LETERSI – Page 87 – Dielli

“DIELLI I JETËS”, LIBËR I SHKRUAR ME PËRKUSHTIM DASHURIE PËR FIGURËN E NANËS

August 22, 2023 by s p

Besim MUHADRI/

Libri “DIELLI I JETËS-Rrëfim për një Nanë Hasjane”, i Hyre Tejecit, është libri i kujtimeve, i respektit, i dashurisë dhe i kujtesës ndër vite për Nanën. Librin autorja e ka shkruar me rastin e 70-vjetorit të Nanës së saj. Të kësaj krijese kaq të dashur dhe të dhimbshme njëkohësisht. Është libri i vuajtjeve, i sakrificave, por edhe i kujdesit, i sfidave dhe i triumfit të Nanës, në rrugëtimin e saj, sa të vështirë, po aq edhe madhështor.

Dhe janë 70 arsye pse Hyra e ka shkruar librin për Nanën më rastin e 70-vjetorit të lindjes së saj. Ndër 70 arsyet për të shkruar këtë libër në 70-vjetorin e lindjes së nanës, autorja i sheh të veçantia e saj, te dashuria e pakushtëzuar, te palodhshmëria, te parimet, te zotësia, te pathyeshmëria, te dinjiteti, ngrohtësia, afërsia, kujdesi, vigjilenca, qëndresa, besnikëria, fisnikëria e shumë e shumë elemente të tjera që karakterizojnë këtë grua të fisshme që diti dhe mundi të mund vështirësitë, duke jetuar dhe qëndruar përherë vertikalisht.

Duke qenë e lidhur aq shumë me Nanën, Hyra ka ditur tëshkruaj aq bukur për të. Nuk është intervistë me Nanën, por janë rrëfimet e jetës të kësaj gruaje fisnike hasjane, të cilat autorja i ka përshkruar në mënyrë besnike dhe pa hiperbolizime.

Libri i Hyres, sa është personal, po aq është edhe universal. Personalja qëndron sepse ajo librin ia kushton Nanës së saj, ndërsa universalja qëndron tek ajo sepse, duke shkruar për Nanën në veten e parë, ajo njëkohësisht përgjithëson dhe kuptimëson edhe misionin e Nanës, apo Nanave shqiptare, tëlindura e të rritura në kohë, ambiente dhe situata të vështira jete dhe historie.

Koha, jeta, vështirësitë, ballafaqimet me situata tepër tëvështira jete për Nanës së saj, autorja arrin të kuptimësojëqëndresën e kalitur të Nanave tona nëpër shtigje jete, të cilat ato i bënë më të forta, më të qëndrueshme dhe më heroike. Lindjet, rritjet e fëmijëve, në kushte aspak normale, por tëpërballuara nga to, në këtë rast nga Ajo, librit të Hyrës i japin dimensionin e një libri që ngrit përmendore letrare për Nanën.

Nana e Hyres, ashtu sikurse edhe Nanat e, është shembulli i misionares që në këtë botë vjen me misionin e shenjtë tëlindjes, rritjes dhe të zhvillimit të familjes, në kuadër të tëcilës pastaj hyjnë edhe aspekte të tjera që gërshetohen me tëpërgjithshmen dhe me kombëtaren.

Në Librin e Hyre Tejecit, përmes rrëfimeve të Nanës (qoftë edhe përmes penës së shkrimtares), në mënyrë retroaktive, gërshetohen shumë elemente të natyrës etnologjike, etnografike, gjuhësore, dialektore, që me një fjalë përbejnë arealin e përgjithshëm të një historie të tërë, jo vetëm personale, por edhe krahinore e madje edhe kombëtare.

Rrëfimet e Nanës së Hyrës, janë rrëfime spontane, tësinqerta dhe reale. Ajo tregon për fëmijërinë e saj tepër tëvështirë, fejesën dhe martesën shumë të hershme. Tregon për varfërinë materiale, por assesi shpirtërore, nëpër të cilën kaloi ajo dhe shumë fëmijë të tjerë të periudhës së lindjes dhe zhvillimit të saj. Në rrëfimet e Nanës së Hyrës, kemi histori, një histori të përjetuar nga vetë ajo, e assesi të dëgjuar. Kemi baticat dhe zbaticat e jetës. Rëniet dhe ngritjet, qoftë personale, qoftë familjare. Kemi gëzimet që i japin kuptimin jetës, por kemi edhe dhembjet për humbjen e më të dashurve, të përjetuara deri në pikëllim, mirëpo kemi edhe sfidat për të mundur dhe tejkaluar këto dhembje, për hir të një kauze më të madhe që shndërrohet në mision.

Dielli, që është nipi i Nanës, për të cilin ajo kujdeset, është personazh sa real, aq edhe simbolik, ashtu siç është emri i tij. Ardhja e Diellit në jetë, siç e thotë edhe autorja, ka qenë shpëtim për nënën. Ai lindi në kohën kur nëna e la angazhimin e madh në biznesin me djem dhe nevoja për të vazhduar me qenë e angazhuar ka qenë shumë e madhe për të. Prandaj, kujdesi për Diellin, kur e ëma është në punë, për nënën është një lloj shpëtimi.

Në librin e Hyre Tejecit, përmes personazhit të Nanës trajtohen shumë tema, të cilat prekin çështje me rëndësi kohore dhe hapësinore të zhvilluar për shtatë dekada me radhë. Në këtë kontekst kemi edhe temën e krizës së bukës, qëkoincidon me kohën e lindje së protagonistes së librit, kur ajo ka vuajtur shumë, prandaj ajo bën një krahasim të ditëve të sotme. Duke vuajtur zinë e bukës, ajo ende ka frikë se një gjëe tillë mund të ndodhë, prandaj thotë: “Unë tutna shumë prej buke. Kam vujt shumë. Kur jam kanë e re, me pas një kashore bukë të furrës kush e di çka kisha ba. Tash kur pe shoh gjithë këtë bollëk, më kujtohet kur isha në moshën që kanë tani nipat e mbesat e mia tash. Kuku çka kam hjek unë”.

Kur flet për fëmijërinë e saj, që kishte qenë një fëmijëri tepër e rëndë, protagonistja përshkruan jetën në familjen e varfër, me shumë fëmijë të vegjël. Te tema a martesës, ajo përshkruan martesën e saj, rrethanat se si e kishin fejuar, mënyrën si ishte bërë gati për martesë, vështirësitë që kishte kaluar etj.

Një temë interesante është e edhe ajo ku flitet për veshën e Hasit, në librin e saj, përmes rrëfimeve të Nanës, autorja tregon për rëndësinë e kësaj veshe, por edhe për punën e rëndëqë duhet bërë për përgatitjen e kësaj veshe që është krejt punëdore e që nana e saj, ashtu sikurse edhe vajat e tjera para se tëshkonin nuse duhej ta përgatisnin vetë, ka mbi 15 pjesë që vishen të njëjtën kohë, sidomos vesha e mirë që vishet në dasma. Protagonistja tregon dhe përshkruan vështirësitë me tëcilat ishte ballafaquar derisa i ka punuar veshjet e para për martesë e aq më tepër që ishte jetime dhe shumë e re për tëbërë një punë të tillë:

“Kur i bana 10 vjet u duhke me u ba gati me shku nuse. Më kishin pru penjë të pamuktë e do penjë tjerë me ba vek. Pëlhurën e kam ba krejt vet. Edhe vesha jonë e zorshme. Krejt me vek e me qennisë. Kanacë, mbështejllakë, marhama e sëlykë, këmisha, gryka të këmish’ve me pak e më shumë, xhemedanë, dorëza, rrëfana, shokë t’kollanit, t’llina, qarapë t’leshtë e krejt u duhke me i ba. Edhe jo veç një veshë, po u duhke më shumë. Na nuk kemi pas’ çka tjetër me veshë. Veç ato që i bajshim vetë. Tjera t’bleme nuk kemi pas, qysh po kanë tash këto t’rejat. Na kemi hjek gazepin. Ka pas’ çika që janë ba ma kallaj gati. Po, ka pas shumë tjera që me zor i kanë ba dy tri veshë gati e le ma ma shumë. Edhe unë me çykë t’zorit i kam ba gati. Këta më kishin pru hargje mu ba gati, po kush mi ba…”

Hyra në librin e saj, përmes gojës së nanës, përshkruanedhe ditën e dasmë së martesës së Nanës, pastaj momentin e shkuarjes nuse, jetën në fshatin e “zorshëm” siç ishte fshati Goruzhup, në të cilin kushtet e jetës ishin mizerje ku, mbi tëgjitha, mungonte uji i pijes. Në këtë rast ajo flet për kroin karakteristik të Gorozhupit që ishte burimi i vetëm i dy fshatrave, Gorozhupit dhe i Pogajvae, që i ndante vija e kufirit e që merrnin bashkë në të njëjtin burim. Nana tregon mungesën e ujit në fshat dhe oraret që kanë qenë të kufizuara për të marrë ujë të kroi i fshatit.

Protagonistja e librit të Hyrës, NANa, flet për lindjet e fëmijëve tësaj, që nga i pari e deri te i fundit. Natyrshëm përshkruan Kushtet e rënda të jetesës të cilat ua kanë renduar edhe më shumë grave procesin e lindjes. Nana tregon se në çfarë rrethana kanë lindur në shtëpi, ajo dhe gra të tjera, ku, duke qenë kushte mizerje, edhe vdekjet e fëmijëve dhe të grave kanë qenë më të shpeshta gjatë lindjeve atë kohë.

Në librin e Hyrë Tejecit shohim të përshkruara bukur edhe raportet motrës me vëllain, me burrin, pastaj martesën e fëmijëve, që siç e thotë autorja, “ka qenë gëzim edhe mallëngjim të njëjtën kohë për nënën. Ajo e ka përjetuar në mënyrë të veçantë martesat e secilit fëmijë të saj”. Autorja, përmes rrëfimeve të Nanës, ka treguar edhe për luftën e fundit në Kosovë dhe përjetimet që kanë pasur gjatë asaj kohe. Flet për punën, për vdekjen e djalit, në këtë rast të vëllait tëautores: “Nana është provuar shumë rëndë me vdekjen e Nakisë. Ajo ka pasur humbje të tre fëmijëve të vegjël kur ka qenë e re, por vdekja e Nakisë, e ka vrarë shumë më shumë. Ajo ka vazhduar të jetojë me emrin dhe hijen e tij. Ngushëllimin nëna e ka gjetur tek fëmijët e tjerë, tek fëmijët e vetë Nakisë, prandaj ka gjetur forcën dhe është përmbajtur si ka mundur. Por motivin e madh, ajo do ta gjejë në vazhdimësi tek dy djemtë e tjerë, Enveri (Veli) dhe Skënderin (Neli), tëcilët kanë qenë shtyllë e punës dhe shtëpisë, por tani për nënën u shndërruan në çdo gjë që i ka dhënë kuptim jetës së saj.

Në librin e Hyrë Tejecit gërshetohen edhe shumë elemente të tjera që e bëjnë interesant dhe të veçantë si një libri të njëzhanri të veçantë. Ka elemente të romanit autobiografik, por edhe të një libri dokumentar dhe të ndonjë zhanri tjetër, me premisa edhe etnografike dhe gjuhësore. Libri, përveç që është shkruar me shumë kujdes, përkushtim dhe dashuri, ai është shkruar edhe rrjedhshëm dhe bukur. Me një sintaksë të jashtëzakonshme, që e bën atë të lexohet lehtë dhe pa përtesë. Ndonëse është shkruar në të folmen e Hasit, Hyra ka ditur aq bukur t’i shkruajë ato fjalë ku, në momente të caktuara, jep sqarimin e duhur për lexuesit që nuk i kuptojnë ato. Kjo i shton librit të saj edhe më shumë vlerat jo vetëm letrare, por edhe gjuhësore.

