LETERSI – Page 217 – Dielli

Mbresa për romanin “MALL I KALTËR” i Viktor Canosinaj

June 10, 2017 by dgreca

Nga Pirro Dollani/

Sapo përfundova së lexuari romanin “MALL i KALTËR, shkruar nga miku im, romancieri i talentuar, Viktor Canosinaj! Romani mbi motivet e jetës së piktorit të madh Ibrahim Kodra është një nga ato libra që lexuesi me padurim pret të mbarojë faqen për të kaluar te tjetra. Ajo që të bie menjëherë në sy është përgatitja paraprake që autori ka bërë për të shkruar këtë roman. Cilësi kjo e shkrimtarëve profesionistë e seriozë ndaj vetes dhe lexuesve të tyre. Romani “Mall i Kaltër” është një libër mjaft informues, është një histori poetike e rrugës së pikturës nga antikiteti deri në artin modern të kohës. Canosinaj tregohet mjeshtër në “ndërtimin e suspense-s”! Vepra ka një strukturë kompozicionale të veçantë. Dy janë elementet kryesorë: digresionet e shpeshta dhe rrëfimi është në vetë të dytë. Besoj se nuk është lehtë të shkruash një roman në vetë të dytë, ku personazhi Kodra rrëfen për fëmijën Kodra, një mënyrë që mendoj se i ka dhënë dorë autorit për të zhbiruar edhe më thellë në shpirtin e atij jetimi nga një fshat i vogël, i cili më vonë do të arrijë majat e artit të pikturës. I tërë romani, 343 faqëshe, është një këngë e bukur, prekëse për mallin, dashurinë e atë që të mungon. Malli, kujtimet, dashuria janë lajtmotivi që përshkon tërë elementët e kësaj vepre letrare. S’di pse m’u kujtuan këtu fjalët e poetit të madh anglez William Wordsworth, që thotë se “kujtimet e mbajnë gjallë njeriun”. Një rrëfim elegant, që rrjedh me një gjuhë sa e drejtpërdrejtë, aq edhe e figurshme e poetike. Leksiku i qëmtuar me aq kujdes, aq i pasur e me një erëmim shqipërie, saqë çdo shkrimtar duhet ta ketë zili. Fjalët në fjali janë si ato ngjyrat e fijeve të endura në ato qilima që përshkruan autori në roman. Të pashlyeshme nga mendja janë bisedat e Kodrës së ri me skulptorin Paskali në studion e tij. Sa i gjetur e domethënës është “detaji” që çdo herë kur i riu Kodra i hynte në studion e skulptorit Paskali, do ta gjente atë duke punuar mbi bustin e Ketit, gruas së tij, të asaj italiane të bukur, veprës “më të shkëlqyer që kishte nxjerrë nga duart”, që, si të thuash, ishte si një kompesim për atë kompromis që mjeshtri kishte qënë i detyruar të bënte në jetë duke “përjetësuar” me artin e tij ndonjë diktator. Por kjo ishte vetëm dukja: ajo që mbeti ishte busti i bukur i së shoqes! Një meritë e Canosinajt është skalitja e një mori figurësh, si të babait të Kodrës, të nënës së vdekur që i ngjasonte me shtojzavallen që Kodra fëmijë kishte takuar dikur në pyll, të njerkës, të zonjës Stefani, Norës, Karmelës, etj.

Ky roman, është një trillim letrar mbështetur në çaste nga jeta e mjeshtrit Ibrahim Kodra, e përfshin një periudhë kohore prej mëse gjysmë shekulli, por i tërë rrëfimi letrar ndodh brenda një caku kohor pak më shumë se dy orësh.

Pa dyshim, romani “Mall i Kaltër” është një vepër që do të pritet me shumë interes nga lexuesit.

ODISEJA E BATALIONIT SHQIPTAR TOMORI NË GREQI

June 10, 2017 by dgreca

Tregim nga Naum Prifti/

Qeveria Greke edhe sot e kësaj dite vazhdon të thotë se Shqipëria I shpalli luftë Greqisë më 1940 ndaj pretendon se është akoma në gjendje lufte me Greqinë.Pretendim më absurd as mund të gjendet nga që bie ndesh me faktet e njohura historike, por ata vazhdojnë të pretendojnë mbasi nuk kanë hequr dorë nga synimet e tyre aneksioniste ndaj territoreve shqiptare të cilat I quajnë VorioEpir, shqip domethënë Epiri I veriut që shtrihet nga skajet më jugore të Shqipërisë që shënojnë kufirin e sotëm me Greqinë deri në lumin Shkumbin.

Dihet se Shqipëria u okupua nga Italia fashiste me 7 prill 1939 dhe dihet mirëfilli së paku në këto 2000 vjet të historisë as një shtet I okupuar nuk I ka shpallur luftë një shteti Sovran për arsye të pamundësisë ligjore dhe praktike. Shqipëria më 1940 s’kishte as ministri të Jashtme, as konsullata në vendet e tjera për arsye se të gjitha veprimet me shtetet e Jashtme kryheshin vetëm nga Italia. A ka qeveria greke ndonjë notë a deklaratë nga Ministri ynë I Jashtëm se Shqipëria I shpall luftë Greqisë. Nëse e ka një deklaratë të tillë duhet ta bëjë publike që të argumentojë pretendimin apo vërtetësinë e atij fakti tronditës. E vërteta historike e njohur është se qeveria shqiptare duke parë disfatat e njëpasnjëshme të ushtrisë italiane në tokën greke vendosi t’I vinte në ndihmë Italisë duke dërguar në frontin e luftës Italo-Greke një Batalion me emrin e malit Tomor, malit më të dëgjuar e më të famshëm të Shqipërisë. Dhe batalioni Tomori hyri në tokën greke nga një zonë malore e pyjore që prej kohësh njihej me emrin Varr Çoban ,idis Kolonjës dhe Leskovikut dhe marshuan në drejtim të Konicës. Qëllimi ishte që t’u tregonin italianëve si duhej luftuar me grekët. Mirëpo nuk qe e thënë të ndesheshin mes tyre, as të tregonin artin e tyre luftarak . Nëpër faqet e maleve dukeshin disa grumbuj shtëpijash të fshatrave greke të asaj zone, emrat e të cilave nuk I dinin, por as që u duheshin. Kur ja papritur dalluan para tyre një kope me dhën e dhi, e shelegë dhe tek tuk edhe ndonjë dash. Ç’qe ky sheqer kësmet që u doli papritur në rrugë? S’kishin pse shkonin më tutje. Çfarë u duhej, e gjetën aty në rrugë. Kësmet I tyre. Komandanti urdhëroi dhe ata e vunë kopenë përpara që ta kalonin brenda kufirit shqiptar. Pritën mos delte dikush t’u kundërshtonte a t’u kthente pushkën, por askush s’u duk kurrkund. Duket se kopeja do të ishte e ndonjë çelniku vëllah dhe ai nuk ndodhej aty. Dhe pa perënduar dielli ata bashkë me kopenë e gjetur në rrugë arritën në Varr Çoban, vend I bekuar për njerëz dhe bagëti, i pasur me pyje e livadhe dhe burime me ujë të ftohtë. Komandanti ia mori këngës së njohur të komitave që këmdohej asaj ane. “Të më ngresh moj Nënë me Yll e Karvanit/Se më presin shokët, Te varri I Çobanit! O ta dish moj Nëno, se ç’më kanë pritur, me Mishra të pjekur më kanë gostitur! O ta dish moj Nënë se ç;më kanë pritur, me raki prej mani më kanë selitur!

Dhe menjëherë iu vunë punës, se thikat dhe hanxharët I kishin me vete. Dhe kështu filloi festa e madhe, që zgjati gati dy javë. Aroma e mishit të pjekur në hell, përzihej me aromën dehëse të kukurecit dhe ata hidhu e përdridhu me opingat me xhufka mbi barin e vesuar, ndërsa tallaganet u shpaloseshin mbi kërcij dhe fustanellat u fluturonin rreth belit sikur do ngriheshin fluturim. Festë, po festë, këngë e valle plot gaz e hare e mbushën tejembanë hapësirën e larmishme të Varr Çobanit në pyjet e Germenjit, të Leshnjës, Shalësit e Podës dhe të fshatrave që shtrihen më tej. Kjo qe beteja e tyre e lavdishme. Kjo festë zgjati aq sa u ther dhe berri i fundit, sa u kapërdi dhe llokma e fundit e kukurecit, sa u pi edhe pika e fundit e rakisë që u ble me bashkat e leshit të bagëtive të rrëmbyera në rrugë dhe me lëkurët e tyre! Festë aq e gjatë, aq e gëzuar dhe aq e pasur si ajo e batalionit Tomori nuk ka patur kurrë atje, ndaj ka mbetur në kujtesën e pjesëmarrësve si një xhevahir i shndritshëm vezullues tiposur thellë në palat e trurit.

