Opinion – Page 136 – Dielli

DOM NDRE MJEDA NË SYTË E NXËNSIT TË TIJ, MONSINJOR DR. ZEF OROSHIT

August 5, 2023 by s p

Nga Frank Shkreli

A person standing at a podium with a flag behind him

Description automatically generated with medium confidence

Ditët e fundit lexova disa shkrime kushtuar përvjetorit të kalimit në amshim të Dom Ndre Mjedës (1 gusht, 1937), meshtarit, poetit lirik, studiuesit dhe hulumtuesit të palodhëshëm të gjuhës shqipe. Me këtë rast, mu kujtuan bisedat që ndante me mua në fillim të 1970-ave për Dom Ndre Mjedën — Mons. Dr Zef Oroshi, (1912-1989) miku im dhe ish-udhëheqsi i komunitetit katolik shqiptaro-amerikan, i nderuar dhe i respektuar edhe nga mbarë komuniteti shqiptar në Amerikë, pa dallim feje a krahine.

Monsinjor Zef Oroshi fliste shpesh, me mirënjohje dhe me respekt të madh, për mësuesit e tij, Dom Ndre Mjedën dhe At Gjergj Fishtën. Shpesh edhe shkruante mbi kujtimet e tija për ta në gazetat dhe revistat e diasporës anti-komunsite shqiptare të asaj kohe në Shtetet e Bashkuara dhe më gjërë.

Në një shkrim përkujtimor botuar bë revistën Jeta Katolike Shqiptare, (Tetor-Dhjetor, 1977), organ i Lidhjes Katolike Shqiptaro-Amerikane, Drejtor Përgjegjës i të cilës ishte ai vet, Dr. Zef Oroshi ka kujtuar mësuesin e tij Dom Ndre Mjedën, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes. Dom Oroshi ka shkruar se mendjehollësia e Mjedës së ri i ka shtyrë të parët e (urdhit jezuit) ta dërgonin atë të studionte në universitetet më të mira të Evropës, sin ë Austri, Itali, Gjermani, Francë e Poloni, ku përveç se kreu studimet e larta për filozofi e teologji me, “suma cum laude”, Ndre Mjeda, “pasunoi mendjen e squet të tij me gjuhët dhe me letërsitë këtyne vendeve, por edhe njohuri mbi klasikët që ai aq fort i dashuronte”, ka shkruar Mons Zef Oroshi, për ish-mësuenin e tij Ndre Mjedën. Megjithse, ndër të gjitha të mirat mendore e jetësore që i ofronte atij bota perëndimore e qytetëruar dhe e lirë, Mjeda, “Kurrë nuk harroi vendin e vet, Shqipërinë. Asaj i këndoi, me plot afshin e zemrës me poezitë e rinisë së vet, botuar në “Juvenilia”, — “sende rinie” – kur Atdheu gjëndej ende nën thundrën e aziatikëve”, ka vërejtur Dr Zef Oroshi në shkrimin e tij në vitin 1977, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së Mjedës.

Kur është kthyer në Shqipëri, shënon Dom Zef Oroshi, Ndre Mjeda ka dhenë mësim në gjuhë dhe letërsi shqipe në kolegjen e famshme Saverjane të Shkodrës. Si meshtar ai ka shërbyer në disa famuli të Malësisë së mbi-Shkodrës, duke përfunduar në Kukël. Ndre Mjeda ishte themeluesi i Shoqërisë Letrare “Agimi”, ndërkohë që në Kongresin e Manastirit ka luajtur një rol kyç, ndërsa ishte ndër krongresistë më aktivë, ka thenë Dr Zef Oroshi. “Por çka e ban emrin e Ndre Mjedës të pavdekshëm”, nënvijon Dr, Zef Oroshi, “Ashtë pena e tij si poet, mjeshtër klasik i vjerrshit shqip, si prozator dhe sidomos si gramatolog, ndëlr më të thellët që ka pasur Shqipëria përshumë kohë. Studimet dhe hulumtimet e tija në çeshtje gramatikore të shqipës kanë qenë vendimtare”, thekson ndër të tjera, Dom Zefi, për veprimtarinë letrare të Dom Mjedës.

Përveçse shkrimtar dhe poet mjeshtër, Dr. Zef Oroshi e cilëson ish-mësuesin e tij Ndre Mjedën edhe si, “udhëheqsin e paharruar të shkollës së përmendur, Kolegja Saverjane, drejtuar nga Jezuitët e Shkodrës” dhe si, “njërin prej Rilindasve më të flakët dhe më të hershmit e Kombit Shqiptar. Qe zgjedhë edhe deputet i Shkodrës, pothuajse kundër vullnetit të tij”, ka shkruar Oroshi.