Autores i urojmë 70-vjetorin e lindjes së Nanës, por njëkohësisht edhe për ndërtimin e kësaj përmendore letrare për figurën e Nanës së saj dhe të shumë e shumë Nanave të tjera shqiptare, kudo që ato janë…
Gusht, 2023

Profesor Peter R. Prifti, kontribuesi i parë shqiptar i prestigjiozes diturore “Encyclopædia Britannica”

August 21, 2023 by s p

Melsen Kafilaj/ Studiues

C:\Users\Admin\Desktop\Peter R. Prifti.jpg

Peter R. Prifti (1924-2010)

Silens loquor! (Ndonëse i heshtur, ende flas) Pikërisht kjo frazë latine e një ore diellore nga Padova e Shek. XIV-të më erdh ndër mënd këtë përvjetor të trembëdhjetë “heshtje fizike” të Profesor Peter R. Priftit, një prej personaliteteve më të spikatura të Diasporës Shqiptare në Amerikë dhe një figurë e papërsëritshme intelektuale.Kjo heshtje fizike e Profesorit dhe kalimi i tij në amëshim, të pasuara nga një heshtje akoma edhe më e gjatë institucionale në lidhje me këtë personalitet të shquar intelektual nuk ka sesi të mos çmeris teksa sheh “njerëz prej çeçeje” që ngrihen përditë, promovohen dhe të na reklamohen “si gurë qosheje” të Akademizmit Shqiptar ndërsa emri dhe veprat e tij lihen në hije.

Edhe pse E Drejta e Pashkruar Njerëzore e kërkon që për të ndjerin të flasësh gjithmonë mirë, sot nuk do të flas në këtë mënyrë vetëm për hir të këtij zakoni të lashtë sa vet jeta por për arsyen dhe faktin e thjeshtë që Profesor Peter Prifti nuk ka nevojë për puthadorë, nderime të sheqerosura apo apoteoza Olimpi; Vepra e tij flet më mirë për të! Studimet dhe kontributet e Profesor Priftit janë të panumërta (në gjuhësi, letërsi, histori, antropologji kulturore, politikë, etj) por unë do të theksoja disa prej tyre si më përfaqësueset.

Së pari, Profesor Peter Prifti është kontribuesi i parë shqiptar në burimin më të pasur, më të besuar dhe më të përpiktë dituror; në prestigjiozen “Enciklopedinë Britanike”.Ky kontribut i tij konsiston në 4 artikuj; 1) “Shqipëria nga Epoka e Gurit në Kohën Tonë,” 2) “Historia e Shqipërisë,” 3) “Mbi Letërsinë Shqipe” dhe 4) “Mbi Ismail Kadarenë”. Eshtë interesante të vëresh që asnjë prej intelektualëve shqiptarë brenda dhe jashtë vendit nuk ia nxë goja që ta përmënd këtë fakt.Po përse gjithë kjo heshtje?! Arsyet tashmë dihen.Smirë, xhelozi, shpirtvogëlsi, etj…dukuri tepër të zakonshme në kësisoj rrethesh të mbyllura, të cilët shpesh janë si puna e Mafias: “vrasin njëri-tjetrin”. Por Diellin po ashtu si Të Vërtetën nuk mundet ti mbulojë dot kush me shoshë.

Së dyti, tek Profesor Peter Prifti shquajmë një prej ambasadorëve dhe apologjetëve më të shkëlqyer të Historisë dhe Kulturës Shqiptare.Ai jo vetëm që promovoi imazhin e një Shqipërie të Qytetëruar dhe Europiane por gjithashtu sa herë që ky imazh u cënua, u nëpërkëmb apo u shpërfytyrua prej ndonjë tabloidi të papërgjegjshëm (Time Magazine, National Revieë, Neësëeek, US Neës & Ëorld Reports, etj) programi televiziv (CBS Broadcast) apo ndonjë gazetari të painformuar perëndimor, u angazhua devotshmërisht që t’ju shkruaj, ti informoj, t’ju argumentoj madje shpesh edhe ti furnizoj me informacione apo ti detyroj moralisht që të kërkojnë falje vetëm e vetëm që nderi dhe dinjiteti i emrit “Shqipëri” dhe atij “Shqiptar” të vihen në vendin e duhur.

Ai nuk ngurroi aspak që të evidentonte, ekspozonte dhe “të korrigjonte” falë gjuhës, morisë së fakteve dhe argumentimeve të tij brilante edhe artikuj të publikuar në enciklopedi serioze si: Encyclopaedia Britannica, Compton’s Encyclopedia, Encyclopedia Americana, Collier’s Encyclopedia, World Book Encyclopedia, etj. Dhe këtë gjë Ai nuk e bëri i shtyrë prej Unit të papërmbushur, megalomania apo grafomania por sepse udhëhiqej nga besojma se imazhin e mirë të Shqipërisë kudo në botë duhet ta farkëtojmë dhe mbrojmë po vet Ne shqiptarët. Profesor Prifti ishte një njeri patriot, një patriot në kuptimin klasik që George Orwell i jep kësaj fjale.

Së treti, këtë patriotizëm të spikatur ai e tregoi jo vetëm me angazhimin e tij aktiv në Komunitetin Shqiptaro-Amerikan apo në krye të “Vatrës” dhe të “Diellit” por me një çështje e cila për të ishte “leitmotiv jete”; Çështjen e Kosovës. Paperi i tij shkencor “Kosovo in Ferment” (1969) i punuar gjatë kohës si researcher në Qëndrën për Studime Ndërkombtare të Massachusetts Institute of Technology (MIT) shërbeu si një burim i dorës së parë për Departamentin Amerikan të Shtetit për tu informuar mbi diskriminimin serb dhe gjëndjen e popullsisë shqiptare të Kosovës. Gjithashtu, së bashku me Profesor Arshi Pipën dhe intelektualë të tjerë patriotë ai shkroi një sërë artikujsh, letrash dhe op-ed me qëllimin e vetëm ndërgjegjësimin e opinionit publik amerikan mbi këtë çështje.Vepra e tij “Confrontation in Kosova: The Albanian-Serb Struggle” (1999) është një hulumtim i detajuar historiko-social-politik, vijim i paperit të nisur në MIT i cili rresht me nisjen e Luftës së Kosovës.Profesor Priftit do ti bëhej zemra mal nga gëzimi teksa do ta shihte Kosovën martire si një vend të lirë e të pavarur në vitin 2008, nën garancinë e idealit të tij demokratik, Amerikës.Një ideal për një tjetër ideal, të cilin e dëshmoi në gjallje të vet.

Si përfundim, mund të themi që ky intelektual i cili u shua si një yll dhe jo si një kandil që e fik çdo lloj ere, përmes veprës së vet (pavarësisht Vlerë-Mohuesve) do të vazhdoj të na flasë në çdo kohë.Për të qëndron denjësisht konstatimi emblematik i Ciceronit: “Mors terribilis iis, quorum cum vita omnia exstinguuntur, non iis quorum laus emori non potest!” (Vdekja është diçka e tmerrshme për ata që shuhen përgjithmonë nga jeta, jo për ata që lënë një emër të pavdekshëm pas!)

Vizioni i De Radës dhe misioni Konicës për gjuhën dhe identitetin shqiptar janë madhështor

August 19, 2023 by s p

Ndriçim Kulla

(Nderi i Kombit)/

“Nisje dhe themel për çdo dituri është gjuha, e cila, në të njëjtën kohë, mban të gjallë edhe kombësinë e shtrenjtë të popujve. Shtetet shkatërrohen e zhduken; trojet e lashta të disa fiseve zihen nga fise të tjera që vijnë më vonë. E vetmja që e shquan dhe e bën të njihet një popull kudo ku mund ta kenë hedhur dallgët e jetës është gjuha”. Kështu shkruan De Rada në një nga veprat e tij më të arrira “Parime të Estetikës”, ku ai bart idetë dhe shqetësimet e tij më autentike, iluzionet dhe thellimet më teoriko-estetike e filozofike. “Çdo gjuhë mund të quhet edhe shpirti i ndjeshëm i popullit që e flet. Vetëm gjuha njerëzore pasqyron plotësisht gjendjen e brendshme të shpirtit, sepse fjalët, pa humbur kuptimin e përcaktuar, shprehin fizionominë e thellësinë e shpirtit”. Me këto fjalë, De Rada shkruan jo vetëm testamentin e tij estetik duke iu drejtuar arbëreshëve, por duke pasur parasysh edhe lexuesin italian dhe evropian, me sytë e kthyer gjithnjë drejt atdheut të vet të humbur, përtej Adriatikut. Tërë kozmopolitizmin dhe mediteranizmin antik do ta derdhë në librin “Parime të Estetikës”, vepër që është mbështetur në përvojat më të qëndrueshme dhe më të njohura të estetikës, artit dhe letërsisë botërore. Vlerë të veçantë, të dorës së parë, kjo vepër me karakter teoriko-estetik ka edhe për funksionin dhe misionin e theksuar pragmatik, të kërkojë zgjidhje të çështjeve themelore nga jeta e arbëreshëve, veçmas në drejtim të identitetit, të gjuhës dhe lashtësisë, të dëshmojë përkatësinë arbëreshe brenda familjes së madhe evropiane, afërsinë e saj me kulturën dhe lashtësinë antike europiane.

Në këtë libër, që është i fushës teorike shkencore, fryma testamentare jepet drejtpërdrejtë dhe përjashton çdo shteg për hamendësim. Nuk ka dyshim se Jeronim de Rada në këtë vepër, bashkëvendësve dhe bashkë-kombësve u përcjell porosi të përhershme, pra të përjetshme, të tillë çfarë është edhe vepra e tij, porosi për origjinën, për rrënjët e etnisë dhe të kaluarën e lavdishme, për atdheun e të parëve, për gjuhën, gjuhën sidomos që ka bartur dhe ruajtur shpirtin arbëresh gjatë shekujve, veçmas përmes poemës për Skënderbeun. Dhe, siç thotë vetë Jeronim De Rada, të gjitha ato që e përbëjnë, që janë qenia, etnia, t’i kenë të shenjta. Kapitulli i tretë i kësaj vepre, e pjesërisht edhe ai i fundit, si shtyllë parësore kanë këtë mision. Ajo që duhet veçuar nga ky kapitull është analiza që i bën De Rada ndjenjës së patriotizmit, si një ndër veçoritë madhore të njeriut që e çmon edhe si manifest të bukurisë, të përsosmërisë. Porosia që rrezaton nga kjo pjesë e estetikës është objektivi dhe ëndrra që shtrihet në krejt rrugën krijuese dhe jetësore të de Radës. I shqetësuar që të mos e lërë në harresë tek bashkë-kombësit e vet origjinën dhe rrënjët e të parëve, për ta bërë të përjetshme, për ta ngritur në këtë lartësi ideale ndërgjegjen kombëtare në botën shqiptare arbëreshe.

Rrezatimi i këtij misioni përmes teksteve që ai shkruan ndryshon vetëm gjuhën dhe diskursin. Tek parimet estetike, porosia vjen si një komunikim saktësisht i qartë përmes tekstit diskursiv, të cilin de Rada e shkarkon nga kornizat e rrepta të parimeve, të kodeve. Prandaj shumë kapituj dhe nënkapituj, por edhe pasuse të kësaj vepre, herë thuren me gjuhën e esesë, herë me ligjërimin bisedimor të llojit “unë mendoj se të bukurit” ose “unë jam i bindur se dashuria për atdheun”, ose “unë them se e madhërishmja etj”, me çfarë Jeronim de Rada dëshmon se dijen nga kjo sferë e ka përvojë, e ka formim jetësor, e ka bindje të brendshme, e ka perceptim të vetin jetësor dhe kulturor. Diskursi personalizues përballë disa parimeve estetike, përballë disa kategorive si e madhërishmja, e bukura, dashuria, heroikja apo trimëria, rrezaton një shpirt dhe mendje të madhe kreative, që le gjurmë të vetën kudo vë dorë. Parimet e estetikës nuk është tekst që vjen vetëm nga një ekspert, nga një specialist i një fushe për shërbime praktike shkollore, por vjen nga një dije, nga një perspektivë krijuese që merr dhe jep njëkohësisht.