New York 23 gusht 2016, e martë.

AMANETI

June 2, 2017 by dgreca

NGA EGLANTINA MANDIA/Djemtë po vinin me radhë e shumë të tronditur në shtëpinë e mëmës. Hapej dera dhe ata të heshtur e të për1otur shkonin drejt shtratit të saj. Shtrati ishte i thjeshtë, krejt i zakonshëm. Me sytë e zmadhuar, dikur të kaltër e tani të veshur nga një perde e bardhë, e padepërtueshme, si një perde lotësh, mëma i priste njeri pas tjetrit. E gjithë qenia e saj e mpakur, trupi kockë e lëkurë, me duart me blana të errëta nga serumet, pulsonte. Djemtë e dinin që ky ishte fundi. Edhe ajo e dinte. Kur e pyesnin dikur, se cilin djalë donte më shumë, ajo tregonte gishtat e dorës dhe përgjigjej me një buzëqeshje të zbehtë, që i binte trishtueshëm mbi fytyrën e tejrrudhur: “cilindo nga gishtat të presësh, dhemb njëlloj”. Në shpirtin e saj, ata ishin njëlloj (si në fëmijëri, në rininë e largët edhe sot, të burrëruar e të thinjur), të gjithë të barabartë, si përpara Zotit.

Ajo ishte një grua tepër e lashtë. Zoti i pati dhënë shpresë e durim, për të mbajtur mallin për dhjetëra vjet për të birin e saj të arratisur. Për dhjetëra vjet, nuk i pati dëgjuar zërin, nuk ia kishte parë fytyrën. Iku nga sytë këmbët, qëkur qe një djalosh i njomë, flokëzi e tani kushedi si qe fati i tij, në dherat e largëta të huaja, të përtejme, si përtej jetës. Letrat vinin jashtëzakonisht të rralla. Ajo s’dinte të lexonte, po si të gjitha nënat, e kuptonte gjuhën e letrave të të birit. I merrte, i paloste dhe i ruante në një portofol të grisur, duke falënderuar Zotin, që ia kishte marrë në mbrojtje dhe që ishte ende gjallë. Më pas letrat u ndërprenë krejtësisht.

Në humbëtirën ku jetonte, kërkoi “saber” vetëm te Zoti. “O Zot, o Zot, lutej çdo mëngjes, jepi durim zemrës sime të qëndrojë! Jepi bekimin tim, mërgimtarit të jetojë! Rrugën dhe bukën e hidhur të të arratisurit, lehtësoja, o Zot!”

Ajo e dinte që do të vdiste pa e parë. E kjo pritje, ky mall e kishin tretur tashmë, i kishin tretur gjithçka, e ajo kishte mbetur ashtu siç qe, kockë e lëkurë, e rrëgjuar, e mbledhur grusht, me duart e drunjëzuara, që djali i madh po përpiqej t’ia ngrohte sadopak midis duarve të veta ndërkohë që e sillte ndërmend fare të re, me një rrëzëllim bardhësie e mirësie, me sytë e kaltër fisnikë.

Të gjithë thoshin, se ata të dy ngjanin më së shumti, megjithëse ishin aq të ndryshëm. Ajo, një dele e urtë e perëndisë e ai, i zjarrtë, energjik e pasionant, por gjithsesi, i respektueshëm. Asnjëherë nuk e prekte te pika e saj e dobët, te shpresa, që në mos në këtë botë, në tjetrën, do të piqej me mërgimtarin. Ajo ndarje absurde, e çmendur, e pakuptimtë, ajo ndarje për së gjalli, do të kishte ndoshta një skaj për së vdekuri. Lotët dhe mallkimi i nënave për këtë mizori të pashoqe, do të ngjitej deri në kupë të qiellit, e njerëzit do të zgjoheshin një mëngjes të habitur për ç’ka panë syhapur, apo në gjumë.

Djali i saj i madh e dinte që ajo e pati shkrirë gjithë ç’kishte për shkollimin e tij (megjithëse vetë s’dinte të lexonte), nuk i kërkoi kurrë asgjë, veç asaj unaze të thjeshtë prej argjendi.

“Jam nëna e pesë djemve, i pati thënë njëherë, e nuk mund t’i mbaj kështu, duart bosh”.

E ja, tani unaza rrotullohej nëpër gishtat e tejpashëm. Mëma mundohej të daraviste mjegullën dhe ta shihte për herë të fundit fëmijën e saj të parë, si në atë çast të papërsëritshëm në jetën e çdo gruaje, kur e mban foshnjën e njomë për herë të parë në duar dhe e ndjen se lumturia është e vërtetë, e prekshme dhe për të ia vlen çdo sakrificë e çdo stërmundim.

Tani, djali i madh rrinte aty krejt i ngrirë. S’kishte guxim ta pranonte këtë të vërtetë, këtë ikje të saj. Kishte frikë, shumë frikë ta besonte dhe kishte një dëshirë të çmendur, që të mbyllte sytë e të mos e shihte. Po ajo ishte aty tashmë. Djalit i vinte të thërriste, të ulërinte: “Jo, jo, s’është e vërtetë”, por zëri i mbetej në grykë. Lot s’kishte fare. Zëri, fjalët, lëvizjet i ishin ngurtësuar. Çdo gjë i dukej e besueshme dhe e pabesueshme, e vërtetë dhe e pavërtetë, që i përkiste krejtësisht e që s’i përkiste fare. E njohur dhe jashtëzakonisht e huaj, ishte kjo ikje, kjo lamtumirë.

Mjegulla bëhej gjithnjë e më e dendur në sytë e mëmës, e frymëmarrja i ishte shpeshtuar. Ndoshta vetëm zemra ndiente rrëfimin më të sinqertë e pendesën më të vërtetë, më njerëzore të djalit të madh, që po i pëshpëriste ta falte, që kurrë, kurrë s’kishte mundur t’ia shpërblente vetëflijimin e saj. Pikërisht, ajo ishte fjala më e saktë për të: “e vetëflijuara e tyre”. Siç duket, askush në botë s’ka mundësi t’i japë prindit atë ç’ka i merr. Veçse të paktën ai, shpirtkthjellët, mund t’i drejtohej edhe në orët më të vështira të jetës: “O nëna ime”, pa u turpëruar e pa u skuqur. Dihet, që nëna është vatra, është ngrohtësia, është nderi, është krenaria, është mirësia, është gjaku që rrjedh në deje. Vetëm ajo ka aftësinë të dallojë në atë frymë të fundit edhe nëpërmjet mjegullës, engjëllin nga djalli, të shenjtin a të shënjuarin me vdekje, edhe të largëtin, në botën e tejlargët, si përtej jetës.

“Të falënderoj o Zot, mërmëriti mëma, që po iki e po i lë pas fëmijët e mi! Jam përpjekur që ata të mos e humbasin udhën. Jam përpjekur, por nuk kam pasur aq forcë sa ta shpëtoja edhe atë të mjerin.”

Atë çast u dha në derë ai që mëma e quajti “të mjerë”, i hallakatur, me shpirtin e turbulluar e me sytë e ulur. Mëma e dinte gjëmën e jetës së tij dhe ai nuk kishte guxim t’i afrohej, megjithëse e dinte, që pas kësaj do t’i humbiste edhe ato çaste të pakta, kur e ndjente veten në praninë e mëmës, si njëherë e një kohë, djalosh i bukur, sykaltër e zemërdëlirë.