Dom Zefi shënon në artikullin e tij – një fakt që nuk ka të bejë me gjuhën as me letërsinë – ndërsa shkruan se, “Për t’i dhënë një hov bujqësisë përparimtare, Dom Ndre Mjeda qe i pari që solli plorin e çelikt në Shqipëni”, sipas Dom Zef Oroshit.

Dom Ndre Mjedës, ka shkruar Dom Zef Oroshi, i ka takuar të jetonte në dhena të huaja dhe zemra i shkrumbohej për Atdheun e largët e të robëruar. Mallin për Atdhe ai e skaliti, qysh i ri në “Juvenilia”, duke filluar me, “Vaji i Bylbylit”, botuar që në vitin 1887 dhe me “Andrra e Jetës”, ku ai këndon jetën e fshatarit e të malësorit shqiptar, ka shkruar Dr. Zef Oroshi, për veprat e mësuesit të tij, Me sonetat klasikë, “Lissus” dhe “Scodra” (Lezha e Shkodra) ku, përmes historisë së lashtë të këtyre dy qyteteve evokohet e kaluara e hershme, “lumnitë historike dhe legjendat e paraardhësve ilirë, me mbretrit Bardhylin e Agronin dhe me mbretëreshen Teuta.”

Monsinjor Dr Zef Oroshi vlerëson, në artikullin e tij, botuar në revisten Jeta Katolike Shqiptare më 1977, me rastin e 40-vjetorit të kalimit në amshim të poetit, se, “me këto vepra, megjithse të shkurta, Mjeda naltësohet si poeti më klasik ndër të gjithë poetët shqiptarë…”, por megjithë këtë, “Ai Nanën Shqipni e ka gjithmonë para syshë”, me qëllim për të drejtuar rininë e asaj kohe kah, “udha e atdhedashunisë së çiltërt, siç kanë veprue gjithmonë, për vendin e tyre, njerëzit e mëdhej.”

Dom Zef Oroshi është shprehur se e ndjen veten të nderuar dhe të privilegjuar që ketë “pasë për mësues, këtë mjeshtër zamadh tëgjuhës sonë, si dhe për ndikimin e tij për dashurinë ndaj Gjuhës Shqipe”, dhe vazhdon me kujtimet e tija: “Dom Ndre Mjeda qe perosnalitete i përsosur në ndejë e në sjellje. Në klasën e tij mund të ndihej miza tue fluturue. Kur na lexonte ndonji pjesë artistike klasike ose bashkohore, sidomos poezi me art të lartë, këthënezej e skuqej në fytyrë – aq fort e ndjente shijen e artit…Megjithse nuk ishte i idhët me kurrkënd, pak ose aspak i qeshej fytyra e tij e gjanë – me musteqe të trasha e të dendura e kryetullac, trup i lidhur me naltësi mesatare. Ishte kritik i pamëshirshëm në pikëpamjen e artit të shkrimit, por gjithmonë me dinjitet e arsye, pa përulur kënd, kurrë.”, ka shkruar Dom Zef Oroshi në artikullin e tij në kujtim të mësuesit të vet Dom Ndre Mjedës.

Dom Zef Oroshi ka mbyllur shkrimin në kujtim të mësuesit të tij të nderuar duke hedhur hipotezën se para se të vdiste – përflitej në atë kohë, se Dom Ndre Mjeda, i ndikuar nga shkrimtari latin Virgjili, mund të ketë djegur dorëshkrimet e tija të shumta, duke thënë se, “Mjeda vdiq, por shkolla e tij mbetet e pavdekshme.”

“Ndonëse pushon në amshim, ai gjithnjë flet.” (Defunctus Adhuc Loquitur”.

Frank Shkreli

Tre kolosë të Shqipërisë: Dom Ndre Mjeda, At Gjergj Fishta (dy mësuesit e Monsinjor Dr. Zef Oroshit), me Luigj Gurakuqin

Autori — pjesëmarrës në protestën para OKB-së në Nju Jork, 1973 — me Monsinjor Dr. Zef Oroshin, organizuesin e protestës kundër vrasjes makabër të At Shtjefën Kurtit, nga regjimi komunist i Enver Hoxhës.

“MIK FESTIVAL” SI PROMOVIM I KULTURËS, TURIZMIT, HISTORISË E QYTETËRIMIT SHQIPTAR

August 3, 2023 by s p

Aleksandër Ikonomidhi Sulioti kordinator artistik i “MIK Festival” rrëfen ekskluzivisht për Diellin e Vatrës në New York, detaje të organizimit të edicionit të 6-të të festivalit që promovon turizmin, muzikën e kulturën shqiptare. Në rrëfimin dhënë Editorit të Diellit Sokol Paja, z.Sulioti shprehet se MIK Festival u kthye në një pikë të fortë rajonale, ku takohen dhe zhvillohen ide dhe vlera artistësh si të rinj ashtu dhe të afirmuar në funksion të zhvillimit të zonës e të rajonit më gjerë.

