Fatmir Lekaj/                                                                    

Është fakt i ditur se në rastin e shqiptarëve, roli i rëndësishëm i diasporës shqiptare ka ndikuar edhe për nismën dhe inkurajimin e procesit të kombformimit shqiptar. Ngase pothuajse të gjithë  ideologët e fazës së parë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare jetonin jashtë atdheut dhe ishin të arsimuar dhe të influencuar nga idetë e iluminizmit dhe romantizmit.   Përveç të tjerëve, Naum Veqilharxhi ishte në moshë të mitur kur familja e tij emigroi në Rumani. Jeronim de Rada ishte pasardhës i një familje emigrantësh shqiptarë që kishin emigruar në Itali pas vdekjes së Skënderbeut. Thimi Mitko, emigrant në Egjipt. Elena Gjika, kishte lindur në Konstancë të Rumanisë dhe ishte vajzë e një fisniku me origjinë shqiptare. Ndërsa Hasan Tahsini dhe Konstantin Kristoforidhi ishin emigrantë në Stamboll. Veprimtaria e tyre karakterizohet nga zhvillimi i studimeve mbi historinë, gjuhën, duke përfshirë alfabetin, folklorin, letërsinë, artin, botimin e gazetave, themelimin e shoqatave kulturore dhe arsimin – në kuptimin e kërkesave për hapjen e shkollave shqipe, krahas atyre greke, latine etj., në kuadër të Perandorisë Osmane. Qëllimi kryesor i ideologëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare ishte unifikimi i shqiptarëve në një komb, pa dallim të feve dhe ndarjes administrative të shqiptarëve, në kuadër të Perandorisë Osmane. [1]   Edhe studiues të huaj i japin rëndësi të veçantë veprimtarisë patriotike të diasporës shqiptare. Për shembull sipas historianit Noel Malcolm, arbëreshët e Italisë, të influencuar nga «Risorgimento» (Rilindja), kanë qenë më radikalët në kuadër të idesë për çlirimin dhe pavarësimin e plotë të shqiptarëve në një shtet shqiptar në Ballkan, duke përfshirë edhe qarqet intelektuale-patriotike të diasporës shqiptare në Rumani, Bullgari dhe deri në Egjipt, të cilët  kanë pasur një rol të rëndësishëm, e veçanërisht Bashkësia Shqiptare e Stambollit, që ka pasur kontaktin më të drejtpërdrejtë me trevat shqiptare.[2]  Gjithashtu ballkanologu Svein Mønnesland, konsideron se fillesa e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare zuri vend jashtë trojeve shqiptare, veçanërisht në kuadër të qarqeve intelektuale-patriotike shqiptare, në Bukuresht dhe Stamboll.[3]  Këto nisma jashtë atdheut (në diasporë), e karakterizojnë fazën e parë (a) të procesit të kombformimit shqiptar, që në historiografinë shqiptare identifikohet me fillesën e të ashtuquajturës Rilindja Kombëtare Shqiptare, dhe që mund ta quajmë edhe si fillesë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ose si fillesë e ngjizjes së identitet kombëtar shqiptar.  Për më tepër kjo fazë e parë (a) ka qenë e rëndësishme për shtytjen / kalimin në fazën e dytë (b) të procesit të kombformimit shqiptar, që rezultoi me organizimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878) etj. Në lidhje me rëndësinë e fazës së parë (a), studiuesi i shquar i procesit të kombformimeve, Miroslav Hroch, konsideron se në shumë raste, faza b është bërë më e suksesshme kur të tjerët para tyre (faza a) kanë kontribuar për një ide/vetëdije të përbashkët kombëtare. [4]     Rrjedhimisht mund të konstatohet se në rastin e shqiptarëve,  suksesi i parë i madh i diasporës shqiptare është nisma/fillesa e procesit të kombformimit shqiptar (drejt unifikimit të shqiptarëve në një komb, pa dallim të feve dhe ndarjes administrative të shqiptarëve, në kuadër të Perandorisë Osmane), dhe kontributi i vazhdueshëm i diasporës shqiptare në kuadër të procesit të përgjithshëm të kombformimit shqiptar duke përfshirë ngjarjet (si Kongresi i Manastirit etj.), që i paraprinë shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912. 

    Vlen të theksohet se menjëherë pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë (e cila shpallje përfshiu edhe Kosovën), u organizua Konferenca e Ambasadorëve në Londër në dhjetor 1912, ku u morën vendimet për copëtimin e dytë të territoreve të banuara me shqiptarë (pas copëtimit të parë në Kongresin e Berlinit). Tashmë pothuajse gjysma e territoreve të banuara me shqiptarë (Kosova me vise dhe Çamëria), mbetën nën pushtimin e vendeve fqinje (Serbisë, Greqisë etj.). Ndërsa me insistimin e Austro-Hungarisë dhe Italisë u arrit të pavarësohet vetëm gjysma e territoreve të banuara me shqiptarë, e ashtuquajtura Shqipëria Londineze. Me fjalë të tjera, fuqitë e mëdha perëndimore, nuk munden t’i rezistojnë ekspansionit të mëtutjeshëm serb të ndihmuar nga Rusia dhe kjo rezultoi me ndarjen e kombit shqiptar në dysh, ku gjysma e kombit shqiptar mbeti nën okupimin e vendeve fqinje si një rast unik në kontinentin evropian. Ky gjymtim i Shqipërisë konsiderohej si një kompromis i domosdoshëm për ta arritur paqen evropiane në mes të fuqive të mëdha. Drejtuesi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër (njëherësh ministër i Jashtëm i Britanisë së Madhe), Edward Grey, gjatë raportimit të tij më 12.08.1913, në parlamentin britanik u shpreh: “Duhet mbajtur në mend se në bërjen e kësaj marrëveshje, rëndësi kryesore pati ruajtja e mirëkuptimit mes vetë fuqive të mëdha, e nëse marrëveshja mbi Shqipërinë e arrin këtë, atëherë ka bërë punën më të rëndësishme në interes të paqes në Evropë”.[5]   Pa u mbushur një vjet nga ky raportim i Edward Greyit, shpërtheu Lufta e Parë Botërore dhe e prishi paqen evropiane dhe më gjerë, njëkohësisht u vu në pikëpyetje pavarësia e Shqipërisë. Megjithëkëtë, fitorja e Bolshevikëve në Rusi (që, përveç të tjerash, ndikoi për tërheqjen e Rusisë nga Lufta e Parë Botërore, në nëntor të vitit 1917),) dhe sidomos hyrja e SHBA-ve në Luftën e Parë Botërore, ndikuan për një të ardhme më të mirë të pavarësisë së Shqipërisë Londineze.[6] Në kuadër të këtyre zhvillimeve për përmirësimin e perspektivës së pavarësisë së Shqipërisë Londineze, kontribut të rëndësishëm dha edhe diaspora shqiptare, veçanërisht Shoqata Shqiptaro – Amerikane ‘Vatra’ . Në lidhje me këtë, historiania Nicola Guy, përveç të tjerash, shkruan se: “Roger Mac Ginty ka nënvizuar se në rastin e nacionalizmave të shteteve të vogla në Evropën Perëndimore, hyrja e Shteteve të Bashkuara në luftë dhe veprimet e bolshevikëve kanë pasur një ndikim të rëndësishëm. Këto ide mund të gjejnë zbatim në rastin e çështjes shqiptare. Hyrja e amerikanëve në luftë ndikoi së tepërmi mbi lulëzimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Nismat më të rëndësishme lindën në Shtetet e Bashkuara, veçanërisht brenda ‘Vatrës’ (Shoqata Shqiptaro-Amerikane). Fillimisht, gjatë luftës ‘Vatra’ kishte mbështetur Austrinë, por hyrja në luftë e Shteteve të Bashkuara në krah të Aleatëve bënte të domosdoshme një ndryshim në besnikërinë e saj. ‘Vatra’ përqafoi dhe mbështeti sidomos idealet dhe institucionet politike liberale amerikane, me besim në parimet e Wilsonit rreth vetëvendosjes. Anëtarët e saj mendonin se një qëndrim i tillë do të ishte mjaft dobiprurës për kauzën shqiptare për sa i përket rimarrjes së atyre territoreve (Kosovë, Çamëri, Hot, Grudë etj.) të mohuara atyre më 1913-n”.[7] Këto ndryshime në kuadër të marrëdhënieve ndërkombëtare e përmirësuan perspektivën e pavarësisë së Shqipërisë Londineze. Në këtë vazhdë organizimi i Kongresit të Lushnjës, më 21-31 janar të vitit 1920 (ku u miratua akti kushtetues për pavarësinë e plotë të vendit etj.), dhe anëtarësimi në Lidhjen e Popujve më 17 dhjetor 1920, i forcuan themelet e Shqipërisë Londineze. Por pritjet e shqiptarëve, duke përfshirë “Vatrën” (Shoqatën Shqiptaro-Amerikane) në krye me Fan Nolin etj., për t’i kthyer territoret e banuara me shqiptarë (Kosovën me vise), në kuadër të kufijve të Shqipërisë Londineze (bazuar në parimet e Wilsonit për vetëvendosje), nuk u realizuan. Megjithëkëtë, duke e marrë parasysh situatën e vështirë politike të shqiptarëve që nga Traktati i Shën Stefanit dhe Kongresi i Berlinit (1878), realizimi dhe stabilizimi i gjysmës së shtetit shqiptar (Shqipërisë Londineze) ishte një arritje e shqiptarëve. Gjithashtu, përpjekjet e shqiptarëve për çlirimin e Kosovës me vise dhe bashkim kombëtar nuk u ndalën.

    Gjatë periudhës në mes të dy luftërave botërore, Lëvizjet Kombëtare në shumë vende të botës u indoktrinuan ideologjikisht nga komunizmi, fashizmi, nazizmi etj. Ky indoktrinim ideologjik te shqiptarët u bë më i dukshëm gjatë Luftës së Dytë Botërore. Fashizmi dhe nazizmi (që ishin shfaqur si “ideologji” gjatë pjesës së parë të shekullit 19) patën konsekuenca të dhimbshme, veçanërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në këtë vazhdë u keqpërdor edhe zbatimi i idesë komuniste. Ngjashëm sikurse prapavija e hershme e demokracisë, edhe prapavija ideore e komunizmit bazohet në idetë e hershme.  Madje sipas filozofit franqez Didie Zhylia, idenë e një sistemi të tillë të jetës komunitare e gjejmë në ‘Republika’ e Platonit.[8] Për më tepër, këto dy prapavija i kanë karakterizuar edhe dy revolucionet e mëdha. Nga njëra anë revolucionin politik anglez (1688) me ideologun e vet më të spikatur John Locke dhe, nga ana tjetër, revolucionin socio-politik francez (1789) me ideologun e vet më të spikatur, Jean-Jacques Rousseau. Në këtë vazhdë idetë komunitare në disa shtete evropiane ku kishte traditë më të fortë demokratike, u kultivuan në kuadër të partive socialiste/ social-demokrate dhe arritën të bashkëjetojnë me partitë liberale, partitë konservatore etj., në kuadër të demokracive parlamentare, ndërsa në disa shtete të tjera, kryesisht në Evropën Lindore dhe më tutje, idetë komunitare përvetuan (veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore) në sisteme diktatoriale dhe autoritare. Me fjalë të tjera, siç u keqpërdorën (gjatë periudhave të caktuara historike), religjionet, nacionalizmi, demokracia etj., ngjashëm u keqpërdor edhe komunizmi. Në rastin e shqiptarëve indoktrinimi ideologjik në kuadër të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore karakterizohet kryesisht nga dallimi në mes të katër rrymave politike: bashkëpunëtorët e nazifashistëve, ballistët, zogistët dhe komunistët. Megjithëkëtë, vlen të theksohet se ky dallim ka qenë më shumë strategjik sesa ideologjik. Në kuptimin se të gjitha këto rryma politike në kuadër të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare kishin synim parësor çlirimin dhe bashkimin kombëtar të shqiptarëve dhe kryesisht dallonin në kalkulimet e tyre strategjike për mundësinë e arritjes së këtij synimi. Në fillim të muajit gusht 1943 në fshatin Mukje në Shqipërinë Londineze, u arrit një marrëveshje e rëndësishme në mes të komunistëve dhe ballistëve shqiptarë që, përveç të tjerash, nënkuptonte bashkimin në një front të përbashkët kundër okupatorëve nazifashistë dhe bashkimin e shqiptarëve në një shtet, bazuar në parimin e Kartës së Atlantikut për vetëvendosjen e popujve. Kjo ishte një arritje e madhe por, fatkeqësisht, dështoi për shkak të shumë faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm. Përveç të tjerash, ballistët nuk u treguan të organizuar dhe të përkushtuar mjaftueshëm në luftën kundër okupatorëve nazifashistë. Ndërsa komunistët shqiptarë në krye me Enver Hoxhën ishin të ekspozuar gjithnjë e më shumë ndaj presionit, ndikimit dhe deri në një masë kontrollit të partisë komuniste jugosllave. Mosarritja e bashkëpunimit në mes të komunistëve dhe ballistëve dhe rrymave të tjera politike të shqiptarëve (gjatë Luftës së Dytë Botërore), e politizoi, njëkohësisht e dobësoi fuqinë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (si faktorë i brendshëm) për mundësinë e çlirimit të Kosovës nga Serbia. Në këtë vazhdë shqiptarëve në Kosovë nuk iu lejua referendumi i bazuar në rezolutën e Bujanit dhe Kosova u riokupua formalisht nga Jugosllavia.

