Libri më i ri poetik  i  Azgan Berbatit

Hyrja (Trokitje në portë)

Është nga rastet e rralla që bëj një vlerësim pa paraqitur më parë analizën. Të cilën e përgatita më vonë, me kujdes, sigurisht. Dhe për një kohë i kërkova vetes të shpjegoja këtë nxitim të panatyrshëm për mua, që në fund të fundit ishte një thyerje e procesit logjik. Të cilin nuk mund t’ia lejoja vetes. Sa më shumë investigoja veten, megjithatë, aq më shumë nuk po e kuptoja atë. Veten time. Iu riktheva vlerësimit tim për autorin dhe librin me poezi që kisha lexuar dhe u mundova ta riformuloj atë disa herë. Pak a shumë, në fakt, më dilte e njëjta gjë: “Kemi një talent të padiskutueshëm para nesh. Më shumë se kaq, kemi një talent të veçantë, madje gati të panatyrshëm në këtë pikëpamje. Dhe është vetëm 26 vjeç. Është edukuar në një sistem universitar që nuk ka lidhje me letërsinë, përkundrazi, është armik i saj. Është plotësisht “natyror” dhe po me kaq lehtësi, pra, po aq natyrshëm sa gjërat vendosen dhe kombinohen në natyrë, autori e përdor atë, natyrën, botën rreth tij, për të gjetur metaforat, figurat letrare, padiskutueshmërisht të befasishme. Ai është, prandaj, më shumë se një talent i dalë nga njerëzit që edhe konsumojnë, edhe nuk konsumojnë letërsi, që kanë në fund të fundit një raport jo domethënës me poezinë. Azgani e kapërcen këtë kufi, dhe është kjo arsyeja pse edhe rrafshi i referencës në vlerësimin e tij do të duhet të ndryshojë. Azgan Berbati i ka të gjithë treguesit e një talenti që duhet të vlerësohet si i tillë në raport jo me letrarët e zakonshëm, por me talentet. Sepse, thjesht, ai është një talent në raport me talentet e tjerë të poezisë shqipe. Megjithë stërmundimin për të verifikuar realizmin tim, nuk munda të ndryshoj këtë vlerësim për autorin edhe pasi kisha përfunduar së lexuari poezitë e tij. Pyetja mbetet, gjithsesi: pse, pse nuk prita të formuloja këtë vlerësim, pasi të kisha shkruar analizën time?! Fillova të kuptoj se isha përballë një keqkuptimi personal. I marrë prej shumë vitesh me kërkimin shkencor, te unë ishte çimentuar procesi logjik i vendosjes së fakteve para përfundimeve. Kisha harruar që në poezi nuk ndodh kështu. Në poezi analiza vjen më vonë, sepse në fillim flet shpirti. Flet ai që preket më shpejt, më shumë. I papërmbajtshmi. Pastaj vjen arsyetimi, sigurisht. Dhe vetëm kështu, ai vjen si një arsyetim i natyrshëm; vjen logjikshëm, sepse shërben për t’i ilustruar përjetimet shpirtërore të marra nga leximi. Dhe nëse ndodh kështu, pra, nëse poezitë godasin shpirtin dhe e detyrojnë atë të shprehet i pari, ato e kanë kaluar provën e madhe të tyre. Kështu ndodh me poezitë e Azgan Berbatit në këtë libër.

Udhëtim për në qendër të poezive

  Ishte e pamundur që të mos evidencoja te pjesa më e madhe e poezive të këtij libri, atë që mund të quhet “bukuri e brendshme” e tyre. Madje ta vlerësoja edhe si vlerën më thelbësore të tij. Ka shumë poezi të tilla në këtë volum, por si shembull po marr vetëm dy prej tyre: e para titullohet “Idilizëm”: Pisha plot rrënim motmotesh/Me vdekjen e hijes nëpër këmbë/Plot dhimbje lëkundet. Poezia tjetër titullohet “Paradoks”: Në atdheun tim/dhimbja nuk dhemb/e vërteta nuk tregon/liria nuk është e lirë./Në atdheun tim/atdheu mungon.

  Një teknikë shumë interesante, të cilën Berbati e përdor për t’i dhënë “fuqi” poezive të tij, është vendosja e të kundërtave në një hapësirë shumë të ngushtë brenda së njëjtës poezi. Në këtë rast, ai ndjek një parim të njohur të natyrës që “nëse nëngrimcat brenda bërthamës së një atomi shtyhen dhe ndahen (reaksionet fission), e gjitha kjo çon në çlirimin e një energjie të stërmadhe që ne e quajmë energji bërthamore”. Janë, jo pak poezi të Azganit që çlirojnë një kënaqësi estetike të jashtëzakonshme, vetëm sepse  të kundërtat janë vendosur brenda një hapësire të ngushtë të poezisë, gati për të shpërthyer… Ja se çfarë thuhet në njërën prej tyre, me titull “Këngë dashurie“: Në detin e thellë të syve tu/Lundron etja ime/Sa herë pi/Etja mbetet e pangime//Edhe fjalët lodhur m’i ke/Se në çdo “po”/Një “jo”/E ke. Apo poezia me titull “Veç një puthje”, në të cilën mallkimi nuk ndahet dot nga dashuria. Përkundrazi, mallkimi dhe dashuria bëjnë të pamundurën të mundur, duke u strehuar të dy në një hapësirë të ngushtë: “O,/Ti u mbytsh te Lumi Unë!/Po çfarë të bëj veç me një puthje?!

Pastaj vjen një nga poezitë më të fuqishme që gjendet në këtë volum, me titull “Mbyllje”. Te kjo poezi ngjethesh nga një buçimë, nga një zhgënjim mbinjerëzor, deri te përmasat e një kërcënimi “tektonik” kundër shpirtit njerëzor, kur lexon vargjet: “Ah Zot,/ mos i lër njerëzit në duart e njerëzve!”.

 Tretja e realitetit në imagjinatë dhe krijimi i një realiteti të dytë me ndihmën e imagjinatës, është gjithashtu një teknikë interesante. Poezia me titull “Blatim” mund të jetë një rast ilustrues:  Një hënë e zbehtë/Fanitet mbi drurët e vdekur/Dhe eshtrave të tyre/shkruan dramën e kohës.

  Në jo pak poezi, përfytyrimi i paanë iu jep metaforave të krijuara një fuqi të jashtëzakonshme, aq sa i universializon ato. Kështu ndodh në poezinë me titull “Pamundësi”. Në këtë poezi, në fakt, përfshihemi në një “vallëzim kundërthëniesh dhe metaforash” të krijuara nga përfytyrimi i një ekzistence të dytë të reales: “Dhimbja ime pret veten në fyt/ me një teh ylli të shuar në blunë mistike”. Aq më shumë në poezinë “Titra dashurie”, e cila mund të konsiderohet edhe si një poezi ku relativiteti i ka shpëtuar për një çast shkencës dhe është bërë pjesë e artit. Dhe ky nuk është rasti i parë, nëse rikujtojmë pikturat e Pikasos me një deformim profilesh, që mund të justifikohet vetëm me përfytyrimin relativist të objekteve që ecin me shpejtësi të krahasueshme me shpejtësinë e dritës. Në këtë poezi autori vendos pranë njëra-tjetrës gjëra që nuk asociohen; gjëra që janë krijuar për të kundërtën e tyre (ajri te peshqit, apo etja te uji). Dhe të gjithë këtë, duket se e bën për t’i dhënë fuqi absolute konstatimeve të dhimbshme, kockore, arkitra, siç janë për të “realiteti i gënjeshtërt”, apo “toka pa dashuri”: Në mesditën që digjet/Shtrihem mbi ajrin e peshqve/Mbi ujin plot etje,/Në detin me brigjet në flakë;/…./Dhe ëndërroj për një gjumë/Me kryet në prehërin tënd./Oh, ëndërroj gjithë ç’është e pamundur,/Realiteti mbet i gënjeshtërt!…./Por trishtohem/Se e di që do kthehem në tokë/Dhe aty ka pak dashuri.