Nga kjo lartësi e mendimtarit dhe misionarit, Rada do të vërë në lidhje dashurinë, të madhërishmen, bukurinë, si kategori të dijes së estetikës dhe filozofisë, me dashurinë për atdheun, për motin e madh, për gjuhën në hapësirën shqiptare arbëreshe, dashuri që do të rrezatojë dhe shtrihet mbi tërë hapësirën shqiptare të shekullit tënëntëmbëdhjetë. Dhe, në këtë mënyrë “ai i ngre kategoritë atdhe e gjuhë në dhunti njerëzore dhe në parime të shenjtë.” Në kapituj të tërë të kësaj pjese të estetikës duket sikur kategoritë e kësaj fushe si e bukura, e madhërishmja, trimëria, heroizmi, mirësia janë dhurata qiellore, thuajse të shenjta për autorin, që është paracaktuar t’i identifikojë me dashurinë arbëreshe për origjinën, e sidomos me rrënjët antike të shqiptarëve; t’i identifikojë me dashurinë e ngritur në adhurim shenjtëror për atdheun e të parëve, e veçmas me gjuhën dhe historinë, me figurën e Skënderbeut dhe bëmat heroike të tij, t’i identifikojë ato kategori estetike me ciklin epik, monument madhor i gjeniut shqiptar arbëresh, i ruajtur në kujtesën arbëreshe katër shekuj me radhë, t’i barazojë ato me tërë atë që është shpirti dhe urtia arbëreshe: fillimi e themeli i çdo diturie është gjuha që popujve u mban gjallë kombësinë e tyre të shtrenjtë.

Jeronim de Rada beson që gjuha shqipe, pra gjuha e bashkë-kombësve të vet, është në sërën e gjuhëve më të zhvilluara të Europës, mbase superiore edhe përballë asaj italiane, greke, e mbase edhe asaj latine: për rrënjët e veta antike, thotë De Rada, por edhe për thjeshtësinë e saj me të cilën është e zonja të shprehë nuancat më bujare. Entuziazmi dhe bindja për këtë mundësi të veçantë shprehjeje vinte edhe nga besimi i de Radës se rrënjët antike të shqipes datojnë që nga pellazgo-ilirët dhe de Rada njësoj si edhe Skënderbeu i paracaktuar në fushën e betejave për çlirimin e atdheut, edhe ai qe i ardhur për ta vazhduar luftën e madhe pas humbjes së madhe që beson se e tillë e madhe ajo është humbje edhe për Europën. Dhe krejt çfarë thuhet në veprën “Parime të estetikës”, në të vërtetë është një thirrje për njohjen, për ruajtjen dhe për mostretjen e gjuhës shqipe dhe shpirtit shqiptar dhe arbëresh.

Për ta përballur këtë tezë apo vizion testamentar me idetë e një tjetër korifeu të gjuhës shqipe, Faik Konicës, disa dekada më vonë, do të duhej të trajtonim edhe çështjen e shumë-debatuar të identitetit shqiptar.“Problemi i identitetit individual ose kolektiv është mjaft kompleks, delikat dhe shumë domethënës. Në botën e sotme nuk ekziston identitet kombëtar që nuk i është nënshtruar një kontinuiteti evolutiv. Identiteti i shqiptarëve nuk bën përjashtim në këtë proces dialektik.Duke marë parasysh se bota e brendshme e njeriut reflektohet në mënyrë eksplicite edhe në kujtesën kolektive, se identiteti, në fund të fundit, mund të konsiderohet edhe si proces i vazhdueshëm në krijimin e konceptimit të ideve asociative, që në mentalitetin tonë i pranojnë vlerat e se kaluarës, ndaj, jo rastësisht, vjen e bëhet bashkë lidhja e identitetit të menduar nga ana e dy korifenjve të lartpërmendur të letrave shqipe”. Së pari, ata nuk e konsideronin përkatësinë etnike si një lloj fitore, kërkim të fitoreve, apo si rezultat i humbjes. Nëse ekziston ndonjë triumf në jetën e tyre, ai është triumfi i humbjes. Gjithë jetën e kalojnë nëpër paradokset e ekzilit absolut larg vendit të tyre, në kërkimin të rrugës së kthimit, secili prej tyre krijon fragmentet e identitetit letrar. Shumë përgjigje aktualizohen sot, kur ne shqiptarët akoma gjendemi para miteve të së shkuarës dhe aspiratave të botës së sotme të globalizimit dhe integrimeve, duke kërkuar shpëtimin në mitizime të reja, me animin nga Evropa ose nga Lindja. Jeronim de Rada dhe Faik Konica i kanë sistemuar dhe konceptuar përgjigjet e tyre që në shekujt XIX dhe XX . As De Rada, as Konica s’kanë qenë peng, të kufijve dhe territoreve shqiptare, por veprimtaria e tyre e imponon filozofinë e mërgimit. Edhe veprat dhe veprimet e tyre s’kanë qenë të ngarkuara prej horizontit të kufijve.

Jeronim de Rada s’ka qenë kurrë në Shqipëri, kurse Faik Konica, prej 65 viteve të jetës, 60 i kaloi jashtë vendit të lindjes. Të dy e kultivojnë mitin e kthimit: Jeronim de Rada besonte se kthimi mund të ndodhte vetëm nëse mbrohej identiteti i arbëreshëve në tokën e huaj, si antitezë e heshtjes dhe diskontinuitetit të kulturës, gjuhës, letërsisë shqiptare të shekujve të humbur. Edhe Faik Konica, me instrumente gati të ngjashme me ato të De Radës, e kultivoi mitin e kthimit.

Në kohën tonë aktualizohen tezat për karakterin evropian të identitetit të shqiptarëve, por sikur harrohet se procesi i evropianizimit nuk është gjë e re te shqiptarët, sepse ai i ka pasur për protagonistë autorë si Jeronim de Rada, Faik Konica dhe Rilindësit tjerë. Në këtë drejtim, njësoj si rilindësit tjerë: Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Naim Frashëri, Sami Frashëri…, për të dëshmuar lashtësinë e popullit shqiptar dhe gjenezën evropiane të tij dhe të gjuhës shqipe, e shtjellojnë tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve, të proklamuar nga arbëreshët qysh në shekullin XVII. De Rada dhe Konica do ta kultivojnë, secili në kohë dhe rrethana të caktuara, edhe mitin e kthimit të gjuhës shqipe. Për të dy kolosët, çështja e gjuhës, me të gjitha amplitudat e mundshme do të mbetet çështje obsesive, rreth së cilës do të shtjellohen angazhimet tjera letrare ose shkencore.

Gjeneza e formimit të mitit të gjuhës shqipe, gjer atëherë të ndaluar nëpër shkolla, ishte e para që duhej ringjallur. Duke qenë të dy me kulturë të thellë evropiane, secili sipas kushteve dhe rrethanave të caktuara, do ta kenë të qartë se misioni i kthimit mund të realizohet. De Radës së pajisur me kulturë italiane i shkoi për dore të ofrojë një model të kodifikimit të arbërishtes, që mund të konsiderohej edhe si kodifikim i parë i shqipes. Këtë e arriti me veprat e tij monumentale “Këngët e Milosaos” dhe “Skanderbeu i pafanë”, në një kohë kur shqipja ishte larg mundësisë së kodifikimit, për shkak të kufizimeve të hegjemonisë osmanturke. Faik Konica që braktisi studimet në liceun Galatasaraj të Stambollit (edhe pse në gjuhën frënge), duke dashur të distancohet prej modeleve osmano-turke të mendimit, vazhdoi shkollimin dhe aktivitetet e veta në Francë. Poligraf dhe poliglot, si shumë Rilindës të tjerë, ai e filloi në Evropë ,betejën e madhe të ideve për t’i njohur dhe kuptuar shqiptarët, për ta universalizuar kauzën e tyre. “Ky mision qe gati i pamundshëm për ato kohëra, njësoj si misioni i Jeronim de Radës, me të cilin ata e filluan dhe e mbaruan jetën e tyre. Alibi e këtij flijimi ishte një lloj estetizmi evropian, karakteristik për të dy rilindësit, secili pjesë e një dikotomie të mundshme në kërkim të identitetit të shqiptarëve pas ndarjeve historike, sidomos pas invazionit të Perandorisë osmane”.

Së këndejmi, “mund të thuhet se veprat e tyre, letrare, shkencore e politike të Jeronim de Radës dhe Faik Konicës, janë në kërkim të identitetit kompleks të shqiptarëve, duke u nisur prej labirintit dhe enigmës gjuhësore. Ndryshe nga Faik Konica, De Rada ndjek rrugën dhe qëndrimin e vet ndaj estetizmit evropian. Dilemat e tij nuk janë si ato të dualitetit konician” . Faik Konica një pjesë të identitetit të vet burimor do t’ia sakrifikojë identitetit evropian, do ta fshehë identitetin e parë, jo vetëm me pseudonimet me te cilët i nënshkruante veprat e tij të shkruara për lexuesit evropianë me pseudonimet Phyruss Bardhyli apo Trank Spiroberg…, por edhe me miqësitë kosmopolite, me frekuentimin në qarqet avangarde të Parisit dhe sidomos me miqësinë dhe bashkëpunimin shumëvjeçar me Gijom Apolinerin.

Është gati rast pa precedent në historinë e letrave që një shkrimtar ta fshehë me aq mjeshtri identitetin e parë me identitetin e dytë, jo me qëllim të eliminimit, por për ta theksuar identitetin e parë. Ky është identiteti i gjuhës shqipe, fondamenti i identitetit të përgjithshëm shqiptar. Në fillim të shekullit të kaluar, kur në Evropë promovohej një lloj mondializmi, prej autoriteteve të linguistikës së asaj kohe nisi të promovohet nevoja për dominimin e një gjuhe artificiale, si: esperantoja, golapuku… Faik Konica, asokohe drejtor i revistës Albania, me mish e me shpirt, gati me penë te gjakosur, u inkuadrua në polemikë me autoritetet e mëdha të kohës dhe u pozicionua kundër zgjedhjes se esperantos, duke mbrojtur kësisoj gjuhët natyrore me histori mijëravjeçare, gjithnjë duke patur në mendje shqipen, për fatin e së cilës luftonte edhe me Albanian e tij. Kësisoj, ai ia doli t’i bëjë për vete tezat e shkrimtarëve të njohur të asaj kohe: Remi de Gurmonit, Gijom Apolinerit dhe të disa kolosëve të tjerë. 20 vite pas polemikës melinguistët e njohur evropianë dhe pas botimit të esesë “Sprovë për gjuhët natyrore dhe gjuhët artificial”, Faik Konica, në gazetën Dielli (18 nëntor 1922), që botohej në Amerikë dhe të cilën e redaktonte vetë, “do ta zbulojë sekretin e rinisë militante, do ta çlirojë personalitetin prej pjesës evropiane, duke shkruar: “Shqipja është një gjuh’ e gjallë; s’munt ta përdorim si esperanton ose volapukun, duke e shtrembëruar me ukaze arbitrare… Një gjuhë është si një barishte: do sherbime delikate, që të mos thahet, po të rritet e të japë lule…’’

Është me interes të shënohet në një kontekst evropian, se edhe teza të cilën e mbron Konica gjatë polemikës në Esenë (me te cilën pajtohej edhe Apolineri, duke synuar t’ua japë goditjen e fundit dijetarëve të esperantos), është aktualizuar në kohën tonë në librin e Umberto Ekos, “Gjuhët e përkryera”. Eko vjen po në ato përfundime të Konicës, duke u dhënë përparësi gjuhëve natyrore.Edhe Jeronim de Rada edhe Faik Konica, pa pretendime që të shkruajnë vepra për lavdinë e tyre letrare, si rallë kush në histori, i shërbejnë kauzës së njohjes, konfirmimit dhe kërkimit të rrënjëve të gjuhës, kulturës dhe letërsisë shqipe. Nisma, qëllimi kryesor dhe euro-albanizmi i tyre do të jetë gjuha shqipe, gjurmimi i gjenezës së saj, mbledhja e trashëgimisë folklorike, vendosja e alfabetit, norma kyçe e kodifikimit. Vizioni i De Radës dhe misioni i Konicës, edhe pse të shkruara në një hark kohor prej 41 vitesh, plotësojnë njëra-tjetrën me çështjet identitare, gjuhësore dhe letrare shqiptare. Ata duken se janë dy anë të një medalje, që përplotësojnë njëri-tjetrin, një medalje që sot duhet ta pastrojmë, lustrojmë e shkëlqejnë të gjithë ata që duan shpirtin e kombit, gjuhën e tij.

