Nga dr. Sadik Elshani/

Visar Zhiti, visar i kombit

Visar Zhiti padyshim është njëri ndër shkrimtarët e intelektualët më të rëndësishëm të letërsisë së sotme shqipe, publicistikës e kulturës sonë, një zë i fuqishëm i ndërgjegjes kombëtare. Së bashku me Petro Markon, Visar Zhiti është një rast i rrallë në letërsinë tonë, ku njeriu dhe shkrimtari janë shkrirë, janë bërë një. Përvoja e tij jetësore pasqyrohet qartë në tërë krijimtarinë e tij në poezi e prozë. Shpesh koj përvojë është një përvojë e hidhur nëpër dallgët e jetës nëpër të cilat kaloi populli ynë. Por, autori me mjeshtërinë e tij artistike ka arritur ta ngre në art t’ia sjellë lexuesit, ta ruajë kujtesën e kombit. Është pjesë e jetës së tij, është pjesë e historisë sonë. Siç është shprehur edhe studiusi i njohur i letërsisë shqipe, Robert Elsie: “Jeta e tij më së miri e reflekton jetën, fatet e kombit të vet”. Solli motive të reja në letërsinë shqipe, jetën vuajtjet nëpër kampet e punës, burgjet komuniste. Ferri i Dantes shkonte rrathe – rrathe në thellësi të tokës, ferri i Visar Zhitit shtrihej horizontalisht në sipërfaqen e tokës shqiptare dhe në thellësitë e galerive të minierave-burg të Spaçit e Qafë – Barit. Gati tërë veprat e tij i përshkon elementi autobiografik, gjithmonë projektohet diku në sfond. Ai në një periudhë kohore të rinisë së tij i ndau, i përjetoi fatet, vajtjet e popullit tonë. Regjisorja jete i kishte caktuar një rol sfidues në skenën e teatrit të saj absurd.

Këpuca e aktorit

I tillë është edhe romani “Këpuca e aktorit, një rrëfim me plot elemente jëtëshkrimore. Është një roman me tre akte dhe tre epilogje, është saga e një familjeje në tri perudha historike nëpër të cilat ka kaluar kjo familje dhe Shqipëria: periudha e kohës së Zogut dhe Luftës së Dytë Botërorë, periudhës komuniste dhe asja pas rënjeë së komunizmit e deri në ditët e sotme. Romani pasqyron një mozaik ngjarjesh që shtrihen në një periudhë 111 vjeçare dhe ku defilojnë një galeri e tërë e personazheve, kryesisht të vërtetë, por që autori ua ka ndryshuar pak emrat, me pak ndryshime emrat ua ka bërë mbiemra e mbiemrat, emra. Por, hasim edhe në personazhe interesante, si: Nofulla e madhe, Jorgji Gërshëra, Mërkoshi, Çacçoja, kukulla “Barbi”, etj. Në roman ka një lojë me numrat 1, duke formuar formuar numrat 11 e 111. Më 1911 ka lindur Hekuran Zhiti, në roman, Moisi Tomorri, ndërsa romani është shkruar më 2022 e që bëjnë 111 vite. Janë këto 100 vjet pa vetmi, lojë fjalësh, duke perifrazuar titullin e një romani të Gabriel Garcia Markezit, 100 vjet mbushur me plot trazira e drama njerëzore. Ndërsa autori për të birin ka zgjedhur emrin Hektor. Po, në këtë emër ka hek-ur, por Hektori është edhe një personazh i “Iliadës” së Homerit. Sikurse Akili qe e tërheq trupin e vdekur të Hektorit nëpër rrugët e Trojes, ashtu edhe jeta e Hektor Tomorrit tërhiqet zvarrë nga diktatura komuniste. Nganjëherë personazhet përzihen, herë Moisi e herë Hektor, I tillë është fati i tyre i përbashkët. Ky është një roman i simbolikave metaforave, antitezave e kuptimeve alegorike, është metaforë e fatit, jetës së Shqipërisë të atyre periudhave historike.Autori ka zgjedhur një formë mjaft kreative për ta paraqitur rrëfimin e tij: është skena, teatri dhe akti i aktërimit në skenë e në jetë. Vetë bota, jeta është një skenë ku çdo ditë luhen drama jetësore, tragjedi e komedi, pjesë tragjiko – komike. Teatri, skena ku arti e pasqyron, imiton jeten. Përfaqësuesit e tre breznive të kësaj familje, Moisiu, Hektori, i biri dhe Irisi, vajza e Hektorit. Emri Moisi nuk është i rastësishëm, është në nderim të aktorit tonë të madh, Aleksandër Moisiu. Diçka edhe për titullin e këtij romani: këpuca është pjesë e identitetit të njeriut, simbolizon rrugëtimin e njeriut apo siç shprehet autori, është maska e këmbës.