 Dhe i kthehemi elegancës (lakonizmit) të poezive të këtij vëllimi. Që padyshim, e kanë shumica e tyre. Që i zbukuron ato dhe i bën pasionante për lexuesin. Sepse mendimi artikulohet me minimumin e mundshëm të fjalëve, pa humbur asgjë nga përmbajtja e tij, përkundrazi. Në këtë pikëpamje, tipike është poezia që titullohet “(Anti)virus”: “Çfarë kohe erdhi kështu zemra ime,/ Si bëjnë dashuritë në distancë,/ Dhe njerëzit si i gënjejnë puthjet?! /Raftë një sëmundje vrastare e kësaj të sotmes,/Raftë një dashuri e përbotshme mbi njerëzi,/Kjo e para pastë emrin puthje,/E dyta ashtu le të rrijë!”

 Në fund, pas një mundimi të gjatë për të “izoluar” më thelbësoren e këtij vëllimi poezish, pra në përpjekjen për të gjetur pikën ku aplikohet gravitacioni i shqetësimit, por edhe angazhimi i autorit, apo edhe bukuria shpirtërore dhe universialiteti i poezive të Azgan Berbatit, kam dalë në përfundimin, jasht çdo dyshimi, se ai mbetet zhgënjimi. Zhgënjimi ndaj një realiteti të ashpër, të dehumanizuar, të cilin autori nuk e ka takuar asnjëherë në ëndrrat e tij. Në këtë pjesë të këtij vëllimi, përfshihen poezitë: “Shpëtim”, “Dhimbja s’do mend”, “Ftohtësi”. Por, poezitë që titullohen: “(Ish)universitetit” dhe “Dhimbjet që s’vriten”, të cilat, në tërësinë e tyre, i ngjajnë më shumë se çdo gjë tjetër, një shpërthimi shpirtëror, jasht çdo kontrolli, janë, ndoshta edhe poezitë më sinjifikative, në këtë rrafsh (kontekst). Te e para, “(Ish)universitetit” përfshihen përshkrime realitetesh nga më poshtërueset, çka i ka dhënë kësaj poezie fuqinë e vajtimit, trishtimin e një procesioni varrimi. E ka shndërruar atë poezi në një klithmë. Klithmën për një “universitet të vdekur”, për të cilin autorit “i dhemb shpirti/sepse me shpirt e ka dashur”. Në këtë poezi, fuqia e përfytyrimit ndërton metafora nga më të guximshmet, gati të papërfytyrueshme, por vetëm për njerëzit që nuk kanë jetuar aty. Për ata që e kanë jetuar dhe po e jetojnë realitetin e këtij universiteti, asgjë nuk është hermetike në këtë poezi. Poezia e tjetër, “Dhimbjet që s’vriten”, mund të konsiderohet edhe si një nga poezitë më universale të shkruara për zhgënjimin, vetminë që e pjell atë. Kur e lexon, ndjehesh si pjesë e një jete tjetër, në të cilën, dhimbja është bërë aq e zakonshme, ka fituar aq pushtet mbi ty, sa mund ta imagjinosh ekzistencën tënde edhe pa diell, edhe pa ajër, vetëm jo, në asnjë mënyrë pa dhimbje: “Kaloj në shkretëtirë/Para vetes rreshtoj dhimbjet e thyera në gjunj/Bërtas si një urrejtës që s’e njoh/Dhe në emër të shpirtit/Marr shenjë për t’i vrarë/ ….. /Qëllon përherë të harroj armën/Ndofta se dhimbjet më dhimbsen/Dhe se pas kësaj mund të mbetem pa njeri”.

Recensë, parathënie, koment….. nga Besnik Gjongecaj

Azgan Berbati u lind në Tropojë.

Është diplomuar në Bachelor dhe Master Shkencor, në profilin: Inxhinier Agromjedisi dhe Ekologji.

Ka përfaqësuar studentët në Qeverinë e Universitetit (senatin akademik) dhe në Komisionin Institucional Zgjedhor.  Është licensuar si trajnues në disa projekte.

Në vitin 2017-të ka fituar çmimin e parë “Poezia më e mirë” në konkursin e zhvilluar nga Klubi Letrar Pena e Re-Tiranë. Është bashkëautor në disa antologji, revista letrare, bashkëpuntor i shtypit periodik, etj. Në vitin 2019-të ka botuar librin me poezi “Britma E Heshtjes”. 

Është caktuar anëtar jurie për Festivalin Kombëtar (rinor) Letrar Tiranë, vlerësuar me medalje dhe certifikatë mirënjohje. Me librin Britma E Heshtjes ka marrë pjesë në Panairin e Librit Shqiptaro-amerikan në Stamford-SHBA, prill 2024.  Është anëtar i shoqatës së shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë në SHBA

Begzad Baliu/

Në studimet gjuhësore të shqipes në fushë të dialektologjisë, onomastikës, leksikografisë dhe së fundi sociolinguistikës, ka pasur një traditë të cilën e kemi trashëguar kryesisht nga studimet antropo-gjeografike kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare, ndikuar nga shkolla franceze, gjermane, austro-hungareze, serbe dhe italiane.

Në ndërkohë kryesisht në gjysmën e dytë të shekullit XX, kërkimet në fushë të dialektologjisë dhe të onomastikës u specializuan gjerësisht, ndërsa tani ky kërkim nga aspekti metodologjik e ndërdisiplinor me fusha të tjera të dijes është thelluar gjerësisht.

Profesor Izmit Durmishi është njëri prej studiuesve të kohës sonë, i cili ka trashëguar një njohje të gjithanshme të këtyre shkollave dhe të kësaj literature të dijes shqiptare, të rajonit dhe asaj europiane.

Vepra më e re e Profesor Izmit Durmishit është një kërkim dhe një qasje e re në studimet onomastike, në të cilën janë bashkuar në mënyrë komplementare: gjeografia e hartografia, dialektologjia e sociolinguistika, fonetika e morfologjia, fjalëformimi e semantika, të gjitha të strukturuara brenda dijes për onomastikën e një treve me interes në fushë të etnisë shqiptare e të gjuhës shqipe.

Në këtë rrjedhë monografia hapet me një përshkrim etno-gjeografik për Pollogun e Epërm, brenda të cilit janë sjellë veçoritë kryesore mbi pozitën gjeografike të vendbanimeve, relievit, strukturës topografike, veçorive demografike dhe disa karakteristikave të popullsisë, për t’u ndalur gjerësisht në veçoritë etno-historike, historiko-gjuhësore e etimologjike të prejardhjes së toponimit Pollog, një diskutim ky shumëdimensional, i cili mund të ndahej edhe si kapitull më vete.

Në kapitullin e dytë sikur shprehet autori është dhënë një pasqyrë e shkurtër e vendbanimeve të Pollogut të Epërm: Çegrani t, Forinës, Koritës, Çajlës, Balindollit, Turçanit të Vogël, Turçanit të Madh, Llakavicës, Sërmnovës, një fshati që të bën përshtypje me riemërtimin administrativ të administratës serbo-jugosllave Sërbinova, Tërnovës, Strajanit, Patalishtes, Banjicës së Epërme, Banjicës së Poshtme, Gjonovicës së Poshtme, Gjonovicës së Epërme, Simnicës, Zdunjës, Ravenit, Vrutokut, Reçanit, Orqushit, Jellovcës së Poshtme, Debreshit, Vrapçishtit, Toplicës, Dobërdollit, Llomnicës, Negotinit, Kalishtit, Sanakosit, Gjurgjevishtit, Gradecit dhe Gorjanit. Duke i lexuar emrat dhe trajtat e emërtimit të vendbanimeve të kësaj zone, nuk ka si të mos na kujtohet sistemi i standardizimit të tyre nga Jovan Cvejiqi dhe brezi i tij, të cilët për qëllime strategjike, ushtarake e politike, më parë se sa për qëllime gjuhësore e kanë vizituar, hulumtuar e studiuar jo një herë dhe jo nga një studiues i vetëm. Për më tej, duke lexuar emrat e vendbanimeve dhe sidomos mikrotoponiminë e kësaj zone, nuk ka si të mos na kujtohen vërejtjet e Norbert Joklit për veprën e Selishqevit në vitet ‘30. Përgjigja e Joklit që i dha Selishqevit, mbi raportin e ojkonimisë sllave me mikrotoponiminë shqipe, ka po ato vlera që do të kishin përgjigjet e Profesor Durmishit për studiuesit serbë e maqedonas për Pollogun, e kjo është se emrat e fshatrave nuk e përcaktojnë edhe përkatësinë etnike të banorëve, sikur propagandonin ata.