Mëma ende nuk i kish shkëputur duart nga duart e djalit të madh, të cilin po e mbyste ngashërimi, por po përpiqej që mëma të mos ta kuptonte. Ku ishte tani zëri i saj u bukur? Pse ishte bërë eter, një zë i largët, një fjalë e mbajtur pezull? Dhe jeta ishte ndërprerë, ishte ndarë në dy skaje të kundërta, në atë të viteve të para të jetës e në këtë të tanishmen. “Njeriu i mirë nuk vdes kurrë. Atë e thërret Zoti të shkojë atje lart, ku s’ka asnjëherë dimër, në mbretërinë e shenjtë.”

Vëllai i madh e ndjeu që gjithnjë e më thellë, si një turjelë, po ia gërryente zemrën hidhërimi jo vetëm për mëmën që po vdiste, por edhe për atë, vëllanë e tij. I qëndronte përballë me jetën e tij të panjollë, që t’i mësonte se ishin djemtë e asaj gruaje engjëllore e që për hir të saj, duhet të qëndronin e të mos binin poshtë e më poshtë në ferrin e zi të jetës ku jetonin.

Të qëndrosh. Po si të qëndrosh? Si, si?

Ai qëndronte aty, i shtangur në fund të odës, si gjithmonë as i gjallë, as i vdekur, krejtësisht i ngujuar në mjerimin e tij. Mëmën e kishte dashur më shumë se jetën. Ajo pati qenë engjëlli i tij mbrojtës dhe vetëm pranë saj e harronte vetveten. E tani po e humbiste.

Mëma s’po i shkëpuste ende duart nga djali i madh. Po përse e lanë të rrokullisej në atë humnerë? Tani ishte fundi e ai e dinte se pas vdekjes së mëmës, do të zbriste thellë e më thellë në Had. I kërkonte me përgjërim sytë e saj të mjegulluar e lutej që ajo ta falte, ta falte, sepse e dinte fort mirë, kur pat filluar zezana. Pati ndodhur shumë herët, pas arratisjes së të vëllait. Atë e detyruan, e detyruan. Askush përveç mëmës nuk e vuri re, që atij i pati rënë hija e keqbërësit. Pati ndodhur atë ditë të largët, kur mëma ia hoqi nga duart revolen, sepse e ndjeu tronditjen e tij. Sepse ai nuk deshi, nuk e deshi në asnjë mënyrë të vepronte në atë mënyrë. Atëherë, ai i kishte sytë aq të bukur e të pastër, sa mëma mund t’i lexonte tejpërtej, se si po luftonte me jetën e vdekjen. E ajo e deshi të gjallë, e aspak të vdekur. “O Zot, fale mëmëshkretën, që e ndoqi nëpër shkallë dhe e pa tek qante veten (tetëmbëdhjetëvjeçar i bukur si diell), me lot të nxehtë e të hidhur, me lot gjaku!” Lot, që i shteruan që në atë çast. Sytë e zemra i mbetën thatë, i mbetën shkretë. Ishte aq i ri! E mëma u ul në gjunjë e thirri ZOTIN në ndihmë: “Shpëtoje, se është fare njomishte!” – iu lut.

Por jo me atë çmim, jo me atë çmim! Çmimi tashmë ishte paguar dhe ai ishte aty. “Mëmë”, këlthiste, vetëm zemra jote mund të më japë ndjesë. Nuk jam unë fajtor, jo, jo, s’jam unë plotësisht fajtori. Janë hienat, mëma ime, hienat, që sulen mbi njeriun e shkretë, të dobët e të pambrojtur. Mos më braktis, o engjëll i qiellit! Jam përpjekur të bëj sa më pak të zeza, po e keqja më e madhe është kjo që i bëra vetes sime! Si mund të jetojë njeriu kështu, as i gjallë as i vdekur? Përse nuk më le atëherë, që ta plotësoja veprën time? Përse, përse mbeta kështu mjeran? Përse?

Ai ndjeu lëvizjen e buzëve të mëmës, që mërmëriti emrin e tij, bëri një hap para, e u ndal. Mëma ngriti dorën me mundim dhe e preku verbëtazi brezin e vëllait të madh “Ç’po ndriçon aty?”- pëshpëriti.

“Shpirti yt i kulluar” – tha djali i madh. U përkul. E puthi. Balli ishte akull, me djersë të ftohta. “Nuk vdes njeriu i mirë. Atë e thërret Zoti”, iu kujtuan fjalët e saj.

“Lamtumirë!” – i tha dhe iku nxitimthi nëpër shkallë, me supet e rënduara nga vitet, me zemrën krejt të zbrazët, akull të ftohtë. Vdekja po i rrëmbente bashkë me mëmën, pjesën më të bukur të jetës. Nuk deshi në asnjë mënyrë ta shihte mëmën të vdekur.

“Jo, jo, – tha, kur ndeshi sytë e të vëllait, – edhe unë jam i dobët. Ç’ka qenë jeta ime në fund të fundit? Një iluzion tragjik. S’jam aspak më i mirë se të tjerët, vetëm e vetëm, sepse kam mbyllur sytë, që të mos shoh dhe veshët, që të mos e dëgjoj rënkimin e vuajtjes të të tjerëve. Ne jemi brezi më fatkeq vëllai im. Jetuam nëpër terr dhe humbëm gjuhën e Zotit, pendesën, mëshirën, dhe përfundimisht humbëm edhe veten.”

Jashtë binte shi. Binte shi pa pushim. Shi me gjyma, litarë, litarë. Nëpër shkallë ndeshi vëllanë e mesëm, që vraponte duke dihatur. I shkurtër, i djersitur, me këpucët e arnuara të mbushura me ujë. Gjithnjë kështu ishte ai, në një vrapim të pandalur, për t’iu gjendur njerëzve në hall, me këpucët e tij të stërvjetra. Nuk lodhej asnjëherë.

“Vdiq?- e pyeti, po vdes?”

Vëllai i madh, tundi kokën. Drita e neoneve ishte e zbehtë. “A e di vëllai im, unë do të jem i pari që do t’i shkoj pas mëmës! Do t’i shkoj pas po në një ditë të tillë me shi. Dhe shiu nuk do t’u ndahet vdekjeve tona. Shiu do ta lagë kufomën time dhe kostumin tim të ri, që ka vite që më pret. Kostumin e ri, a e kupton vëllai im i madh?”

Vëllait të madh iu mblodh një lëmsh në fyt. Kishte qenë vëlla e baba për të gjithë ata vëllezër. Deshi t’u thoshte se atyre u mjaftonte prekja e duarve të mëmës dhe zemra e saj, që do t’ua ndriçonte paskëtaj, rrugën e terrin, sepse jeta e tyre pati kaluar vërtet nëpër terrin e natës më të zezë ku shumëkush e pati humbur rrugën e shumëkush pati mbetur i përçudnuar!

Shiu nuk pushonte aspak e po dukej se s’kishte ndër mend të pushonte asnjëherë. Mëma e ndjeu që hyri rrugëtari i lagur nga shiu. Lëvizi me mundim dorën. Vëllai tjetër sikur u shkund nga shtangia dhe që të dy u gjendën njëkohësisht pranë shtratit të mëmës, ku vëllai më i vogël qante pa zë e nuk lëvizte fare dhe nuk shihte se kush hynte e se kush dilte. “Jam gati, – tha rrugëtari me zë të lartë, – jam gati për rrugë. Shumë rrugë kam bërë në këmbë në jetën time. Më merr mos më kurse, se unë nuk do të lija kurrë vetëm!” Mëma lëvizi gishtat me mundim.

“Jo, jo, jo!” Sytë tashmë të veshur, s’shihnin asgjë. Duart ishin në ankth. Tkurreshin e tkurreshin pa pushim mbi kuvertë, sikur të mos u mjaftonte koha.

Një vetëtimë ndriçoi qiellin. “O Zot, ki mëshirë për fëmijët e mi! Mos m’i lë përgjithmonë në terr!” – u lut mëma për herë të fundit. Djemtë shikonin të mahnitur tkurrjen e duarve të saj, sikur donin të kuptonin se ç’po kërkonte pa pushim mbi kuvertë.

“Ç’kërkon ashtu? – pyeti rrugëtari, vëllain e vogël?

Vëllai i vogël mezi u përmend nga përhumbja.

“Ç’kërkon ashtu mëma ime? – i thirri rrugëtari, nuk e sheh që s’po niset dot për rrugëtimin e fundit?”