Drama e një teatri

Siç e cek edhe autori ky rrëfim ëhtë konceptuar si një momodramë, por është zgjeruar dhe ka përfunduar në një roman poetik. Monologjet e herëpashershme, persiatjet, reflektimet për ngjarjet dhe dukuritë shoqërore, janë pjesët më poetike, më të spikatura që ia shtojnë fuqinq shprerhëse thellësinë e mendimit të këtij romani. Është një rrëfim retrospektivë, kthim mbrapa (angl. flashback), ku Hektori i rrëfen ngjarjet vajzës dhe të fejuarit të saj. Këto biseda gjatë tërë romanit ndërlidhen bukur dhe e plotësojnë këtë rrëfim, duke e freskuar me perspektivën e sotme. Romani fillon me prishjen e ndërtesës së Teatrit Kombëtar në orët e hershme të mëngjesit: “…kishte kaluar mesnata, por pa zbardhëllyer ende Teatrin e shemben. Nën rrënoja kishte mbetur njëri nga aktorët. Në atë orë bëheshin edhe pushkatimet, se kush kishte thënë. Apo ai vetë… pikërisht në orën kur bëheshin pushkatimet, thashë unë. Dhe do të trgoj si u vrava. Por, meqenëse jam aktor, më të rëndësishme kam lojën, të jetës dhe të vdekjes bashkë. E kam porosi. Kam premtuar.” Dhe aktori këtu bën një parodi për vdekjen e tij. Aktori vdes kur ia ndalojnë të dalë në skenë, kur ia shembin teatrin. Është kjo një metaforë e historisë sonë të shkatërrimeve, zhdukjes së kujtesës, sindromit të vitit zero, se bota e re, çdo gjë fillon me ne. Në këto rrethana e ndeshim edhe Maksin, skenografin e teatrit, arkitektin, piktorin e skulptorin, që është një personazh i vërtetë, Maks Velo, i cili për artin e tij avangard u dënua me disa vjet burg. E dërgojnë Maksin edhe ne psikiatri, por ai nuk ishte i çmendur: “Çmendurinë ishte i gjithë atdheu”. Vetë godina e teatrit ka qenë një vepër futuristike për kohën. Në atë ndërtesë nuk janë shfaqur vetëm filma e shfaqje teatrore, por janë zhvilluar edhe drama njerëzore, gjykime arbitrare të njerëzve, kryesisht, të pafajshëm, elitës së kombit tonë, janë marrë vendime për burgosje e pushkatime. Ndërtesë e vjetër, por ka mundur të restaurohet, të shërbejë për diçka tjetër. Që të ndërtosh të renë, nuk do të thotë ta shkatërrosh të vjetrën. Tirana ka nevojë për një teatër modern, por teatri i vjetër nuk e ka pengur fare ndërtimin e një teatri të ri. Pse, vetëm një teatër duhet të ketë Tirana?! Zagrebi, qyteti ku kam studiuar në fund të viteve të 70-ta dhe në fillim të viteve të 80-ta të shekullit të kaluar i ka patur 3 – 4 teatro profesioniste vetëm për komedi e satirë. Edhe vetë e kam bërë një shkrim në mbrojtje të Teatrit, me titull: “Drama e një teatri: te jeshë apo të mos jeshë”. Kam sjell si shembull mbrojtjen nga shembja të Carnegie Hall në Nju Jork. Por, kam marrë si shembull edhe shoqatën tonë që ka blerë një godinë 220 vjecare dhe është duke e meremetuar, restauruar atë, për t’ia kthyer shkëlqimin e dikurshëm.

Këpucët e kohës gjysh

Kjo është vetëm një pikënisje për ndërtimin e fabulës së këtij romani, të vazhdojmë tutje. Në aktin e parë, “Këpucët e kohës gjysh”, pasqyrohet jeta në fshat, mënyra e jetesës, mikpritja, vizta e profesorit, Safet Butka. Përshkruhen vitet shkollore të Moisiut në Normalen e Elbasanit, përgatitja e pjesëve teatrore. Dikush Moisiut ia vjedh njërën këpucë, sikur t’ia kishin vjedhur ecjen. Është kjo një simbolikë e të ecurit calë, pamundësia për ta vazhduar rrugëtimin e dëshiruar, ashtu siç ishte edhe rrugëtimi historik i Shqipërisë dhe shqiptarëve. Sepse edhe vetë populli duhej të aktëronte që të mbijetonte, i kishte punët piskë, dikush ia kishte vënë të dyja këmbët në një këpucë. “Më thuaj si ecën, të të them cili je”. Një rrëfim i këndshëm, që i jep një freski romanit është përshkrimi i ekskurzionit të Normalistëve nëpër Shqipër: “Që ta duash atdheun, duhet ta njohësh atë”. Përshkruhen edhe takimet me At Gjergj Fishtën në Bibliotekën Franceskane. “Aromën e dijes nuk e kisha provuar ndonjëherë kështu” – shprehet Moisiu. “Shkollat janë si oazat në shkretirë” ;”Shqypnia ash kryqi em” janë disa copëza nga bisedat me Fishtën. Është interesant edhe takimi me nentogerin grekme nënë arvanitase, Odisea Elitis gjatë Luftës Italo – Greke. Odisea merrej edhe me shkrime, kishte shkruar edhe një poemë, “Albaniada”. Odisea Elitis është fitues i Çmimit Nobel për letërsi në vitin 1979. Në të njejtin vit edhe Nënë Tereza e Ka fituar Çmimin Nobel Për paqe. Këto Hektori do t’i mësonte më vonë duke dëgjuar radion e huaj. Janë vitet e luftës, luftohet armiku, por luftohet edhe me njëri – tjetrin, prishet marrëveshja e Mukjes me këmbënguljen e jugosllavëve. “Duke vrarë njëri – tjetrin, keni vrarë copëza Shqipërie…”. Portretizohet edhe figura e Mit’hat Frashërit, Lumo Skendos dhe libraria e tij e pasur. Flet këtu edhe për edhe për përcarjen e partizanëve dhe nacionalistëve: “Ne s’jemi kundër tyre, por kundër komunizmës që duan të sjellin, komunizma është më keq se murtaja”. “Punë e ngatërruar, mund të humbim betejat, por luftën jo”. Si metaforë e kësaj vëllavrasjeje vritet edhe Moisiu në një duel me një baskëfshatarin e tij partizan. Rast tipik i familjes shqiptare të asaj kohe: Moisiu nuk është me partizanët, por as nuk është kundër tyre, vëllau i tij, Agroni është me partizanët dhe vëllau tjetër, Guriu është i arratisur.