Kapitulli i tretë merret me toponimet e Pollogut të Epërm, vështruar nga pikëpamja leksiko-semantike, në të cilin toponimia përkatësisht mikrotoponima trajtohet në rrafshin morfologjik, duke filluar nga ata që formohen prej mbiemrave që përcaktojnë formë, madhësi, pozitë, ngjyrë, moshë, temperaturë dhe veçori të tjera, deri te mikrotoponimet që janë formuar prej numërorëve, foljeve, ndajfoljeve, parafjalëve etj. Veçanti e këtij kapitulli është diskutimi mbi shtresat leksikore të toponimisë së Pollogut.

Një kërkim dhe studim njëkohësisht jo shumë i pranishëm në studimet onomastike në fushë të shqipes është bërë objekt më vete dhe ky është kapitulli i katërt me titull: Vështrime fonetike dhe morfologjike. Njohës e studiues i të folmes së Pollogut dhe të shqipes së kësaj treve etnike shqiptare, Profesor Izmit Durmishi është kujdesur që mikrotoponiminë ta trajtojë edhe nga ky aspekt, pasi “toponimet, në radhë të parë, janë formime dialektore që në vete ruajnë trajtat më të vjetra të gjuhës së folur”, shkruan autori. Fjala është për praninë a shquarsinë e zanoreve a, e, ë, i, o, u dhe y. Po në këtë kapitull janë sjellë shembuj relevantë për hundorësinë e zanoreve, diftongjet dhe grupet e zanoreve, sistemin e bashkëtingëlloreve, dukuritë fonetike, dukuritë morfologjike në onomastikë, shquarsinë e emrave dhe lakimin.

Një kapitull më vete dhe një kërkim më vete është regjistri i mikrotoponimeve, hulumtimi dhe studimi i strukturës fjalëformuese të onomastikës së Pollogut të Epërm, brenda të cilit janë sjellë shembuj përfaqësues me prapashtesa, me togfjalësha emër + emër në gjinore, togfjalësha emër + emër në gjinore + gjinore (emër), togfjalësha emër + emër në gjinore + përcaktor (mbiemër), si dhe togfjalësha emër + mbiemër cilësor i nyjshëm. Megjithëse tradita e studimeve të fjalëformimit në fushë të mikrotoponimeve nuk ka munguar, kapitulli studimor i Profesor Durmishit, me prurjet e terrenit dhe me analizat e tij, e përplotëson ndjeshëm këtë fushë të gjuhësisë shqiptare.

Monografia e Profesor Izmi Durmishit, Socioonomastika e Pollogut të Epërm, përmbyllet me korpusin e fjalorit të mikrotoponimeve, një sinteze përfundimtare, literaturën, shkurtesat dhe listën e informatorëve. Si e tillë, kjo vepër sjell një pasuri të rrallë materiale nga tereni, një përshkrim të saktë e të detajuar, analiza të veçanta dhe sinteza mbi strukturën fonetike morfologjike të saj si dhe përpjekje historiko-gjuhësore e etimologjike për të përcaktuar prejardhjen e tyre veç e veç.

Prishtinë, shtator 2024

Izmit DURMISHI, Socioonomastika e Pollogut të Epërm, Gostivar, 2024

Behar Gjoka/

Poezia “METAMORPHOSIS” gjendet tek vëllimi poetik “Arnzat e Parnasit”, njërit prej librave nga më cilësorët të Fishtës qoftë për frymën e përcjellë, qoftë për shkathtësinë e mjeteve shprehëse. Ajo, poezi ka gjithsej 268 vargje, pra duke e kapërcyer pragun e një poezie të shkurtër, ku pulsojnë ndjesitë zemërake të kundërshtimit të realitetit mjeran, jo vetëm të vitit 1907, që i përket kohës shkrimore. Më tepër të rrudhjes dhe ndrydhjes së karakterit, të përshtatjes nënshtruese, të mbytjes së identitetit, deri në shndërrim total, të prishjes së natyrës së shqiptarit, ku shpalohet mllefi dhe zhgënjimi, toni dhe gjuha sarkastike, për t’i vënë barriera frenuese këtij mjedisi, që rrëshqet drejt rrokopujës. Duke u skeletuar kështu si një poemth sarkazëm, që ta ndërmend kohën, por që ndërkomunikon edhe me këndej kohën…

GJURMË TË UNIT POETIK

Frymëmarrja e vargjeve të kësaj poezie, ashtu si edhe ato të “Lahutës” apo te “Gomari i Babatasit” etj, ruan dhe shpërfaq tiparet e poetikës fishtiane: komunikimin e drejtpërdrejtë, bisedën e hapur, kur prek nër plagët tjetërsuese të botës shqiptare, si dhe gërshetimi i poezisë me retorikën. Pra, poezia “Metamorphosis” edhe njëherë formaton artin ku poeti shkrihet me bariun shpirtëror, çka në këtë rast ravizon një përmasë specifike të unit poetik:

– të lirikës së kulmeve dëshpërimore,

– të lirikës së zemëratës së fundme,

– të lirikës së shpresave të fikuna, që djegin dhe përvëlojnë.

Tonaliteti mbizotërues sarkastik i një mallkimi sipranie, kur është mbushur kupa e durimit, i përthyerjeve të trefishuara të unit poetik, por megjithatë asgjëkundi doravet padre Gjergj Fishta, ndikojnë për të shpërndarë mjegullën rozë, endur me pe të zi mbi poetikën e bardhë fishtiane…

HERO LIRIK I SHUMËFISHUAR

Pavarësisht ndërkomunikimit konkret dhe disaplanor, që e bartin vargjet e kësaj poezie, përthyerja e heroit lirik, madje paraqitja e tij si shumësi, i japin lirikës zemërake temporitëm dhe shprehësi të mirëfilltë artistike.

Së pari: Hero i kundërvënies ndaj realitetit rretheqarkues, që dita ditës zhbëhet, shpërfytyrohet dhe rrudhet si ndërgjegje, që na prezanton poetin e njohur, me ndjenja të përndezura, që, vazhdueshëm rezbitet nër plagët e pyllishtës, ku noton përditshmërinë shqiptari.

Së dyti: Hero lirik që grish në ndihmë të vetë historinë, faktet e njohura dhe të pranuara si të tilla, si ndër vargjet:

“ Por n’dashtë : le të thohet

Se dredhoi Leka,

Veç kurr mos t’thohet,

Se ka mbet Leka. ”(1990: 27),

si një deklamim i hapur i cilësisë që mbart.