Djali i vogël u hodh përpjetë. “Amanetin”- tha, – kam harruar amanetin e mëmës.

Amaneti i çuditshëm qe një robëdishambër me kuadrate të kuqe i të arratisurit, që me dhjetëra vjet s’e kishte parë. E pati ruajtur në sepete pa e larë asnjëherë, sepse mbante erën e djersës së të birit… Amanet ua pati lënë, që të mos harronin, të mos e harronin kurrë, që ta mbështillnin me të kur të vdiste.

Djali i vogël vrapoi në dollap, hapi bohçen e rrëmbeu robëdishambrin nga sepeti i mëmës, e solli dhe i ra në gjunjë.

“Më fal!” – i tha.

Sytë s’i shihnin më asgjë dhe frymëmarrja i ishte rënduar. Vetëm duart e brishta me gishtat e tejdukshëm prekën stofin e butë. Dhe gjetën për çudi aq forcë, sa ta tërhiqnin, ta afronin pranë zemrës, që t’ia lehtësonin frymën e fundit. Djemtë qanin pa zë.

Vetëm pas një copë here, u dëgjua një klithmë …

Ai, që aq vite i kaloi me lot të shteruar, ndjeu t’i rridhnin lot të nxehtë e përcëllues mbi mjekrën e parruar e t’i gulçonin, si një shi i rrëmbyer mbi gjithçka të mbetur në atë kërcu të djegur nga rrufeja, që pati qenë jeta e tij.

Vilhelme Vranari Haxhiraj,20 vite krijimtari

June 1, 2017 by dgreca

Arti, gjuha dhe origjinaliteti i “Mjeshtres së Madhe” Vilhelme Vranari Haxhiraj në 20 vite krijimtari/

Nga Lejla Gorishti / U bënë 20 vite punë e lodhshme në fushën e krijimtarisë letrare të shkrimtares vlonjate Vilhelme Vranari Haxhiraj që na bën të ndihemi krenar. Ajo hyri në këtë fushë sa të vështirë dhe po aq të bukur e me vlerë, me një konceptim dhe këndvështrim të ri Ndryshe mbi botën, natyrën, shoqërinë dhe artin letrar.

Demokrate në shpirt, me aspirata e me një vështrim të ri ndryshe për lindjen e zhvillimin e demokracisë në vend, ka ecur dhe vazhdon të ecë përkrah lëvizjes mendore më përparimtare të kohës. Mbështetëse e lëvizjeve demokratike,Vilhelmja bëri një hap të guximshëm në zhvillimin cilësor të një letërsie ndryshe e në këtë mënyrë doli jashtë kornizave të realizmit socialist. Duke kaluar nga një gjini letrare në një tjetër derisa sot themi pa frikë se ajo ka lëvruar thuajse në të gjitha gjinitë dhe kudo ka dalë e suksesshme. Me stilin e saj thellësisht realist dhe kritik në problematikat e kohës, ajo ka pasuruar traditën ekzistuese, jo vetëm me elementet e kritikës, po dhe me notat e një demokracie europiane, gjë që e bën letërsinë e saj bashkëkohore.
Në këtë këndvështrim me përmbajtjen dhe formën e re që solli, Vilhelmja është një novatore e shquar, një nga pararendëset e letërsisë së sotme moderne.Ajo pasqyron me vertetësi gjendjen reale të shoqërisë së çdo kohe ,pabarazinë shoqërore e veçanërisht pabarazinë gjinore. Shkrimtarja ia doli me artin e portretizimit, t’i rijapë të gjallë përfaqësuesit më tipikë të shoqërisë në rrethanat e kohës, duke nxjerrë në pah imazhin farsë që fsheh, zbeh ose zvogëlon diferencimi klasor dhe gjinor…

Personazhin “Femër”, shkrimtarja e paraqet si viktimë të ndërtimit të padrejtë të shoqërisë dhe tregon gjendjen e saj të robëruar, në mosha, profesione dhe në mendësi të ndryshme.Te fati i saj ndikon diferencimi klasor, mosvlerësimi si një potencial i rëndësishëm në familje, në komunitet e në rang kombëtar, ndaj tarjtohet e papërfillur, si shtojcë e burrave, apo përdoret si mjet fitimi përmes shfrytëzimit dhe poshtërimit të pashembullt, si Stela, te romani”Dhembje nëne“, lrena Prizreni, te romani“Rrëfim në të perënduar“, Elisa te novela “Çmimi i dualizmit” apo Kaltra te romani “Loja e mëkatit“.
Në skicat apo në tregimet e novelat, shkrimtarja i jep vertetësi personazhit dhe idesë.Duke qenë pjesë e gjysmës së vuajtur e të mohuar të sistemit , portretet përvijohen duke nxjerrë në pah më fort tiparet morale se sa ato fizike. Personazhi realizohet me përshkrimin e shpejtë të gjesteve dhe kryesisht me anë të monologut të brendshëm. Mund të përmendim këtu prozën e shkurtër të titulluar ” Dashuria plagoset, po nuk burgoset“, ku në çdo paragraf lexuesi përjeton një gjendje të dhimbshme.
Pothuajse në të gjitha personazhet duke përfshirë edhe vet shkrimtaren, janë të zhytur thellë në mendime që përpëliten brenda realitetit në një jetë të brendshme intensive, ku në retrospektivë flet e lëngon shpirti i plagosur. Mbi bazën e tipareve të skicuara me disa detaje, imagjinata e lexuesit i rindërton ato në kompleksitetin e tyre e në perputhje me kushtet sociale, ekonomike e politike të kohës. Pikërisht këtu qëndron një nga vetitë e artit të Vilhelmes.
Njerëzit e thjeshë, autorja i ka përshkruar me ndjenjën e dhembjes, por dhe të dashurisë, kurse anën tjetër të kësaj ndasie të padrejtë si dhe veglat e tyre, i përshkruan me përbuzje, me ironi e deri në sarkazëm. Edhe pse e revoltuar nga padrejtësitë e kohës, si askush tjetër, ajo thotë:”Zgjatma dorën te ecim bashkë!”
Qëllon shpesh gjatë leximit të ndalemi te shumë shprehje figurative me ngarkesë emocionale të përafërta me ato të folklorit, porse janë shprehje të reja frazeologjike të tilla:
-Kush i del pushkës përballë, nuk i trembet plumbit!/-Me një të shtrënguar dore, ndanin gjerdhe dhe sinore./- “Zoti pa burrë mos më lëntë, po një të tillë mos ma dhëntë!”/- Nëna pa mend e që flet pa qira, i fut djemtë në bela./-Faji ngelet jetim…U bë qyrk e doli në rrugë, por askush nuk e pranoi si të vetin./- Mos lejo të të pushtojë zemërimi, se t’i vesh sytë e ta errëson gjykmin!”etje…

Gjuha letrare artistike në funksion të brendisë

Në rrugën 20-vjeçare të saj, stili letrar, gjuha artistike ka njohur rritje të vazhdueshme.Duke u rikthyer te vepra e saj e parë, vëllimi poetik”Loti nuk ka faj”ku po të vërejmë nivelin artistik, shprehjet figurative apo pasigurinë metrike, të gjitha këto flasin për një përvojë letrare fillestare. Nëse e krahasojmë këtë vëllim poetik me romanin e saj të parë “Dhembje nëne“, që u botua menjëherë pas tij, ajo është ulur aty tamam si një nxënëse apo një studente e zellshme që kërkon të zerë vend në kolanën e letërsisë pse jo, edhe të arrijë rezultatet e më të mëdhenjëve. Synimin për të qenë vetvetja në këtë fushë, e ka realizuar jo vetëm nga tematika dhe përmbajtja, por edhe nga stili letrar, gjuha e pasur artistike, si dhe nga përngjasimi i frazeologjisë dhe i fjalorit poetik në çdo vepër të botuar. Në këtë prurje të bollshme letrare, autorja si risi ka sjellë një pasuri fjalori, me fjalë që nuk përfshihen në Fjalorin sinonimik, që zëvendësojnë një tog fjalësh dhe që kanë forcë shprehëse. Ose përdor shumë shprehje frazeologjike të njohura nga folklori, por edhe të reja, që i japin veprës vlera të mëdha filozofike e psikologjike, duke e bërë më të lexueshme dhe më tërheqëse.
Vit pas viti, botim pas botimi, diçka krejt origjinale, krejt ndryshe, fillon të spikatë në larminë e tematikave, në trajtimin e problematikës së tranzicionit dhe veçoritë e saj artistike. Brenda periudhës përherë në ngritje të krijimtarisë së saj (1996- e në vazhdim) autorja i jep çastet e frymëzimit përmes figurash të pasura e të larmishme.