Kreu i dytë: Perdja e skenes në kohën baba, zvarritjet e Hektorit (1943 – 1990)

Kjo pjesë e romanit,përfshinë periudhën e viteve 1943 – 1990 dhe është rrëfimi i Hektorit për jetën e tij dhe fatin e Shqipërisë së atyre viteve. Me babain e vrarë, rolin e babait e zëvendëson xhaxhai, Agroni që në çastin e gjyqeve në sallën e teatrit duhet ta marrë edhe Hektorin 3 vjecarë se në atë moment nuk kishte kush të kujdeset për të. Ky fëmijë i mitur i përjeton ato gjyqe si në një skenë teatri absurd. Përshkruhet ajo gjendje plot tension e tmerr. Këtu gjykohet edhe Musine Kokalari e shumë intelektualë të tjerë. Atmosferën e këtyre gjyqeve makabre, groteske e përshkruan bukur me një fjali: “Nuk po rrotullohej skena, por…Shqipëria”. Hektori mbaron shkollën për aktor dhe e caktojnë në estradën e një qytet të vogël, L. (L për Lushnjën) apo siç shprehet autori: një qytet – pa qytet). Jeta në një qytet të tillë ishtë mjaft depresive, plot ankth, ashtu siç ishte në tërë Shqipërinë. Shpata e mprehtë e diktatorit dhe diktaturës u rrinte popullit te koka si shpata e Demakleut. Me një trokitje në derë nga Sigurimi në orët e vona të natës, jeta merrte një kahje tjetër drejt një rrugëtimi të pakthim. Paraqiten skena në mes të ëndrrës e ralitetit, si në një vegim. Në teatrin e estradës atmosfera me mjaft intriga, kufizim të shprehjes artistike, një zdrukthtar emërohet aktor profesionist – simbolikë e injorancës, servilizmit, mediokritetit. Hektori ballafaqohet me mjaft provokime, jeta është e pasigurt. Skenë e frikshme është kur Hektorin kryetari i Degës së Mbrendshme e detyron të shkruaj skeçe e pjesë teatrore në një qeli, sikur për ta testuar se çka do ta nëse devijon pak nga qëndrimet zyrtare dogmatike të asaj kohe. “Po unë c’të tregoja, ku isha? Në qeli, në burg…Në teatrin e Realizmit Socialist…Edhe në ëndërr qelia është e tmerrshme”. Po, Visar Zhiti në jetën e vërtetë ka shkruar, ka krijuar edhe në burg, duke i mbajtur në mend mbi 100 poezi. Nuk mungojnë as provokimet me femra, skena të degjenerimit moral të familjes, metodat e spiunimt, etj. “Teatri i absurdit ishte jashtë teatrit” – e tillë ishte atmosfera përreth Hektorit, i cili madje ka një paranojë se atij mund t’i ndodhë diçka e tmerrshme dhe në këtë rast do ta pësonte edhe familja, prandaj vendos që të ndahet nga bashkëshortja,në fillim ndoshta sa për sy e faqe – luanin lojën e ndarjes, por më vonë kjo përfundon në një ndarje përfundimtare. Aludim për një paradoks të çmendur të shkatërrimit të shumë familjeve shqiptare: për ta mbrojtur familjen, duhej shkatërruar atë. Përshkrim shumë i zymtë, e trishtues nga ndarja pas një takimi me gruan dhe vajzën: “Kur rrapëllima e trenit mbaroi dhe pashë shinat e zbrazëta që treteshin në largësi, unë mora rrugën e kthimit për në asgjëkundi. Më i lirë, por më i mjerë. Isha çliruar nga më e rëndësishmja e jetës, nga familja”. Kuptohet, Hektorin e dërgojnë edhe për riedukim (kupto heqje lirie, burgosje) në teatrin e sapozbuluar antik të Durrësit: “E ngula kazmën në kujtesën e tokës, zbulova dramën time”. Është ky një kontrast i fortë: e zbulojnë një teatër antik nga dheu për ta ruajtur, ndërsa sot e bëjnë rrafsh me dhe një teatër që qëndron mbi tokë. Herëpashere Hektori shkon në Tiranë për ta viziuar familjen dhe në një nga këto vizita shoku i tij, regjisori Shpëtim Gina, të cilin më vonë do ta zhdukin, e njofton Hektorin për dënimine personaliteteve të artit e kulturës, poetë, regjisorë, piktorë. Emrat janë pak të deformuar, mbiemrat janë këmbyer me emra dhe anasjelltas, por nuk është e vështirë të deshifrohet se bëhët fjalë për “Njollat e Murrme të Minush Jeros, Viktor Gjikën, Kadri Roshin, Miho Gjinin, Mihallaq Luarasin e shumë të tjerë.

“Shqipëria ishte çliruar, por jo edhe shqiptarët” – shprehet autori. Vendi kishte rënë nën sundimin e një diktature të egër, nga më të egrat në gjithë botën komuniste. Për xhaxhain e tij dhe të tjerët që mundohen ta mbrojnë diktaturën se gjoja ka bërë “përparime” në të gjitha lëmitë e jetës së Shqipërisë, Hektori i ka disa fjalë: “Dakord, s’isha kundër, doja t’u gëzohesha edhe unë, por mjaftonte të shikoja sytë e trishtuar të nënës time, atë buzëqeshje të venitur që të rrënoheshin të gjithaa…”.

Por, edhe diktaturës i erdhi fundi. Në faqet e fundit të këtij kapitulli përshkruhen edhe ditët e fundit të diktaturës, fillimi i protestave, rrëzimi i përmendores së diktatorit, ardhja e Nënë Terezes në Shqipëri, etj.