MIK FESTIVAL EDICIONI I 6-TË

MIK Festival rikthehet në edicionin e tij të gjashte në qytetin e Korçës ku spektatorë të shumtë e ndoqën atë në pesë edicionet e kaluara. Edhe këtë vit, festivali do të ruajë formën klasike duke shtuar elementë argëtues për ta mbajtur qytetin zgjuar deri në orët e para të mëngjesit. Gjatë viteve të kaluara festivali ka arritur të shndërrohet në një histori suksesi për sa i përket organizimit të tij madhështor, artistëve pjesëmarrës dhe audiencës artdashëse. Sjellja në jetë e një

evenimenti madhështor të një rëndësie të madhe në rrafshin kulturor/artistik, do të mundësojë përfshirjen dhe lartësimin e qytetit të Korçës në hartën e zhvillimeve kulturore të rajonit. Festivali MIK që tashme ka hyrë në traditën e qytetit që nga viti 2018, lindi si ide e Znj Inva Mula gjatë një mbremje poezish e serenatash perms miqve të mirë Korçarë. Turizmi kulturor është, padiskutim, një nga degët më të rëndësishme së veprimtarisë ekonomike në mbarë botën. Sektori më i gjerë i këtij turizmi kontribuon në përfitimet ekonomike në shumicën e vendeve të botës përsa i përket gjenerimit të burimeve të të ardhurave, ashtu edhe rritjes së punësimit dhe investimeve, strategji që duhet zbatuar për një zonë si Korça ku turizmi kulturor duhet të jetë një nga sektorët kryesorë të saj.

TË FRYMËZUAR NGA SHARMI DHE HISTORIA E QYTETIT

Të frymëzuar nga sharmi dhe historia e qytetit, me qëllim përfshirjen e tij, në hartën e destinacioneve të evenimenteve kulturore të rajonit te Europes. MIK Festival zgjati katër ditë të plota me aktivitete gjithëpërfshirëse për të promovuar kulturën, historinë e një qyteti, djep të qytetërimit tonë. Koncepti i tij është ndërthurja e formave të ndryshme të shprehjes së artit

dhe vendosja e tyre në funksion të hapësirës dhe kohës. Qyteti i Korçës është i vetmi qytet në vend, i cili ka dimensionin artistik, audiencën, arkitekturën dhe historinë për të mbajtur peshën e këtij festivali kaq ambicioz.

OBJEKTIVAT E PROJEKTIT: PROMOVIMI DHE PËRHAPJA E MUZIKËS CILËSORE NË SHQIPËRI

 Ngritja e një skene artistike madhështore, e përmasave europiane në qytetin e Korçës, mes angazhimit dhe pjesëmarrjes së artistëve, nga zhanre të ndryshme artesh përgjatë ditëve të festivalit.

 Zhvillim audiencash vendore dhe krijim audiencash të reja, mes sjelljes së turistëve nga Europa, me qëllim ndjekjen e festivalit.

 Kthimi i MIK Festival në një pikë të fortë rajonale, ku takohen dhe zhvillohen ide dhe vlera artistësh si të rinj ashtu dhe të afirmuar në funksion të zhvillimit të zonës e të rajonit më gjerë.

 Nxitja e zhvillimit ekonomik për qytetin dhe rajonin përmes sjelljes në jetë të këtij projekti, duke fuqizuar pozitat e një destinacioni turistik shumë të rëndësishëm, tashmë me profil kulturor më të theksuar.

 Nxitja e bashkëjetesës dhe shkëmbimit kulturor.

 Përfitimi kolektiv social dhe nxitja e zhvillimit të qëndrueshëm artistik në qytetin e Korçës, duke zhvilluar aktivitete si brenda dhe jashtë vendit, në lidhje me konsolidimin, funksionimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të institucionit të Muzikës Ndërkombëtare me nisma të planifikimit dhe zhvillimit për shprehjen dhe komunikimin kreativ, zbatimin e programeve dhe aksioneve edukative si dhe çdo aktivitet që është pjesë e sektorit të Industrisë Kulturore që promovon kulturën dhe arsimin, forcon kohezionin social dhe zhvillimin rajonal.

 Promovimi dhe përhapja e muzikës cilësore në Shqipëri dhe veçanërisht e talenteve të reja të vendit dhe atyre shqiptarëve që shquhen në skena muzikore jashtë vendit.

 Kultivimi shpirtëror, edukimi dhe argëtimi i publikut shqiptar dhe

veçanërisht i të rinjve.

 Edukimi muzikor dhe zhvillimi artistik i fëmijëve dhe të rinjve.