Vihet re se epiteteve tepër të konsumuara, ose të përdorura pa mjeshtëri, ua zënë shpesh vendin epitete të reja me fjalë të reja që i kanë dhënë origjinalitet stilit të saj letrar. Me mjete krahasuese dhe shprehëse, Vilhelmja i jep forcë e qartësi mendimit mbi problemet sociale që shqetësojnë autoren dhe mbarë shqiptarët. Ajo ngre zërin kundër plagëve të vjetra dhe të reja të shqiptarëve, të cilat kërkon t’i mjekojë me mendimin dhe fjalën e saj letrare, që buron nga një shpirt i mardhur e i lënguar ndër vite. Autorja ngrihet me një zë të fuqishëm, kundër çdo lloj padrejtësie, diferencimi dhe mohimi klasor apo social, si: trafikimit dhe përdorimit të narkotikëve dhe armëve, kundër krimit spontan apo të organizuar, kundër trafikut të mishit të bardhë, që është shndërruar në një industri fitimprurëse,kundër tregtimit të fëmijëve, kundër korrupsionit dhe sa e sa dukurive negative. Këto vihen re në të gjitha veprat e Vranarit, por unë po veçoj romanet “Ringjallur si Krishti”, “Loja e mekatit” , “Vonë tejet vonë“, “Ankthi i së vërtetës”,”Jetë në udhëkryq”, “Rrëfim në të perënduar”, “Një mall i pashuar”etje…ku personazhet, viktima të fenomeneve negative, këlthasin e ulërasin pasi kërkojnë ndryshim,duan drejtësi.
Ndjenjat më të thella kombëtare dhe shoqërore janë shprehur me të shumtën e rasteve nëpërmjet personifikimeve apo apostrofave, drejtuar atdheut, flamurit, Vlorës, detit, natyrës prrallore të vendit. Duke u bërë dëshmitare të së kaluarës dhe të tashmes, ajo përmes letërsisë ka lidhur tri kohët, ku shprehet: “E sotmja tronditëse, nuk më lë të harroj të djeshmen tragjike dhe të mendoj për të nesërmen dilemë që po troket…!” .Ky është motivi që e udhëheq autoren në çdo vepër sepse, “nuk mund të jetë e sigurtë e ardhmja, nëse nuk pranojmë të shkuarën dhe të tashmen”-shprehet me të drejtë ajo. Mungesa e drejtësisë në vend , ku ligjin e bënë dhe e zbaton paraja apo rruga, ajo shprehet: “Drejtësia është e barasvlertë me lirinë e shpirtit, të cilën e vendos vetëm i virtytshmi!”

Po këmbëngulja e njohur për pasuri letrare artistike, për larmi në funksion të përmbajtjes, u bë më pas një meritë e saj.
E tërë rruga 20-vjecare e krijimtarisë së Vilhelmes mund të përfytyrohet si një kurbë që fillon të ngrihet mbi pengesat që has, arrin në kulmin e saj dhe vazhdon të qëndrojë po aty. Gjuha e autores është e pastër, ajo është njohëse e mirë e normës letrare të gjuhës shpipe, të cilën di ta përdorë, ta flasë e ta shkruajë bukur atë. Pasuron fjalorin vazhdimisht si mjet arti dhe stilin e saj artistik duke krijuar dhe fjalë të reja me efekt stilistikor. Për shembull:
*epokbëmat- kohë të mbushura me ngjarje,/ -zhegvere,- i nxehti përvëlues i verës,/

-laklitarë -e kishte litarin si lak në fyt,/-hallvite, -vitet e gjata vuajtjesh e mjerimi,/

-mikgjendur, – iu gjend si mik,/ -tejzvargur,- ( mëse / tepër/ shumë i zvarritur/

-Nënnjeri- njeri me nivel jo normal në gjykim,/ -nënzëshëm-nënzëriti= foli me zë të ulët sa mezi dëgjohet,/ -i parlindur -lidhet me brezat e shkuar,lindi i pari fëmijëve,/

-Nevetja – qenia ime,/ -mallzhuritur=e dogji, e përzhëliti mall i madh për gjithçka,/

-buzudha- sapo fillon një rrugë këmbësorësh,/-fatcak= deri këtu e kishte fatin( kufiri i fatit,/-anrrugë= në anë të rrugës, ose anës së rrugës, etje…

Në mbi 40 librat e saj ndeshim neologjizma, përzierje të formave dialektore, frazeologji poetike e folklorike apo aforizma të goditura që i japin bukuri dhe gjallëri të veçantë artit të saj letrar. Le të shohim disa aforizma, ndryshe do t’i quaja fjalë të urta, për të cilat kemi nevojë:

*Shkenca është fuqia sunduese dhe mjeti që i kundërvihet paditurisë./ -Nevoja e bën njeriun të gjejë rrugë të reja në zbulimin e të panjohurave,/ -S’ka vlerë shkenca dhe ligjet e saj, kur s’gjejnë zbatim,/ -Shkenca ka vlerë kur i shërben zhvillimit e jo shkatërrimit,/ -Tradita, sjellja e mirë apo vesi trashëgohen nga familja,kryesisht nga nëna,/-Nuk mund të jesh qytetar i mirë, nëse nuk je bashkëshort i mire,/ -Gruaja është shtëpia, por emrin e mirë të familjes e merr burri,/ -Femra që rend pas burrit paralli e bukurosh, është e paracaktuar të jetë fatkeqe,/ -Gruaja të cilën burri e konsideron shok, është një thesar vlerash i paçmuar,/-Njeriu i aftë e besnik, meriton vëmendje dhe nderim.

Si një nga figurat më të vlerësuara të letërsisë së viteve të pas’90-ës, si brenda dhe jashtë vendit, i janë akorduar shumë çmime prestigjioze, Vilhelmja, është njëkohësisht edhe një ndër shkrimtaret e rralla me diapazion më të gjerë krijimtarie, shumëdimensionale që vazhdon të japë një kontribut të vyer në letërsinë shqipe. Për prurjen sasiore dhe cilësore në dobi të zhvillimit të artit letrar në Shqipëri ajo është vlerësuar me shumë çmime të para, me Çmimin e Karrierës, me Medalje Argjendi, kurse nga Presidenti i Republikës me urdhrin “Mjeshtre e Madhe e Penës” dhe me Medalje Ari.

Në disa çaste të rëndësishme historike, sidomos në vitet e para të demokracisë, Vilhelmja si prozatore, romanciere dhe si publiciste, përfaqëson mendimin më përparimtar të kohës. Publicistika e saj kombëtare dhe shoqërore përshkohet nga vërtetësia e realitetit politiko -social dhe është një kontribut i madh në zhvillimet e një demokracie perëndimore, e shprehur përmes veprave letrare.
Ajo sjell një pasuri fjalori e një përvojë të çmuar për brezat dhe qëndron rehat në shtratin e gjerë të letërsisë shqipe si një art bashkëkohor modern dhe një shkrimtare krejt origjinale.
29-5-2017

ATË DHE BIR

April 22, 2017 by dgreca

Tregim nga Makensen BUNGO/Nju Jork/

Xha Sulua bashkë me të shoqen dhe të birin kishin hyrë në Amerikë pa ndonjë shqetësim, mbasi ishte shkoqur Diktatura komuniste në vendn tonë, sepse babai i atij vite më parë kishte punuar atje për një kohë të gjatë dhe kishte përfituar nënshtetësinë amerikane.