Kreu ose akti i tretë: E tanishme me kohën bijë – Irisi në syrin tim

Në këtë kapitull kryesisht bëhët për vitet pas rënjes së diktaturës komuniste. Vërtet diktatura u shemb, por edhe demokracia nuk solli ato që priteshin nga ajo: “Po as demokracia nuk ka ardhur dhe as diktatura nuk ka ikur. Që jemi më mirë jemi. Enveri ishte ujk, Ramizi dhelpër, atdheu kopsht zoologjik”. Ata që i kishin shërbyer diktaturës ende ishin në pozita udhëheqëse, brenda natës ishin shndërruar në demokratë. Hektori më në fund kthehet në Tiranë, ish-bashkëshortja, Erika dhe vajza, Irisi kanë emigruar në Amerikë. Skena kaotike gjithandej, rrëmbime vajzash, vjedhje, vrasje në rrugë. Të gjithë shikojnë dhe askush nuk vepron: “Ky është vendi që vetëm shikon…E kanë braktisur teatrin se dramat janë nëpër rrugë”…parlamenti teatër absurd”. Nënë Tereza vjen përsëri në Shqipëri, hapen qendrat e saj nëpër qytetet e Shqipërisë. Përshkruhen grevat e urisë, ngjarjet e vitit 1997. Irisi është duke studuiuar për aktore dhe kthehen për një kohë në Shqipëri me të fejuarin e saj, Marin Pashkun, kushëririn e shkrimtarit nga Kosova, Anton Pashku. Është ky një homazh për Anton Pashkun, shkrimtar i veçantë dhe njëri ndër më të talentuarit në letërsinë shqipe, ai që me dramat e tij solli teatrin absurd. Edhe romanin “Këpuca e aktorit” herëpashere e përshkon një frymë e romanit “Oh” të Anton Pashkut. Irisi nga Shqipëria dhe Marini nga Kosova, që të dy me banim në Amerikë, sikur japin atë porosinë e bashkimit kombëtar. ‘Teatri? Aktore dhe ajo? Doja dhe s’doja. im atë s’u bë dot aktor, kishte pasionin dhe talenntin, besoj, por nuk pati as skenën dhe as jetën. Unë u bëra aktor për të mos qenë i tillë, skena ishte e mbyllur, them për atdheun, ky ishte fati ynë dhe ne ishim qenie midis maskave të gjalla dhe këpucëve, na lëvizën siç deshën të tjerët dhe na hidhnin si te donin, tani sikur s’dinim të vetëvepronim”. Këto fjalë të Hektorit janë një epilog për jetën e tij dhe të babait, Moisiut. Shtjellohet pastaj në mënyrë më të zgjeruar atmosfera, përgatitjet për shembjen e teatrit; “Çdo vend ka teatrin që meriton”. Ka edhe mjaft faqe për këpucët e maskat: këpucët Van Gogh e këpucët Çaplin; maskat simbole të hipokrizisë, fshehjes së fytyrave të vërteta, tjetërsimit të njeriut. Me mjeshtëri është inkorporuar në roman edhe Atjoni, një figurë engjëllore në tokë e në qiell, mik i Irisit dhe Marinit. Figura e Nënë Terezes, kundrejt regjimit të egër komunist, shtetit ateist, mishëron më se miri virtytet e popullit tonë. Një murgeshë shqiptare diku larg po bëntëe me uratë atë që dikur e kishte bërë Skenderbeu me shpatë. Irisi dhe Marini japin shfaqje nëpër skenat e Europës, por tani janë duke u bërë gati për të shkuar në Ukrainë për të dhënë shfaqje atje. Tragjeditë, vuajtjet njerëzore sikur nuk kanë mbarim. Dhe ne krye të Ukrainës është një aktor, komedian, Volodimir Zelinsky.

Stili dhe gjuha e romanit

Romani “Këpuca e aktorit është një roman me një tematikë interesante e qasje moderne të të rrëfyerit me një gjuhë të pasur e të pastërt, shprehje të zgjedhura e me nënkuptime filozofike. Shkruar me një stilt ë lartëe, figuracion të pasur, ku mbizotërojnë simbolet, metaforat, antitezat. Është një lexim i këndshëm, një kronikë poetike për fatet e tre brezave të një familljeje dhe fatet e historitë e një vendi. Bota, jeta është një skenë e madhe teatri. “Jeta është lojë, – luaje – thënie e Shenjtores Nënë Tereza dhe njëherësh motoja e këtij romani.

Philadelphia, më 4 nëntor 2023

Sadik Elshani është ish-kryetar i shoqatës “Bijtë e shqipes”.