PSHERËTIMA E HUMBJES

August 18, 2023 by s p

BUJAR SKENDO/

Fragnent nga romani

Gjithçka ndodhi aq shpejt, sa nuk arrita të mbushem as me frymë, kujtonte Mondi ditë më pas. 60 sekonda për të vendosur për gjysmën tjetër të jetës. Greminën e kisha aq afër. Më ishte errur mendja, më ishin veshur sytë. Edhe një përpjekje të fundit që kisha bërë për të kuptuar përmasat e humbjes, nuk e kisha çuar dot deri në fund. Shtanga nga e papritura: e shoqja dhe vajzat që dolën me valixhe në duar dhe çanta në krahë. Dyert që u hapën dhe u mbyllën duke kërcitur. Nuk pata fuqi për të gjykuar, aq më pak për ta ndaluar tërë atë që po ndodhte përpara syve të mi. Isha zënë në befasi. Isha ndier i drobitur, i pazoti, i paqartë.

Në provën e parë, më të rëndën e jetës së tij, ai kishte rënë, ishte nënshtruar. Për herë të parë kishte kuptuar sa i paaftë kishte qenë për të përballuar të papriturat e jetës. Turbull kishte kuptuar se sa kot e kishte harxhuar jetën deri në ato momente. Kishte qenë një kotësi vrasëse.

Më pas, ndërsa ngiste makinën mbi George Washington Bridge, drejt shtëpisë së vjehrrit në New Jersey, Mondit i shkoi mendja te prindërit e tij. Çfarë po bënin ata tani? Si nuk pata kohë t’u merrja një mendim? Po ç’mendim zeza, pëshpëriti dhe e hoqi shpejt mendjen nga këto. Hodhi shikimin majtas. Manhatani llamburiste atje tutje, si të qëndronte i varur diku lart në qiell. I ftohtë, i largët, nën shiun e imët vjeshtor që sapo kishte nisur. Çfarë i kishte kërcënuar prindërit e së shoqes? Çfarë rreziku i priste? Ai nuk kishte asnjë përgjigje, sepse thjesht nuk dinte çfarë kishte ngjarë brenda shtëpisë së prindërve të Klodit. As kush e kishte marrë vendimin që ai, e shoqja dhe fëmijët të linin shtëpinë e tyre dhe të shkonin të jetonin te shtëpia e Aristidhit. Ishte mbajtur jashtë atij plani që ishte kurdisur kundër tij.

Vendimi ishte marrë te shtëpia e vjehrrit të tij. Sigurisht, Klodi kishte qenë pjesë e atij vendimi. Atë pasdite ajo i kishte thënë diçka që lidhej me Marinin dhe prindërit, por Mondi nuk i kishte dhënë rëndësi. Ja tani vendimi i së shoqes, që i erdhi në formën e një ulërime dhe ngutjes për të marrë vajzat, disa plaçka dhe vrap te makina e ndezur që më parë. Nga dritarja kishte parë vajzat që, ndërsa Klodi i tërhiqte prej krahësh duke qarë, kthenin kokën pas për të parë të atin, d.m.th. atë vetë. Kishte ndier se ishte kapur në befasi të plotë. I ndodhur përpara këtij kurthi, me trurin të bllokuar e të lodhur, kuptoi se po pushtohej nga ideja e humbjes së madhe: e humbjes së vajzave, familjes së tij. Edhe pse Klodi nuk e kishte përmendur këtë gjë, por ngutja në veprimet e së shoqes këtë kuptim i kishte lënë. Humbjen. Hapi tjetër, ndarja, vinte vetiu më pas. Nga ajo dhe nga vajzat po ashtu nëse nuk…

Ai nuk kishte arritur të kërkonte shpjegime. Nuk kishte mundur ta ndalonte turravrapin e së shoqes. Madje, as nuk kishte provuar. Kishte qenë i pazoti të vepronte dhe thjesht ishte ngritur e ishte nisur drejt makinës.

Trafiku ishte rënduar në Autostradën I-95, Veri-Jug. Edhe shiu tashmë binte më rrëmbyeshëm. Mondi përpiqej të përqendrohej te rruga përpara, por mendimet nuk e linin. Ndihej i poshtëruar deri në palcë, por si mund t’ua thoshte prindërve të tij tërë këto gjëra. Si mund t’ua tregonte dështimin që kishte pësuar? Pas një çasti, mendimet i vinin nga ana e kundërt: Si mund t’ua mbaj sekret? Si mund t’i anashkaloj? Si do t’u dal përpara?

I ndodhur midis këtyre dilemave e mëdyshjeve, me duart të shtrënguara në timon, ndjeu të turpërohej në çdo qelizë të trupit, si kurrë ndonjëherë në jetën e vet. Një ndjenjë turpërimi që i krijonte zbrazëti torturuese brenda vetes. Turpërim nga turpërimi që i ishte bërë! Turpërim nga paaftësia e tij! Turpërim nga mungesa e kurajës për t’i bërë ballë asaj që i ndodhi!

Tamam në atë moment mendoi diçka tepër të rëndë. Monstruoze, deshi të thoshte, por e vetmja që i shkoi nëpër mend, e vetmja që mund ta nxirrte të gjallë nga pusi ku e kishin rrëzuar tinëz: të hakmerrem. Të hakmerrem sa më parë dhe kundër të gjithëve. E vendosa. Do të ndërpres menjëherë çdolloj marrëdhënieje me të gjithë. Pa shpjegime, pa diskutime. Menjëherë. Që tani, brenda kësaj kohe të pamjaftueshme që kam dhe gjendjes konfuze të trurit tim. Dhe këtij trafiku të rënduar, edhe më konfuz se mendja ime. Madje, edhe të rrebeshit që tashmë ishte bërë i furishëm. Ai nuk donte të humbiste asnjë sekondë. Në radhë të parë, të hakmerrej kundër së shkuarës së tij. Kundër jetës së tij të harxhuar më kot. Kundër gjithçkaje që e kishte rrethuar deri tani dhe që, dashur padashur, kishte një pjesë faji ndaj tij.

Kishte qenë vendimi i parë i jetës së tij. I mirë apo i keq, ishte vendimi i tij. Vonë dhe nën një presion të shumëfishtë vërtet, mendoi, por më mirë në këtë jetë, se pas vdekjes. Do të ruante vajzat, natyrisht. Ishin ndoshta gjëja e vetme e dëlirë e jetës së tij. Gjëja e vetme e vërtetë.

Vazhdonte të vlonte përbrenda. Ngutej të shkonte drejt fundit sa më shpejt. Nuk do të kishte më kthim pas. E dinte se disa njerëz do të vuanin më shumë e disa më pak, sikurse dikush tjetër do të gëzohej. E ëma dhe i ati do të ishin të parët që do të goditeshin fort. Do t’u dhembte zemra e ndoshta edhe do t’u plaste nga hidhërimi, por edhe ai vetë po vuante mbase më tepër se ata. Do të ndiheshin të braktisur, të mjerë prej mungesës së tij, por edhe ai vetë të njëjtën do të ndiente. I mjerë ishte që tani. Do të ishin të palumtur? Se mos ai vetë do të ishte i lumtur! E kush ndihet mirë në këtë botë të pashpirt, mërmëriti i tejlodhur Mondi. Për Klodin dhe prindërit e saj do të mjaftojë si dënim ftohtësia, ngrica e shpirtit tim. Duke parë përçmimin në sytë e mi, ata do të ndihen ndoshta edhe më fatkëqij se ç’kanë qenë e ç’janë në të vërtetë.

Në nxitim e sipër, pa te monitori i shpejtësisë së makinës dhe kuptoi se ishte me gati dyfishin e shpejtësisë së lejuar. Sonte askujt nuk i mjaftuaka koha, mendoi. Gjithçka qenka përfshirë nga ngutja, nga padurimi. Gjithkush e çdo gjë nxituaka. Frenoi dhe pas pak kaloi në korsinë e majtë.

Nuk kam tjetër ilaç, as për vete as për të tjerët, tha me zë. Secili të kuronte vetveten me dhembjen e tij. Ishte i sigurt se me disa humbje, gjithsesi të pazëvendësueshme, kishte fituar atë që i kishte munguar më së shumti jetës së tij: lirinë për të qenë i lirë. Lirinë për të vendosur vetë për jetën e tij. Dhe i regëtiu një lloj kënaqësie e panjohur, e paprovuar më herët për vetveten. Ishte i sigurt se nuk do të kishte frikë nga liria, edhe pse i erdhi shumë vonë. Mjaft më, tha me zë të lartë, ndoshta për ta fiksuar edhe më mirë në tru. Mjaft më, duke e gjetur gati çdo gjë. Në pjatën e argjendtë të babit e mamit apo edhe në kupën e helmit të Aristidhit dhe të Klodit, gjithashtu, shtoi tërë pezëm.

Le të më quajnë si të duan, mosmirënjohës, plëngprishës. Nuk kam çfarë t’u bëj. Le të më quajnë po deshën edhe të vdekur, sepse, në fakt, gjysmë të gjallë e ndiej veten. Lamtumirë prindërit e mi të çmuar, pëshpëriti dhembshëm. Nuk do ta merrni vesh kurrë të vërtetën e dështimit tim, paaftësinë time, frikërat e mia, por ndoshta as atë që kam fituar më në fund.

Më pas ai do të bindej edhe më shumë se tërë kjo intrigë që u krijua kishte qenë pikërisht për pagesat. Aristidhi nuk punonte. E shoqja fitonte pak. Marini kishte një pagë pak më të lartë se mesatare dhe me të ai paguante qiranë e taksa të tjera. Kuptohet se e tërë kjo nuk ishte e lehtë. Mendja e Aristidhit, e mprehtë dhe dinake siç kishte qenë gjithmonë, me sa duket, ishte marrë gjatë me çështjen e pagesave që, në fakt, ishte edhe çështje ekzistenciale për të. Ai i ruhej veçanërisht një rikthimi të detyruar në vendlindje, në Shqipëri, ku jetonte djali i madh. Më mirë të vdes, mendonte, se të shkoj sërish atje ku më është nxirë jeta për dekada të tëra.

Ndoshta ka arritur në përfundimin se dilema e pagesave do ta shoqëronte gjatë nëse nuk vepronte tani. Diçka duhet të ketë ndodhur në atë shtëpi. Klodi më tha diçka një herë, ndërsa përmendi edhe emrin e Marinit dhe shtetin e Floridës, por unë nuk i dhashë rëndësi. Ndoshta kjo ka qenë koha kur Aristidhi ka menduar të gjente një zgjidhje të shpejtë. Si ta gjente? Me kë ta gjente? Ndërsa pas derës priste pagesa e radhës. Ai nuk mund t’ia falte vetes të mbetej viktimë e faktit të kryer – të mendonte për zgjidhjen pas largimit të Marinit. Ka shumë të ngjarë, mendoi Mondi, që këto rrethana ta kenë turbulluar fort Aristidhin. Ai nuk mund të jetonte në pasiguri. Donte një zgjidhje përfundimtare dhe nga mendja e tij ka dalë pikërisht pakti me Klodin.

Nga këtu ai i ka tjerrë vetë tërë fijet e paktit. Vetëm me një pikësynim: jetën e mbetur ta jetonte me mendje të fjetur, pa asnjë shqetësim. Me siguri, mendonte Mondi, e ka ndier qysh në ato momente se do të ishte fitimtar në këtë operacion dhe do t’i gëzohej për një kohë të gjatë asaj fitoreje. Për herë të parë në jetën e tij do të shijonte në qetësi frytet e së vetmes fitore. Ajo që planifikonte të bënte ishte e paimagjinueshme: do të braktisej nga djali, por do të “skllavëronte” dhëndrin. Dhe ia kishte arritur. Natyrisht, me ndihmën e Klodit. Në aktin e fundit të jetës së tij do ta kishte mendjen të fjetur, njëherë e mirë. Vërtet tani po e kalonte kohën i qetë: përpara TV ose në kafenenë aty pranë.