    Dy udhëheqësit kryesorë komunistë në Shqipëri dhe Kosovë, Enver Hoxha dhe Fadil Hoxha,  duke qenë nën presionin e partisë komuniste jugosllave, dhe rrethanave real-politike në përgjithësi, iu kundërvunë rezistencës antikomuniste të shqiptarëve. Ngjashëm sikurse më herët Ahmet Zogu (pas Luftës së Parë Botërore), i cili, duke qenë nën presionin e Qeverisë së Beogradit, dhe rrethanave real-politike në përgjithësi, së bashku me Ceno Beg Kryeziut etj., iu kundërvunë veprimtarisë së Lëvizjes Kaçake në Kosovë dhe rivalëve të tyre politikë: Hasan Prishtinës, Fan Nolit, Bajram Currit etj. Megjithëkëtë, rezistenca e komunistëve shqiptarë kundër nazifashistëve gjatë Luftës së Dytë Botërore e ka pasur rëndësinë e vet, në kuptimin që të mos etiketohet e gjithë Lëvizja Kombëtare Shqiptare si bashkëpunëtore e nazifashistëve, siç ishte tendenca propagandistike e vendeve fqinje me qëllimin për ta justifikuar copëtimin e mëtutjeshëm të territoreve shqiptare, sepse ekzistonte rreziku për copëtimin eventual edhe të Shqipërisë Londineze nga vendet fqinje. Shembull tipik është qasja e politikës shoviniste greke ndaj shqiptarëve në Çamëri (në vazhdën e shtypjes dhe pastrimit etnik ndaj tyre, prej vitit 1913) që kulmoi me gjenocid ndaj tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore (1943-1944), duke i akuzuar si “bashkëpunëtorë të nazifashistëve”. Sot e kësaj dite çështja çame rëndon në marrëdhëniet në mes të Shqipërisë dhe Greqisë. Për çështjen çame studiuesit James Pettifer dhe Miranda Vickers, përveç të tjerash, shkruajnë: “… ruajtja e trashëgimisë më të gjerë shoqërore dhe historike e Çamërisë ndërthuret me problemin politik dhe juridik të drejtësisë për pronarët e pasurive çame dhe kërkesat për kompensim nga familjet e prekura nga gjenocidi i Zervas në vitet 1943-44 dhe orvatjet e mëparshme të spastrimit etnik”.[9]  Prandaj, mund të konstatohet se rezistenca e komunistëve shqiptarë në Shqipëri dhe në Kosovë me vise (gjatë Luftës së Dytë Botërore), e ka shmangur mundësinë e copëtimit të mëtutjeshëm të Shqipërisë Londineze dhe të spastrimit të tërësishëm etnik të shqiptarëve në Kosovë me vise.

    Pas Luftës së Dytë Botërore, shteti shqiptar arriti të forcoj institucionet shtetërore, duke përfshirë sistemin arsimor, standardizimin e gjuhës, shtypin e shkruar, radiotelevizionin etj. Veçanërisht, Universiteti i Tiranës dhe Akademia e Shkencave e Shqipërisë etj. kanë pasur ndikim të rëndësishëm për masivizimin e ndjenjës kombëtare shqiptare. Në kuptimin e hulumtimit shkencor kulturor-historik (gjuhës, arkeologjisë etj.), dhe distribuimit të këtyre diturive shkencore nëpërmes sistemit arsimor, shtypit të shkruar etj., madje duke pasur ndikim (deri në një masë) edhe në hapësirën shqiptare jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë.  Megjithëkëtë, instalimi gjithnjë më i fortë i sistemit diktatorial në Shqipëri, pati pasoja të dhimbshme,  veçanërisht nëpërmes luftës së klasave (vrasjet, burgosjet, internimet etj.). Njëherësh politika e jashtme e shtetit shqiptar nuk reflektoi asnjëherë sa duhet, për ti dhënë orientim progresit ekonomik të Shqipërisë, ngase së paku mund të zhvillonte turizmin (duke e marr parasysh kapacitetin e bregdetit shqiptar) fillimisht duke ju dhënë qasje turistëve nga blloku i shteteve socialiste etj.  Madje Enver Hoxha me metodat e tij të dhunshme doli edhe në ekstreme qesharake, duke e shpallur Shqipërinë shtet ateist, dhe krijoi vetëm efekte perverse – afatshkurtra.   Për më tepër, nuk qëndron fare kur dikush përpiqet ta paraqes shpalljen e Shqipërisë shtet ateist në përputhje me frymën e rilindësve kombëtar shqiptar. Madje kjo nuk përputhet as me postulatin e Pashko Vasë Shkodranit: “Feja e Shqyptarit është Shqyptaria”, të shkruar në kuadër të poemës së tij të titulluar “O moj Shqypni e mjera Shqypni” (1880). Në esencë, ky postulat (që pati ndikim të madh), ishte thirrje për unitetin kombëtar dhe harmoninë ndërfetare të shqiptarëve, dhe jo kundër feve si vlerë në vete.  Me fjalë të tjera, Pashko Vasë Shkodrani, nëpërmes kësaj poeme kritikon ca priftërinj dhe hoxhallarë të cilët duke fokusuar më shumë në fe se sa në komb (në një kontekst historik kur çështja kombëtare ishte në një rrezik ekzistencial) ndikonin për asimilimin e mëtejshëm të shqiptarëve në kombet e tjera. Madje  autori i poemës  nuk i bën aspak thirrje ateizmit (siç e interpretojnë disa), sepse ai i referohet Zotit me respekt, siç shihet qartë në fundin / konkludimin e poemës së tij: “Qysh prej Tivarit deri n’Prevezë, gjithkund lshon dielli vap’edhe rrezë, asht tok’ e jona, prind na e kanë lanë, kush mos na e preki, se desim t’tanë, të desim si burrat që vdiqnë motit, edhe mos marrohna përpara Zotit”.[10] Në fakt as mbreti Zog paraprakisht, dhe sidomos Enver Hoxha (edhe pse arritën t’i zhdukin më pak ose më shumë tribalizmat dhe disa prapambeturi të tjera në dobi të integrimit brendakombëtar shqiptar), nuk e patën vizionin e duhur që ta institucionalizojnë tolerancën dhe harmoninë ndërfetare shqiptare për ta kultivuar paralelisht me procesin e integrimit brendakombëtar shqiptar. Toleranca dhe harmonia ndërfetare shqiptare është pasuri unike e kombit shqiptar (e trashëguar nga rilindësit kombëtar shqiptar) dhe e dallon kombin shqiptar nga kombet e tjera konservative të Ballkanit që e kanë fenë kriter inkludues dhe ekskludues kombëtar. Njëherësh, mosinstitucionalizimi i tolerancës dhe harmonisë ndërfetare shqiptare ka ndikuar që kombi shqiptar të mbetet i brishtë në aspektin fetar. Prandaj vetëm një Këshill Kombëtar Ndërfetar Gjithëshqiptar si institucion do të mund të sigurojë dhe kultivojë në plan afatgjatë tolerancën dhe harmoninë ndërfetare brendakombëtare të shqiptarëve, t’i mbrojë vlerat e mirëfillta fetare dhe, duke u distancuar publikisht nga çdo lloj ekstremizmi fetar, do të mund t’i dobësojë/delegjitimojë bazat e ekstremizmit fetar në praktikë. Është për keqardhje që edhe në ditët e sotme, ende nuk ka interesim për themelimin e Këshillit Kombëtar Ndërfetar Gjithshqiptar, dhe po vazhdohet me politizimin fetar në Kosovë dhe në Shqipëri, për shkak të kalkulimeve të partive politike për marrjen e votave gjatë zgjedhjeve etj. 

                                                                       II

Politizimi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore i ka pasur pasojat e veta edhe në emigracion sepse deri në vitet ’70 elita e emigracionit politik shqiptar ka qenë kryesisht e shqetësuar me ndonjë përjashtim (Hysen Tërpeza, Tahir Kerrnaja, Sami Repishti, Ihsan Toptani etj.), vetëm me veprimtarinë kundër regjimit diktatorial të Enver Hoxhës dhe jo me ndonjë veprimtari konkrete për çlirimin e Kosovës me vise.   Pas demonstratave të vitit 1981 regjimi i Beogradit i vuri në shënjestër edhe veprimtarët e grupeve klandestine, në kuadër të emigracionit politik shqiptar, të cilët organizonin demonstrata dhe protesta në disa qendra të shteteve perëndimore, me qëllim të sensibilizimit të opinionit ndërkombëtar për shtypjen e shqiptarëve në Jugosllavi dhe për kërkesën “Kosova Republikë”, si kërkesë për barazi të shqiptarëve me popujt e tjerë në kuadër të Federatës Jugosllave. Kjo konsiderohej një kërcënim për imazhin e Jugosllavisë e veçanërisht të Serbisë në lidhje me çështjen e Kosovës ngaqë regjimi i Beogradit bënte përpjekje të vazhdueshme të paraqiste dhe ta ruante imazhin e rrejshëm të Jugosllavisë në kuadër të arenës ndërkombëtare. Përveç të tjerash, Jugosllavia, edhe pse ishte nënshkruese e Deklaratës së Helsinkit (1975), ku në mesin 10 parimeve të kësaj deklarate përfshihej edhe parimi për respektimin e të drejtave të njeriut, nuk e respektonte fare në praktikë këtë parim. Prandaj nismat e veprimtarëve shqiptarë në diasporë për prishjen e imazhit të rrejshëm të Jugosllavisë ndikuan që shërbimi i sigurisë shtetërore jugosllave (UDB), të përpiqet të përçajë, të frikësojë dhe ta dobësojë sa më shumë veprimtarinë e emigracionit politik shqiptar, madje edhe nëpërmes organizimit të atentateve.  

    Me fjalë të tjera, veprimtaria revolucionare e grupeve klandestine për çlirimin e shqiptarëve në Jugosllavi (pas Luftës së Dytë Botërore), si brenda vendit (në trojet e banuara me shqiptarë në ish-Jugosllavi), ashtu edhe jashtë vendit që nga vitet ’70 (në kuadër të emigracionit politik shqiptar), për shkak të rrethanave të vështira për veprim, ka pasur vështirësi të përbashkohet formalisht në një organizatë me strukturë të qëndrueshme politike. Në këtë vazhdë, ndikimin vendimtar për unifikimin e një pjese domethënëse të grupeve revolucionare në kuadër të një organizate me strukturë të qëndrueshme politike, e ka pasur Jusuf Gërvalla me bashkëpunëtoret e tij.  Shërbimi sekret shtetëror jugosllav (UDB) u përpoq ta pengoj këtë unifikim, madje edhe me organizimin e atentatit më 17 janar 1982, ndaj  vëllezërve Jusuf dhe Bardhosh Gërvalla dhe Kadri Zekës.  Megjithëkëtë, UDB nuk mundi ta ndalë këtë unifikim, madje efekti i ngjarjes së 17 janarit 1982, i unifikoi gjithnjë e më shumë grupet revolucionare klandestine të shqiptarëve në Jugosllavi, në kuadër të një organizate me strukturë të qëndrueshme politike, e njohur nga viti 1982 si Lëvizja për Republikën Shqiptare në Jugosllavi (LRShJ), nga viti 1985 e njohur si Lëvizja Popullore për Republikën e Kosovës (LPRK), dhe nga viti 1993 e njohur si Lëvizja Popullore e Kosovës (LPK).  