Është interesante se vetitë thelbësore të qenieve të gjalla, që lindin, zhvillohen, ndryshojnë dhe vdesin, me dukuri fiziologjike pak a shumë të njejta, pavarësisht nga veçoritë e gjinisë a të llojit, janë në lëvizje dhe ndryshim të pandërprerë.
Por kur jeta të shtyn fort dhe të përplasë në valët e rrëmbyeshme të saj, edhe kur ti mendon se nuk ke forcë të ngrihesh dhe as të lëvizësh duart dhe këmbët, duhet të ngreshë kokën lart, të shtërngosh dhëmbët nga sikleti dhe të këqiat që merr nga lloji, tregoju të gjithëve ,se ende je i fortë, se ende mund të luftosh me shumë guxim.
Mos trego se ke frikë, mos prano që barra të ta thyejë kurrizin, që vuajtja dhe trishtimi të ta coptojnë shpirtin dhe trupin.
Mos u dorëzo kurrë, as kur të rrëzojnë, as kur të shkelin, as kur të thonë fjalë boshe nga më të pistat dhe këqiat. Bëj sikur nuk kupton. Le të mendojnë se janë ata më të fortë. Ti shikoi ata me krenari, edhe pse i rrëzuar dhe i dhe shkelur.
Pra ditë për ditë sfidoje jetën, tregoju të gjithëve vetëm atë mirësinë tënde që ke në shpirt. Do të vijë dita kur ti në shpirtin tënd do të ndjeshë vetëm kënaqesi dhe mirësi.
Do të vijë ajo kohë kur lotët e tu nuk do të jenë më të rëndësishëm për ty, as ditët e dhimbshme, as ajo barra famëkeqe e jetës, as ajo trysnia dhe nënçmimi, por vetëm ajo mirëqenia e brendshme do të jetë e rëndësishme dhe do të ketë rëndësi në jetën dhe shpirtin tuaj.
Do të vijë ajo kohë kur do të harroni vetminë, do të harroni trishimin që u kanë sjellë në jetën tuaj. Të gjitha këto do të jenë të parëndësishme dhe shumë të vegla për ju!
Kjo është pashtenja e librit me të ri të Sokol Demaku, “Kuçi, fshati i Kuvendeve”, një libër me eese, tregime nga historia shekullore e Fisit Kuç dhe lëvizja e tij historike nëpër trojet Arbënore dhe të bëmet historike të këtij Fisi me vecori fisnike dhe burrërore arbënore.
Një histori me plotë të dhëna historike mbi zhvillimin dhe përpaimin e Fisit Kuç dhe ndihmës dhënë për lirimin dhe clirimin nga zullumi dhe sundimi shekullor nga zaptuesit turk, sllav dhe ndjekja dhe keqtrajtimi edhe pse cdo here ky Fis ishte fisnik dhe human ndaj fqinjëve të cilët cdo here ia kthyen humanizmin dhe të mirën me dhunë dhe ndjkje dhe perndjekje nga trojet e tija jetike.
Autori për mrekulli benë përshkrimin e ngjarjeve dhe rrugëtimin historik të këtij Fisi nëpër trojet arbënore.
Besoj se nuk është në rregull të zbulloj tutje përmbajtjen por që vet elxuesi të hyj dhe zhytet në këtë histori mjaft të pasur të Fisiku Kuç.
Kuçi ka qënë simbol i qëndresës dhe mbijetesës së fisve shqiptare nga barbaritë e të tjerëve, qysh nga kohët më të vjetra, në bazë të të dhënave dhe shënimeve që ekzistojnë sot. Që në kohën e Kanunit të Labërisë, Kuçi do të dalë me qendresën heroike ndaj pushtuesve osman dhe do të jetë ky fshat me qendresen heroike dhe stoike për të kundershtuar barabarizmat osmane ndaj asaj popullate të pafajshme. Një qëndresë heroike, atje ne jug të atdheut, në Labërin trime.
Ja pra, gjatë gjithë historisë …
Gjatë gjithë shekullit të 18-të, Kuçi përballoi rezistencën dhe luftoi së bashku me fiset e tjera, me Hotin shqiptar dhe kelmendasit, kundër Perandorisë Osmane. Në këtë rezistencë është edhe Kuçi në malësinë e Tuzit, në Mal të Zi, i cili është një zonë gjeografike ku banojnë edhe sot fisi i malësisë të Kuçit, në pjesën lindore të Malit Zi. Ky rajon është i vendosur në veri-lindje të Podgoricës, dhe shtrihet përgjatë kufirit me Shqipërinë. Shumica e popullsisë së fisit është shqipfolëse.
Rajoni gjeografik e mori emrin e fisit, duke u quajtur historikisht Kuç.
Çdo herë kontributi i fiseve shqiptare, në luftë kundër turqve,u shpërblye nga pabesia e fqinjëve me gjenocid.
Kuçi së bashku me fisin Hot dhe fisin Kelmend, sipas të gjitha burimeve të shkruara ekzistuese, janë dokumentuar qysh gjatë shekujve XIV-XV, çfarë do të thotë se janë ndër fiset më të vjetra shqiptare në kohëra.
Në krahinën e Drenicës, të këtij fisi janë edhe banorët e fshatrave: Prekaz, Abri, Tërnac, Murgë, një pjesë e fshatit Tërdec dhe lagja Ferizaj në Mikushnicë. Edhe sot mbajnë lidhje farefisnore dhe nuk lidhin martesa. Janë së bashku në drekë e vdekë, ashtu siç thamë edhe për banorët e fshtarave Prekaz, Abri dhe Lutogllavë.
Dergoi: S.D

Dr. Donik Sallova/

Libri “ANTITABU – për filozofinë filotabu shqiptare”, i autorit, diplomatit dhe studiuesit Shaban Murati, është një libër i cili që në titull tregon aspiratën kundërshtuese ndaj temave, çështjeve, aspekteve dhe tipareve tabu të shoqërisë shqiptare, që përfshijnë shtetin dhe kulturën tonë shtetërore, kombin dhe historinë tonë kombëtare, kulturën dhe elitat tona intelektuale. Libri që thekson prirjen tonë filozofike tabuizuese veçanërisht ndaj nevojës, detyrës dhe obligimit për të mbrojtur, kultivuar dhe përparuar të vërtetën dhe interesin tonë kombëtar, denoncon rolin e elitave politike, intelektuale, kulturore e shkencore në mirëmbajtjen dhe ngulitjen e kësaj mendësie e filozofie edhe tek shtresat e gjera shoqërore. Duke u masivizuar si e tillë, kjo prirje tashmë është bërë normë dhe ka prekur pothuajse çdo segment të shoqërisë shqiptare, duke e rrezikuar kështu sistemin vleror që e mbajnë në këmbë kombin dhe shtetin.