Xha Sulua në fillim nuk kishte dashur të largohej nga Shqipëria. Ai kishte menduar, që tranzicioni nuk do të sgjaste shumë dhe gjendja në Shqipëri do të përmirësohej. Por tranzicioni po vazhdonte dhe ndonjë shpresë përmirësimi nuk po dukej. Edhe i biri e nxiste gjithëmonë për t’u larguar. Së fundi i ishte mbushur mendja edhe atij.Kishte marrë pashaportën amerikane të babait dhe ishte paraqitur në Ambasadën amerikane dhe bazë këtyre fituan të drejtën të hynin në Amerikë. Mbas disa ditësh i hypën aeroplanit dhe mbërritën në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në fillim vuajtën ca, se fillimi gjithëmonë është i vështirë, por shpejt i biri filloi të punojë në një firmë në zanatin e tij si mekanik dhe atyre të dyve, burrë e grua, si të moshuar, që ishin, shteti amerikan u lidhën një ndihmë shoqërore. Dhe shperjt filluan të bëjnë një jetë të mirë.

I biri mbas një kohe të shkurtër i vuri vetes detyrë, që të ecte përpara. Ai ishte i guximshëm dhe me guxim njeriu mbërrinë aty, ku synon. Dhe filloi të bëjë edhe dy punë në ditë. Lodhej, për t’u lodhur, por edhe fitonte mirë dhe mbas një kohe u bë pronar i një faktorije të vogël dhe atje puna i shkoi mbarë.

Xha Sulua cdo ditë, herë vetëm , herë me të shoqen,dilte rrugëve të qytetit dhe vështronte madhështinë e Amerikës : ndërtesat madhështore, rrugët e gjëra,makinat e shumta, supermarketet, reklamat me ngjyra verbuese dhe njerëzit, që shpejtonin për të kryer punët e tyre.

Herë, herë, kur dilte me të shoqen dhe shikonin gjithë atë madhështi të Amerikës, i thoshte të shoqes, se ajo nuk kishte dashur të shkonte në Amerikë:-E, moj grua, e shikon Amerikën, që s’deshe të vije!

Mbas disa ditësh që kishin shkuar në Amerikë, Xha Sulua mësoi se, aty afër shtëpisë së tytre ishte një klub i hapur nga një shqiptar. Vajti dhe e pa.Në atë klub kishte vetëm shqiptar.Pinin kafe ose caj , bisedonin, luanin me letra, me domino dhe tavull. I pëlqeu dhe që nga ajo ditë u bë një frekuentues i rregullt i atij klubi.

Kur gjente ndonjë të moshuar, shkonte e ulej pranë atij, këmbenin ndonjë cigare dhe bisedonin për ngjarjet në Shqipëri,për punët e djemve të tyre, për hallet e shtëpisë e për punët,që kishin bërë në Atdhe.Kur nuk gjente ndonjë të moshuar, ulej në karrike , porosiste kafenë,nxirrte paketën, merrte një cigare , e ndiste dhe e thithte tymin ngadalë dhe në heshtje. Me që nuk kishte njeri me të cilin të bisedonte , kujtonte ngjarje të ndryshme, që kishte jetuar vetë në Shqipëri dhe shpesh herë edhe fliste me vete.Kur gjente gazetën në gjuhën shqipe,që botohet atje, shkonte dhe e merrte, nxirrte syzet dhe e lexonte. Se Shqipërinë nuk e harroi kurrë dhe të afërmit dhe shokët e tij i kujtonte gjithënjë.

Një ditë si kishte kaluar një kohë në Amerikë, në klub hyri një djalë dhe vështroi rreth e rrotull. Ishte gati tridhjetë vjec, me një trup të gjatë, me flokë të zes, por me fytyrë të venitur. Ai sa e pa xha Sulon, u gëzua, fytyra iu cel dhe sytë i ndritën.U drejtua nga nga ai, iu afrua dhe e përshëndeti. Xha Sulua nuk e njohu dhe e shikoi për disa caste me vemendje. Djali e kupotoi se ai nuk e njohu dhe i tha emrin e tij dhe të babait.Atëherë xha Sulua mësoi , se cili ishte dhe i buzëqeshi.

Ai ishte djali i një miku të tij, me të cilin kishte bërë tok ushtrinë në një repart pune dhe më vonë si xha Sulua ashtu edhe babai i këtij djali e kishin forcuar miqësinë midis tyre dhe i ishin gjetur njëri tjetrit si në ditë të mira ashtu edhe në të vështira. Xha Sulua u gëzua, që takoi djalin e një miku, i zgjati dorën,u përshëndetën dhe e ftoi të ulej. Pastaj porositi kemerierin , që të sillte një kafe. Djali, si me turp, tha, se nuk e pinte kafenë. Atëherë xha Sulua porositi një caj.Pastaj ata të dy filluan të bisedojnë me njëri tjetrin. Së pari xha Sulua e pyeti për njerzit e shtëpisë.

-Vetëm babai dhe nëna kanë mbetur tani në fshat,- iu përgigj djali . -Vëllai i madh, si e di, është në Gjermani që nga koha,që u hapën ambasadat, vëllai tjetër ka shkuar në Greqi dhe motra bashkë me të shoqin jetojnë në Itali .

-Paskan ikur të gjithë,-tha i helmuar xha Sulua.

-Kanë ikur, xha Sulo, kanë ikur. Kanë ikur të gjithë. Rrallë sheh ndonjë të ri në fshat. Edhe burrat kanë ikur. Vetëm pleqtë kanë mbetur në fshat. Vetëm ata duken tani nëpër fshatra, si të harruar nga njerzit dhe nga vdekja.

Xha Sulos i erdhi shumë keq dhe tha ngadalë:-Muarën udhët e botës djemtë tanë!I muarën nga ky i shktretë tranzicion, që nuk po mbaron,por po e shkatarron fare atë vend!

Xha Sulua psherëtiti. Psherëtiti edhe djali i mikut të tij .Pastaj për një kohë të gjatë heshtën të dy, edhe xha Sulua , edhe djali i mikut.Xha Sulua heshti mendueshëm, ndërsa djali i mikut heshti , se shikoi fytyrën e xha Sulos , që kishte filluar të bëhej me blana të errta.

Pas pak xha Sulua e pyeti:-Po ti, si erdhe këtu, me llotari ?

-Jo, xha Sulo, bleva një pashaportë fallso .

-Sa,-e bleve ?

Djali tundi kokën me hidhërim dhe iu përgjigj: -Shtrenjt, xha Sulo, shtrenjt, Vetëm që të ikja prej andej.

Xha Sulos i erdhi keq për fjalët, që i tha ai djalë dhe, duke tundur kokën, i tha :-Mos i thuaj këto fjalë, djali i xhaxhait ! Ai është vendi i yt.

Djali e kuptoi dëshpërimin e xha Sulos, por me gjithë ate vazhdoi :-Ashtu është , xha Sulo, ashtu është. Është Atdheu ynë, është Shqipëria e jonë, por c’të bëjmë? Nuk jetohet më atje.Vetëm vrasje, varfëri, prostitucion dhe drogë ka atje. U harrua nderi dhe burrëria. Rrëmbejnë fëmijë të vegjël në rrugë dhe i shesin në shtete të ndryshëm për t’i birësuar. Gënjejnë vajza, se do të martohen me ato. i nxjerrin jasht shtetit dhe i detyrojnë të bëhen prostituta.

Ndaloi, mori frymë dhe vazhdoi:- Dhe me pronat po bëhet e c’po bëhet , o xha Sulo! Bjeri, t’i biem!Kush mund të vjedhë më shumë !Me vendime pronësije të gënjeshtra nga hipotekat dhe me vendime gjyqesh të paguara janë bërë pronarë ata, që nuk kishin as një copë tokë për varr. Dhe nuk ka ditë, që të mos vriten për pronat sot në vendin tonë!

Dhe vështroi xha Sulon. Ai ndëgjonte djalin e mikut të tij me vemendje të madhe dhe dukej si i ngrirë, për ato që po dëgjonte.Djali vazhdoi:

-Unë nuk e di, se si do t’i vejë halli atij vendi.Por sot Shqipëria po bëhet cdo ditë e më keq. S’ka qenë kurrë ndonjë herë si është sot ai vend. Zoti e ndihmoftë! Xha Sulua ra në mendime për gjendjen e vajtueshme Shqipërisë në atë tranzicion të egër.