  Vlen të theksohet se pjesëtarët e LPK-së zgjodhën një rrugë më të vështirë për çlirimin e Kosovës, dhe si idealistë që ishin, në vazhdën e përpjekjeve për çlirimin e Kosovës dhe bashkim kombëtar, ishin njëkohësisht lojalë ndaj vendit amë (Shqipërisë Londineze) sepse, pa ndihmën, në radhë të parë të Shqipërisë Londineze (pavarësisht prej sistemit politik), ishte i paparamendueshëm çlirimi dhe realizimi i Republikës së Kosovës drejt bashkimit kombëtar dhe, për këtë, koha ju dha goxha të drejtë. Gjithashtu, pati rëndësi që pushteti në Shqipërinë Londineze vendosi t’i përkrahë publikisht kërkesat e demonstruesve shqiptarë në Kosovë në vitin 1981, edhe pse në kuadër të kësaj përkrahjeje përpiqej ta kontrollonte veprimtarinë revolucionare të grupeve klandestine të shqiptarëve në Jugosllavi, me “përgjegjësinë e kalkulimit real-politik” që kishte si pushtet/shtet amë. Pra LPK, në fillet e veprimtarisë së vet nuk kishte alternative tjetër, dhe në këtë kuptim enverizmin e kishte më shumë mjet politik sesa ideologji (përveç ndonjë shembulli/shembujve të izoluar). Këtë e vërteton edhe fakti se pas shembjes së murit të Berlinit LPK-ja jo vetëm se u distancua nga enverizmi, por e hoqi/shfuqizoi edhe pararojën – marksiste leniniste si organ udhëheqës i LPK-së, ndërsa përpjekjet për çlirimin e Kosovës i vazhdoi dhe njëkohësisht edhe lojalitetin ndaj vendit amë Shqipërisë (pavarësisht ndryshimit të sistemit politik në Shqipëri). Madje ka pasur zëra edhe më herët, në kuadër të LPK-së (para shembjes së murit të Berlinit), për heqjen/shfuqizimin e pararojës marksiste leniniste. Në këtë kuadër ndikim të veçantë ka pasur mendimi kritik i Adem Demaçit ndaj Enver Hoxhës pas daljes së tij nga burgu, përkatësisht pas vizitës së parë që i bëri Shqipërisë. Për më tepër, një dëshmi e rëndësishme se LPK-ja në vazhdimësi kishte si qëllim parësor çështjen kombëtare mbi çdo ideologji, e ilustron një intervistë e një ndër themeluesve kryesorë të LPK-së, Jusuf Gërvallës, e realizuar para demonstratave të vitit 1981, përkatësisht në vitin 1980, dhe e publikuar më 20 janar 1982 në gazetën gjermane “Tagische Zeitung”, ku përveç të tjerash, Jusuf Gërvalla e potencon këtë lloj lojaliteti ndaj vendit amë, Shqipërisë: “…pavarësisht nga çfarëdo lloj sistemi politik që mbretëron në Shqipëri,  radikal komunist, radikal demokratik ose një sistem i së drejtës”.[11]

    Me fjalë të tjera, pas themelimit të LPK-së në vitin 1982, u fuqizua veprimtaria e emigracionit politik shqiptar, sidomos pas organizimit të mbledhjes së  Parë dhe të Dytë të Përgjithshme të LPK-së. Mbledhja e Parë e Përgjithshme e LPK-së, është mbajtur në korrik 1987 në Zvicër, nën organizimin e Degës së LPK-së jashtë vendit, ku të pranishëm ishin edhe delegatët/përfaqësuesit e Degës së LPK-së brenda vendit. Kjo mbledhje kontribuoi, përveç të tjerash, për riorganizimin e LPK-së në kuptimin e zgjerimit të radhëve si në Kosovë ashtu edhe në diasporë, ku pothuajse në të gjitha shtetet e Evropës perëndimore u themeluan degët e LPK-së (këshillat popullorë të LPK-së). Edhe në ShBA Klubi Kombëtar “Jusuf Gërvalla” me seli në Nju-Jork funksionoi për një kohë si degë e LPK-së, me nëndegët në Detroit, Chicago, Dallas etj. Gjithashtu Mbledhja e Dytë e Përgjithshme e LPK-së u mbajt në tetor 1989 në Zvicër, nën organizimin e Degës së LPK-së, jashtë vendit, ku të pranishëm ishin edhe delegatët/përfaqësuesit e Degës së LPK-së brenda vendit.  

    Konkretisht, Dega e LPK-së jashtë vendit (në kuadër të emigracionit politik shqiptar), e ka ndihmuar në vazhdimësi organizimin dhe riorganizimin (pas goditjeve) të Degës së LPK-së brenda vendit dhe e ka pasur një rol të rëndësishëm për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës sepse në vazhdimësi organizoi demonstrata dhe protesta në qendrat e shteteve perëndimore, duke apeluar për ndaljen e shtypjes dhe diskriminimit të shqiptarëve në Jugosllavi, dhe duke insistuar për kërkesën “Kosova Republikë” (si një kërkesë e drejtë për barazinë në mes të popujve në kuadër të federatës jugosllave). Në këtë drejtim, një kontribut të veçantë e kanë dhënë edhe disa struktura lobiste dhe të diplomacisë joformale të ish-emigracionit politik shqiptar, të themeluara para dhe pas shembjes së murit të Berlinit: Organizata Rinia Shqiptare-Kosovare në Botën e Lirë në Nju-Jork (1970), Komiteti i Kosovës për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut në Belgjikë (1983). Komiteti i Kosovës për Informimin e Opinionit Botëror në Zvicër (1985), që rezultoi nga strukturat e LPK-së. Grupi për Kosovën i Komitetit Norvegjez të Helsinkit (1988) që lobonte për çështjen e Kosovës në kuadër të Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit dhe bashkëpunonte drejtpërdrejt me LPK-në. Shoqata Migjeni në Slloveni (1989). Liga Qytetare Shqiptaro-Amerikane (1989). Komiteti i Kosovës në Paris (1992), Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan (1996), duke e përfshirë kontributin e vazhdueshëm të shoqatës shqiptaro-amerikane  “Vatra” etj. Kjo veprimtari lobiste dhe e diplomacisë joformale, përveç të tjerash, shënon edhe arritjen e  lidhjeve para-diplomatike të Kosovës me shtetet perëndimore.  Madje menjëherë pas shembjes së murrit të Berlinit (dhe  themelimit të partive politike në Kosovë), emigracioni politik shqiptar arriti ti organizoi dy vizitat e para dhe historike të delegacioneve të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në shtetet perëndimore. Përkatësisht, Grupi për Kosovën i Komitetit Norvegjez të Helsinkit, (që lobonte për çështjen e Kosovës  në kuadër të Federatës së Helsinkit),  veçanërisht me ndihmën e mikes së madhe të shqiptarëve, Berit Backer, e organizoi vizitën e parë të delegacionit të Kosovës në perëndim në krye me Ibrahim Rugovën, respektivisht  në Oslo dhe me nisje nga Oslo në muajin shkurt 1990.[12]  Ndërsa Liga Qytetare Shqiptaro-Amerikane, veçanërisht me ndihmën e kongresmenit shqiptaro-amerikan Joseph Dioguardi, e organizoj vizitën e parë të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Washington, në muajin prill 1990.[13]  Pas këtyre dy vizitave të para dhe historike në shtetet perëndimore, të delegacioneve të Kosovës në krye me udhëheqësin e Lëvizjes Paqësore të Kosovës Ibrahim Rugovën, u shtuan/forcuan lidhjet diplomatike të Kosovës me shtetet perëndimore dhe kjo ndikoi në ngritjen edhe më të madhe të popullaritetit të Ibrahim Rugovës në Kosovë dhe në diasporën shqiptare. Të njëjtin vit (korrik 1990), Grupi për Kosovën i Komitetit Norvegjez të Helsinkit, veçanërisht me ndihmën e mikes së madhe të shqiptarëve, Berit Backer, e organizoi edhe programin e vizitës në shtetet perëndimore për delegacionin e kuvendit të Kosovës, menjëherë pas shpalljes së deklaratës kushtetuese të 2 korrikut 1990.[14]

    Në këtë vazhdë, veprimtaria e emigracionit politik shqiptar u fuqizua edhe më shumë, ngase më 19 tetor 1991, u themelua Qeveria e Kosovës në Egzil, e cila  fillimisht u vendos në Lubjanë të Sllovenisë dhe më pastaj nga viti 1992 në Bon të Gjermanisë, dhe përveç të tjerash, u angazhua për mbledhjen e mjeteve financiare nga mërgimtarët shqiptar për të financuar mekanizmat e rezistencës paqësore në Kosovë kundër regjimit të Millosheviqit. Kjo  Qeveri në Egzil e kishte edhe Ministrinë e Informacionit me seli në Gjenevë/Zvicër, që u udhëhoq nga njëri nga ish-bashkëdrejtuesit e LPK-së/LRShj-së në emigracion në fillimvitet 80`. Deri në këtë periudhë kohore ishin themeluar edhe degët e LDK-së në shtetet perëndimore dhe koordinoheshin nga një Zyrë qendrore e LDK-së në Shtutgard të Gjermanisë, e cila  udhëhiqej nga një veprimtar i cili paraprakisht në fillimvitet 80`, ka qenë edhe një ndër veprimtarët e njohur të LPK-së/LRShJ-së në emigracion. Në fakt kjo Zyrë e ka luajtur edhe rolin e Zyrës ndërlidhëse të Kosovës, dhe në të shumtën e rasteve i ka koordinuar  takimet e Ibrahim Rugovës, gjatë vizitave të tij në shtetet perëndimore evropiane. 

    Fatkeqësisht, shtetarët perëndimorë që nga fillimi i konfliktit të armatosur në Jugosllavi (në fillimvitet ’90) u treguan të ç’koordinuar për ndërmarrjen e hapave konkretë dhe efektivë për ta ndaluar/ndëshkuar dhunën e regjimit neofashist të Millosheviqit në Kosovë. Në këtë vazhdë, çështja e Kosovës nuk u përfshi për zgjidhje as në kuadër të Konferencës së Dejtonit (1995). Me fjalë të tjera, shtetet perëndimore, edhe pse kishin keqardhje më shumë dhe më pak për situatën e rëndë të shqiptarëve në Kosovë, nuk ishin në gjendje ta shpërblejnë politikën paqësore të Kosovës që sakrifikonte me vite në kurriz të shqiptarëve për zgjidhje politike paqësore dhe për ruajtjen e stabilitetit në Ballkan. Megjithëkëtë, politika e Lëvizjes Paqësore (para Konferencës së Dejtonit) si faktor i brendshëm dhe gjenocidi në Bosnjë si faktor i jashtëm (që preku thellë ndërgjegjen e shteteve perëndimore), e patën ndikimin e vet, që t’i japin legjitimitet ndërkombëtar luftës së mëvonshme të UÇK-së, në kuptimin se shqiptarët e Kosovës në bashkëpunim me bashkësinë ndërkombëtare kishin provuar me vite ta zgjidhin problemin e Kosovës pa luftë, por ishin refuzuar nga Millosheviqi dhe se shtetet perëndimore nuk mund të toleronin të ndodhte në Kosovë e njëjta përmasë gjenocidiale që kishte ndodhur në Bosnjë. Veçanërisht duke e marrë parasysh edhe faktorin gjeopolitik ngaqë një konflikt i armatosur në Kosovë (për dallim të Bosnjës) e kishte potencialin e zgjerimit të luftës përtej kufijve të Jugosllavisë.