Autori Murati, me saktësinë prej kronikani, me përkushtimin prej ditarëshkruesi dhe refleksionin prej intelektuali e studiuesi, ka evidentuar çdo ditë anomali të sjelljes e mendësisë sonë kolektive, por veçanërisht të elitave tona drejtuese politike e kulturore, që në thelb kanë filozofinë tabuizuese ndaj të vërtetave që duhet t’i dimë dhe t’i themi si shoqëri e si politikë, si dhe interesave që duhet t’i mbrojmë e forcojmë si shtete e si komb. Libri që përbëhet nga pasazhe mendimi e elaborimi mbi zhvillimet politike brenda dhe jashtë Shqipërisë (pra edhe brenda dhe jashtë Kosovës) për periudhën e viteve 2020-2023, vë në pah shkaqe dhe pasoja të filozofisë filotabu shqiptare, sikurse identifikon role të luajtura dhe qëndrime të munguara të elitave tona kundrejt kësaj filozofie.

Kompleksi i inferioritetit ndaj të huajve, frika për të etiketuar se kush janë armiqtë e interesave tona kombëtare dhe qasja krahinore në politikat shtetërore janë disa tipare që autori evidenton tek elitat tona politike në Shqipëri e në Kosovë. Mungesa e qëndrimit dinjitoz dhe kundërshtues të elitave politike në Kosovë deri në vitin 2021 ndaj qasjes favorizuese të BE-së kundrejt Beogradit në dialogun Kosovë-Serbi, servilizmi i elitave politike në Shqipëri ndaj Serbisë dhe Greqisë në vend të mbrojtjes së interesit shqiptar në Ballkan, indiferenca e shtetit shqiptar ndaj absurdit të Shqipërisë në NATO me Greqinë që e mbanë në fuqi ligjin e luftës ndaj nesh e deri tek gjuha abstrakte e politikanëve shqiptarë që kur kujtojnë masakra e krime kundër shqiptarëve gjithnjë harrojnë t’i përmendin emrat dhe kombësinë e krimineleve që i kryen këto krime, janë vetëm disa nga tabutë që thyen ky libër.

Studiuesi Murati, konsideron se ky servilitet i elitës politike shqiptare kundrejt shteteve fqinje burimin e ka në faktin që në politikën shqiptare asnjëherë nuk ndodhi tranzicioni i propaganduar nga komunizmi në demokraci, por se kjo klasë politike është reciklim i programuar i nomenklaturave komuniste të cilat u mbollën në Shqipëri pikërisht nga shtetet fqinje, përkatësisht dhe veçanërisht nga Serbia. Ambasadori kritikon me ashpërsi qëndrimin e nënshtruar të qeverisë shqiptare ndaj politikës greke dhe pretendimin e saj të shprehur gjithnjë e më shpesh për kinse cenimin nga shteti shqiptar të minoritetit grek në jug të Shqipërisë. Në të kundërt, qeveria shqiptare asnjëherë nuk ka përfaqësuar ndonjë politikë kushtëzuese në raportet më Greqinë, duke hequr dorë përfundimisht nga hapja e çështjes çame, nga kërkesa për shfuqizimin e ligjit të luftës, apo edhe duke qëndruar krejtësisht indiferente ndaj ambicies së Greqisë për zgjerimin në ujërat e detit Jon.

Si një vazhdimësi e librit “Vetëvrasja diplomatike e Shqipërisë dhe e Kosovës”, ambasadori Murati edhe në këtë libër ka paraqitur kritikat e tij ndaj qëndrimit të qeverisë së Shqipërisë për raportet Kosovë-Serbi. Që nga mbështetja për projektin serb të Mini-shengenit ballkanik që dështoi në “Hapjen e Ballkanit” për influencën ruse, e deri tek marrja nën mbrojtje nga kryeministri shqiptar të “pozicionit të vështirë” të Serbisë për t’i vënë sanksione Rusisë, dëshmohet se qeveria shqiptare nuk e ka parë Serbinë me sytë e Kosovës, por përkundrazi duke i ofruar bashkëpunim pakushte Serbisë në projektin e Ballkanit të Hapur dhe duke e kritikuar qeverinë e Kosovës në politikën e saj, Tirana zyrtare gjithnjë e më shumë i është qasur Kosovës nga pikëvështrimi i Beogradit.

Si një diplomat karriere, që njeh gjuhën diplomatike, autori në libër ka paraqitur kritikat e tij kundrejt qasjes së Bashkimit Europian ndaj Serbisë politika e së cilës vazhdon të zhvillohet e papenguar brenda margjinave të shovenizmit e hegjemonizmit. Pavarësisht se Serbia replikon deri në autenticitet sjelljen e Rusisë me pretendimet territoriale dhe kontrolluese ndaj fqinjëve, BE-ja e ka toleruar, për të mos thënë e ka inkurajuar Serbinë duke mos e dënuar asnjëherë as drejtëpërdrejt e as tërthorazi aspiratën e saj. Ajo çfarë ndodhi në Banjskë të Kosovës më 24 shtator të këtij viti i vërteton venerimiet e këtij libri se Serbia e perkdhelur nga Europa do të bëhet gjithnjë e më shumë si Rusia që pushtoi Ukrainën.