Së treti: Hero lirik i ngashënjyer për të rrëmuar dhe kërkuar edhe përtejhistorie, kur i thërret Orfeut, “poetit më të shquar që jetoi para Homerit” (1987: 182), formulim që e hasim tek “Fjalori Mitologjik”, që vjen si i tillë, posaçërisht:

“E ka me e gjetun

Ndo’i farë Orfeut

Qi lavdet-t’ua

T’i a kndojë dheut. ” (1990: 31),

që ta sjell ndërmend piskamën, që ia drejton vetë Homerit, në poezinë “Ditën e të Shuemvet”, tek libri “Mrizi i Zanave”, vëllimit poetik që gdhend portretin e lirikut të vibracioneve këndellëse poetike dhe të një vokabulari farfuritës, sidomos kur thosh:

“Qi për liri t’Shqypnis’u bane flie:

Namin e tyre për m’e kndue si duhet,

Omiri lypet, lypet Iliada!” (1999: 24),

si dhe pasthirrmat buçimtare, që Fishta ua përthekon, hera-herës, orëve dhe zanave tek “Lahuta”. Materia e përthyer në këto forma, përveç se dëshmon tipin e poezisë klasike, madje që ngandonjëherë të përkujton Ovidin dhe metamorfozat e tij, veçse këtu me një funksion dhe semantikë të përmbysur, shpërfaqin dimensionin moral dhe artistik të poetit moskokëçarës si shprehësi, veçmas si kod i përplotësimit, kundërshtues i realitetit të atëhershëm, por edhe më gjerë se kaq…

KONTRASTI NDJENJOR

Poezia “Metamorphosis” duke qenë një dëshmi e dhimbcave sipërore, për atë farë shkërbimi që ka ndodhur dhe do të ngjante pa shkëputje me bashkëkombasit, faktikisht shënon një staturë të re poetike, në sendërtimin me nota sarkastike, të realitetit belban dhe shurdhmemec. Në njëfarë kuptimi, më së shumti ajo është poezi e kontrastit ndjenjor. Vargjet nistore:

“Qe besa, or burra,

Nuk dij kah t’çajë,

Mbasi do t’thirret

Sod derri dajë…

Me armiq t’Shqypnis

Un’pa u frigue

Mjaft jam i mjeri

Kacagjelue.

Po e kam pasë thanun

Deri sivjet:

Lum aj qi shkrihet

Për atme t’vetë” (1990: 24),

të cilat vetëm sa parashtrojnë vorbullën ndjesore, përhumbjen shpirtërore ku ka ra tashmë poeti. Më së fundi, kjo moçalishte përthithëse e jetës dhe oksigjenit, mund të përballet, nëse është e mundur, me ballëvëniet totale. Ndërkohë që antivlerat gëzojnë qytetari dhe nderim, vesi shpërblehet për virtyt, amoraliteti shpërndan mandate morali, hapësira e dinjitetit njerëzor ngushtohet çmendurisht dhe zhytet, pa përvuajtje nëpër zgafellat e pluhurosura dhe gjithë të gënies. Pozicioni sfidant, aspak lakmues dhe famësjellës, përkundrazi si shkak për ta keqkuptuar dhe lançuar, i Fishtës, shpaluar gjithkund në krijimtarinë e tij letrare, tek poezia “Metamorphosis” ka më tepër gjasë, të posedojë tepri qytetarie dhe sakrifice autoriale, në emër të përndritjes dhe shpëtimit të shqiptarit prej dangave dhe përllomjes. Poeti rreket të shpëtojë sa të mundet nga llumhania, ndonëse, për hir të së vërtetës filtrit të zemërimit nuk i shpëton gjësend, për të mbërritur tek përmbyllja fundore:

“Njata qi zhaben

N’këtë jetë t’a rrasën

Kështu kanë me t’shkrue

Mbi vorr ty rrasën:

Ktu njaj fatbardhi

Asht t’ue pushue

Për Fe e për Atme

Qi pat jetue. ” (1990: 32),

ku poeti raporton logjikën e ftohtë, bash si akulli, si dhe vlimin zemrak kundërvënës, ka gjetur shesh prehjeje në përvojën e lashtë, si gjurmë e qytetërimit që aderojmë ta përqafim sa më parë…

RITMIKA E PESËRROKËSHIT

Ajo çfarë e veçon poezinë, mbase me të gjithë veprën autoriale, që përbën vatra ku gjëmon tetërrokëshi tradicional i poetikës së shqipes, është kadenca ritmike e përshpejtuar e vargjeve, që përftohet nga lëvrimi i vargut me pesë rrokje. Ky lloj vargu, promovuar nga N. Frashëri me “Fjalët e qiririt’, si dhe nga A. Z. Çajupi në poezinë “Shqipëtar”, natyrisht, tek ky i fundit, duke përthyer tetërrokëshin karakteristik në dy formante, përkatësisht, në një njësi me pesë rrokje dhe në një njësi tjetër me trerrokësh, çka u ka dhënë vargjeve ritmin e trumbetës së alarmit luftarak.

Kurse Fishta, ashtu si Naimi mbart vetëm vargun me pesë rrokje, sepse aspiron të japë shumëfishin e ndjesive. Natyra specifike e vargjeve:

– të ritmit të kulmimeve trazimsjellëse,

– të dendurisë dhe densitetit ndjenjor,

– të përplasjes kozmogonike të antitezave kundërshtuese,

ka bërë që ky krijim të funksionalizohet edhe si artthënie, madje nga më të fuqishmit e këtij poeti.

Ritmika e ndërrimit të kahjeve, e përmbysjes së ndjesive të zemëratës, e kontrapunkteve të unit poetik, përpos përftesës autoriale në vjeshërimin me pesërrokësh, gjithsesi vatër e poetikës së shqipes, si dhe e bashkëngjitur kjo cilësi edhe me aktin e përzgjedhjes së fjalës që tenton qenien njerëzore shqiptare, të qarkëzuar prej theqafjeve të pafundme, e bëjnë të fuqishme artistikisht. Pra, “mëkati” pa një grimë mëkatimi, i vargjeve të poemthit “Metamorphosis”, një satirë e mprehtë dhe përplot polemika, një klithmë e mëdyshjes hamletiane të shkrimtarit, në fakt realisht shenjon gjurmë shprehësie letrare e jo “njolla” biografike të sajuara për ta përzënë nga panteoni i letrave shqipe.

1. Fishta, Gjergj: “Arnzat e Parnasit”, Sh. B. “Rilindja”, Prishtinë 1990.

Dr. Lulzim Nika/

Në Prishtinë u promovua libri “Porosia e kullës” i veprimtarit dhe atdhetarit dr. Pashko Camaj, në ambientet e Institutit Albanologjik në Prishtinë. Është një ngjarje me rëndësi të veçantë për historinë dhe kujtesën kombëtare. Ky libër i sekretarit të Vatrës Dr. Camaj përmban kujtime dhe rrëfime të jashtëzakonshme që pasqyrojnë vuajtjet e shqiptarëve dhe vështirësitë e shumta me të cilat janë përballur, shpesh duke u detyruar të largohen nga atdheu për shkak të mungesës së perspektivës.

“Porosia e kullës” përshkruan jo vetëm vuajtjet personale dhe ato të bashkëkombësve të tij, por edhe tregon përballjet me padrejtësitë e pushteteve të huaja dhe pamundësinë për të gjetur një të ardhme më të mirë brenda kufijve të trojeve shqiptare.

Libri më kujtimi autentike ndërlidhet me historinë e shumë familjeve që kanë sakrifikuar për lirinë dhe identitetin shqiptar dhe një rikujtim i vazhdueshëm i vështirësive që kanë përcaktuar fatin e shumë shqiptarëve që janë detyruar të largohen nga trojet shqiptare.

Promovimi i këtij libri në Prishtinë është një moment i rëndësishëm për të nxjerrë në pah histori personale dhe kolektive që shpeshherë mbeten të pathëna, por që janë thelbësore për të kuptuar thellësinë e përvojave historike të popullit shqiptar.

Urime e suksese miku im, Pashko Camaj! Uroj që libri yt “Porosia e kullës” të ketë jehonën dhe vlerësimin që meriton, duke sjellë në pah rrëfime të rëndësishme për popullin tonë.

Aristotel Mici

Illyria,  20 tetor, 2003/

Me rastin e 20 Tetorit, dita perkujtimore e vdekjes së poetit Naim Frasheri, në vitin 1900.

Ese

  Unë jam në shpirtin tuaj,

  Mos më kini për të huaj.