    Në ndërkohë, gjatë fillimviteve 90`, LPK organizoi edhe dy Mbledhje të Përgjithshme, përkatësisht Mbledhjen e Tretë dhe të Katërt të Përgjithshme, që u mbajtën në Kosovë në vitin 1991 dhe 1993, nën organizimin e Degës së LPK-së brenda vendit (ku të pranishëm ishin edhe delegatët/përfaqësuesit e Degës së LPK-së jashtë vendit). Në këtë vazhdë, meqë menjëherë pas Mbledhjes së Katërt të Përgjithshme (1993), shërbimi sekret serb në kuadër të arrestimeve kishte arritur t`i arrestojë edhe udhëheqësit kryesorë të LPK-së, (të Degës së LPK-së brenda vendit)  u bartën kompetencat e përgjithshme të organizatës tek Dega e LPK-së jashtë vendit (në kuadër të emigracionit politik shqiptar). Në këto dy mbledhje të përgjithshme të mbajtura në Kosovë u morën vendimet e rëndësishme drejt kryengritjes së armatosur si mjet i fundit për çlirimin përfundimtar të Kosovës. Njëherësh një pjesë e veprimtarëve tashmë vepronin në kuadër të grupeve klandestine të armatosura në Kosovë që, në fakt, edhe para Mbledhjes së Katërt të Përgjithshme të LPK-së, kishin filluar gradualisht të shndërroheshin: nga të qenit pjesëtarë dhe udhëheqës të Këshillave Popullorë të LPK-së në Kosovë (degëve të LPK-së në Kosovë) në pjesëtarë dhe udhëheqës të grupeve klandestine të armatosura në Kosovë, që në fakt ishin edhe krahu ushtarak  i LPK-së, dhe me ngulmim kërkonin nga  organizata (LPK) që të krijohet një strukturë ushtarake. Madje LPK, kishte krijuar traditë/përvojë të shembujve të rezistencës së armatosur që nga viti 1984, siç është shembulli i Rexhep Males, Nuhi Berishes etj. Rrjedhimisht, emigracioni politik shqiptar, konkretisht kryesia e LPK-së, (bazuar edhe në vendimet e Mbledhjes së Katërt të Përgjithshme të LPK-së) vendosi më 17.11.1994 që grupet klandestine të armatosura në Kosovë të emërohen Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK). Ky vendim i emërtimit (themelimit formal të UÇK-së) ishte i një rëndësie të veçantë ngase në këtë vazhdë u arrit të unifikohen të gjitha grupet klandestine të armatosura në Kosovë në kuadër të UÇK-së, rrjedhimisht edhe ato grupe klandestine të armatosura që nuk ishin paraprakisht pjesë e LPK-së, në këtë vazhdë u unifikuan në kuadër të UÇK-së, siç është shembulli i Grupit të Llapit në krye me Zahir Pajazitin etj.  Ky emërtim (themelim formal i UÇK-së) korrespondoj edhe me periudhën e sinjalizimit të qartë për mospërfshirjen e çështjes së Kosovës për zgjidhje në kuadër të Konferencës së Dejtonit. 

    Pas  Konferencës së Dejtonit (1995), u shtua rezistenca e armatosur e UÇK-së, dhe kulmoi në mars të vitit 1998 me sakrificën e prijësit emblematik ushtarak të UÇK-së Adem Jasharit dhe 58 anëtarëve të familjes së tij (ku u masakruan 59 persona nga ana e regjimit neofashist të Millosheviqit).  Menjëherë pas kësaj ngjarje, emigracioni politik shqiptar, fillimisht LPK (duke e marrë parasysh domosdoshmërinë për mobilizimin dhe fuqizimin e mëtutjeshëm të UÇK-së), organizoi shkuarjen në Kosovë të një pjese të veprimtarëve dhe përkrahësve me përvojë. Pjesa tjetër e mbetur e veprimtarëve dhe përkrahësve me përvojë të LPK-së, u bë mbështetja kryesore politike, diplomatike, financiare e logjistike për UÇK-në nga jashtë territorit të luftimeve.  Kjo e pati rëndësinë e veçantë për vazhdimësinë dhe inkurajimin e rezistencës së UÇK-së, ngase kishte tendenca nga qarqe ndërkombëtare etj., që edhe sakrifica sublime e familjes Jashari të interpretohet me konotacion dekurajues në kuptimin se shqiptarët e Kosovës edhe poqesë sakrifikohen bashkë me fëmijët e tyre, nuk do të mund të rezistojnë dhe fitojnë kundër regjimit të Millosheviqit.  Në fakt edhe pas krimit monstruoz të regjimit të Millosheviqit në sulmin ndaj familjes Jashari, institucionet politike ndërkombëtare ende vazhdonin të kenë një qasje refuzuese dhe paragjykuese ndaj UÇK-së. Por konsolidimi i Grupit Diplomatik të UÇK-së (në kuadër të emigracionit politik shqiptar) që përbëhej kryesisht nga veprimtarë të mirëshkolluar në universitete prestigjioze perëndimore dhe që përfaqësonin UÇK-në në pothuajse të gjitha shtetet perëndimore e pati një rol vendimtar për sukseset e para diplomatike të UÇK-së. Në këtë mënyrë, UÇK arriti të shënoj një etapë të re në vazhdën e (dhe si kulminacion) i kryengritjeve të armatosura dhe përpjekjeve të shqiptarëve për çlirimin e Kosovës prej vitit 1912. Sepse, tanimë UÇK duke qenë e inkurajuar nga altruizmi patriotik, heroizmi dhe sakrifica sublime e familjes Jashari, përveçse arrinte të bënte një përballje titanike ushtarake, edhe pse ishte tërësisht asimetrike në raport me forcat e armatosura të regjimit të Milosheviqit (sikurse Davidi kundër Goliatit), gjithashtu për të parën herë përfaqësimi politiko-diplomatik i një kryengritje të armatosur të shqiptarëve të Kosovës (UÇK-së) arrinte suksese të njëpasnjëshme diplomatike. Ky sukses diplomatik u arrit kryesisht si rezultat i veprimtarisë së Grupit Diplomatik të UÇK-së, nëpërmes takimeve dhe komunikimeve të suksesshme fillestare në emër të UÇK-së, para se gjithash me ambasadorët amerikanë Robert Gelbard dhe Richard Holbrooke, Ministrin e Punëve të Jashtme të Austrisë, Wolfgang Schüssel (gjatë kësaj periudhe Austria ishte udhëheqëse e radhës së BE-së), Ministrin e Punëve të Jashtme të Norvegjisë, Knut Vollebæk i cili gjatë luftës në Kosovë ishte udhëheqës i Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE), dhe me shumë personalitete të tjera me ndikim politiko – diplomatik në shtetet perëndimore, përfshirë interesimin e madh të gazetarëve të huaj që i mundësuan Grupit Diplomatik të UÇK-së, mbajtjen e konferencave dhe paraqitjen në debatet televizive dhe në mediat e shkruara në shtetet perëndimore. Si rezultat i kësaj veprimtarie intensive politike, diplomatike dhe mediatike të Grupit Diplomatik të UÇK-së, u arrit të ndryshohet qasja refuzuese dhe paragjykuese që ishte krijuar për UÇK-në, në kuadër të institucioneve politike ndërkombëtare, dhe se në këtë kontekst më 23 shtator 1998 Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara, miratoi Rezolutën 1199, ku u hoq cilësimi i UÇK-së si organizatë terroriste dhe ky fakt shënoi një ndryshim cilësor lidhur me qëndrimin ndaj UÇK-së, krahasuar me Rezolutën 1160 të datës 31 mars 1998.   Kjo ishte me rëndësi sepse propaganda e regjimit serb përpiqej, përveç të tjerash, ta paraqesë UÇK-në në arenën ndërkombëtare si një organizatë terroriste dhe si organizatë fundamentaliste fetare. Në fakt, kjo ishte e një rëndësie të veçantë, sepse shqiptarët e Kosovës prej vitit 1912, në disa raste kishin korrur suksese gjatë betejave ushtarake, por tani si UÇK për të parën herë korrnin suksese gjatë betejave të njëpasnjëshme diplomatike, duke i përforcuar dhe siguruar binarët drejtë imponimit të çështjes së Kosovës për zgjidhje në kuadër të agjendës ndërkombëtare.  Në këtë vazhdë, me përshkallëzimin e luftës dhe krizës humanitare në Kosovë, UÇK-ja u mbështet edhe më shumë nga emigracioni politik shqiptar (pa marrë parasysh subjektet politike shqiptare në kuadër të emigracionit politik shqiptar).  Madje mobilizimi në kuadër të UÇK-së përfshiu edhe mobilizimin ushtarak nga vendet e largëta (ShBA-ja etj.) siç është shembulli i Batalionit Atlantiku etj.  Në fakt e gjithë kjo veprimtari ishte edhe kulminacion i përpjekjeve të vazhdueshme dhe  të përgjithshme të ish-emigracionit politik shqiptar drejt çlirimit përfundimtar të Kosovës.

    Rrjedhimisht, sikurse nismat në diasporën shqiptare në fillimshekullin XVIII (nga Naum Veqilharqi etj.), drejt unifikimit të shqiptarëve në një komb, përfshirë kontributin e vazhdueshëm të përgjithshëm dhe pothuajse vendimtar të diasporës shqiptare drejt  shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912 (e cila shpallje e përfshiu edhe Kosovën). Ngjashëm emigracioni politik shqiptar, sidomos pas ngjarjes së 17 janarit 1982, arriti ta unifikoj veprimtarinë drejt një qëllimi të përbashkët, përfshirë kontributin e vazhdueshëm të përgjithshëm dhe pothuajse vendimtar të emigracionit politik shqiptar drejt këtij qëllimi të përbashkët për çlirimin përfundimtar të Kosovës. 

Referencat :

[1] Historia Popullit Shqiptar II (2002): Rilindja Kombëtare, vitet ’30 të shek. XIX-1912. Botimet Toena, f. 98-102, 121-131

[2] Noel Malcolm (2001): Kosova, një histori e shkurtër. Prishtinë: KOHA, f. 227-228

[3]Svein Mønnesland (2006): Før Jugoslavia og etter. Oslo: Syspress Forlag, f. 144-145

[4]Miroslav Hroch (2000): Social Preconditions of National Revival in Europe. New

York: Columbia University Press, f. xv

[5]Raportimi i Edward Greyt në parlamentin britanik më 12 gusht 1913: https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1913/aug/12/war-inbalkans-statement-by-sir-edward

[6]Nicola Guy (2012): Lindja e Shqipërisë: Nacionalizmi etnik, Fuqitë e Mëdha të

Luftës së Parë Botërore dhe Lindja e Pavarësisë Shqiptare. Botime Pegi, f. 163, 174-175

[7]Po aty: 176

[8]Didie Zhylia (1994): Fjalor i Filozofisë. Tiranë: Shtëpia Botuese Enciklopedike, f. 205

[9]James Pettifer & Miranda Vickers: The challenge to preserve the cham heritage 2005, f. 236  https://www.professorjamespettifer.com/uploads/files/pdf/The%20challenge%

20to%20preserve%20the%20cham%20heritage.pdf

[10]Kultplus (1.prill 2020): Peozi e shkruar nga Pashko Vasa;“O moj Shqypni, e mjera Shqypni, kush te ka qitë me krye n’hi”: https://www.kultplus.com/poezi/o-moj-shqypni-e-mjera-shqypni-kush-te-ka-qite-me-krye-nhi/

[11]Intervistë e Jusuf Gërvallës botuar në gazetën gjermane “Tagische Zeitung”:https://m.gazetaexpress.com/arkiva/interviste-e-jusuf-gervalles-botuarne-gazeten-gjermane-tages-zeitung-131866/?arch_tb=temphttps://rajonipress.com/interviste-e-jusuf-gervalles-botuar-ne-gazeten-gjermane-tagische-zeitung/

[12]Në 80-vjetorin e lindjes së presidentit historik Ibrahim Rugova: https://www.epokaere.com/ne-80-vjetorin-e-lindjes-se-presidentit-historik-ibrahim-rugova/

[13]The albanian american civic league: “changing histori for twenty five years”: https://www.aacl.com/our-25-year-history

[14]Organizimi i vizitës së parë në Perëndim i delegacionit të Kuvendit të Kosovës në korrik 1990: https://www.epokaere.com/organizimi-i-vizites-se-pare-ne-perendim-i-delegacionit-te-kuvendit-te-kosoves-ne-korrik 

Ndrek Gjini
MA, University of Galway, Ireland/

Ritualet e vdekjes tek shqiptarët, janë dëshmi e një trashëgimie mijëravjeçare që lidhet me besimet e lashta pellazge.

Këto rite, të cilat përfshijnë elemente simbolike si mollët, monedhat e objekte të tjera, dëshmojnë për vazhdimësinë kulturore dhe lidhjen e thellë të shqiptarëve me historinë e tyre të hershme.

Mollët: Simbol i jetës dhe vdekjes

Një nga elementet më të veçanta në ceremonitë mortore shqiptare është përdorimi i mollëve. Ky frut simbolik ka qenë pjesë e ritualeve funerale që nga kohët e Pellazgëve, të cilët vdekjen shpesh e lidhnin me mollët. Sipas mitologjisë së lashtë, mollët përfaqësonin kalimin në botën tjetër dhe shërbenin si dhurata për shpirtrat që prisnin të ndjerin në jetën pas vdekjes.