Libri që po promovojmë sot, synon që përmes rrëzimit të filozofisë tabuizuese të elitës politike të ndihmojë në përmirësimin e shoqërisë shqiptare e cila nuk qëndron jashtë fokusit të kritikës së tij. Si një popull që është vonuar në shumë procese historike, dhe siç thotë autori, edhe ka gabuar përgjatë historisë, e ka të nevojshme reflektimin e thellë për të ndryshuar, si kompensim i revolucionit të munguar në historinë tonë kombëtare. Kombet që nuk janë themeluar me revolucion, pra që nuk i kanë për-kufizuar disa vlera dhe norma me vijë të kuqe, atëherë këto kombe përgjatë historisë kanë pasur probleme më të mëdha dhe të ardhmen e kanë ndërtuar me më shumë vështirësi e shpesh edhe me çmim më të lartë. Prandaj, libra si ky të autorit e mendimtarit kombëtarist Shaban Murati janë një pedagogji e domosdoshme kombëtare per shoqëritë si e jona.

Ky libër, sikurse edhe shumë libra të tjerë të Shaban Muratit, do t’i bashkohen korpusit të veprave që përmes kritikës synojnë të nxisin reflektimin, ndryshimin dhe përmirësimin e shoqërisë shqiptare. Këtu kam në mendje vecanërisht dy librat e publikuar së fundmi të Elvis Hoxhës “Parapolitik 1 & 2”, si dhe librin e Hysamedin Ferajt “E pafilozofuara” si një tekst pionier mbi filozofinë e pafilozofuar shqiptare. Shaban Murati është sot ndër figurat e rralla që me vitalitetin e tij prej krijuesi po plotëson boshllëqet e mendimit mbi kombin, interesin e strategjinë kombëtare të krijuara nga mungesa e rolit parësor në shoqëritë tona të Universitetit dhe Shkollës Kombëtare. Përmirësimi i shoqërisë shqiptare padyshim që do ta përmirësojë edhe politikën dhe shtetet tona, sepse siç thotë Aristotetli “virtyti i qytetarit është edhe virtyti i shtetit”.

Behar Gjoka*/

Me veprën letrare të Martin Camajt, fati ka qenë i dyzuar, madje edhe tani më tepër është një prani e papranishme. Njëherit, ka qenë lodërtar dhe i mbrapshtë, sepse Camaj e thoshte me sublimitet: Unë jam i juej, e ju jeni të mitë! Po ne, bashkëkombasit e shkrimtarit, lexuesit e veprës letrare dhe gjuhësore, a ia kemi mbërritur momentit ma ia kthye, po me atë klithëm dashnie që poeti e la vjerrë. Camaj dhe vepra e gjerë, ende notojnë në rrethin vicioz, që pati përmendur me herët Ardian Klosi: … në çdo epokë kemi të bëjmë me një luftë pa mëshirë kundër elitës kulturore shqiptare, që kositet sapo hedh rrënjë., e cila parathotë fatin e secilës kohë. Thirrja, që buron prej vetëdijes së vlerave të endura prej M. Camajt, do të jetë: Ti je yni e na jemi të tutë! Në këtë komunikim transhendental, tejet largëvajtës, gati-gati kozmik, shumëçka asht pezull, në pritje të një moti ma dashamir e mirëkuptues, që vlerat të radhiten në krye të shenjave moderne të letrave shqipe. Në thelbin shkrimor, ka qenë lodërtar, jo se deshti, po se nuk pati shteg tjetër, në kuptimin që asht një dukuni atipike, e gjuhës dhe letërsisë shqipe bashkëkohore. Martin Camaj, në gjallje dhe amshim, ka rendur në kundërpërpjetat jetësore dhe intelektuale. Jeta dhe vepra e Camajt, është kundër rrjedhës së kohës, kundër rrjedhës letrare dhe gjuhësore (në Shqipëri pas vitit 1944), ndonëse nuk bani beteja “gladiatorësh”. Me laryshi, pa bujë dhe zhurmë, duke u thelluar në shprehësinë letrare, i kundërvihet amullisë së unitetit dogmatik. Rrethana e shkrimit të përkundërtë me realizmin socialist, vijimi i lavrimit të gegnishtes, janë dy treguesit, që e bëjnë fatin e tij, të mbrapshtë në letërsinë bashkëkohore. Dy prej shenjave identifikuese, janë tregues përveçimi nga pjesa tjetër e letërsisë bashkëkohore, të cilat parashtrojnë veçanësinë:

A – Me shenjat letrare në shkrimin e poezisë, prozës, dramatikës, bartin dy cilësi:

– Mungesa e realizmit socialist, që lidhet me refuzimin fillimtar, arratisja për shkaqe politike, i dha dorë për të shpëtuar nga shkrimi ideologjik në letërsi.

– Kurba e lavrimit letrar, në poezi dhe prozë, falë shtegtimeve në Prishtinë, Romë, Mynih, kontakteve me letërsinë moderne, gjurmimeve të vlerave letrare, shndërrohet në një përvojë moderne në letërsinë bashkëkohore. Moderniteti që ngjizet duke gërshetuar traditën e letrave shqipe, me frymën moderne të letërsisë europiane, spikatet në përmbledhjet poetike Nema, Bualli, Palimpsest, e sidomos në madrigalin Drandja, si dhe në romanet Rrathë dhe Karpa.

B – Sendërgjimi i veprës, në poezi, prozë dhe dramatikë, me anë të variantit të gegnishtes, me ndonjë element të arbërishtes. Fakti i shkrimit të veprave letrare me variantin e gegnishtes, ndonëse të përpunuar, në nivelin e gegnishtes letrare bashkëkohore, e cila formulon dy tipare:

– Ndërlidhjen e letërsisë me traditën e shqipes, “Meshari” i Gjon Buzukut.

– Shkalla e përpunimit të gjuhës, në dëshminë e teksteve, me kahje moderne.

