzurri scalciano nel cielo

in assenza di nuvole feroci,

grida stridono da un emisfero

lambito da echi di tristezza:

da un graffio, la furia

dell’eterno spira da una fiamma

la spada un temporale

in autunno cade sopra la terra arsa,

una foglia triste di campana e di cielo.       

4.

Poeti është frut i një trungu të risjellë në jetë

prej një rrufeje, përdhosur dhe në zemër

ato mbresa në të kuqe, kur plagët

rrjedhin në venat e mbarsura

tek ndërmendjet, dergjen historitë

si nyje lëmshash nëpër gishtat e duarve.

*

Il poeta è frutto di un albero rimarginato,

da un lampo, vessato e nel cuore

quei ricordi nel rosso quando

scorrono le piaghe nelle vene pregne,

nei ricordi ristagnano le storie

come nodi, gomitoli tra le dita delle mani.                     

5.

Në një dhomë, vështrimi yt hijerëndë

gërryen një rudhë në faqen e murit

të ngjyer me diturinë tënde (agimesh e muzgjesh) në lulëzim,

beteja hijesh. Në një fletë të bardhë, pena e mençur

që s’gënjen, që as edhe shpërfill: mikpriten në kohëra

kthina brenda një libri përtej pambarimit,

Kufiri i mjegullës; një frazë, jo djegësia

në grykë, në varg e gjithë natyra, e katërçiptë,

në jetë ashtu si në tokë, bën të gëlojnë farërat.

*

In una stanza, il tuo volto serio e nel profondo

scava una ruga nel muro, parete dipinta…

del tuo sapere (crepuscolo o imbrunire) in fiore,

battaglie d’ombre. In un foglio bianco,l’inchiostro saggio

che non mente, né si trascura: albergano nel tempo

stanze dentro a un libro oltre un infinito

il confine della nebbia; una frase, non l’arsura

in gola nel verso tutta la natura integra,

nella vita come nella terra, germogliano i semi.

                                                                                             FABIO STRINATI

Ha tradotto dall’italiano in albanese E. Salla

I shqipëroi prej italishtes E. Salla.