Në Shqipëri, kjo traditë ruhet ende në disa zona. Siç dokumenton etnografi Jani Nushi në studimin e tij mbi mitologjinë dhe besimet në Myzeqe, pas larjes dhe përgatitjes së trupit të të ndjerit, atij i vendosen mollë në duar. Besohej se këto mollë do t’u dhuroheshin fëmijëve që kishin ndërruar jetë më herët ose shpirtrave të tjerë që prisnin të ndjerin në botën tjetër. Në disa raste prekëse, nënat që kishin humbur fëmijët e tyre ia linin këto mollë të ndjerit me porosi që t’ua çonte fëmijëve në atë botë.

Monedhat dhe udhëtimi drejt botës tjetër

Një tjetër element i rëndësishëm i ritualeve mortore shqiptare është vendosja e monedhave pranë trupit ose në gojën e të ndjerit. Kjo praktikë lidhet me besimin se monedhat do t’i shërbenin të ndjerit për të paguar udhëtimin drejt botës tjetër ose për të siguruar një vendbanim atje. Kjo traditë ka paralele me praktikat funerale të lashta greke dhe romake, ku monedha vendosej në gojën e të vdekurit për ta paguar Haronin, rojtarin mitik që transportonte shpirtrat përtej lumit Styx.

Në disa zona të Shqipërisë veriore dhe jugore, kjo praktikë ruhet ende, duke dëshmuar vazhdimësinë e besimeve pagane edhe në epokat më moderne. Madje, në disa raste praktikohet dhe vendosja në arkivol e cigareve, e një shisheje të vogël rakie, e ndonjë vegle pune që i vdekuri e ka përodor më shumë, e orës që ka mbajtur, e unazave (të cilat para varrimit ua heqin nga gishti dhe ua vendosin në anë të arkivolit në krahun e majtë), etj.

Vendosja e të vdekurit në karrige

Në Mirditë, një nga zonat më të njohura për ruajtjen e traditave dhe zakoneve të lashta shqiptare, janë dokumentuar raste të veçanta funerale ku i ndjeri vendosej në karrige gjatë ceremonisë mortore. Ky rit unik, i cili është praktikisht i rrallë dhe pothuajse i panjohur në pjesë të tjera të Shqipërisë, ka ngjallur interes të madh për studiuesit e kulturës dhe antropologjisë.

Sipas dëshmive lokale, ky zakon kishte një simbolikë të thellë dhe lidhej me nderimin e figurës së të ndjerit si një autoritet në familje apo në komunitet. Vendosja e trupit në karrige, shpesh e veshur me rrobat më të mira, përfaqësonte një formë të fundit të respektit dhe nderimit ndaj tij. Karrigia simbolizonte pozicionin e tij në jetë, si një udhëheqës familjar ose një figurë me ndikim në shoqëri.

Ky rit mund të lidhet me praktika të lashta pagane që kanë mbijetuar në kulturën shqiptare përmes shekujve. Në shumë kultura antike, pozicioni i trupit gjatë varrimit ose ceremonisë mortore kishte rëndësi simbolike, duke përfaqësuar statusin ose rolin e individit në shoqëri. Në rastin e Mirditës, vendosja e të ndjerit në karrige mund të ketë qenë një mënyrë për ta paraqitur atë si “të gjallë” për herë të fundit para se të ndahej nga kjo botë.

Paralelizmi me kultura të tjera

Riti i vendosjes së trupit në karrige nuk është unik vetëm për Mirditën. Në disa kultura të tjera botërore janë gjetur praktika të ngjashme. Për shembull, populli Tinguian nga Filipinet ka zakonin që trupin e të ndjerit ta vendosë në një karrige, duke e veshur me rrobat më luksoze dhe madje duke i vendosur cigare në buzë, si një mënyrë për ta paraqitur atë sikur është ende i gjallë. Kjo praktikë ka për qëllim t’i japë nderimet e fundit individit dhe ta mbajë atë “të pranishëm” gjatë ceremonisë.

Gjithashtu, në disa rajone të Evropës Lindore dhe Ballkanit janë gjetur raste ku trupat janë vendosur në karrige gjatë ceremonive mortore për arsye rituale ose simbolike. Kjo tregon se zakonet funerale shqiptare mund të kenë lidhje me traditat më të gjera paleo-ballkanike dhe pellazgjike.

Vajtime: Një art i dhimbjes dhe kujtimit

Vajtimeve u kushtohet një vend i veçantë në ritet mortore shqiptare. Vajtimtaret,(vajtojcat)—zakonisht gra—shprehin dhimbjen për humbjen e një njeriu të dashur përmes vajtimit me vargje,(si këngë) dhe fjalëve plot emocion. Në veri, ky rit njihet si “gjama”, një vajtim kolektiv që shpesh shoqërohet me akte vetëndëshkimi si gërvishtja e fytyrës apo shkulja e flokëve. Ndërsa në jug, vajtimet janë më poetike dhe me rima, (të zgjatura me oi,oi), duke u fokusuar te jeta dhe arritjet e të ndjerit.

Kjo traditë ka rrënjë të thella në kulturën pagane dhe është praktikuar edhe nga popujt ilirë dhe pellazgë. Vajtimeve u jepet rëndësi jo vetëm si formë shprehjeje emocionale, por edhe si mënyrë për t’i dhënë lamtumirën simbolike shpirtit që largohet.

Elemente arkitekturore: Varret tradicionale shqiptare

Varret tradicionale shqiptare ofrojnë një tjetër dëshmi mbi trashëgiminë kulturore mijëravjeçare. Arkeologët kanë zbuluar varre ilire që datojnë nga 1650-1400 p.e.s., ku trupi i të ndjerit vendosej në këmbë mbi gurë ose drurë brenda një strukture rrethore prej guri. Kjo formë varrimi ngjan shumë me varret pellazgjike ose ato tholos (dhoma bletësh) që gjenden edhe në Greqinë antike.

Krahas strukturës së veçantë fizike, varret shpesh përmbanin objekte personale si stoli prej bronzi apo armë, duke treguar rëndësinë që u jepej sendeve personale si pjesë e udhëtimit shpirtëror drejt botës tjetër.

Ndikimi i besimeve fetare

Me kalimin e kohës dhe ndikimin e feve monoteiste si krishtërimi dhe islami, disa elemente pagane janë transformuar ose janë integruar me praktika fetare moderne. Për shembull, ndezja e qirinjve ose mbajtja ndezur e një llambe për 40 ditët pas vdekjes konsiderohet sot si një rit fetar kristian. Megjithatë, origjina pagane e këtij zakoni lidhej me nevojën për t’i ndriçuar rrugën shpirtit drejt botës tjetër.

Në disa zona rurale shqiptare ende praktikohet mbajtja hapur e dyerve gjatë natës së fundit para varrimit ose vendosja e bukës (kulaç) pranë trupit si simbol ushqimi shpirtëror për udhëtimin.

Trashëgimia kulturore: Një thesar për brezat

Ritet mortore shqiptare nuk janë thjesht akte ceremoniale; ato janë një thesar kulturor që lidh brezat me rrënjët e tyre historike. Ruajtja dhe dokumentimi i këtyre traditave është thelbësore jo vetëm për identitetin kombëtar shqiptar, por edhe si kontribut unik ndaj trashëgimisë kulturore botërore.

Sot, ndërsa modernizimi po ndryshon mënyrën se si njerëzit trajtojnë vdekjen dhe humbjen, shumë familje shqiptare vazhdojnë t’u japin rëndësi këtyre traditave duke i përshtatur ato me kohën moderne. Ky proces garanton mbijetesën kulturore ndërkohë që respektohen ndryshimet sociale.

Ritet mortore shqiptare janë më shumë sesa kujtesa për ata që nuk jetojnë më; ato janë një lidhje midis së kaluarës dhe së ardhmes—një kujtesë se historia jonë nuk është thjesht diçka që lexohet në libra por diçka që jeton brenda nesh çdo ditë.

 Petrit Aliaj/

Në provincën e Breshias, Itali, mes një numri të madh të emigrantëve shqiptarë , u mbajt Konferenca “Diaspora 2024”, një Konferencë tradicionale që organizohet çdo fund viti nga Federata Kombëtare e Shoqatave Shqiptare në Itali me qendër në Fermo, ku edhe është e themeluar  më datë 26.04 2025.

Në këtë Konferencë, që i dedikohej kryesisht problemeve të identitetit, si dhe problemeve të tjera të diasporës në tërësi, ishin ftuar të gjitha shoqatat, nga provinca të ndryshme, që janë aktive në Itali, si dhe Fondacioni Çamëria” Hasan Tahsini”.

Gjithashtu ishin të ftuar autoritetet vendore në Breshia, përfaqësues të trupit diplomatik shqiptar në Itali (Ambasada shqiptare, ambasada e Kosovës dhe ajo e Maqedonisë, përfshirë respektivisht edhe konsujt e përgjithshëm, të Ministrisë së Jashtme të Kosovës dhe të Drejtorisë për Diasporën në Shqipëri.

Në Konferencë u trajtuan dy tema mjaft të rëndësishme të identitetit tonë kombëtar: “Çamëria, lufta për drejtësi e dinjitet”, referuar nga Alket Veliu, themelues i Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsini”. Si dhe tema tjetër: “Ku jemi ne shqiptarët?”, referuar nga Jani Koçillari, profesor i arkeologjisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës.

Në Tiranë akoma e shikojnë çështjen çame si një çështje të çamëve, edhe pse çështja çame është një çështje kombëtare, e çdo shqiptari, tha  Alket Veliu: “Duhet të kuptojmë qarte që  çështja çame është një çështje shtetërore. Shteti shqiptar e ka detyrim kushtetues që të mbrojë interesat e çdo shqiptari kudo që jeton. Eshtë preambula e kushtetutës sonë. Dilentatizmi i diplomacisë shqiptare kurrë nuk krijoi një vazhdimesi në çështjet e diskutuara më herët. Grekët kanë gjetur mekanizmat e duhur si të bëjnë shqiptarët të heshtin për çështje kaq kardinale.

Shteti shqiptar vazhdon të jete  memec për çështjen çame, kurrë nuk e ka trajtuar çështjen çame në asnjë institucion ndërkombëtar ku aderon. Çështja çame kurre nuk ka qenë pjese e axhendes se bisedimeve Shqipëri – Greqi, duke mos patur një axhendë të vetën bisedimesh, por duke iu nenshtruar axhendës greke. Janë pikërisht këta të fundit që diktojnë cfare duhet të bisedojmë mes nesh dhe çfarë jo. Madje është shkuar deri aty sa, me kërkesë të palës greke, është hequr dhe emri Çamëri nga tekstet shkollore, një skandal për të cilin nuk foli askush në Tiranë.

Ne shqiptarët e Çamërisë, që me krijimin e Këshillit Antifashist Çam në vitin 1945, por edhe me krijimin e Shoqatës Patriotike Çamëria në 1991, kemi qenë të qartë dhe të pandryshueshëm në kërkesat tona, duke kërkuar rikthim në shtëpitë tona dhe dënim të autorëve për krimet e kryera. Ne nuk kërkojmë ndryshim kufijsh, por respektim të të drejtave të njeriut në bazë të çdo ligji ndërkombëtar. Ne nuk i kemi harruar rrënjët tona, kulturën tonë dhe identitetin tonë, pavarësisht përpjekjeve për t’i fshirë ato”, tha mes të tjerash zoti Veliu.

Edhe Presidenti i Këshilli Drejtues të Federatës, zoti Granit Muçaj, ishte mjaft i interesuar për problemin çam. Ai tha se diaspora shqiptare në Itali do të zhvillojë disa aktivitete sensibilizuese për këtë problem kombëtar, madje së shpejti Federata Kombëtare e Shoqatave Shqiptare në Itali do të dalë edhe me një Deklaratë në mbështetje të kësaj kauze kombëtare.

Presidenti Granit Muçaj, në përshëndetjen e tij, tha gjithashtu se që nga krijimi i Federatës FNAI (Federazione Nacionale dell Albanesi in Italia) janë zhvilluar një seri mbrëmjesh festive cdo fund viti. Por më pas këto mbrëmje u kthyen në dreka festive të shoqëruara me Konferenca, të cilat ia kemi dedikuar problematikave që kemi si diasporë. Që nga viti 2018 deri më 2021, Konferencat i kemi quajtur “Konferenca Shtypi” dhe pas këtij viti i kemi pagëzuar me emrin Konferenca: Diaspora 2021….. 2024 e në vazhdim.

Zoti Muçaj, me kontribute të njohur në diasporën shqiptare në itali, President i Federatës prej dy vitesh, Themelues i shoqatës “Skënderbeu” në Fermo, ideator i emërtimit të Sheshit “Skënderbe” dhe vendosjes së bustit, ideator i emërtimit “Nënë Tereza” të një parku në qytetin e Fermos, u ndal konkretisht në problemet që kalojnë emigrantët në Itali.