Në fshehtësi të plotë dhe me një gjakftohtësi të frikshme, Aristidhi nuk e kishte vrarë fare mendjen për dhembjet që do të shkaktonte. Për të nuk kishte rëndësi askush. Për më tepër, ai do të ndiente kënaqësi kur t’i shikonte viktimat e tij të shtangura nga e papritura. Me një plan të vetëm do të hakmerrej për një jetë të tërë përbuzje, fyerje, nëpërkëmbje.

“Rreziku” që u ishte kanosur prindërve të Klodit, më në fund, ishte kapërcyer, shfryu Mondi, por me një kosto të lartë: shitjen e shpirtit…

Mirëpo Klodi i shikonte ndryshe, madje në mënyrë të kundërt, veprimet e saj.

Ajo e dinte se Mondi do të lëndohej më shumë se çdokush tjetër. Kishte menduar një herë t’ia sillte rrotull bisedën. Jo t’i merrte mendim, por thjesht ta parapërgatiste që, kur të vinte momenti, ai ta ndiqte më me lehtësi atë dhe vajzat për te shtëpia e prindërve të saj. Por i ishte kujtuar porosia e prerë e atë atit dhe e penduar, ishte tërhequr shpejt nga kjo ide. E bindur verbërisht ndaj tij, ajo kishte pritur telefonatën. Kishte shpresuar se duke e vënë para faktit të kryer e duke i lënë sa më pak kohë, Mondi ndoshta do të detyrohej t’i bashkohej familjes dhe për fat, mendoi ajo, kishte ndodhur pikërisht ashtu…

Unë dhe mamaja shpresën e kemi tek ti, i tha ai së bijës. Tek ti i kemi sytë. Përndryshe, kishte shtuar, rrezikojmë të mbetemi në mes të katër rrugëve dhe nuk do të dimë nga t’ia mbajmë. Prandaj të thirra. Sa më shpejt të veprojmë, i kishte thënë, aq më mirë. Pasi bëri një pauzë, ai i tha: Ka vetëm një zgjidhje kjo puna jonë. Vetëm një zgjidhje, përsëriti. Ti duhet të vish këtu bashkë me fëmijët. Shtëpia është e madhe. Ka dhoma për të gjithë. Do të jetojmë bashkë. Dakord? e kishte pyetur pa i lënë shumë kohë për të menduar dhe ishte kthyer sërish këmbëkryq. Sytë zhbirues ia kishte ngulur së bijës…

Kishin kaluar vetëm disa ditë nga ardhja e Klodit, vajzave dhe Mondit në shtëpinë e Aristidhit dhe çdo gjë kishte zënë, si të thuash, vendin e vet. Natyrisht, sipas paktit, mendonte Klodi. Kishte ndryshuar ritmi i jetës, oraret e nisjes dhe të ardhjes nga puna. Ndihej mirë apo keq, ngushtë apo lirshëm, i gëzuar apo i zymtë, secili nga ne kishte mënyrën e vet të përshtatjes tashmë në atë shtëpi. Ajo nuk e dinte dhe as nuk e ndiente se disa jetë të tjera pikërisht prej atij pakti ishin tronditur keqas. Goditja kishte qenë e papritur dhe ata nuk e kishin kuptuar nga kishte ardhur e keqja dhe ishin rrëzuar e ndoshta nuk do të ngriheshin dot më, por ajo vinte re se i ati ishte çelur dhe kënaqësia lexohej në tërë qenien e tij. Madje, nuk ishte një kënaqësi e thjeshtë. Ishte një kënaqësi e dyfishtë. Kënaqësi për fitoren e tij dhe gjithashtu, për rrënimin që kishin pësuar disa jetë të tjera. Pas një kohe të gjatë të jetuar me frikë dhe i fyer, më në fund, i kishte ardhur edhe atij ora e ngazëllimit. E kisha paralajmëruar krushkun tim se kjo do të ndodhte një ditë, kishte pëshpëritur me vete Aristidhi, por, me sa duket, nuk e paska kuptuar. Nuk e ha dot ai me Aristidhin, kishte thënë sërish ndërsa shtëpia gumëzhinte nga lojërat e mbesave.

Me një lloj trishtimi të shtirur, Klodi mendonte se nuk e ndihmonte dot më shumë të shoqin. Aq më pak tani kur ai nxinte i tëri dhe nuk ia hidhte sytë askujt. Prindërit e mi mezi i përshëndet. Me mua është edhe më i zymtë. Ajo ende nuk e kuptonte se veprimet e saj kishin, në fakt, edhe një anë aspak njerëzore. Kishte mbrojtur prindërit, por kishte rrënuar, në të njëjtën kohë, disa jetë të tjera, përfshirë edhe jetën e saj familjare. Vetëm kur kishte kuptuar goditjen që kishte marrë jeta e saj intime, ajo kishte shtangur dhe kishte nisur të pranonte tërë ankth se ajo jetë nuk ekzistonte më, kishte pushuar së qeni, ishte sakrifikuar e para. E kishte bërë kurban me duart e veta në themelet e paktit. Vetëm tani Klodit po i zgjoheshin dyshimet për atë që kishte bërë

Oh, ç’tmerr paskam bërë, kishte klithur ajo në vetmi një mbrëmje vonë, ende pa shkuar në dhomën e gjumit.

I shkoi mendja sërish tek i ati dhe gati sa nuk ia dha ulërimës. Mos jam bërë si ai? Mos bashkë me planin e tij kam marrë edhe ligësinë e tij? Mos ndoshta tani e tutje do të jetoj si ai? Një jetë pa gëzime, pa kënaqësi, pa dashuri, pa… pa… Një jetë pa njerëz të dashur përreth. Vetëm me të atin e të ëmën! Më mirë të mos jetoj më, tha me zë, që edhe t’i dëgjonte fjalët e saj.

E pikëlluar, Klodi po vërente se Mondi kishte vendosur të sillej me të sipas mënyrës së saj. A nuk kishte vepruar ajo në fshehtësi të plotë? Të njëjtën po bënte edhe ai, nuk më fliste fare. Asnjë bisedë, asnjë fjalë, asnjë shikim. Shpagimi i tij ishte i plotë. Midis të dyve, heshtje mizore, e padepërtueshme. E braktisur, ajo po shikonte çfarë kishte humbur. E mjerë, e mbledhur kruspull, po habitej se sa shpejt kishin nisur humbjet në jetën e saj. Dhe çfarë humbjesh! Ndiente një mundim të madh në shpirt. Këtë radhë jo se nuk dinte çfarë donte, por sepse nuk e kishte më atë që donte. Atë që kishte pasur për vite të tëra, por që, për fat të keq, nuk kishte ditur ta ruante.

Në ditët në vijim, sa herë e kishte të shoqin përballë, ndiente t’i priteshin fuqitë. E kapte kriza. Turpërohej deri në fijen e flokut, edhe pse ajo përballje zgjaste vetëm disa sekonda. Mondi nuk ia hidhte fare sytë. Me një shpërfillje të dukshme, gati-gati me neveri, i kthente kurrizin dhe merrej me punët e tij. Klodin e përfshinte paniku. Ndihej e neglizhuar, e injoruar, pa asnjë vlerë. Nuk e donte veten. Ndjenja e fajit, e frikshme si vdekja, i dukej e pamjaftueshme. Si jam bërë kështu, mendoi ajo tërë ankth. Si ta mbaj në shpirt këtë faj që bëra? Desha vetëm të siguroja prindërit e mi. Nuk do të doja kurrë t’u bëja keq atyre njerëzve që më kanë dashur aq shumë. Nuk po arrij ta kuptoj më veten time. Qenkam shndërruar në një egërsirë të vërtetë, pëshpëriti dhembshëm.

Në një nga ato ditë, ndërsa kthehej nga puna, me mendjen të gjymtuar nga vetëfajësimi që e shoqëronte tërë kohën, ajo kishte ndier mall për Mondin e dikurshëm. Si kam duruar kaq kohë pa shikimin e tij? po thoshte me vete. Pa fjalët e tij ledhatuese. Pa ngrohtësisë e trupit të tij. Të dashurisë së tij… Si kam duruar tërë këtë kohë pa këto? Në heshtje u betua se nuk do të hiqte dorë derisa ta rifitonte sërish burrin e saj. Ta rikthente sërish njeriun që kishte njohur që në fillim të lidhjes së tyre dhe me të cilin kishte jetuar më shumë se një dekadë. Nuk mund ta duroj më atë pamjen e tij përherë e më të ngrysur, por nuk di nga t’ia nis. Nuk gjej guxim të hedh hapin e parë. Të paktën, po kuptoj gjënë më të rëndësishme: sa e marrë paskësha qenë kur rrëmbeva vajzat dhe u nisa… drejt shkatërrimit, deshi të shtonte, sepse, mendoi, shkatërrim kishte qenë jo vetëm ideja, por edhe mënyra e realizimit të tij. Për mirësinë e Zotit, tani po mundohem të shoh më qartë: pas, por edhe përpara. Po shoh diçka që, ndërsa punoja për planin e babit tim, as ia kisha idenë. Nuk e kisha parandier të keqen. Bindja e verbër ndaj babit nuk më kishte lejuar të shikoja çfarë mynxyre mund të sillte ai plan, veçanërisht për të shoqin. E kisha trajtuar si një viktimë të bindur. Veprova me të si të ishte askushi, duke i rënë shkurt. Më ishte dukur normale të mendoja ashtu. Në fakt, ashtu e mendoi babi. Unë thjesht e zbatova. Për të atëherë ishte e njëjta gjë, kurse tani veçanërisht kjo e dyta i dukej plumb e rëndë.

A e kam dashur tim atë sikundër çdo bijë e do atin e vet? pyeti veten Klodi. Në të vërtetë, dashuria ime për babain tim ka qenë e komplikuar, mendoi ajo, dhe gjërat e komplikuara kanë qenë përherë të vështira për mua. Nuk u bëj dot ballë. Edhe prirja ime e vetvetishme për ta krahasuar me oktapodin kur lëvizte duart apo zbulonte këmbët, me sa dukej, ishte pjesë e atij komplikimi. Prandaj, me sa kam kuptuar, edhe dashuria ime për të ka qenë disi e paqartë. Ka pasur brenda saj edhe imponim, edhe hutim, edhe keqardhje e përkujdesje, por jo adhurim. Për çudi, nuk kam ndier ndonjëherë të jem krenare për të, sepse kjo ndjenjë ishte e huaj edhe për atë vetë. Megjithatë, në heshtje kisha pranuar ta doja thjesht si prind dhe ta besoja symbyllur. Të zbatoja me përpikëri atë që ai më kërkonte. Më ishte mbushur mendja se ajo që ai planifikoi kishte qenë e vetmja rrugë shpëtimi për të dhe mamin.

Tani bëj çudi me veten si dhe pse isha treguar aq mendjelehtë, aq e pazonja për të gjykuar e për të gjetur mundësi të tjera për t’i ndihmuar prindërit, që realisht ishin në nevojë? Për të shmangur aventurën në të cilën kisha futur jo vetëm veten, por edhe familjen time. Presioni psikologjik i babit kishte qenë këmbëngulës dhe unë isha si nën hipnozë. Ai dinte si të imponohej, sikundër dinte të shfaqej si i përvuajtur. Kjo më kishte trazuar edhe më keq dhe isha dorëzuar tërësisht. Im atë më vuri përpara vetëm një plan dhe unë i kisha sytë të mbyllur dhe mendjen të bllokuar. Tani po e kuptoj sa i rrezikshëm kishte qenë ai plan. Sa djallëzore fshehtësia e tij. Në radhë të parë, për jetën time, për Mondin.

Pas rreth dy orësh Mondi po parkonte makinën përpara shtëpisë së Aristidhit. Klodi e kishte dëgjuar dhe kishte vrapuar në dritare. Lavdi Zotit, erdhi, kishte pëshpëritur ajo e lehtësuar dhe e gëzuar. Madje, dyfish. Plani ishte zbatuar me përpikëri dhe ajo, i shoqi e vajzat do të ishin sërish bashkë. Mondi e kishte kaluar provën, mendoi ajo.