 N.Frashëri

Në relievin e letërsisë shqiptare Naim Frashëri me veprën dhe fjalën e tij të frymëzuar shënon majën  më kulmore të mendimit poetik, duke u bërë një burim  dritëdhënës për zgjimin e ndërgjegjes  kombëtare në dekadat e fundit të shekullit XIX  dhe më pastaj. I pushtuar nga  angazhimi i madh i  atdhetarisë ai u tret  për idealin e shenjtë të përlindjës së  kombit të vetë. Naim Frashëri digjej  nga  dëshira për ta parë  Shqipërinë të çliruar nga robëria shekullore turke. Poeti e donte  Shqipërinë një vend  të lulëzuar, që të “zgjohej atëherë, kur u ngrohmoti,“  si shoqet përqark:

“Pa shiko lulet e tjera,

Q’u çel e lul’e u lulëzuan,

Shih, pa shih ç’u zbukuruan,

I ngjalli përsëri vera.

I ndërgjegjshëm  për qëllimin e tij si atdhetar i flaktë, poeti ka kënaqësinë  ta quaj Shqipërinë  “Mërmë” dhe veten  djalë i saj i përgjëruar :  

  Shqipëri! të qofsha falë!

Të kam mëm’ e  më ke djalë.-        (poezia  “Parajsa”) 

Duke studjuar  misionin  e shkrimtarit  në veprën e Naim Frashërit, Prof. E. Çabej ka shkruar

Për të:  “Poeti e ndjen veten të dërguar që me anë të fjalës së tij  të zgjojë kombin nga  gjumi i gjatë i shekujve. Rëndësia e tij qendron kryesisht këtu, që ai në kohë të sundimit të huaj ndezi pishtarin e lirisë, që e hodhi këtë në literaturë dhe e mbajti ndezur ne dorë. Ai  përmbushi  detyrën  që i pat caktuar vetes……ai  i  derdhi të gjitha fuqitë e tij mendore e fizike dhe në këtë punë shkriu veten në kuptimin e vërtetë të fjalës. Qiriri që ai këndon në një nga vjershat e tij, i cili digjet vetë për t`u ndritur të tjerëve, është një simbol i poetit vetë dhe i veprës së tij..”

I  frymëzuar nga dëshira e zjarrtë për t`u dhënë shqipëtarëve“pakëz  dritë”, Naim Frashëri shkroi më gjithë fuqinë e shpirtit vjersha patriotike, me qëllimin e lartë që të  ngjallte në zemrat e bashkëkombësve dashurinë për Atdheun dhe lirinë dhe të forconte  në mbarë popullin e tij vetëdijën kombëtare,duke u bërë ashtu me veprën e përkushtimin e vetë Apostull i Shqipëtarizmës, i ndërgjegjshëm për misionin historik të poetit, ai  përgjërohet  para bashkëkohësve:

Në mes tuaj kam qendruar

E jam duke përvëluar

Që t`u jap pakëz dritë,

Natën t`ua bëj ditë.

…………………………..

Për ju do rri të tretem

Asnjë çik të mos mbetem.

“Kurrë ndonjë poet s`është nisur  ashtu  vetëdijshëm  rrugës së vetmohimit për hir të një qëllimi të shenjtë” – ka shkruar për të  Prof. R.Qosja, dukë analizuar  përkushtimin e  madh  të këtij  poeti.  Një personaliteti të tillë dritëdhënës i përshtaten fare mirë fjalët e novelistes amerikane Edith Wharton : “Janë dy mënyra për të shpërndarë dritë: të jesh qiri, ose pasqyrë që e reflekton atë”. Themi kështu, pasi Naimi me veprën e tij ndriti si qiri nga njëra anë, po nga ana tjetër pasqyroi dhe mendimin progresiv të kohës.

Figura  iluministe  e Naim  Frashërit u shfaq në horizontin shqiptar në momentin historik më  të nevojshëm, atëherë kur Perandoria Turke po numëronte vitet e fundit, kur  vendet fqinjë kishin fituar pavarësinë dhe atdheu kish  nevojë për dritë. Me veprën  e tij ai u bë Volteri dhe Russoi i parë i Shqipërisë.

Si poet romantik dhe përçues i iluminizmit, Naim  Frashëri  u përpoq të  rilindte   ndërgjegjen kombëtare së pari  përmes evokimit të së kaluarës historike, duke treguar lashtësinë e popullit dhe heroizmat e figurave më të shquara. Ashtu ai  përpiqej  poetikisht të rriste krenarinë kombëtare,  të shtonte dashurine për Shqipërinë dhe ndjenjën  e të qenurit  shqipëtar:

“Bota që kur është zënë,

Shqipëria gjallë ka qënë.

Pellazg` u thoshin më parë,

Më së fundi  shqiptarë.

Përkrahës i teorisë pellazgjike lidhur më  origjinën ë kombit tonë, Naim Frashëri  rreh  të kumtojë se “Neve jemi më të parët” në Evropë krahas helenëve dhe romakëve e madje dhe më të  lashtë se ata.  Tek  rrëfen lashtësinë e kombit, poeti gjen rast dhe përmend figurat më të shquara të së kaluarës, thur vargje për  trimërinë e heronjëvë të dikurshëm:

Pirrua ish nga  Shqipërija

Trim q` e lëvdon historija,

Skënderbeu  Kastrioti,

Q`u rrëfye aq i zoti,

Ishte burr` i Shqipërisë         

Kështu gjithnjë  po  me këtë synim patriotik poeti  tregon  po me atë ndjenjë krenarie:

E   kush e bëri  Morenë?

Gjith shqipëtarë qenë.

S` ish shqiptar Marko Suli?

Xhavella e Miauli?

Bubulina e  Kanari?

Shqipëtar bir shqiptari.?

Po ndjenjën e patriotizmit dhe të krenarisë kombëtare, më tepër  se në çdo vepër , poeti do ta shfaqte  te  poema epike  “Histori e  Skënderbeut”.  Është e vërtetë se  autorë të hershëm  shqiptarë si  Marin Barleti, Tivarasi, Dhimitër Frangu , Gjon Muzaka, e më  pastaj,  Frang  Bardhi e kishin vënë në qendër të  librave dhe të shkrimeve të tyre heroin  tonë kombëtar,Gjergj  Kastriotin, Skënderbeun.  Po ashtu qe vlerësuar dhë ngritur lart Skënderbeu edhe nga  përsonalitete të shquara të botës. Papa Kalisti  III  do t`i jepte tiullin e lartë të  “kapitenit të përgjithshëm të  Selisë së Shenjtë “.  Ky  papë e lavdëronte dhe e propagandonte Skënderbeun si një “mbrojtës të krishtërimit” dhe i shkruante atij më 1457:  “Nuk ka njeri  në botë, i cili të mos dijë  trimëritë që keni bërë, dhe i cili  të mos ju lavdërojë gjer në qiell si një kryengritës të vërtetë dhe si një kryeluftëtarë bujar të krishtërimit” [Hist.ë Shqipërisë – f -310, 1959].  Po ashtu do ta  çmonte heroizmin e Skënderbut më vonë,  në kohën e iluminizmit, filozofi  i famshëm francez, Volteri. Poeti angles, Bajroni, do ta kujtojë në veprën e tij “Çaild Harold”. Shkrimtarë e piktorë  europianë  e deri  tek Longfellow në Amerikë do të trajtojnë në veprat e tyre  figurën e  Skënderbeut. Po rëndësia e veprës së  Naim   Frashërit për Skënderbeun qendron në atë se ai e shkroi në radhë të parë për gjithë popullin shqiptar dhe në një  periudhë që ajo nevoitej aq shumë. Me poemën e tij  ai e ngriti dhe e lartësoi  Skënderbeun.“Naimi i jep dimensione të gjëra  fytyrës madhore të Skënderbeut dhe e ngriti atë njeri (të ngritur në  veprat e veta luftarake dhe morale) në nivelin e simbolit kombëtar të luftës  për liri e  pavarësi.”        