“Për problemin e konvertimit të patentave, për të drejtën e përllogaritjes së bashku të pensioneve që kanë emigrantët në Shqipëri dhe Itali, sikurse edhe anasjelltas, për shtetasit italianë që jetojnë e punojnë në Shqipëri, është fakt se u kemi dërguar letra dhe rekomande, me postë elektronike kryeministrit Rama, Ministrisë së Jashtme, si dhe të tre ish kryeministarve italianë në këto vitet e fundit, tha zoti Muçaj.

Janë bërë takime online me përfaqësues të sindikatave në Itali, ku janë përfshirë ekspertët tanë  në fushën e emigarcionit, sikurse edhe të ftuar nga shoqata të tjera që nuk janë pjesë e federatës. Kemi trajtuar problemin e futjes së gjuhës shqipe në institucionet italiane si një gjuhë e zgjedhur(aty ku ka më shumë se 10 fëmijë në një shkollë). Në vazhdim kemi trajtuar edhe mohimin e së drejtës për të votuar e për t’u zgjedhur së bashku me një grupim të të rinjve të titulluar “UNË DUA TË VOTOJ  2025“. “Ky është një problem shumë i madh, i cili është sabotuar (sipas meje) nga të gjitha qeveritë që kanë drejtuar Shqipërinë, që pas ndërrimit të sistemit, për shkak të puthadorëve që janë të lidhur me fqinjët tanë Veri -Jug , pa përjashtuar edhe shtetin Italian, i cili nuk ka interes të merret me ne kur ka një indiferencë totale nga Tirana, tha autori  kësaj kronike, Petrit Aliaj, president nderi i FNAI-t. “Saktësisht ka një ligj në itali për gjuhët e pakicave kombëtare, ligji 482 /1999, i ratifikuar më pas nga Parlameni Italian, me kërkesën e komunave arbëreshe.

Ligji u jep të drejtë arbëreshëve që t’i hapin shkollat e tyre, por nuk parashikon investime shtetërore në to, si pasojë  ka ndodhur një politikë asimilimi në heshtje e arbëreshëve, si pasojë e mungesës së investimeve në ato zona, ku shumica e të rinjlve arbëreshë e braktisin vendlindjen e tyre dhe shpërngulen në veri.Gjuha arbëreshe nuk i duhet askujt më, ashtu siç nuk do të na duhet apo nuk do të na  vullnetarisht nga shoqata dhe mësuesit vullnetarë të pa mbështetur financiarisht’.

Konferenca u përshëndet nga: Petrit Kozeli,  “Ambasador i Kombit”, ”Kalorës i Urdhrit për Meritë i Republikës Italiane”,  “Komentator i Urdhërit të Shën Silvestrit Papë”. Muharrem Saliu, atdhetar i njohur dhe afarist i sukseshëm, kandidat i Parlamentit Europian. Dr.Valbona Xibri, regjisore skenografe, president e Qëndrës Kulturore ODA në Bereshia, drejtuese e “Ballkan Teatër”. Fehmi Bekteshi nga Mitrovica, jurist, bashkëpunëtor i Federatës FNAI dhe drejtor i shkollës së gjiuhës shqipe AlbNor (Norvegji). Agron Shehaj, Deputet në Kuvendin e Shqipërisë. Ambasadore e Rep. së Kosovës në Romë, Nita Shala.

Konsulle e Përgjithshme e Republikës së Shqipipërisë në Milano, Anila Pojani. Arben Iliazi, shkrimtar. Ing. Erida Çela bashkëthemeluese dhe Sekretare e Përgjithëshme e Federatës, mësuese e gjuhës shqipe.

Konferenca u moderua nga kryesuesja e grupit të punës Rajmonda Mara (mësuese e gjuhës shqipe), si dhe Jonilda Dervishaj, mësuese e gjuhës shqipe, sekretare e shoqatës “ Besëlidhja” në Rovereto –provinca Trento . Logjistika Erion Sheqeri, Dedin Paçi, Griseld Hoxha Fotograf. Dr. Nimfa Pema, Sefer Kikija, Ndue Shabaku. Ndërsa pjesëmarrës nga shoqata të ndryshme ishin: Nga “Skanderbeg” Fermo, Gëzim Zira. Nga “AquaTermeSort” Padova,  Erida Çela. “Besëlidhja” Trento, Dashamir Kertusha. “Teuta” Trento, Leonora Zefi. “Shqiponja” Begamo, Petrit Hysko, “Zëri i Mërgimtarit”, Novara, piktori Faik Skopeci. “Vatra “, Ravena dhe Dritan Ferhati. Grupi i “Valleve Shqiponjat”, Zvicër,  me drejtuese Drita Gega. Qendra Kulturore ODA, Valbona Xibri.

Këngëtarja Dorarta Asllani. “Alba “ Breshja, Miranda Buci, “Krenaria Shqiptare” Pordenone. Sede Operative e Federatës në Breshja . Grupi Humorist nga Milano: Aleks Tom Vulaj, Genc Gaci, Mimoza Kurtulaj. Ermir Shahini mësues dhe krijues nga Durrësi. Koreografi dhe drejtuesi i grupit të valleve, Nexhmi Mati.

Gjatë Konferencës u dhuruan libra nga Fonacioni Çamëria “Hasan Tahsini”, si dhe nga albanologia prof. Lucia Nadin dhe Gazeta “Rrënjët”.

Dr. Nikollë Loka/

Dervish Hima, lindi më 1872 në Strugë, asokohe pjesë e kazasë së Ohrit në vilajetin e Manastirit, me emrin Ibrahim Mehmet Naxhi Spahiu. Babai i tij Maksut Naxhi Spahiu ishte pronar tokash. Pasi kreu arsimin fillor në vendlindje, shkollimin unik në Manastir shkollimin e mesëm në Selanik, Hima shkoi në Stamboll për të vazhduar studimet e larta në Mekteb-i Tıbbiyye-i Şahanede (Shkolla Mjekësore Ushtarake), të cilën për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane, e ndërpreu pas dy vitesh. Gjatë revolucionit xhonturk Dervish Hima, si atdhetarë të tjerë shqiptarë, iu bashkua Komitetit “Bashkim e Përparim”, njëri ndër themeluesit e të cilit ishte bashkëkombësi i tij Ibrahim Temo, por filloi të mendojë edhe për të ardhmen e Shqipërisë. Për shkak të qëndrimeve të tij, burgoset dhe kalon një kohë të shkurtër në birucat e Yedikule-s. Pas daljes nga burgu, ndërpret studimet dhe u largua nga Stambolli. Pavarësisht moshës së tij të re, shkoi në Shqipëri dhe u përpoq ta njihte më nga afër realitetin shqiptar. Ai udhëtoi anë e kënd nëpër nëpër Shqipëri, deri në Kosovë, i veshur si hoxhë, qiraxhi, dervish dhe tregtar. Ndërsa takohej me zotërinjtë dhe tregtarët e shquar të rajonit, ai vizitoi edhe fshatarët dhe vëzhgoi jetën e tyre. Si rezultat i veprimtarisë së tij, veçanërisht në Durrës, ai mblodhi një sasi të konsiderueshme fondesh për lëvizjen xhonturke dhe krijoi një organizatë të vogël atje, si dhe hapi shkolla e botoi disa broshura e gazeta.

Për shkak të kërcënimit të rregjimit hamidian, Hima iku në Bukuresht në vitin 1897, ku u regjistrua në Fakultetin e Mjekësisë, për të vazhduar studimet mjekësore, mirëpo asnjëherë nuk pati mundësi ta përfundonte shkollimin. Në vitin 1898 botoi një gazetë në gjuhët shqipe, frënge dhe rumune me emrin “Pavarësia e Shqipërisë” dhe filloi të punonte për organizimin e një kongresi mbarëshqiptar. Gazeta kërkonte një Shqipëri të pavarur, të sunduar nga një princ i huaj dhe të mbrojtur nga Fuqitë e Mëdha. Hima kishte bërë thirrje për bashkimin e vilajeteve shqiptare dhe autonominë e Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane. Prej atëherë, në veprimtarinë e tij të gjërë në dobi të çështjes kombëtare, një vend të rëndësishëm e zë veprimtaria e tij botuese dhe publicistike, në të cilat Hima ka lënë një kontribut të madh. Nuk e teprojmë të themi se ai do të bëhej shpejt njëri nga publicistët më të shquar të kohës.

Në këtë periudhë, Hima filloi të kishte disa mosmarrëveshje mendimesh me xhonturqit. Shenjat e para dalin në kongresin që do të mbahej në Brindisi në vitin 1899, por dështoi. Po atë vit ai nisi punën për organizimin e një kongresi, ku do të merrnin pjesë shqiptarët e Bukureshtit. Në broshurën që përgatitën si ftesë, aid he bashkëpunëtorët e tij parashtruan tetë kërkesat e mëposhtme: Dhënien e autonomisë së Shqipërisë; hapjen e shkollave kombëtare shqipe; krijimin e një ushtrie shqipatre, të përbërë nga myslimanë, katolikë dhe ortodoksë; Shqipëria të qeveriset nga një guvernator i miratuar nga sulltani, i zgjedhur nga Fuqitë e Mëdha; faljen e atyre që u larguan nga vendi; krijimin e një asambleje të përgjithshme; krijimi i një buxheti specifik për Shqipërinë; pranimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, kras turqishtes. Për shkak të angazhimit të madh politik në favor të çështjes kombëtare shqiptare, në vitin 1899, Himës iu anullua leja e qëndrimit në Rumani dhe ai u detyrua të kalonte në Itali, ku e vazhdoi veprimtarinë e tij politike, duke botuar në shqip dhe frëngjisht gazetën “Zani i Shqipërisë (L’écho d’Albanie) me Mehmet Bej Frashërin. Pas kthimit të Mehmetit në Stamboll, e drejtoi vetëm gazetën dhe i ndryshoi emrin në “Albania”, por me ndërhyrjen e Qeverisë osmane, botimi i asaj gazete u ndërpre.

Hima nga njëra anë kundërshtoi fort politikën e Abdul Hamidit II me veprimtarinë e tij botuese dhe publicistike dhe nga ana tjetër zhvilloi veprimtari për të organizuar një kryengritje në Shqipëri në bashkëpunim me Princin Aladro Kastriotin, i cili jetonte në Paris. Ambasada osmane në Romë, si ajo në Bukuresht, i kërkoi qeverisë italiane që ta largonte nga vendi. Më 3 qershor 1901 Hima kaloi në Zvicër, ku u muar me veprimtari atdhetare dhe botoi një gazetë në gjuhën shqipe. Me cilësinë e botuesit ai mori pjesë në Kongresin Shqiptar të mbajtur në Napoli më 1903. Për shkak të kësaj pjesëmarrje, ambasadori osman i kërkoi Qeverisë italiane përzënien e tij nga vendi, kështu Hima detyrohet të rikthehet në Zvicër; vendoset në Gjenevë dhe vazhdon botimin e gazetës së tij.

Dervish Hima ishte ndjekës i Ibrahim Temos dhe u udhëzua prej tij të shkruante në revistat xhonturke, me synimin për të arritur pajtimin midis xhonturqve dhe kundërshtarëve shqiptarë të sulltanit. Elita politike shqiptare besonte se Revolucioni Xhonturk do ta zgjidhte çështjen e statusit politik të shqiptarëve në Perandori. Shqiptarët e mirëpritën me entuziazëm shpalljen e Monarkisë së Dytë Kushtetuese dhe e konsideruan formën e re të qeverisjes si fillim të reformave që do të rezultonin me njohjen e autonomisë së Shqipërisë. Projekti xhonturk nuk synonte demokratizimin e shoqërisë otomane, por mbrojtjen e shtetit osman, duke imponuar otomanizmin, si një përpjekje për të zhdukur veçoritë kombëtare të popujve. Meqenëse kjo përpjekje u pa si e dështuar që në fillim, xhonturqit iu kthyen fesë si mjet për të ruajtur kohezionin shtetëror, duke mos lejuar që prirjet nacionaliste të manifestuara te kombësitë e krishtera të ndikojnë edhe te kombësitë myslimane të Perandorisë si te: shqiptarët, arabët, kurdët, etj. intelektualët shqiptarë si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Ibrahim Temo, Dervish Hima etj., u përpoqën që t’i bindin xhonturqit se midis shtetit osman dhe shqiptarëve ka interesa të përbashkëta, mbi bazën e të cilave duhet të vazhdojë bashkëpunimi, që shqiptarët të mbeteshin shtyllë e shtetit osman, siç përmendeshin ata dhe në të kaluarën, duke ua njohur atyre të drejtat kombëtare, njësoj me kombësitë e tjera.