Kur ai kishte hyrë brenda, ajo kishte vënë re menjëherë humnerën që ishte krijuar brenda tij. Në vend të syve, dukej sikur ishin vetëm zgavrat e çakërdisura. Fytyra e ngërdheshur dhe e ngrirë. Ishte pak të mendoje se ai ishte thjesht i zemëruar. Në fakt, ishte i tërbuar, por e mbante brenda vetes. Ndoshta, mendoi ajo, edhe sepse ai nuk ishte tip shpërthyes. Nuk kishte bërtitur kurrë, nuk kishte thyer pjata apo vazo për të shfryrë zemërimin. Pasi lëshoi në dysheme dy-tri çanta, Mondi u lëshua në kolltuk. Qëndroi aty pa lëvizur për orë të tëra, me vështrimin lart, drejt asgjësë. Edhe kur të gjithë të tjerët shkuan për të fjetur, ai nuk kishte lëvizur nga vendi. Madje, edhe në mëngjes, kur ajo dhe vajzat u ngritën nga gjumi, Mondi ishte ende aty, në të njëjtin pozicion. Si i ngurosur, përgjithmonë, kishte menduar Klodi tërë frikë. Askush nuk e dinte në kishte fjetur sadopak. As çfarë kishte menduar ai njeri atje, i vetëm, tërë natën. As i gjallë as i vdekur. Plagët që Mondi kishte marrë ishin të rënda, por plagët që do t’u shkaktonte të tjerëve do të ishin edhe më të rënda, edhe më të thella. Këtë Klodi nuk e kishte parashikuar.

Ditë më pas Klodi kishte kuptuar se Mondi kishte ndryshuar përgjithmonë. Nuk i qeshte më buza. Nuk nxirrte një fjalë nga goja. Me pamjen e tij të heshtur e kërcënuese nuk më lejonte as ta pyesja, aq më pak t’i afrohesha. Ishte si t’i afroheshe një hijeje të lemerishme. Përveçse kur merrej me vajzat. Vetëm me ato ishte Mondi i qeshur e plot humor. Madje, tani u përkushtohej edhe më tepër. Luante me to, i përkëdhelte, i përqafonte. Lumturoheshin të tre. Me vajzat rikthehej Mondi i vërtetë që Klodi kishte njohur prej vitesh. Larg vajzave ishte fantazma e tij tmerruese, i zemëruar me të gjithë, i helmuar deri në palcë, përçmues ndaj të gjithëve. Kur i mendonte tërë këto, Klodi ligështohej. I dukej vetja një hiç. Edhe pse këto kalime nga një gjendje në një tjetër e sfilitnin, ajo ndiente se kjo gjithsesi mund të ishte një shenjë e mirë. Ajo po përpiqej të rigjente ekuilibrin e humbur. Të rigjente vetveten, për të mos e lejuar veten të dominohej edhe më gjatë nga e keqja. Boll marrëzira kam bërë kohët e fundit, pëshpëriti ajo.

Ajo rikujtonte netët e para në dhomën e re të gjumit. Akull gjithandej. Krevati, çarçafët, çdo gjë. Trupa të ngrirë, gati-gati si të pajetë. Nuk shkonim për të fjetur pothuajse asnjëherë në të njëjtën kohë. Secili nisej në heshtje dhe shtrihej në anën e vet të krevatit. Edhe mbulesat i kishim të ndara. Secili të vetën, duke e theksuar edhe më tepër humnerën shpirtërore midis të dyve. Më e frikshme se kurrë. Ajo nuk kishte provuar t’i afrohej, aq më pak ta prekte.

Vetëm pas dy apo tri javësh ajo mendoi t’i afrohej fare ngadalë trupit të tij. Në fillim disa lëvizje të vogla, disa prekje si të rastësishme, pastaj afronte këmbët e saj tek të tijat. I kalonte dorën nga shpina te qafa derisa një herë kishte guxuar ta kalonte njërën kofshë mbi të tijat dhe më pas deri te gjoksi i tij. I hipte lart dhe i lëvizte gjinjtë te fytyra e tij, te buzët e tij. Ajo që merrte ishte fare pak, diçka pa nerv, e lodhur, shpërfillëse, por Klodi e kishte vendosur tashmë, nuk do të lodhej, nuk do të ndihej e zhgënjyer. Ngjishej pas tij duke e prekur në shpinë me gjinj. E prekte në zona intime, e puthte pa pushim gjithandej. I pëshpëriste fjalë seksi te veshi, e kafshonte ëmbël te qafa dhe në pika të tjera të dobëta që vetëm ajo ia dinte, por në këmbim, përveç ndonjë ledhatimi fare të lehtë, nuk merrte pothuajse asgjë. E rraskapitur, ndalonte. Nuk kishte më fuqi të vazhdonte e as të shkonte më tej. Ngadalë, i kthente shpinën dhe përpiqej të mbyllte sytë, por të flinte i dukej edhe më e vështirë. Përpëlitej mes copëza ëndrrash deri pas mesnate kur lodhja, me sa duket, bënte punën e vet. Të nesërmen, ndërsa futeshin në dhomën e gjumit, ajo ia niste nga e para, sërish…

Duhet të bëj diçka, mendonte ajo. Diçka që ta çlirojë, diçka që ta nxjerrë nga akulli, diçka që ta nxisë të vijë drejt meje. Si fillim, ndoshta duhet të ndërpres këtë mënyrë fjetjeje. Nuk do të ketë më mbulesa të ndara, pa e kuptuar se nuk ishin mbulesat e ndara ato që kishin rrënuar intimitetin dhe dashurinë midis tyre. Trupat e tyre edhe nën të njëjtën mbulesë kishin vazhduar të ishin po aq të pandjeshëm. Çarçafët, me sa duket, e kishin humbur sekretin e tyre turbullues. Ai shtrihej e ngrihej i ftohtë, pa thënë asnjë fjalë, pa bërë asnjë gjest, akull i tëri.

Po sikur kjo akullsirë në një prej këtyre netëve sfilitëse të më pushtojë edhe mua, mendonte Klodi e drithëruar dhe fillonte aventurën e saj të dhomës së gjumit sërish e sërish, por zhgënjimet ndiqnin njëri-tjetrin. Më pas ajo do të përjetonte një vuajtje të panjohur, një vuajtje që nuk e shpjegonte dot, por që kishte lidhje me përpjekjet e saj të dëshpëruara. A ia vlenin tërë ato mundime? pyeti ajo veten dikur. A mund të zgjidhej në dhomën e gjumit diçka që kishte ndodhur jashtë saj? Në fund të fundit, a ishte tani e sinqertë me të shoqin? Dilema të pafundme. Druajtje. Ankth. Natyrisht, përsëri zhgënjim. Nuk e kishte menduar kurrë se duke u afruar shumë me të atin do të ftohej kaq keq me të shoqin.

Momenti kur nisej për në dhomën e gjumit po e trembte përherë e më shpesh. Ajo dhomë tashmë i dukej më e mërzitshme e më torturuese se kurrë. Herë-herë i ngjante më shumë me një dhomë moteli ku futesh thjesht për seks, zakonisht me një person të rastësishëm.

Nuk dua të ndihem e vetmuar në dhomën time të gjumit, klithte ajo brenda vetes. Ç’është ky dënim kaq i rëndë? Ç’mëkat i madh paska qenë! E kishte ndier me kohë që diçka nuk shkonte në atë veprim të sajin, por nuk e kishte pritur që e keqja të depërtonte kaq thellë. Klodi e dinte se dhoma e gjumit mund të zgjidhte shumë probleme që i lindin një çifti, por tani po bindej se ajo dhomë, me gjithë natyrën e saj misterioze, nuk mund të shërojë pasojat e një faji kaq të rëndë si ai që i kishte kurdisur pas shpine të shoqit.

Në momente të kthjellëta Klodi shpresonte se mbase kjo gjendje e të shoqit nuk do të zgjaste tërë jetën. Sa shumë qenkësh tronditur i shkreti, mendonte ajo. I kishte ardhur e papritur dhe ishte hutuar, ishte bllokuar i tëri. E kisha lënë me vetëdije jashtë planit me tim atë, edhe pse e kisha një parandjenjë se kjo do ta lëndonte, por porosia e babit kishte qenë e prerë: Askush. Unë, gjykonte ajo, duhej t’i qëndroja planit. Për një kohë nuk ishte ndier e penduar për këtë gjë. Ja, kishte shpresuar ajo, dalëngadalë po mësohemi të jetojmë në shtëpinë e re. Vetëm Mondi po e vuante. Edhe pse, siç nuk e kisha imagjinuar të na përfshinte kjo shkreti, ndoshta vajzat dhe dashuria për to do t’ia zbusin shpirtin gradualisht.

Netët kalonin njëra pas tjetrës. Për çudinë e Klodit, njëra më e keqe se tjetra. Edhe pse çdo natë i ndërroja ngjyrat e veshjeve intime, edhe pse i hiqja e i flakja ato andej-këtej në dhomën e gjumit dhe i shfaqesha nudo, Mondi vazhdonte të ishte i verbër. Nuk reagonte. Nuk më shikonte. Dukej se nuk ndiente më për hiret e trupit tim.

Ç’nuk kisha provuar, por asgjë. Derisa një natë, ndërsa ishim të shtrirë secili në anën e vet të krevatit, dyshova e tmerruar se ndoshta kisha humbur magjinë e trupit tim. Hiret e tij, pas të cilave ai dikur marrosej. Misterin e trupit tim, të gjinjve e të seksit tim. Për fat të keq, kishte ndodhur pikërisht kjo gjë. U mblodh kruspull. U lemeris nga zbulimi i asaj që kishte ndodhur dhe ia plasi të qarit me ngashërim, por pa nxjerrë zë. Më shumë se e qarë, ishte një vajtim. Një vajtim për fatin tim, mendoi. Për fajin tim. Për humbjen e dashurisë sime.

Klodi kishte nisur të ndihej e pafuqishme. Shpesh i dukej se po kërkonte diçka të pamundur. Mondi jo vetëm nuk e ndihmonte, por e pengonte. Ndoshta pa dashje, ndoshta qëllimisht. Qëndronte i heshtur, i ftohtë. Edhe seksin e bënte në atë mënyrë sikur të mbaronte një nevojë, një detyrim, ndaj vetes dhe ndoshta edhe ndaj meje. Klodi po bëhej përherë e më nervoze. Mendonte se nuk mund ta duronte më këtë gjendje, por kujtohej se pas asaj që kishte bërë në fshehtësi nga i shoqi nuk kishte rrugë tjetër për të. Ishte e detyruar të duronte, të përtypte çdo fyerje, çdo lodhje. Kjo e ligështonte edhe më tepër.

Pothuajse tërë kohën dhe kudo që të ishte Klodit nuk i shqitej nga truri akulli i dhomës së gjumit. I ishte kthyer në fiksim, aq sa në një rast kishte menduar se ndoshta ajo dhomë gjumi ishte e mallkuar. Ndërsa bëjmë dashuri dhe pres që kënaqësia ime të arrijë kulmin, gjithçka ndërpritet dhe fiket befas, derisa, më në fund, unë tërhiqem në boshllëk, ndihem e rraskapitur dhe kuptoj tërë frikë se jo vetëm Mondi, por edhe vetja ime qenkësh kundër meje. Ajo diçkaja misterioze që më herët mendoja se ishte vetëm brenda Mondit, tani e tmerruar po zbuloja se ishte edhe brenda meje. Ja përse paska ndodhur që sa herë që mendoja se isha shumë afër orgazmës, në fakt, isha më larg se kurrë prej saj. Kisha aq nevojë për të, por ishte po aq e pamundur.

Dyshimet e mia ishin të vërteta. Po vazhdonim të bënim thjesht seks dhe ndoshta për gjithë jetën do të bëjmë të njëjtën. Përkëdheljet, puthjet, prekjet në pjesët intime ishin harruar. Shkohej drejt e te seksi, asgjë tjetër. Klodi ndihej e padëshiruar, e vetmuar. Ç’nuk kishte bërë ta ndryshonte atmosferën poshtë çarçafëve ngjyra-ngjyra. Kishte provuar forma të ndryshme të të bërit dashuri. E tërhiqte të shoqin me insistim në lojëra seksi, në stile të ndryshme, por ajo që dëshironte nuk vinte që nuk vinte. Në gjumë përherë e më tepër shikonte ëndrra me hapësira të pafundme akulli dhe veten e saj krejt lakuriq mbi atë rrafshinë të bardhë e të pafund.