Shkrimi letrar në variantin e gegnishtes, vijon që të mbetet nyja gordiane e teksteve letrare të Camajt. Qasja ndaj lavrimit të gegnishtes, është lënë në heshtje, me gjasë, është nënkuptuar si çështje e qartë, e cila nuk ka nevojë për thellim argumentesh. Faktologjia e shkrimit në gegnisht, është tregues i shenjave unike që bart krijimtaria letrare. Hapësira tekstologjike, botimi i veprës letrare dhe gjuhësore, është përgjigjja më e mirë, ndaj përpjekjeve për ta lënë në hije. Shkrimi i teksteve në gegnisht, ku merr vlerë dekodimi i fakti gjuhësor dhe letrar. Shtrimi dhe zgjidhja e problemit thelbësor, të poetikës së Camajt, mishëruar në poezi, prozë dhe dramatikë, nuk ka gjasa të tejkalohet. Në mesin e shtysave, që e detyruan që të lëvronte gegnishten, ta ngrinte në zenitin e ligjërimit bashkëkohor, kërkohen te gjurmët personale, si dhe të konteksteve jetësore dhe rrethanat e shkrimit të gjuhës dhe letërsisë në bashkëkohësi. Megjithë atmosferën e shumëfishtë, dy shkaqe, shihen si më kryesoret:

E para: Mundësia e ngallicave siprane, që e nxitën Camajn, për të vijuar lavrimin e gegnishtes, është një ndjesi e brendshme, e thellë, që lidhet me ligjërimin bisedor me të cilin u rrit. Kur autori la atdheun, e vetmja “pasuri” e patundshme, që mori me vete ishte gjuha gegnishte. Në një kuptim të ngushtë, gegnishtja për Camajn, ishte djepi ku u përkundën dëshirat, aspiratat, andrra për një jetë ma të mirë, e sidomos për liri kreative.

E dyta: Faktografia domethënëse, ku pjesa dërrmuese e teksteve , është plasuar me gegnishte, në kuptimin logjik, është vijimi i kundërshtisë së Kongresit të drejtshkrimit të vitit 1972, gjë që gegnishten e përvijon si “vorri” ku fle magjia e shkrimit. Camaj e dinte se çka ndodhte në Shqipëri, madje e ndiqte me shqetësim, sidomos rrëshqitjen e letërsisë në binarët e realizmit socialist, si dhe të përpjekjes sizifiane, të fitimtarëve të komunizmit, për të rrudhur praninë dhe rolin e gegnishtes, arbërishtes dhe të secilës ngjyresë të gjuhës shqipe. Kjo rrethanë, e përjashtimit absurd, e cila megjithatë vijon sot e gjithë ditën, krijoi ndarje sociolinguistike, si dhe përthau ligjërimin bisedor dhe letrar, si pasojë e trysnisë jashtëgjuhësore të ushtruar nëpër këto vite.

*Autor i librit Martin Camaj-shkrimtaria e tij, botuar në vitin 2010

Prof. Sylë Ukshini/

Princi gjerman i Shqipërisë, Wilhelm Wied, në vitin 1917 hartoi “Memorandumin për Shqipërinë”, në të cilin ai flet për formimin e shtetit të Shqipërisë dhe mbretërimin e tij si Princ i Shqipërisë, si dhe për situatën e politikës së brendshme, të jashtme dhe ekonomike të vendit.

Princi gjerman Wilhelm zu Wied (1876-1945) lindi nga një familje fisnike protestante në Neuwied në Rhine, i vendosur midis Bonn dhe Koblenz. Nëna e tij ishte Marie, Princesha e Holandës. Një oficer në ushtrinë prusiane, Wied ishte një kushëri i perandorit gjerman dhe ishte nipi i mbretëreshës Elizabeth të Rumanisë. Ai ishte i martuar me Princeshën Sophie (1885-1936) nga Schönburg-Waldenburg në Saksoni. Në tetor 1913, Fuqitë e Mëdha i ofruan atij si kandidat kompromisi, fronin e vendit të sapopavaruar të Shqipërisë, tokë për të cilën ai dinte shumë pak në atë kohë. Pas reflektimit të duhur, ai pranoi ofertën dhe mbërriti në Durrës më 7 mars 1914 me një anije detare austro-hungareze për të marrë fronin e mbretërisë së tij të re të vogël. Situata kaotike politike si brenda Shqipërisë, ashtu edhe në lidhje me marrëdhëniet me fqinjët e Shqipërisë, e bëri praktikisht të pamundur mbretërimin e princit dashamirës. Përveç kësaj, si rezultat i shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, ai mori pak ose aspak mbështetje financiare ose ushtarake nga jashtë. Më 3 shtator 1914, pas më pak se shtatë muajsh në fron, princi braktisi Shqipërinë në bordin e një jahti italian, megjithëse pa abdikuar zyrtarisht. Ai kishte shpresuar të kthehej në Shqipëri pas luftës, por humbja e Gjermanisë në vitin 1918 i bëri këto pritje iluzore. Më 1917, ai regjistroi një “Denkschrift über Albanien” (Memorandum mbi Shqipërinë) me tetëdhjetë e dy faqe, në të cilën ai prezantoi pikëpamjen e tij për mbretërimin e tij të shkurtër si dhe të ardhmen e Shqipërisë.

Në këtë Memorandum mbi Shqipërinë princi Wied trajtoi këto tema:

1. Takimi i Ambasadorëve të Londrës

2. Shqipëria deri në zgjedhjen e princit të ri

3. Zgjedhja ime si Princ i Shqipërisë

4. Koha në Shqipëri

5. Shqipëria gjatë Luftës Botërore

6. E drejta ime për Shqipërinë

7. E ardhmja e Shqipërisë

8. Pyetje të politikës së jashtme

9. Pyetje të politikës së brendshme

10. Ridizajnimi i ushtrisë

11. Qeveria dhe administrata

12. Çështjet ekonomike