Rivendosja e kushtetutës osmane lejoi që të mërguarit politikë, ndër ta dhe Dervish Hima, të ktheheshin në atdhe. Në gazetën e tij “Shqiptari” Hima theksoi rëndësinë e identitetit dhe gjuhës shqipe, duke i parë ato si dy anë të së njëjtës medalje. Ai theksoi se botimi i gazetës “Shqiptari” kishte për qëllim ndriçimin e shqiptarëve, ngritjen e nivelit të tyre të intelektit dhe kulturës, së bashku me inkurajimin e bashkëpunimit dhe të kuptuarit e osmanizmit, sistemit osman, perandorisë dhe popujve të saj në lidhje me ta. Gazeta “Shqiptari” u përdor nga Hima për t’iu drejtuar qeverisë osmane dhe për t’i mbajtur problemet shqiptare brenda sferës publike. Gazeta e tij kishte publikuar peticione dhe letra nga shqiptarët dhe deputetët shqiptarë të parlamentit osman për çështje të tilla alfabeti i shqipes. Për qëndrimet që mbante, xhonturqit i organizuan një atentat të dështuar në Korçë, si dhe e mbajtën për tetë muaj në burg. Pas lirimit, ai kaloi në një turne shtatëmujor në Shqipëri, ku mbajti konferenca të ndryshme në klubet shqiptare të vendbanimeve që vizitoi. Në ato konferenca Hima theksoi sakrificat dhe kontributet shqiptare për Perandorinë, pretendoi se Shqipëria ishte “djepi i lirisë” dhe mbrojti përdorimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit nga malësorët shqiptarë. Ai kërkoi bashkimin e shqiptarëve në një vilajet, shkolla ku të mësohej edhe gjuha shqipe, që shqiptarët të kryenin shërbimin ushtarak brenda territoreve shqiptare në Ballkanin osman. Gjatë udhëtimit nëpër trevat shqiptare, Hima punoi aktivisht për krijimin e komiteteve të fshehta. Si rezultat i udhëtimeve të tij në Manastir, ai organizoi ngritjen e komiteteve të fshehta në çdo rajon të Manastirit. Në vitin 1909, ishte në grupin organizator të themelimit të shoqërisë “Vëllazëria” në Elbasan, ku qëllimi i dukshëm i shoqërisë ishte popullarizimi i gjuhës shqipe, por qëllimi kryesor i saj ishte të nxiste ngritjen e komiteteve të reja të fshehta në Shqipëri. Dervish Hima ishte pjesëmarrës në Kongresin e Dibrës, si njëri nga përfaqësuesit e forcave atdhetare të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ku doli qartë kërkesa e për zhvillimin e jetës kulturore të shqiptarëve në mënyrë të pavarur nga turqit. Hima dallohet ndër oratorët shqiptarë, i cili ndikoi që Kongresi të merrte kahen e duhur, krahas Hafiz Ali Korçës, Fehim Zavalanit shumë të tjerëve. Rolin e tyre në Kongres e përshkruante mjaft mirë gazeta “Shqypja e Shqipnis”, e cila në një ndër artikujt e saj shkruante se: “… nji oficer nxori revolen me ja çkrep atdhetarit të flaktë: Dervish Himës, se folka veç për ndamjen e kombtarimin dhe për të mirën e Shqypnis. Xhonturqit u ndezën në pikën e zemërimit me çdo të ligë kundra dashamirëve atdhetar: Dervish Hima, Abdulla Kolonja, Fehim Zavalani dhe shumë të tjerëve, por kur âsht njeriu me të drejtën, kurkush s’mundet me i ba dam se e ha dreqi…”.335

Për shkak të reaksionit xhonturk, Hima kaloi nga Konstanca e Rumanisë në Stamboll më 18 dhjetor 1909 dhe u vendos në lagjen Beyoğlu, ku vazhdoi me botimin e gazetës “Shqiptari”, të cilën ua dërgonte abonentëve të tij në Shkup dhe Manastir. Ai shkroi shumë artikuj për gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare, duke dhënë një kontribut të madh në zhvillimin e vetëdijes kombëtare te shqiptarët. Mori pjesë në Kongresin e Dytë i Manastirit, që i zhvilloi punimet më 2-3 prill 1910. Në fjalën e tij, ndër të tjera ai kishte theksuar: “Armiqtë na kanë çelur luftën në fushën e shkronjave, ne do t’i mbajmë dhe do t’i mbrojmë shkronjat tona kombëtare me mish e me shpirt”.

Më 13 dhjetor 1910 Hima ngriti shqetësimet për “militarizimin” osman, për emërimin e oficerëve të ushtrisë në postet e administratës civile në Shqipëri, në vend të burokratëve të kualifikuar dhe protestoi ndaj përdorimit të forcës për të zgjidhur problemeve lokale. Gazeta “Shqiptari” u mbyll në fund të vitit 1910, si pjesë e fushatës më të gjerë të qeverisë osmane kundër alfabetit dhe shkollave shqipe me alfabet latin. Pas mbylljes së kësaj gazette, gjashtë numra të saj, nga numri 34 deri në numrin 39 u botuan me emrin “Bashkimi” dhe, pasi u hoq ndalimi i botimit, ai vazhdoi ta botonte sërish me emrin “Shqiptari” në numrin e 40, që mban datën 13 dhjetor 1910.

Edhe pas vendosjes në Stamboll, Dervish Hima vazhdoi aktivitetet e tij politike, duke shkuar herë pas here në atdhe, por edhe duke udhëtuar jashtë, ku në gjysmën e dytë të 1911 kishte vizituar Bukureshtin dhe Vjenën. U kthye në Stamboll në muajt e parë të vitit 1912 dhe vazhdoi veprimtarinë e tij politike dhe kaloi edhe në Shqipëri. Punoi aktivisht në zgjedhjet e marsit 1912 dhe bëri përpjekje intensive për përfaqësimin e nacionalistëve shqiptarë në Parlament. Në këtë kuadër ai vizitoi pothuajse të gjitha qytetet e Shqipërisë, megjithatë, si rezultat i iniciativave të Komitetit xhonturk, nuk u bë e mundur që të dalin deputetë Ismail Qemali, Hasan Prishtina dhe atdhetarë të tjerë.

Veprimtaria e Dervish Himës në periudhën parakushtetuese u mbështet nga Perandoria Austro-Hungareze, e cila vazhdoi ta mbështeste edhe pas shpalljes së Monarkisë Kushtetuese. Së pari, në prill 1910, nga përfaqësuesi austriak iu bë një ofertë që Vjena do të financonte të gjitha shkollat ​​që ai do të hapte në trevat shqiptare. Në janar 1912, Dervish Hima kërkoi mbështetje për financimin e gazetës dhe udhëtimet e tij në Manastir, Janinë dhe Kosovë.

Kur shpërtheu kryengritja e vitit 1912 dhe Shqipëria po kthehej në një vatër zjarri, Dervish Hima nuk pritej të tërhiqej në cepin e tij dhe të ndiqte nga larg ngjarjet. Ai organizoi kryengritjen në Ohër dhe Manastir; shkoi në Korfuz dhe filloi punën për përhapjen e rebelimit në jug të Shqipërisë. Ishulli i Korfuzit, nën sundimin grek, ishte kthyer në një strehë të sigurt për kryengritësit shqiptarë, si rezultat i avantazhit strategjik që ofronte afërsia me Janinën. Përmes ishullit kryheshin edhe dërgesa armësh në pjesë të ndryshme të Shqipërisë.

Në fund të majit 1912, për të bërë organizimin e kryengritjes, Dervish Hima kishte kaluar në Prevezë, Pargë, Sajadë e në Vlorë.2324 Si rezultat i veprimtarisë së tij dhe të drejtuesve të tjerë, komitetet e fshehta të Manastirit, të Korçës, të Vlorës, të Beratit e të Elbasanit u betuan se do të mbështesnin veprimet luftarake në Vilajetin e Kosovës. Në takimet e zhvilluara Hima i kërkoi popullit të ngrihet në luftë, duke e cilësuar rebelimin e shqiptarëve si të drejtë. Kaq mjaftonte që ia të arrestohej. Valiu i Janinës vendosi ta arrestonte shpejt dhe ta dërgonte në Gjykatën e Luftës. Por Hima u largua nga Preveza dhe kaloi në Dalmaci e më pas në Korfuz, duke i shpëtuar arrestimit, por nën presionin e Qeverisë osmane, autoritetet greke i kërkuan të largohet nga Korfuzi. Atëherë, me shtatëmbëdhjetë studentë shqiptarë të arratisur me të, ai kalon në Shqipëri i armatosur. Atyre u bashkohen dhe të tjerë dhe me rreth njëqind shqiptarë të armatosur, shumica studentë, Hima nisi të endet nëpër sanxhakun e Gjirokastrës. Në ndjekje të tyre u dërguan repartee ushtarake.

Në ditën e shpalljes së Pavarësisë, Dervish Hima mori pjesë në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe ishte një nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, si dhe u zgjodh anëtar i Pleqësisë. Pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar mbeti I anagzhuar ndaj çështjes kombëtare, pjesëmarërs në Kongresin e Triestës që u mbajt nga 27 shkurti me 6 mars 1913. Pas përzënies së serbëve, autoritetet austro-hunmgareze e kishin emëruar Dervish HImën inspektor Arsimi në Tiranë, në vjeshtën e vitit 1917. Pas konsolidimit të shtetit shqiptar, me shpalljesn e Republikës, Dervish Hima qe emëruar Drejtori i parë i Drejtorisë së Shtypit të Presidencës së Shqipërisë. Vdiq në Tiranë më 13 prill 1928, në moshën 56 vjeçare.

Luan Rama/

Një ditë, duke kërkuar librat e albanologut Hyacinthe Hecquard, konsull i Francës në Shkodër në mesin e shekullit XIX, më ra në duar rastësisht dhe një abetare shqipe e botuar nga shtypshkronja “Polyglotte A. Reiff”, në Paris më 1909. Autori i kësaj abetareje të parë në Francë ishte mërgimtari Nikolla Lako, nga Korça, që abetaren prej 36 shkronjash e kishte pagëzuar me emrin “Stërvitjetore për nxënësit shqiptare”. Ky mërgimtar të kujtonte kështu nxënësit ë Petro Nini Luarasit apo mësuesit tjetër të gjuhës shqipe, Papa Kristo Negovani, që të dy martirë të shkronjave dhe gjuhës shqipe. Me dëshirën për të mësuar diçka rreth jetës së tij, lexova dhe një sërë librash të tjerë të tij, të ngjashëm me të parin, ashtu të vegjël, në ngjyrë blu dhe gri, ku në kopertinë dukej vizatimi i një nëne që i tregonte fëmijës lindjen e diellit, e ku sipër shkruhej : “Arivi dita e diturisë”. E veçantë padyshim ndjenja që të pushtonte kur shihje përkujdesjen e këtij mërgimtari  për mëmëdhenë e tij, për ato shkronja të gjuhës që mbartnin mbi vete aq shumë përpjekje për të mundur një ditë që shqiptarët të flisnin gjuhën e tyre.