Për ta dhënë sa më madhështore dhe tërheqëse figurën e  heroit kombëtar, Naim  Frashëri përdori gjithë talentin e tij poetik dhe përvojën letrare, që kish fituar nga letërsia klasike botërore. Përmes një imazhi  gjysëm mitologjik, si  tek “Íliada” dhe “Eneida”,  ngrihet natën hija e të atit të Skënderbeut, Gjon  Kastriotit dhe endet në hapsirat e luftës, për të gjetur të birin, Gjergjin, e mbiquajtur Skënderbe: 

U  ngrit fat`i Shqipërisë,

Si i vdekuri nga varri,

Mori rrugën e Asisë,

Duke rendur si i marri.

Dhe kur hija e fanepsur e takon heroin, fillon t`i flasë. Ashtu si në  një pamje danteske, si në një legjendë, hija  bisedon me të birin, si i vdekuri më të gjallin:

Flë, i thotë, o jetëgjatë,

   Nuk e di se ç`është bërë!

Ç`e gjëti  të zinë tët atë

Dhë Shqipërinë të tërë.

Po qëllimi kryesor i poetit nuk është vetëm që të jap informacion për epokën  e trimërisë Skënderbejane, por  dhe  të  ndezë  te lexuesit zjarrin e luftës kundër sulltanit dhe zgjedhës  së robërisë turke. Jo më kot hija e të atit e vë në pozitë të vështirë heroin, kur do që ta nxisë  për   kryengritje:

A më sheh ti mua plaknë?

Të qenkësha si ti djalë!

Muratit i pinja gjaknë,

S`gënjehesha sot më fjalë.

Kuptohet se  këto vargjëe  kishin një tingëllim aktual. Analogjia historike është më se e qartë: Ashtu si luftuan Skënderbeu dhe i ati kundër  sulltanëve,  ashtu duhet të bënin edhe  bashkëkohësit e poetit, që të shpëtonin Shqipërinë dhe të fitonin  lirinë.  

Me  përmasa madhështore dhe  si me imazhe  homerike jepet edhe kthimi  çlirimtar  i  Skënderbeut në Krujë.

Zjente fusha tundej mali

Nga armët e trimërisë,

Hingëllin e s` mbahej  kali,

Që sjell mbrenë e Shqipërisë.

Poeti ishte i sigurt se çdo shqiptar, po të dinte  dhe  të njihte  luftrat dhe trimëritë e  Skënderbeut, do të  krenohej me të dhe të kaluarën e atdheut. Për këtë arsye Naim  Frashëri përpiqet  të nënvizojë çdo vlerë morale e pamje heroike të kryëtrimit të  Shqipërisë, aq sa  edhe për armët e tij, kur i pa në muzeun e Vjënës, u mrekullua dhe shkroi i mahnitur e gjithë frymëzim:

Lum ti moj  Shqipëri,thashë,

Armët ` e  tij kur i pashë,

Ndë Belvedere, në  Vjenë,

Sikur pashë  Skënderbenë. 

Ndjenjat patriotike poeti mundohet  t`i forcojë  jo vëtëm  duke evokuar të kaluarën heroike dhe lashtësinë e kombit, po edhe duke  treguar  me gjithë frymëzimin e tij bukuritë e natyrës shqiptare. Me mall të patreguar dhe gjithë krenari ai shkroi për bukuritë e madhështinë e vendlindjes poemën  e famshme lirike “Bagëti` e  Bujqësija”. Tek këndon  me dashuri të  zjarrtë  për malet e larta, për fushat e gjera me lule, për lumenjtë e kulluar dhe pyjet e gjelberuar të atdheut të tij, mbushet me krenari dhe flet me eksklamacion:

Ti ,  Shqipëri më ep nder, më ep emërin shqiptar,

Zemërënë ti ma gatove, plot me dëshirë dhe me zjarr.

Kjo poemë qe një hymn madhështor për Shqipërinë dhe  gjithë shqiptarët e kohës së Rilindjes, që ushtroi një ndikim të jashtëzakoshëm për edukimim e ndjenjave patriotike dhe forcimin e ndërgjegjes kombtare. Poema “Bagëti e Bujqësija” ka qenë  dhe është edhe sot e kësaj dite një burim i pashtershëm  atdhedashurie për të gjithë brezat.

Rigjallërimin e vetëdijës  kombëtare poeti përpiqej ta bëntë edhe duke shtuar dashurinë për gjuhën amëtare, që ajo të mësohej e këndohej sa më mirë. Për poetin   gjuha shqipe është e shenjtë dhe e lashtë sa vetë kombi. Sipas poetit shqipëtarët kanë atë  “Gjuh` që flisnin Përënditë, /Atë flisnin Pëllazgjitë” Po gjuha e nënës sonë nuk është vetëm e lashtë, po edhe e bukur dhe e lehtë, prandaj duhet ta duan e ta mësojnë të gjithë:         

                                                Gjuha jonë sa e mirë!

Sa e ëmbël! Sa e gjerë!

Sa e lehtë! Sa e lirë!

Sa ë  bukur ! Sa ë vlërë!

Naim Frashëri i pushtuar nga  frymëzimi  i zjarrtë i shqiptarizmës, shkruan më ndjenjë  krenarije po edhe me një kënaqësi dhe admirim për bukurinë magjepsëse të gjuhës shqipe:

E ku shkruhen në kartë

Fjalët e gjuhës së zjarrtë!

Poeti me të drejtë vlerësonte lartë mësimin e gjuhës aq sa mësimin e saj e lidhte me përparimin kombëtar:

Vëllezër shqiptarë!

Të prekim urtësinë,

Të zëmë udhën e mbarë,

Të ngjallim  Shqipërinë.

Të shkruajmë gjuhën tënë,

Kombin ta ndriçojmë,

Gjithë ç`është e ç`ka qënë,

Nga  dalëz ta mësojmë.

Naim Frashëri,që shkroi me kaq  dashuri për  bukurinë e gjuhës shqipe, u përpoq me gjithësa  mundi intelektualisht me veprën e tij për lartësimin e nivelit kulturor të saj.  Këtë anë të rëndësishme të veprës së poetit nënvizonte edhe albanologu i famshëm Norbert Jokl-i , i cili, duke shkruar për autorin e “Historisë së Skënderbeut” dhe të  “Qerbelasë”, theksonte rolin e madh të veprës së këtij poeti për formimin e gjuhës letrare shqipe. Me veprat  e Naimit gjuha shqipe u pasurua edhe nga ana leksikore me shumë fjalë të reja. Është shumë e dukshme përpjekja e tij si edhe dëshira e madhë për ta   pasuruar, po edhe për ta pastruar gjuhën shqipe. Kjo anë e krijimtarisë së  poetit  duket edhe në titujt e  librave shkollore e diturake, që botoi siç janë  “Vjersha për Mësonjëtoret e  Para” dhe “Këndimi  i Çunave”,  ku fjala “mësonjëtore “  zëvëndësonte fjalën  “shkollë” dhë fjala  “Këndim” fjalën “lexim”.

Naim  Fashëri si poet mbarëkombëtar, i pushtuar tërsisht nga ideja  patriotike e bashkimit dhe vëllazërimit të të gjithë shqiptarëve, ngrihet mbi  ndasitë fetare. Shpirti i tolerancës e lartëson edhe më tepër figurën e tij si Apostull i shqiptarizmës. Nuk është e rastit që në librin  “Lulet e Verës” midis vjershave  me motive të ndryshme, ndodhet edhe poezia “Para  Krishtit”. Në këtë   poezi autori nuk e shikon Krishtin  as si shenjtor, as si fetar, po si një njeri tokësor, si përfaqësues i humanizmit më të thellë, që predikon mirësinë dhe drejtësinë dhe që sakrifikon veten për njerëzinë.

Se kjo fytyrë

Është paqyrë,

Dhe na rrëfenë,

E s’na gënjen.