E plagosën shpirtërisht ato që i tha djali i mikut të tij, kujtoi ato, që kishte parë e kishte ndëgjuar kur ishte vetë në Shqipëri edhe solli ndër mend edhe ato, që kishte lexuar në gazetën që dilte në gjuhën shqipe atje dhe parafytyroi ato që shikonte pothuaj cdo natë në një stacion televzivë në gjuhën shqipe, që e kishin ngritur dy djem aty dhe mendoi se Shqipëria e shkretë po rrokullisej gjithënjë e më shumë drejtë një humnere të frikëshme.

Vështroi djalin e mikut të tij , mori frymë me vështirësi , tundi kokën , sgjati dorën , mori një cigare nga paketa , e ndezi dhe e thithi duhanin disa herë në heshtje duke kujtuar , menduar dhe parashikuar për të ardhëmen e Shqipërisë.

Në këtë kohë ra një heshtje e trishtueshme dhe efrikëshme midis atyre të dyve, njëri i moshuar i llahtarisur dhe tjetri i ri i gënjyer. Mbas një kohe të gjatë xha Sulua pa e mbaruar cigaren, e shoi dhe, për të ndërruar bisedën, ngadalë e pyeti djalin e mikut : -Ti vuajte shumë për të ardhur këtu ?

-Shumë , xha Sulo! Me frikë në zemër dhe me gjak të ngrirë nga një shtet në tjetrin , se mos më diktonin.

Xha Sulos i erdhi keq për ate dhe, duke shtërnguar të dyja duarët tok grusht tha , sa u ndëgjua : – I shkreti djalë!

Ai shtërngim duarësh në ato caste para atij djali shorrehte një urrejtje , që ai më parë nuk e kishte ushqyer kurrë n ë vetvete . . .

Pastaj mendueshëm , tundi kokën, mori frymë me vëshshtirësi , shikoi djalin e mikut dhe e pyeti i inatosur:-Po ata politikanët c’bëjnë atje në Shqipëri?

Djali tundi kokën dhe me ironi fë hollë dhe duke psherëtitur iu përgjigj:-Xhaxha , kur të pllakos e liga , duhet guxim dhe trimëri!

Xha Sulua nuk e priste këtë përgigje nga ai djalë , u mendua dhe tha ngadalë:-Po, more bir, po. Ke të drejtë!

Pastaj, pas një kohe të gjatë, e pyeti djalin, në se kishte zënë ndonjë punë. Djali u gëzua, se i erdhi fjala në shteg dhe, si me tur ,iu përgjigj: -Për këtë kam ardhur këtu sot, xha Sulo, që të bisedoj me ju. U kollit dhe vazhdoi:- Më porisiti babai në telefon , që t’ju them, nëse mundet t’më marri djali i juaj në punë në faktorinë e tij. Para dy ditësh vajta vetë tek djali i juaj dhe i thashë, që t’më merrte në punë, por ai nuk pranoi.

Xha Sulua e dëgjoi, por nuk nuk foli. Mbasi u mendua,me një zë të ulët, sa mezi u ndëgjua, e pyeti: -Domethënë , ti je pa punë ?

-Po ! -ia ktheu djali. Kam shumë ditë, që kam ardhur dhe po sorollatem e s’po gjej dot ndonjë punë.

Xha Sulua tundi kokën , u mendua për një kohë të gjatë,përfytyroi të birin, kujtoi porosinë e atij, solli ndër mend kohën, kur kishin kaluar me babanë e atij djali në repartin e punës dhe mireqënein midis atyre dhe i tha:

-Për punë është ca e vështirë.

– E di, -foli ngadalë djali .

Xha Sulua heshti për një kohë fë gjatë, pastaj, duke mos e shkuar ndër sy, i tha ngadalë :

-Me gjithë ate ti duku një herë nesër këndej.

Djali u ngrof nga fjalët e xha Sulos , e falënderoi ate ,ndejti dhe pak, u përshëndet me ate dhe u ngrit e iku. Mbas pak u ngrit edhe xha Sulua, pagoi kamerierin dhe mendueshëm doli jasht dhe mori rrugën për në shtëpi .

Gjatë rrugës mendoi për djalin e mikut të tij.

Në darkë e priti të birin me një hall të madh . Do të bisedonte me ate , që të merrte djalin e mikut në punë, por a do ta merrte, vallë? Ata të dy, atë e birë , kishin maradhënje të mira midis tyre .I biri e respektonte dhe e nderonte si baba, që e kishte, bisedonte shtruar me ate për cdo problem dhe i vlerësonte mendimet e tij. Vetëm për një gjë nuk ishte i një mendje i biri me babanë, i biri nuk donte , që babai t’i ndërhynte në punët e faktorisë.

Kur erdhi i biri në shtëpi, u përshëndet me prindërit e tij, u sorollat nëpër shtëpi për ndonjë gjë dhe shkoi në kuzhinë dhe u ul në një karrike përballë babait dhe ,si zakonisht ,biseduan të dy për ngjarjet e ditës . Mbas një kohe xha Sulua, si me lezet dhe larg e larg, i tha se , kishte takuar me djalin e një miku të tij , që kishte shkuar ato ditë në Amerikë .

– Cilin ? – e pyeti i biri.

Xha Sulua i tha emrin.

– E njoh,- i tha i biri me ngadalë.

Xha Sulua i tregoi, se ishte takuar me ate në klub.Pushoi pak dhe shtoi :

– Më tha, se është pa punë.

-Edhe në Amerikë,-i tha i biri,-është vështirësuar ca tani, që të gjeshë punë lehtë .

Xha Sulua e kishte para syshë porosinë e të birit, që të mois i ndërhynte në punët e faktorisë , por me gjithë ate mendoi, se duhej të ndërhynte. U mendua dhe i tha:

-Është punëtor i mirë ai.

-Unë e njof ate, baba ! -u shpreh i biri.

Babai nuk u tërhoq. Vazhdoi:

-Është rrobaqepës.

-Po e di, more baba , e di,- tha i biri dhe nxorri nga xhepi disa letra të punës dhe filloi t’i lexojë me kujdes.

Në kuzhinë ngadalë ra një heshtje e lehtë dhe në mes të asaj heshtje njëri mendohej për punën e atij djali , ndërsa tjetri lexonte shkresat e punës me vemendje .

Dëgjohej vetëm fërfëritja e letrave , kur i kthente i biri mbasi i lexonte .

Pastaj xha Sulua, mbas një kohe të gjatë, duke u menduar për gjendjen e djalit të mikut , i tha të birit:

– Me babanë e tij kam kryer ushtrinë në një repart pune.

– Ma ke thënë . Dhe keni vuajtur shumë në atë repart gjatë kohës së diktaturës ,-tha i biri pa e ngritur kokën nga letrat.

– Miku i burgut dhe i ushtrisë nuk harrohet kurrë . Ata i lidh një dashuri e heshtur por e madhe- i tha xha Sulua- Kemi qenë gjithë ato vite miq, si vllezër e shkuar vëllezërve ,prandaj duhet ta marrës në punë atë djalë.

I biri ngriti kokën, shikoi të atin dhe i tha prerazi:-Nuk kam mundësi, baba!

Këto fjalë ranë si bombë dhe babait iu duk sikur e plagosën. Mbas këtyre fjalëve nuk foli më njeri, as babai, as i biri . Me këto fjalë i biri kishte thënë cdo gjë dhe babai kishte mësuar gjithëcka.Në kuzhinë ra prap heshtja dhe në këtë heshtje xha Sulua u krodh në mendime të thella tani jo vetëm për djalin e mikut , por edhe për të birin , se nuk po poranonte të merrte ne punë djalin e një miku të tij me të cilin kishte vuajtur në kohën e diktaturës.Tundi kokën disa herë dhe me keqardhje, i tha të birit:-Më duket, se nuk po bisedoj me tim bir.

I biri dëgjoi fjalët e babait,la letrat, ngriti kokën, e shikoi të atin me habi dhe tha:- Baba…! …

Deshi të vazhdoj, por i ati nuk e la . Ai i tha :

-Erdhe në këtë vend të begatë pa asnjë pengesë, vure mall e pasuri dhe tani nuk po pyet për njerzit tuaj. Ai është birë miku, djalë i një miku me të cilin kemi vuajtur tok.

I biri nuk foli. Priti, se cfarë do të shtonte i ati.