Me sa duket, e paskemi humbur njëherë e përgjithmonë dashurinë e vërtetë, pëshpëriti një mëngjes ndërsa vazhdonte të rrinte shtrirë në shtrat. Kemi humbur shkrirjen e plotë hyjnore me njëri-tjetrin, nxitjen e brendshme, kënaqësinë e pafundme. Sa do të doja, o Zot, të rikthehej dashuria dhe pasioni i kohëve të shkuara, tha ajo heshturazi, ndërsa jastëku lagej nga lotët e saj të nxehtë. Na i kthe edhe një herë, o Zot, vazhdoi ajo të lutej.

Disa minuta më pas, ndërsa merrej me diçka në dhomën e ndenjjes, ajo mendoi befas se, siç duket, Mondit i ishte thyer zemra copash kur kishte zbuluar se ajo kishte mbetur Klodi e dikurshme, e bija e Aristidhit. Ndoshta ai mendonte se ajo nuk ishte bërë asnjëherë gruaja e të shoqit, besnike e tij. Klodi pranonte brenda vetes se edhe pas viteve të para të martesës ajo vazhdonte të ndihej shumë e afërt me të atin. Ndërsa më pas mendja e shpirti i saj i ishin përkushtuar Mondit dhe familjes së tyre. Mirëpo, me sa duket, ky përkushtim nuk ishte i thellë, i vetëdijshëm, sepse, sikundër po zbulonte ajo, mjaftoi një moment kritik në familjen e të atit dhe ajo u shndërrua në çast Klodi e dikurshme. Për fat të keq, edhe pse kishte qenë vetëm një moment, ai kishte prishur gjithçka. Tani unë vuaj pikërisht prej atij momenti, prej marrëzisë sime në atë moment.

Mondi kishte të drejtë të mendonte ashtu, pëshpëriti ajo në një gjendje të rënduar. Kishte qenë vërtet një moment, por i tillë që na kishte hedhur në erë të gjithëve. Një moment sa një brengë e përjetshme njerëzore.

Klodi po provonte të futej brenda trurit të të shoqit. Si vendosi të na ndjekë? Çfarë ka menduar rrugës? Çfarë vendimesh kishte marrë ndërkaq për vete, për mua e për njerëzit e afërt? Kishte qenë pa dyshim në udhëkryqin më të vështirë të jetës, mërmëriti ajo. Taksë të rëndë do të paguante ai vetë, por me siguri taksa që do të paguaja unë qenkësh ku e ku më e rëndë, mendoi ajo trishtueshëm. Ja, tani kjo po ndodh e ndoshta do të vazhdojë për vite të tëra. Ndërsa mendonte këto, ajo u çudit kur vuri re se po ndiente një lloj qetësie e qartësie në gjykimet e saj. Mbase ngaqë po përpiqem ta shoh ngjarjen jo me sytë e mi, por me sytë e Mondit. Me sa duket, kjo e ndihmoi të kuptonte sa e cekët dhe e pamatur ishte treguar në tërë këtë histori dhe nisi ta brente një pendesë e lehtë në fillim, por përherë e më torturuese. Të mirën që bën në jetë, mendonte ajo, nuk e merr gjithmonë mbrapsht. Të keqen, po. Madje, shpesh të përplaset në fytyrë në mënyrë të shumëfishuar.

Shumë njerëz kishin mbetur peng i veprimeve të saj. Viktima të saj. Tani nuk kam çfarë të bëj. Veç të lë peng shpirtin tim, mendoi ajo. Tani është radha ime të vuaj, tha ajo me vete. Sigurova prindërit, por hodha në erë veten dhe burrin tim. Tortura në dhomën e gjumit, pagjumësia dhe ftohtësia, mëdyshjet për humbjen e dhuntive të saj femërore po i rëndonin me një peshë të papërballueshme. Vetmia që ndiente brenda vetes e bënte edhe më të pashpresë, kurse ideja nëse ishte apo nuk ishte më e zonja në krevat e lemerisi. Ishte gati të shpërthente në lot. Shpirti po i rëndohej. Po i dhembte shpirti për gjithçka kishte pësuar. Ajo vetë, por edhe të tjerët pikërisht prej saj.

Tashmë e kishte disi më të qartë se Mondi kishte humbur afeksionin ndaj saj, kishte humbur intimitetin. Menjëherë pas ardhjes në shtëpinë e të atit ajo ishte përballur me vështrimin e tij të ftohtë e përbuzës. Më shumë se një vështrim, në fakt, kishte qenë një mosvështrim. Çka ishte edhe më keq. Atë mbrëmje ajo nuk e kishte marrë mesazhin e vërtetë dhe prandaj nuk i kishte dhënë rëndësi. Edhe kur i shoqi sillej ndaj saj sikur ajo të mos ishte aty, sikur ajo nuk ekzistonte, Klodi, pa e menduar thellë, e kishte quajtur diçka kalimtare. Shumë gjëra gjatë asaj kohe i kishte kaluar me lehtësi. E ka nga mërzia, mendonte. Edhe unë vetë jo rrallë kështu po ndihem. Sikur më është këputur diçka brenda vetes dhe nuk është një këputje dosido, por një këputje e thellë që më tremb dhe më huton, sikur nuk e ndiej pulsin e trupit tim, sikur humbas gjithçka. Nuk di më ç’po ndodh me mua. As se ç’mund të ndodhë.

Me kohë, ndërsa kuptonte përmasat e vërteta të humnerës që ajo kishte shkaktuar në shpirtin e të shoqit, drithërimat i shtoheshin. Shpresa e saj se dhoma e gjumit me kohë do t’i rregullonte gjërat kishte qenë një iluzion fatkeq. Një mëngjes herët, ndërsa Mondi doli nga dhoma e gjumit, ajo, pasi pëshpëriti “iku dhe një natë tjetër e akullt”, u ngrit dhe shkoi përpara pasqyrës. Hoqi këmishën e natës dhe nisi të vërente me kujdes trupin e saj lakuriq. E pëlqente lëkurën e saj ngjyrë gruri, të lëmuar dhe të hollë. Preku buzët e saj, qafën, gjinjtë, barkun… Më duken ende ndjellëse, tunduese. Vitet kishin qenë dashamirëse me të. Më duket se janë pak a shumë të njëjtat. Jam pak më e mbushur, por që nuk bie në sy ngaqë jam e gjatë. Ia ofroj Mondit gjithçka kam çdo natë, me dëshirë të papërmbajtur. Tani ai ka nisur t’i prekë vërtet nga pak, por diku diçka ende ngec. Jeta poshtë çarçafit është… kalon nga një gjendje në një tjetër. Është ende e zbehtë dhe e ngathët, por jo sa ç’ishte në fillim të kësaj historie. Çfarë të bëj më tepër? Çfarë të mos bëj? Nuk po gjente asnjë rrugë daljeje nga labirinti ku e kishte futur veten. Nuk ishte më e sigurt për asgjë. Ndjeu një pështjellim turbullues. Ku e futa veten kështu me atë plan të mallkuar? Mos e teprova paksa me këtë? Ndoshta jo, por ndoshta po. Me siguri që e katranosa. Aq sa tani nuk di nga t’ia mbaj.

Para se të dilte, preku edhe një herë lëkurën e lëmuar, buzët, qafën, gjinjtë… Donte të zbulonte enigmën që fshihej brenda tyre. Dora i rrëshqiti edhe më poshtë, por hiç. Nuk po e ndiente efektin e prekjes, as atë të ledhatimit, edhe pse ishte dora e saj dhe jo e… Një trup që s’ndien. Një shpirt që përgjërohet. Asgjë nuk lëvizka më brenda këtij shpirti. As në këto forma të lakuara të trupit. Asgjë nuk vërshuaka më atje brenda. Njëlloj sikur të prekte diçka pa vlerë. Po kjo nga na doli tani, mendoi e tronditur. Pa vlerë. E kotë. E sëmurë rëndë. Gjithçka qenka shuar. Ngrica më paska zaptuar tinëz. Nuk më ka ndodhur kurrë diçka e tillë dhe nuk e prisja të ndodhte. Është e qartë se qenkam sëmurur edhe unë, mendoi ajo. Paskam edhe unë pak a shumë të njëjtën sëmundje si Mondi. Ftohtë, ngricë gjithandej. E unë budallaçka u përpoqa të shëroja atë. Ndërsa, me sa po kuptoj, duhet ta kisha nisur nga vetja.

Ndjenja e vetëfajësimit do të merrte përmasat e plota kur ajo mendoi se ndoshta Mondi kishte bërë të njëjtën edhe me prindërit e tij. Nuk e kishte dëgjuar asnjëherë të shoqin të fliste në telefon me ta. Fakti që as ata nuk e merrnin në telefon e kishte bërë të kuptonte se diçka nuk shkonte mirë edhe midis tyre. Të jetë grindur edhe me ata? E pabesueshme! E pamundur! mendoi. Qoftë edhe për faktin se ata ishin krejtësisht jashtë asaj që kishte ndodhur. Si nuk i mori të paktën vajzat ndonjë fundjavë e së bashku me to të vizitonte prindërit e tij? Si ka duruar pa dashurinë e tyre? Si nuk i ka ardhur keq për ta?

Në qoftë kështu, mendoi ajo, atëherë shpagimi i tij i paskësh përfshirë edhe ata, edhe pse pa faj, tërësisht jashtë planit të saj me të atin. Hakmarrja e Mondit nuk paskësh njohur kufi, mendoi Klodi e këputur. Kaq shumë qenkësh helmuar shpirti i tij prej veprimeve të mia të fshehta? Nga hataja, thuaj. Shtrigë, i tha vetes. Idiote, shtoi pa i ardhur aspak keq. Ndiej neveri nga vetja ime. Qenkam katandisur për t’u mëshiruar. Edhe pse mëshirën nuk e kam pëlqyer kurrë.

Pas asaj mbrëmjeje dikujt i ishte prishur gjumi përgjithmonë, dikujt tjetër shpirti nuk do t’i gjente më qetësi, mendonte ajo. Dikush ishte plagosur në zemër e dikush e kishte marrë goditjen në ballë. Vetëm i ati kishte dalë i fituar, por, siç do t’i vinte fati, këtë fitore, aq e shtrenjtë për të, e vetmja e tij, nuk do ta shijonte gjatë.

Megjithatë, mendonte ajo, Mondi kishte ruajtur për vete diçka të çmuar nga e kaluara, përkushtimin ndaj vajzave, dashurinë e pakufishme për to. Vetëm me ato ishte i njëjti. Vetëm kur ishte me ato Klodi nxirrte mallin e Mondit të dikurshëm, me të cilin ajo kishte rënë marrëzisht në dashuri. Mirëpo ja tani, jemi bërë si të huaj, mendoi ajo. E tmerronte ideja se sa gjatë do të vazhdonte hakmarrja e heshtur e të shoqit. Një vit? Një shekull? Përgjithmonë? Askush nuk e dinte këtë gjë. Ndoshta as ai vetë.

Përbashkësitë e romaneve të shkrimtarit të mirënjohur Skifter Këlliçi

August 17, 2023 by s p

FANI BUFI/

1. “Atentat në Paris”,
2.”Tradhti bashkëshortore”,
3.”Shtatori i gjëmës së madhe”,
4.”Të korruptuarit”,
5.”Vdekja është midis nesh”,
6.”Tirani ngrihet nga varri”,
7,”Kukuvajkat e mesnatës”,
8.”Vrasës me duar të bardha”,
9.”Fotografia misterioze”,
10.”C-35 US”

1)KOMPOZICIONET E ROMANEVE

Tema e romaneve është realizuar bukur artistikisht nëpërmjet kompozicioneve të ndërlikuara, duke iu shmangur kompozicionit të thjeshtë. Në vend të hyrjeve, ka përdorur menjëherë pikëlidhjet, të cilat mundësojnë një njohje të shpejtë të personazheve, të cilët, në pikëlidhje, të krijojnë përshtypjen se i ke njohur më parë. Pikërisht në disa pikëlidhje shpaloset pika kulminante paraprirëse. Romanet kanë më shumë se një apo dy pika kulmore, kjo bën që lartësia e emocioneve të mos bjerë gjatë zhvillimit të ngjarjeve, por të ecin drejt në rrafshnaltë për të bashkuar pikat e tjera kulmore deri tek ajo e fundit.