Më 1909 – 1910, Lako, ky mërgimtar nga Korça e botonjës, siç e shkruan ai në krye të botimeve të tij, kishte ardhur në Paris nga diaspora shqiptare e Rumanisë, nga Bukureshti e cila kishte pritur në pragun e Pavarësisë, në nëntor 1912 Ismail Qemalin dhe Luigj Gurakuqin para se të niseshin për misionin e tyre të madh drejt Shqipërisë, shpalljen e Pavarësisë. Ai kishte botuar disa shkronjëtore të gjuhës shqipe. Në fund të librave ai njoftonte gjithnjë për kartpostalet e botuara më parë nga ai, si “Skenderbeu në kalë”, “Ali Pasha”, “Sami beu”, “Shën Gjergji“, „Kisha e Korçës”, “Papa Kristo“,” Çupë shqiptarke”, ” Një shqiptare nga Athina”, “Trup e Bandës së Lirisë”, etj. Më 1909 Lako banonte ende në 19, “Rue Vineuse” të Parisit 16-të. Një ditë kisha kaluar andej për të parë shtëpinë ku kishte punuar e jetuar Lako, i cili kishte qënë më parë në Shoqërinë Shqiptare të Sofjes e pastaj të Bukureshtit. Rruga për tek ai, niste mu në cep të “Musée de l’Homme”, në Trocadero, duke lënë pas statujën e fizikantit dhe politikanit amerikan Benjamin Franklin. Një rrugë me ndërtesa hijerënda e të vjetra, godina klasike të ndërtuara në fund të shekullit të kaluar. Disa dhjetra metra me tutje ishin varrezat e Passy, ku ishte varrosur piktori Manet dhe kompozitori Debussy. Disa vite më vonë, Lako kishte shkuar në periferi të Parisit, në Boulogne-Billancourt, në rrugën “Rond-Point” nr.15. Këtu ai shkroi dhe përgatiti plot abetare, tekste, këndime për nxënësit e shqipes e kartpostale. Abetaret e Lakos shpërndaheshin në emigracionin e pakët shqiptar në Francë dhe shkonin pastaj për në Shqipëri, për shkollat e para shqipe. Veç teksteve, me shumë interes ishin kartpostalet e Nikolla Lakos, ku shpesh, për riprodhimet “tabllo”, siç i quante ai, përdorte gravura në tekstet franceze botuar për Shqipërinë, apo fotografi të fotografëve shqiptarë, si Marubi, etj. Në Boulogne, Lako filloi të nxjerrë dhe gazetën “Opinga” (“La pantoufle”), në 21, « Rue Beranger », gazetë siç e quan ai « e përkohëshme popullore, politike e letrare », si organ i popullit shqiptar që kërkon një Shqipëri të vetqeverisur. Programi i « Opingës », shkruante ai, është dhe do të jetë që në krye e gjer në fund « Opinga për opingën », domethënë mbrojtje me më të madhen paanësi e së drejtave dhe e së vërtetave interesa të popullit shqiptar… « Opinga » nuk duhet të bëhet kurrë vegël e verbër e armikut, « Opinga » numuron për armik cilindo që çart interesat e popullit shqiptar, qoftë i huaj, qoftë shqiptar ». Moto e gazetës, në krye të faqes së parë ishte : « Mjaft o vëllezër shqipëtarë, gjer tani punuat për të huaj/ Çojuni sot o fatbardhë dhe ndihni vetes suaj ». Në këtë gazetë, e cila shitej e shpërndahej në Shqipëri e Amerikë, ai botoi dhe shumë nga kartpostalet si dhe disa tablo të mikut të tij emigrant, piktorit Theohar Gjini. Në një cikël kartpostalesh ai na paraqet fshatra shqiptare si Boboshtica, Dardha, Plasa, etj. Një tjetër cikël është me veshjet kombëtare shqiptare të veriut dhe jugut. 

Lako ishte një intelektual me emër në rrethet e emigracionit shqiptar në Evropë dhe shpesh botoi në gazetën e tij artikuj politikë si « Shqipëria para Traktatit të Berlinit », « Shqipëria pas Traktatit të fshehtë të Londrës », « Ambicjet e politikës italiane », etj. Mjaft interes kishin hartat e tij apo shkrimet etnografike rreth kulturës shqiptare. Lako ishte bashkëkohës i Konicës dhe i Nolit. Në një fotografi të rrallë, Lako dhe Noli kanë dalë së bashku. Lako e vazhdoi për dhjetvjeçarë me rradhë punën e tij patriotike. Ai jetoi në Paris, në një kohë kur Shqipëria u shpall e pavarur dhe kur gjatë luftës së parë botërore ajo u kthye në një shesh lufte për ushtritë e fuqive të medha ndërluftuese. Në shtëpinë e tij ai kishte një koleksion librash të jashtezakonshëm. Në botimin e bibliografisë shqiptare të Emil Legrand, profesori H.Hughe, në “Langues’O”, e falenderon Lakon në hyrje të librit për ndihmën e veçantë në përgatitjen dhe përfundimin e kësaj bibliografije. Lako është ndër botuesit e parë shqiptarë në Francë, në një kohë që emigrantë të tjerë në vende të ndryshme të Evropës nxirrnin gazeta e revista në gjuhën shqipe e në frëngjisht. Në Paris, më 1919, veç gazetës “Opinga”-s, botohej dhe “Zgjimi i Shqipërisë” (“Reveil de l’Albanie”), “Bulletin Albanais”, apo “L’independance Albanais”. Por edhe në Shqipëri botoheshin gazeta e revista në gjuhet shqip e frëngjisht si “Hylli i dritës” (“L’Etoile de la Lumiere”), “L’Epoque Nouvelle”, (“Koha e Re”), “Le Peuple”, “La Ligue Nationale”, etj. « L’Albanie nouvelle » apo « Shqipëria e Re » siç shkruhej në revistë, do të botohej më 25 dhjetor 1931, si një revistë politike, sociale e kulturore, nën drejtimin e G.J. Merturi në Augy, në Oise, jo larg Parisit. Revista shtypej atë kohë në « Rue de Malsherbe » në Beauvais, një qytet i vjetër mesjetar, dhe financohej nga ndihmat e emigrantëve. Para gati një shekulli, “shkronjëtoret” shqipe të Lakos u ngjanin dallëndysheve, që nga brigje të largëta merrnin udhën të shtegtonin drejtë. Përmes revistës, Lako i bënte reklamë dhe shqiptarit tjetër të vendosur në Paris, J. Ashiku, i cili ndodhej në 27, Rue le Peletier. Ai shkruante se Ashiku „fournit tous les timbres d’Albanie“, (furnizon gjithë pullat shqiptare), çka tregon se ai merrej me tregëtinë e pullave që ishin botuar që nga shpallja e pavarësisë, kohës së Princit De Wied apo pulla e Korçës e në veçanti në disa numra rradhazi botohet pulla me portretin e Skënderbeut. Në vitin 1924, Lako krijoi shoqatën e shqiptarëve të Francës të quajtur „Vëllezërit“, me sekretar Kosta Kallogjerin. Bibliotekën e Alandro Kastriotit, sipas amanetit të tij, ai mundi ta sjellë në Korçë vetëm në vitin 1936. Por le ti referohemi për një çst kujtimeve të Nikoll Lakos për takimin e shqiptarëve më presidentin amerikan Uillson:

Takimi me Presidentin Uillson 

“N’ato ditë kisha kënduar në “Dielli” se Wilsoni, president i Shteteve të Bashkuara, do të vinte në Konferencën e Paqes, në Paris, në krye të një delegacioni dhe që shqiptarët kishin vajtur i kishin parë dhe u qenë lutur për të drejtat e Shqipërisë dhe ata u qenë përgjigjur se do t’i shëkonin me më të madhen drejtësi. Nga kjo dyke marë shkak përgatita me të gjitha hollësitë një memorandum mbi Shqipërinë, një hartë ethnografike të Shqipërisë, një hartë ethnografike të qarkut të Korçës me shkallë 1/300.000, fshat më fshat, një hartë të Çamërisë me shkallë 1/300.000, fshat më fshat dhe u paraqita në Wilsoni, i cili për fat të mirë më pranoi; kërkoi nga mua dhe informata të tjera dhe i dëgjonte me vërejtje të madhe; ay vetë nuk fliste frengjisht, po merreshim vesh me dragoman, kurse një vajzë stenografe shumë e shpejtë mbante me stenografi tërë konversasjonin t’onë. Pas një ore e 15 minuta, më dha dorën dhe më tha: “Një kopio të Memorandumit dhe nga një prej këtyre hartave ethnografike t’ja shpijesh delegacjonit amerikan”. E falenderova edhe shkova; erdha në shtëpi dhe pregatita një kopio nga të Memorandumit, nga një hartë ethnografike dhe të nesërmet që në mëngjes u nisa për në Delegacjonin Amerikan. Posa arrimë në Delegacjon dhe pas 5 minutash dolli kryedelegati, i cili na priti me buzëqeshje; i dorëzova kopjen e memorandumit dhe hartat ethnografike; ay hapi hartat i pa dhe më thotë: – Mos ju ka shtyrë ndonjë qëllim politik kur hartuat hartat? – Domosdo, se ne politikisht duam të drejtat t’ona; po ju a jap me të shkrojtur se asnjë dreqëzi nuk është përdorur në hartimin e tyre, po janë bërë vetëm nënë pikëpamje shkencore.

E falenderuam kryedelegatin dhe ikmë. Të nesërmen që në mëngjez mora nga kryedelegati amerikan një pneumatique (letër të shpejtë), ku më shkruante këto: “Për një çështje që ju përket, lutem të paraqituni në këtë delegacjon sa të jetë e mundur më shpejtë”. Pa humbur kohë shkova në delegacjonin amerikan; po këtë radhë jam vetëm. Pas nj’a 5 minutash dolli kryedelegati, po jo me buzëqeshje si ditën e parë, po i mërzitur dhe me turinj lëshuar dhe me një zë të egër, më thotë: – Në hartat ethnografike tuajat, shëkoj se disa fshatëra të banuara prej Grekësh, janë prezantuar sikur banohen prej Shqiptarësh. – Zoti kryedelegat, nuk ka as gjysmë fshati, që të jetë i banuar prej Grekësh dhe t’a prezantoj si të banuar prej Shqiptarësh, dhe do të çuditesha shumë që të dëgjoja të paktën, emërin e një fshati. – Ka plot, po ja ku po të them një: “Gardhiqi” është banuar prej Grekësh, se edhe emëri që është grek e dëfton. – “Gardhiqi”, zoti kryedelegat, as banorët, që janë të gjithë shqiptarë myslimanë, as emëri që është shqip, nuk e dëften; se “garth” (hae) dhe i çquar “gardhi” është (la hae); kur se: “gardhik” (petit hae) i çquar “gardhiku” a “gardhiqi” (la petite hae) është emër thjesht shqip.

Prapa kryedelegatit është një bibliotekë dhe unë që nga vëndi ku ndodhesha, këndova mbi kurizin e një libri: DOZON-MANUEL DE LA LANGUE CHKIPE; këtë librë e kisha në bibliotekën t’ime dhe e konsultoja dendur; Dozon-i, autori i librit ka qënë konsul i Francës në Janinë në kohën e Ali Pashë Tepelenës; ky Dozon-i kish shkrojtur një methodë që mundin ta mësojnë të huajtë gjuhën shqipe. Në funt libri i Dozon ka një radhua me urdhër alfabetik: Frëngjisht-Shqip dhe një tjetër: Shqip-Frëngjisht. I them, pra, kryedelegatit të mundohet të marrë nga biblioteka librin e Dozon-it dhe t’a hapë në fjala: “Gardhiqi” dhe do të bindet për këto që i them. Kryedelegati e mori librin e Dozon-it dhe, me nervozitet po e hap dhe këndon këto:“Gardhiqi”, fshat shqiptar në Epirë; rrieth nga fjala: “garth” (hae), “gardhi” (la hae), nënë këtë emër ka dhe lokalitete të tjera në Epirë. – Po ju them unë, zoti kryedelegat, në Shqipëri ka fshatëra me emëra grekë, ka dhe fshatëra me emëra sllave, rumune a turke, po banorët janë kurdoherë Shqiptarë. Kombet e ndryshme që i kanë pushtuar në kohë të ndryshme, dyke mos mundur dot t’u ndryshojnë gjuhën, kanë ndryshuar emërat e fshatërave. Në Shqipëri të jugut kemi një qytet të vogël që quhet : “Konispol”, emër thjesht greqisht, po banorët janë të gjithë Shqiptarë dhe Myslimanë, të cilët, natyrisht, nuk do të deshnë kurrë të bëhen Grekë. Po të ish e drejtë, pra, që Konispoli, për hatërin e emërit, lipset t’ua epnim Grekëve, që të jini më të drejtë ju Amerikanët, jepjani dhe juve Grekërve Philadhelphinë t’uaj se edhe ajo e ka emërin grek.

Kryedelegati i habitur, më thotë: – Demek Philadélphia qënka emër greqisht; po çdo me thënë? – “Miku i vëllazërisë”. Kryedelegatit amerikan, posa që këndoi çpjegimet e Dozon-it dhe dëgjoi çpjegimet që i dhashë unë, iu kthye fytyra e murrëtuar që kish marrë dhe me buzëqeshje tha: – Ju falenderoj një miliunë herë për këto informata të sakta dhe të vlerëshme që më dhatë, se nga padija, do të kisha bërë keq për Shqipërinë me gjithë që në Shqiptarët e Amerikës u premtuam se do të punonim drejtësi. Shumë i gëzuar m’a shtrëngoi dorën me të dyja duartë dyke më mbajtur për mezi, më përcolli gjer në krye të shkallës, ku më priste një kapitan amerikan… »