Gajithçka hequr njeriu i mjerë

Nga veth’ e tinë  e nga i vëllaj

Që kanë vrarë  e kanë prerë

Pa gjyq, pa fjalë, pa pasur faj.

   Toleranca fetare e Naimit nuk e çudit  aspak lexuesin, pasi ajo është edhe tolerancë e popullit të tij , gjë që flet  për një psikologji të qytetëruar,  për një  civilizim  mbarëshqiptarë. Poeti mbi gjithçka vë mëmëdhenë.  Ai i drejtohet  Nënës  Shqipëri me apoteozë, duke u përfalur me përgjërim: “Shqipëri të qofsha falë,/ Të kam mëmë e më ke djalë”. Kështu, heroi lirik i Naimit u jep shëmbullin e tij shqiptarëve, që ta ndjejnë veten  si ai, bijë të Nënës Shqipëri,  që në radhë të parë  Shqipëria të jetë metaforikisht “Parajsa” e tyre, kurse feja të mos i përçajë, se jemi  vëllezër të një kombi, të një gjaku, të një gjuhe  dhe një bese:

Gjithë ç`jemi shqipëtarë,

Jemi një fis e një farë,

Kemi të tërë një shpresë,

Një gjak, një gjuhë,një besë.

Të bashkuar dhe jo të ndarë, shqipëtarët do ta shpëtojnë mëmëdhënë, prandaj ai i këshillon bashkëkohësit:

“Lëreni më nj`anë fenë,

Të shikojmë mëmëdhenë”

                                                         (Parajsa)

Po është e vetëkuptueshme se me këtë këshillë poeti shtron nevojën e bashkimit kombëtar, duke u ngritur kundër ndasive fetare, që viheshin re gjithandej. Pra, Naimi, kur thotë “Lëreni më nj’anë fenë”, nuk ngrihet kunder feve dhe as nuk tregohet “ateist”. Për më tepër, për të qënë sa më i vërtetë, pas kësaj porosije, ai bën edhe pak didaktikë, kur shkruan : 

“Fet` e besët t`i kemi,

Po të ndarë të mos jemi,

Hoxh’ e xhami e dervishë,

Priftër e kallogjër’ e kishë

Nderë që kanë ta kenë,

Po të duan mëmëdhenë,

Të duan njerëzinë

Dhe tërë Shqipërinë

Kjo ide e Naim Frashërit, që feja të mos na ndajë, që për  Shqipërinë “ t`i  lëmë më nj’anë  besimet fetare”,   për analogji na kujton vetiu thirrjen e famshme të Pashko Vasës :

                                  “ Çonju shqiptarë prej gjumit, çonju,

                                     Si vëllazën në një besë shrëngonju

Dhe mos shikjon kisha e xhamia

                                    Fe e  shqyptarit asht shqyptarija”                                                 

Pra dy autorë të famshëm të Rilindjes kanë  ide të njëjtë për bashkimin kombëtar, duke kërkuar që ndasitë fetare të mos bëhen pengesë për idealin patriotik të unitetit mbarëkombëtar.  

.

*   *   *

Vargje  e më sipërme të marra nga poezitë e  këtyre dy autorëve të  Rilindjes sonë flasin  për një dukuri të  psikologjisë  sonë  kombëtare, për  atë që shqipëtarët ndjenjën  patriotike e kanë  të shenjtë dhe mbi gjithçka. 

Kjo ide e fuqishme e karakterit  atdhetar të shqiptarit i pat tërhequr vemëndjen  studjuesit austriak   J.  G. Hahnit, i cili rreth 150 e ca vjet më parë, më 1867, siç e thekson edhe  Prof. Çabej,  kur në veprën e tij shkruante: “Greku dhe vëllahu lirinë politike ia sakrifikon besimit. Shqiptarit i vjen aq rëndë të durojë zgjedhën, sa lirimin nga kjo zgjedhë e paguan me besimin e të parëve”. 

Për ta përforcuar edhe më shumë këtë ide le të kujtojmë edhe deklarimin e ish kryeministrit të Malit të Zi, Vojvodës,  Mark Milani, i cili pohonte se “sa herë që ne përpiqeshim të ndërsenim në Shkodër katolikët kundër  muslimanëve, apo anasjelltas, e kishim betejën të humbur, sepse shqiptarët e kishin ndjenjën kombëtare shumë më të fortë” .

            Më një fjalë, thënë më shkoqur, te shqiptari  ndjenja  kombëtare qendron e fuqishme dhe mirëkuptimi ndër fetar midis tyre është gjë normale. Aspekt i kësaj dukurie  janë edhe martesat midis mijëra e mijëra  shqiptarëve me besime të ndryshme, gjë  që  dëshmon realisht  pohimet e J. G. Hahnit  dhe M. Milanit.

                                                 *   *   *   

.   Po edhe kur shkruan për  Abas Aliun dhe  Qerbelanë, Naim Frashëri  nuk është se do të propagandojë dogma fetare; përkundrazi, ai do të japë një mesazh, duke marrë  anën  racionale, humane dhe përparimtare të ngjarjeve. Qendrimi ideoemocional i autorit është pro me Alinë  dhe me të bijtë, po është kundër  palës regresive të përfaqësuar  me Mauvian dhë  Jezidin. Në një analizë për poemën  “Qerbelaja”, Prof. Kristo Frashëri, njohës i historisë së Orientit, ka shkruar se Naimi ka marrë anën e  Aliut dhe të bektashizmit, për arsyen se ky ishte drejtimi më progresiv, ishte si një lloj  protestantizmi brenda  muslimanizmit. 

          Lidhur me bindjen  pantheistike të  Poetit duhet  nënvizuar  edhe  ideja e tij   botëkuptimore  për ndeshjen e së mirës me të keqen. Kjo gjë duket në natyrë siç është fenomeni  i ditës dhe i natës , i dritës dhe i  errësirës; në jetën njerëzore, ku ndeshet e vërteta me  gënjeshtrën.  Ashtu  si  ndodh  edhe  në jetën  vetiake të njeriut, ku përzihen:

Dhe Parajsi dhe  Skëterra,

Dhe ëngjëlli dhe djalli,

Edhe gjithçka të tjera,

Janë brenda tek i gjalli.

Këtë dualizëm konfliktuos poeti e shtrin edhe te puna e njeriut  si edhe te subjekti i veprës letrare. Siç ka vënë re me kohë  Prof E.Çabej  “Te  “Istori e   Skënderbeut” të tërheq vëmendjen fakti  se përfaqësuesit  e  së keqes janë sulltanët  turq, Muradi  II  dhe Mehmëdi  II, përfaqësuesi i së mirës i krishteri  Skënderbë ( lë të nënkuptojmë këtu edhe të atin dhe gjithë njërëzit e tij të afërt  – shënimi ynë -A.M.).  Në  këtë mënyrë trajtimi duhet t`ia çmojmë aq shumë poetit, kur që  ky vetë ishte  muhamedan. Kjo ndodh në frymë të karakterit të popullit shqiptar, tek i cili  ndjenja etnike ka qenë gjithmonë më e fortë  se ndjenja   religjioze . Naimi i shikuar dhe nga kjo anë na tregohet pjella e thjështë  e kombit të tij. Ai është  frymë nga fryma jonë dhë gjak nga gjaku ynë”. 