Përfundimet tragjike të romaneve; “Shtatori i gjëmës së madhe”, “Të korruptuarit”, “Vdekja është midis nesh” dhe përfundimi komik “Tirani ngrihet nga varri”, janë përfundime logjike të shtjellimeve të romaneve; parandihen përfundimet tragjike ose komike nga mënyrat befasuese që shfaqen në faqet e para të romaneve dhe në vazhdim.

2)SHPËRTHIMET SJELLIN ANKTHE DHE KËNAQËSI

Shpërthimet në çastet e caktuara tepër të nevojshme për të rritur furtunshëm emocionet janë të shpeshta në të gjitha romanet. Vullkan shpërthyes është atentati i Avni Rustemit në Paris te romani “Atentat në Paris”, Dhënia e Vjollcës trupërisht simpatizantit të saj të dikurshëm në romanin “Tradhti bashkëshortore”; Goditja e kullave binjake te romani.

“Shtatori i gjëmës së madhe” dhe pasojat e të dashuruarve shoqërohen me dhimbje të mëdha shpirtërore; te romani “Të korruptuarit”, përdhunimi i egër i Rina Bendos dhe shkatërrimi i të korruptuarve në festënmbledhje të bashkisë janë tronditëse, përngjajnë me llavën shkatërruese të një vullkani. Vënia në lojë dhe demaskimi i Tollum Kalos, Sofo Onanit e shpurës së tyre nëpërmjet personazheve të tjerë apo duke i vënë ata kundër njeri-tjetrit, shpërfaqin aftësitë shpjeguese të të vërtetave të kohës nga shkrimtari Skifter Këlliçi. Aventura komike shpaloset me gjithë lakuriqësinë e saj në përfundim të romanit “Tirani ngrihet nga varri”.

Shpërthime të fuqishme të autorit Skifter Këlliçi vërehen edhe te romani “Vdekja është midis nesh”. Te ky roman tensioni i zhvillimit të ngjarjeve vjen duke u rritur nga fillimi deri në fund. Ligjërimi gjuhësor i autorit i përligj tërësisht zhvillimin e ngjarjeve. Prapaskenat janë rrëqethëse për lexuesin, ato shkaktojnë urrejtje për atë shpurë të blinduar dhe e përfundon me shpërthimin keqardhës për fundin tragjik të personazheve, si: Belul Xhafa, Fisnik Meta, profesorit Miti Pasha dhe të tjerë. Kënaqësia shpërfaqet furishëm tek qëndrimi në gjyqin triumfues të Avni Rustemit në romanin “Atentat në Paris”, triumfi i Rina Bendos në festën-mbledheje të bashkisë kundër të korruptuarve: Agim Çapanit, Krenar Rovinës, Loni Kostës dhe aventurierëve të tjetër. Tek romani “Shtatori i gjëmës së madhe” dyshimet e Sokolit dhe të Fetijes për disa rregulla të dyshimta në pranimin e pasagjerëve në aviona, sjellin shqetësime tek personazhet dyshues, por një kënaqësi tek lexuesi. Lexuesi mendon se paska punonjës të vëmendshëm dhe tepër të përpiktë për të shmangur disfata tragjike.

3)MENDIM I NXITUAR, VENDIM I GABUAR. MENDIM I SHTRUAR, VENDIM I PAGABUAR:

(Kohë e shkurtër,/Për të menduar,/Mendim i ngutur,/Shpesh i gabuar.) Mendime të nxituara dhe vendime të gabuara vërejmë te romani: “Atentat në Paris” në dëshmitë e dëshmitarëve pro Toptanit, të cilët bëhen qesharak me sjelljet e tyre ne sy të lexuesit: po kështu te romani “Tradhti bashkëshortore” vendimet që merr Vjollca për të plotësuar një dëshirë të dikurshme, në rrethana marrjemendësh, është vendim i gabuar. (Ëmbël i fliste,/Ndaj edhe e besoi,/ Dhunimin nuk e priste,/Që jetën ia shkatërroi). Gjithashtu te romani “Të korruptuarit” mendime të nxituara vërejmë në fillim te personazhi 15-vjeçar Rina, që, pa e menduar mirë, shkon në takim. (Vetëtimthi e kaloi,/Nuk priti ta gjykonte,/Drejt gjëmës shkoi,/Që kurrë nuk e mendonte.)

Te romani “Vdekja është midis nesh”, personazhi Belul Xhafa ndërmerr një veprim të gabuar, kur pranoi të shkonte në fshatin kufitar ku i thurën edhe kurthin vdekjeprurës. Mendimet e shtruara, të gjykuara mirë, personazhet i çojnë në vendime të drejta, të pagabuara.

Në romanin “Atentat në Paris” qëndrimi i Avni Rustemit pranë kufomës së tradhtarit, ishte i mirëmenduar, ishte një dëshmi se ai kishte qëlluar mbi tradhtarin si shpërthim i urrejtjes popullore; po kështu duhet vlerësuar dhe qëndrimi në gjyq, që u kthye në një akuzues që çoi peshë opinionin mbarëkombëtar dhe ndërkombëtar.

Personazhi Rina Bendo te romani “Të korruptuarit”, të gjitha veprimet që kryen për t’u hakmarrë me kundërshtarët korruptivë, janë tepër të mirëmenduara dhe me rrugëzgjidhje-vendimmarrje. Këto vendime e çuan Rita Bendon në triumf: shkatërroi sojën e të korruptuarve. Kurthet e mirëmenduara të personazheve negativë te romani “Vdekja është midis nesh”, veprimet e tyre të kujdesshme hakmarrëse realizohen, fatkeqësisht, siç i kishin menduar mafiozët me punonjësin e sigurimit.

Shembuj të këtillë mund të sjellim në kujtesë të lexuesit edhe për personazhe në romanin “Tirani ngrihet nga varri” që plotëson më mirë stilin letrar të shkrimtarit. Po kështu personazhi Jani Stefi te romani “Kukuvajkat e mesnatës” bënë veprime të nxituara në arrestimet që kryen, por ndiehet mirë para eprorit të tij, Thanasit, kur e lëvdon për punë-zezën e kryer gjatë mesnatës.

4) BURGU E KA NJË DERË, NDAJ EDHE JETA-BURG KA NJË SHPRESË.

Nga të burgosurit rëndë gjatë shekullit të kaluar, ka mbërritur në ditët tona shprehja shpresëmadhe: “Edhe burgu ka një derë, ndaj edhe jeta-burg ka një shpresë”. Megjithëse shkrimtari Skifter Këlliçi ka mbi 25 vite larguar nga Shqipëria në Amerikë, krijimtarinë e vet asnjëherë nuk e shkëputi nga tematikat shqiptare, bile, shpesh, i gërshetoi ato me temat ndërkombëtare.

Nëpër faqet e romaneve të shkrimtarit Skifter Këlliçi, kjo shprehje poetike shpresëmadhe shpërfaqet gjithë besim dhe shpresë. Ligjërimi i Avni Rustemit në gjyqin e Parisit me retorikën e tij triumfues e shihte derën shumë afër. Rina Bendo dhe Shpend Loku tek romani “Të korruptuarit” besonin dhe e shikonin derën e shpëtimit nga jeta-burg, ndaj dhe lufta për të dalë sa më shpejt nga ai burg i tmerrshëm i shoqërisë së pasviteve 1990, ishte intensive, ballore, triumfuese.

Te romani “Vdekja është midis nesh”, megjithëse personazhet që luftojnë për progres në fushën e krijimtarisë kanë një fund tragjik, besimi i tyre se një ditë blindimit partiak do t’i vijë fundi, u realizua pas viteve 1990. Çdo lexues i vëmendshëm, te romanet e shkrimtarit Skifter Këlliçi do të përjetojë dhe do të ndjejë një kënaqësi të veçantë, kur do të hyjë në botën e brendshme të personazheve, që kurrë nuk u hepuan, por natyrshëm me pune e luftë dolën fitimtarë. Pra e thënë më shkoqur: të gëzuar gjatë kohës, kur luftojnë dhe tepër të gëzuar pas fitoreve. Te romani “Tradhti bashkëshortore?” dera e burgut shpirtëror e personazheve: Vjollca, Bledari dhe Jola ka një derë të re. Personazhet i bashkojnë fatkeqësitë rastësore ose të pritura siç ishte rasti i Jolës, që nxitet nga bashkëshorti për t’iu dhënë dikujt tjetër, por ndihen të qetë se veprimet janë kryer në raste të pazakonta. Te romani “Tirani ngrihet nga varri”, burgut të tmerrshëm të demokracisë, atavizëm i burgut monist, ia hapen derën me demaskimin që i bëjnë inxhinierët: Bardi Verdeni, Hardi Napi dhe doktor Ardani. Te romani “Kukuvajkat e mesnatës” shumë të burgosur në vitet e Pasçlirimit të Shqipërisë, u torturuan, vdiqën nga torturat, u humbi dhe varri, por për një pjesë të burgosurish, si: Ylber Gerbi etj. shpresa u triumfoi. Shumë prej tyre që prisnin nga çasti në çast të shkonin në tejbotën tokësore, fituan lirinë.

5) MENDJEHOLLËT PRESIN TË MBARSET DHE TË RRITET URREJTJA PËR TË GODITUR NË KOHËN E DUHUR OSE PËR T’U DHËNË ZGJIDHJE SHQETËSIMEVE ME LOGJIKË E ME QETËSI.

Urrejtja popullore për tradhtarin Esat Toptanit, nga veprimet tradhtare, u ngjiz, u formatua, erdhi duke u rritur në gjirin e popullit shqiptar. Kur Avni Rustemi, mendjehollë, e përjetoi rritjen, vendosi të godasë. Goditi me pistoletë dhe e goditi me retorikë në gjyqin e organizuar për të mbrojtur “nderin” e Republikës së Francës.

Qetësimi që i bëri Bledari Vjollcës, bashkëshortes së vet në romanin “Tradhti bashkëshortore?” erdhi nga një mendjehollë që i analizoi gjërat me qetësi, pa se edhe ai kishte pasur një ndodhi të ngjashme, ndoshta fatkeqësisht kishin gabuar, por këto veprime i afruan më tepër. Afrimi i personazheve vjen natyrshëm dhe jo i imponuar nga autori. Gjykimi i ngjarjeve me pro dhe kundërshti në mendime realizohen arsyeshëm nga shkrimtari Skifter Këlliçi.

Urrejtja e Rina Bendos erdhi në rritje dhe shpërtheu në mbledhjen e bashkisë.

Me logjikën e qetësisë Rina Bendo dhe Shpend Loku u dhanë zgjidhje problemeve shqetësuese të jetës. Rina Bendo punoi në parukeri, pati kontakte me nuse dhe fëmijë që i ndezën dëshirën për jetën bashkëshortore dhe, në çastin e duhur, shpërtheu dhe e bëri realitet: u lidh me Shpend Lokun. Në romanin “Shtatori i gjëmës së madhe” personazhet dyshues janë nxitës që lexuesi të kërkojë nëpër faqet e romanit të mëpastajmë se çfarë do të ndodhë, lexuesit ndeshen me kërcënimet e eprorëve për përjashtim nga puna. Të gjykuarit me qetësi nga Sokoli dhe Fetia bëri që t’i shpëtojnë ndëshkimit dhe të shohin më në fund pasojat e rënda, që nuk u morën në vëmendje shqetësimet e raportuara. Pra, zhvillimet e ngjarjeve në romane me shpejtësinë e të menduarit sollën fatkeqësi, ato janë të argumentuara nga mosha, nga mospërvoja, moskorrektësia, nga besimi i tepruar, por edhe nga ndryshimet e shoqërisë njerëzore në etapa të ndryshme, djallëzitë dhe dredhitë e keqbërësve, e vrasësve seksualë, e të korruptuarve si atavizëm i monizmit, i tradhtarëve të kombit goditen nga personazhet përparimtarë dhe të pathyeshëm deri në fitore.