Babai vazhdoi :

-Por, a e di ti , se sa ka vuajtur ai djalë për të ardhur deri këtu me një pashaportë fallso, të blerë në tregun e zi? Me cfarë frike e me cfarë tmerri ka udhëtar ai më shumë natën se sa ditën?

-E kam mësuar nga të tjerët, iu përgjigj i biri ngadalë .

Babai e shikoi të birin me keqardhje dhe shtoi më shumë si këshillë, se sa si urdhër:- Po mjerimin e madh, që e ka pllakosur vendin tënd, e di ti ?Po varfërinë e madhe në të cilën e kanë zhytur atë popull të shktretë, e ke mësuar ti ? Po për shpërbërjen e padëgjuar, që kanë pësuar atje të kanë folur ? Të të vijë keq , more bir, për ata njerëz atje në Shqipëri,që nuk dinë se c’ të bëjnë nga ajo gjendje e mjerueshme, në të clilën jetojnë, në atë tranzicion që nuk po mbaron

Mbas këtyre fjalëve i ati heshti dhe në heshtje priti, se c’farë do të thoshte i biri. Por edhe ai heshti. Atëherë, mbasi djali i tij nuk po fliste, me ngadalë i tha :

-Unë po pres, bir!

– Për cfarë ?- pyeti i biri.

-Për atë djalin.

-Nuk kam, si ta ndihmoi,- iu përgjigj i biri .

Dhe heshti pak dhe shtoi:-Se nuk kam punë!

Xha Sulos i erdhi keq nga përgjigjia e të birit dhe u nevrikos . U kollit dhe duke e shkuar të birin me inat, i tha:- Nuk ke punë ti, ë ?!

Dhe duke marrë frymë me vështirësi,përsëriti pyetjen :-Nuk paske punë ti për atë djalë ?!

I biri tani nga toni , që i foli i ati, e kuptoi , që ai ishte inatosur dhe nuk i foli. Babai u mendua, parafytyroi gjendjen e mjeruar të vendit të tij, mendoi djalin e mikut , kujtoi vuajtjet e tij deri sa kishte mbërritur në Amerikë dhe e pyeti të birin :

-Po bukë ke ?

Ai nuk iu përgjigj se nuk e kuptoi, se cfarë donte të thoshte i ati me ato fjalë. Babai tani i nevrikosur vazhdoi:-Jepi bukë atëherë nga buka e jote ! Ndaje bukën tënde për gjyësm me atë! Ndaje ! Se ai mund të mos ketë bukë! Në s’ke punë,atëherë jepi bukë !

I biri dëgjoi fjalët, që tha i ati dhe i habitur e pyeti babanë :-T ‘ i jap bukë ?!

– Po ! – përsëriti i ati, t‘i japësh bukë,!

Tundi kokën me inat dhe ripërsëriti:-Po nuk pate punë, jepi bukë, se bukë ti ke, ndërsa ai mund të mos ketë as bukë dhe as para për të blerë bukë !

I biri sa dëgjoi fjalët e babait, e vështroi ate me vemendje për një kohë të gjatë, pastaj u ngrit dhe qëndroi përpara babait për disa caste, pa e ditur,se cfarë të bënte.Pastaj u kthye nga dritarja, që e kishte mbrapa dhe nëpërmjet asaj pa kopshtin e shtëpisë, ku rrinin me qera, një kopësht i vogël, si ai, që kishin në shtëpinë e tyre në atë fshatin e largët të Shqipërisë së shumëvuajtur. E vështroi për disa caste në një heshtje të madhe.Dhe duke vështruar atë kopësht, iu kujtua Atdheu i tij në atë tranzicion të egër, kur e ëma merrte një grusht miell , e përziente me lakra e gatuante një bukë të vetme për të gjithë njerzit e shtëpisë, një bukë të zezë me më shumë lakra se sa miell.U drodh dhe balli iu mbush me djersë të ftohta. U drithërua.Psherëtiti thellë dhe gjatë.Pastaj iu afrua më pranë dritares, qëndroi pranë asaj dhe hodhi vështrimin larg.

Nuk shikoi asgjë tani përmes asaj dritarje. As pemët e cveshura në mes të kopshtit në atë dimër të egër, as lulishten e shkretë në fund të kopshtit ,as tavolinën me katër karrike në mes të atij kopshti të heshtur.As gjë.

U zhyt në një botë tjetër, të largët, shumë të largët, të mjerë, të varfër, të shkretë, të përgjakur. Dhe mes asaj bote iu kujtuan shokët e tij në fshat, gëzimet e hidhërimet me ata. Midis atyre iu kujtua njëri nga ata,që në kohën e Diktaturës , kishte tentuar të arratisej, por e k ishin vrarë dhe të vdekur e kishin lidhur mbrapa një zetori dhe e kishin tërhekur svarrë nëpër fshat , që të tmerrohej populli . Iu kujtuan demostratat dhe greva e rinisë për të përqafuar lirinë e ëndërruar gjatë atyre dekadave të përgjakura , iu kujtua kur kishte hyrë tok me shokët e tij në ambasadën gjermane , por kishte dalë nga ajo , se kishte menduar , se ku po i linte prindërit e tij vetëm atje në fshat në një varfeëri marramendëse , iu kujtua rrëximi i trupores së diktatorit . Iu kujtua përmbysja e diktaturës dhe gëzimi i popullit ato ditë , Iu kujtuan se si grupe të rinjsh pastaj tentonin të kalonin kufirin nga malet , por i mbulonte dëbora dhe vdisnin nën ate , kujtoi edhe se të tjerë u kishin hypur gomoneve dhe ishin nisur për në vende përtej detit, por i kishin përpirë dallgët dhe kishin përfunduar në fund të detit.

Kujtoi shumë skena të tilla të atyre kohrave dhe nxorri një oh të gjatë . Ishte një dhimbje e madhe për atë vend dhe një urrejtje e heshtur për ata, që i kishin kryer ato krime monstruoze .

Dhe pas atyre kujtimeve i doli para syshë djali i mikut të babait duke blerë pashaportën fallco , rrugëtimin e tij nëpër ato vende të largët dhe të panjohur ,vuajtjet,lodhjen ,frikën, dëshpërimin , urinë , ndjekjet , poshtërimin , që kishte pësuar ai djalë deri sa kishte mbërritur në Amerikë . Pastaj e parafytyroi ate , kur i kishte shkuar në faktori për ta marrë në punë . Kujtoi bisedën , që kishte bërë me ate , psherëtimën e gjatë dhe të thellë , që kishte nxjerrë ai , kur i kishte thënë , se nuk mund ta merrte në punë dhe si ishte larguar pastaj ai nga faktoria, kokëulur , me duar në xhepa dhe i bërë helm.

Ndejti ashtu pranë dritares mes kujtimeve për një kohë të gjatë . Pastaj i ktheu kurrizin dritares , u khye nga i ati , eci ngadalë drejtë atij , qëndroi para babait dhe u ul në karriken , ku kishte qëndruar më parë, i heshtur , kokëulur .

Xha Sulua priti, që i biri t’i thoshte ndonjë fjalë,por ai heshti . Atëherë ai si një baba i dhëmbshur dhe plak i vuajtur, i tha ngadalë :

-Zgjatja krahun dhe jepja dorën atij djali , o birë , se ai është shoku i yt !

Pushoi, mori frymë dhe vazhdoi : – Mbi të gjitha ai është shqiptar, ai është yt vëlla.

Kur ndëgjoi fjalët e fundit të babait, i biri e vështroi ate për një kohë të gjatë. E vështroi edhe i ati. Vështruan njëri tjetrin në heshtje. Pak mbas kësaj heshtje babai e pyeti ngadalë të birin :

-Pse më shikon ?

I biri kokën ulur, iu përgjigj: -Për fjalët, që më the!

Nuk tha më asnjë fjalë tjetër, Heshti. Pastaj, mbas asaj heshtje kuptimplote, ngriti kokën , e shikoi të atin ndër sy, ia kapi të dyja duarët, ia shtërngoi fort dhe i tha:-Thuaji, të vijë nesër në punë *Marrë nga vëllimi ne doreshkrim“ DHIMBJE QË S’ DUHEN HARRUAR “