Naim  Frashëri qe në të njëjtën kohë dhe poet dhe edukator i kombit të vet. Si një sociolog largëpamës ai këshillonte shoqërinë shqiptare që  “gruaja duhet të jet`  e mësuar  më shumë nga burri, se fëmija së pari nga mëma e marrën arësimin dhe mësimet…..Gruaja është mëmë e fëmijësë, zonjë e shtëpisë dhë krei i njerëzisë”. Të shtroje  para opinionit shoqëror ide të tilla progresive, kur në Shqipëri dhe në gjithë vendet fqinjë patriarkalizmi ishte aq sundues, do të thotë të ishe  njeri me autoritet intelektual  të jashtëzakonshëm, një dijetar me aureolë qiellore,  para të cilit  burrat e rëndë ulin kokën. Në fushën e edukimit dhe të pedagogjisë nuk duhë harruar edhe thënia tjetër  e Naimit  për arsimimin e rinisë, që çdo prind të kujdesej më sa të mundej për të mësuar  fëmijët , se ata, siç shkruante ai “janë për një kohë më tej nga koha juaj”. Ndërsa  vetë të rinjtë  i  këshillonte me fjalën e urtë  “Trupi shëndoshet me të punuar,,/ Mendja  ndritohet me të mësuar”…. Po si edukator i  kombit ai nuk mjaftohej vetëm me këshilla, po vriste mëndjen të ndihmonte konkretisht duke  bërë  libra  diturakë  për fëmijët e atëhershëm të  Shqipërisë  siç janë  “Vjërshat për Mësonjëtoret e Para”,  “ Këndimet e  Çunave”, vjersha  “Dituritë” ,  “Istori e përgjithshme”. Sot këto  botime  shkollore  do të dukëshin didaktikë dhe miturake, por për në atë kohë, kur në Shqipëri kishte vetëm një shkollë  shqipe dhe asnjë libër, rëndsia e tyre ka qënë e jashtëzakonshme. Përmes atyre  teksteve të shkruara më një gjuhë të rrjedhëshme dhe të natyrëshme, autori përpiqej të jepte mësime edukative dhe informacoine shkencore. Me gjithë paraqitjen  didaktike  të atyre  librave, ne , po të thellohemi në realitetin shqiptar të asaj kohe, gjejmë tek ato vepra  edhe edukatorin, edhe dijetarin edhe artistin e fjalës, poetin  e përkushtuar për gjithë  çështjen kombëtare. E rëndësishme  është të theksojmë me këtë rast se  edhe   nga ato tekste të thjeshta shkollore marim vesh mendimet përparimtare, që kishte përqafuar autori.  Naimi kishte një kutpim materialist për Universin,  sistemin diellor dhe planetet”:

Dheu është në mes të qiellit,

I vjen rreth e rrotull diellit.

Po kështu edhe  për vetë diellin  ai shkruan në përputhje me idenë e heliocentrike të  N.Kopernikut

Dielli ësht` një yll i zjarrtë

Që ndrin posi lëmsh i artë,

Është me mijëra herë

Nga dheu m`i math e m`i gjërë.

Në mënyre realiste shpjegon  Naim Frashëri edhe fenomenet e natyrës, reshjet atmosferike, vetëtimën, gjëmimet,elektrikun, për botën e gjallë shtazore,bimore, njeriun dhe evolucionin e tij nga barbaria deri në kohët e reja. Dikur njeriu “Me egërsirat luftonte”, po pastaj  “Zu kafshët  e i përdori,/Metalet nga dheu i nxori,/ Gjithë ç` kish nëvoj`,/ Mihu ,lëroi,  mbolli korri,/ Shoshi, bloi, mbrujti e gatoi.”

Po t` i hedhësh një sy gjithë veprës letrare të  Naim  Frashërit,  si në poezi ashtu edhe në prozë, dallon me një herë së ai   kishtë një informacion shumë të gjerë kulturor; ai njihtë mirë letërsinë antike greko- romake, sidomos  Homerin e Virgjilin, letërsinë  europianë, Danten e autorët romantikë si  Shatobriani, Lamartini e V.Hugoi;  mbështetej  në  filosofinë e  iluministëvë dhe idetë e dijetarëve materialistë si Volteri, Russoi, Lajbnici, Darvini  e të tjerë,ashtu siç njihte edhe poetët e dijetarët orientalë si Firdusi e  Rumiu.                                  

Si u tha më sipër, Naimi, si ish student i gjimnazit  Zosimea, pati ndikime të ndjeshme nga iluminizmi, që ka qënë  rrymë filozofike e shek.XVIII.  Iluminizmi  qe një revolucion në  mënyrën e të menduarit, që parapërgatiti ideologjikisht njerëzit dhe i priu revolucionit demokratike ne  Europë dhë në  Amerikë. Ishte koha e shkëlqimit të dritës mendore, kur  Volteri në Francë i kishte hapur luftë obskurantizmit, dhe  kërkonte që bota të drejtohej nga mbretëria e arsyes,duke lartësuar  diturinë. Ish koha, kur  Emmanuel  Kanti në Gjermani  reklamonte se motoja e jetës duhët të jetë  “ Të guxosh për të ditur”-”Dare  to  know”,  kur Th. Jeffërsoni në Amerikë, i ndikuar nga filozofia e Lockut dhe  Volterit, përpiqej për diturinë e gjithë popullit the deklaronte “Dituria është fuqi”- (Knowledge is power).  Ide të tilla përparimtare lëshonin dritë në mendjet e njerëzve. Ishte pikërisht ajo dritë që ënderronte dhe dëshironte Naim  Frashëri  me vargjet e 

 poezisë së tij:

Jak` o drit` e uruar,

Që lind nga perëndon.

At` an` e ke ndrituar,

E ne pse na harron?.

Si iluminist poeti ka shumë besim te dituria, se dritë e diturisë  përpara do të na shpjerë, prandaj ai u bën thirrje  të  gjithëve për të fituar  dituri dhe dritë:

O burra shqipëtarë,

Të marrim dituritë,

Se s` është  koh` e parë,

Tani lipset dritë.                                                                                     Poetin  e ngazëlleu hapja  e shkollës së parë shqipe dhe me një lavdërim të veçantë shkruan për qytetin, që pat nderin të çelte i pari derën e saj: 

Lumja ti , moj  Korç` o lule,

Që i le pas  shoqet e tua,

Si trime në ball` u sule,

Ta paçim për jetë hua.

Shkollat që po hapeshin dhë forcimi i  përditshëm i ndërgjegjës kombtare e bënin optimist Naim Frasherin për çlirimin e Shqipërisë nga  sundimi i  Turqisë:

Se shqipëtari 

E gluha  e tija

Venë së mbari

Dhe Shqipëria.

  Besimi i  poetit për ardhmërinë e  Shqipërisë ishte  i patundur, sepse ai e  kuptonte  që  drita e diturisë po e mundte errësirën:

Për  Shqipërinë

Ditët e mira

Paskëtaj vinë.

Shkoi errësira.

  Naim Frashëri qe i bindur se dita e Pavarësisë nuk do të ishte ë largët.  Me frymëzimin  e tij poetik ai  parandjente  dritën e agimit të  Shqipërisë:

Lum kush ta shoh

Për pak kohë.

Po ai  vet, ai që u  tret  tërë jëtën si qiriri,  nuk arriti ta shikonte  atë ditë aq të dëshiruar. Për gjithë këto ane të personalitetit të tij intelektual dhe krijues ai qe bërë një apostull i shqiptarizmit.  Naim  Frashëri vdiq më 20  Tetor  të vitit 1900, në Stamboll,  dukë lënë pas dritën e veprës së tij dhe dëshirën e madhe që “Shqipëria të ndritohet, të lulezohet”. Ashtu,  më veprën dhë fjalën e  vetë, poeti qe futur në mendjen dhë në zemrën e gjithë  shqiptarëvë. Si  apostull i shqiptarizmës ai që bërë pjesë e ndërgjegjës  kombëtare. Poeti  e ndjente dashurinë e njerzëve, prandaj edhe shkroi:

Unë jam në shpirtin tuaj,

Mos më kini për të huaj.

Dhe  vërtetë   ai është e do të jetë në  mendjën e kombit shqiptar me  vargjet e tij   patriotike  dhe dritën e mendimit   poetik. Vepra e  Naim  Frashërit  bëri epokë në kulturën dhe letërsinë shqiptare. Së pari se me  fjalën e tij  edukoi gjithë popullin me dashurinë për atdhenë dhe së dyti se krijoi shkollën e parë poetike shqiptare, që nga morrën  e marrin  dritë breza  të tërë poetësh deri në ditëtë tona..

Illyria,  20 tetor, 2003