 Promovimi dhe zhvillimi ndërkombëtar i muzikës dhe kulturës shqiptare, veçanërisht repertorit klasik shqiptar dhe promovimi i krijimeve të reja muzikore.

 Nxitja e prodhimit dhe lehtësimi i shpërndarjes së veprave muzikore të krijuara nga profesionistë si dhe veprave të krijuara nga brezi i ri i artistëve.

 Promovimi ndërkombëtar i traditës dhe historisë muzikore të qytetit të Korçës.

 Krijimi i qytetit si një vendtakim i artistëve shqiptarë dhe të huaj me komunitetin muzikdashës të qytetit dhe veçanërisht me të rinjtë, mësuesit, institucionet dhe organizatat e edukimit muzikor duke e evidentuar si një vend takimesh për profesionistë të muzikës ku do shkëmbehen dhe do

shpërndahen vepra muzikore dhe programeve audiovizive.

 Informimi i publikut korçar për trendet e ofruara nga industria e muzikës bashkëkohore.

 Lidhja e studimeve muzikore me tregun e punës në vende të ndryshme të botës.

 Paraqitja e mundësive për orientim profesional muzikor të talenteve të reja.

 Takimi dhe ndërveprimi (networking) ndërmjet institucioneve dhe grupeve

shoqërore që praktikojnë plotësisht ose pjesërisht muzikën e rajonit.

 Identifikimi dhe zhvillimi i talenteve të reja.

 Formimi i një turizmi të qendrueshëm në Korçë.

 Prodhimi, zhvillimi, promovimi dhe përhapja e benefiteve kulturore në

përgjithësi.

AKTIVITETET KRYESORE TË PROJEKTIT “MIK FESTIVAL”

I gjithë festivali i këtij viti është një buqetë unike tingujsh që jo vetëm shtrihet në kulturën dhe në traditën muzikore të shteteve të ndryshme, por dhe një udhëtim i veçante në periudha të ndryshme historike muzikore me “mjet” artistë të nivelit më të lartë muzikor në llojin e tyre. Gjashtë koncerte të ndryshme përbëjnë një “spektakël muzikor” tërheqës me vepra të A. Dvořák, G. Puccini, M. Ravel, F. Schubert, Schumann, C. Saint-Saens, Xh.Rossini, por edhe nga: Mikis Theodorakis, G. Dendrino, Grouya, Kristo Kono, Avni Mula etj. Solistë nga vende të ndryshme të botës do të mbërrijnë në Korçë duke prezantuar talentin dhe aftësitë e tyre para publikut artdashës dhe kërkues.

PROGRAMI I MIK FESTIVAL NË DETAJE

E premte, 28 korrik: ora 19:00: Hapja e Festivalit me një koncert kushtuar jetës dhe veprës të muzës së pare shqiptare: Jorgjie Truja- Filçe. Interpretuan: Solistja e TKOB dhe Operas së Sofjes, soprano Ramona Tullumani pjesë të repertorit botëror të Operës dhe këngë popullore, të cilat Jorgjia Truja ose i ka interpretuar gjatë karrierës së saj, ose i ka vënë në skenë në fillimet e TKOB si regjisorja e parë shqiptare. Në piano e shoqëroi pianistja e TKOB Ingrid Pulizo e

cila përbën një “rrëfim okular” të historisë së muzës së parë, pasi Ingridi e takuar atë nga afër në fillimet e saj dhe ka fituar edhe festivalin që mban emrin e saj. Një udhëtim i rrallë live nëpër kohë në Skenën e Teatrit nën drejtimin e vetë të madhes Inva Mula, e cila ndër të tjera performoi me Ramona Tullumanin duetin e njohur të Konteshës me Suzanën nga “Dasma e Figaros”. Vlen të theksohet se për arsye simbolike, pasi vetë Musa e parë Jorgjie Truja në karrierën e saj të gjatë kishte promovuar dhe ndihmuar disa këngëtarë të rinj lirikë të Shqipërisë, përshëndeti me dy këngë popullore tenori korçar Gjergji Mani që prej 15 vitesh performon në skenat e Rumanisë. Koncertin e homazhit e ndoqi nga kariga e përparme e teatrit e bija e sopranos së madhe, pianistja e njohur Takuina Adam, e cila totalisht e prekur, falënderoi Inva Mulën dhe organizatorët e Mik festivalit nga skena.

TE SHESHI I PAZARIT KONCERTI “AROMA GREKE”

Në Sheshi i Pazarit Koncerti “Aroma Greke” kushtuar 98-vjetorit të lindjes së kompozitorit të madh grek “Mikis Theodorakis”. Ku interpretoi Këngëtarja dhe deputetja e Kuvendit Grek Kalliopi Vetta, një nga bashkëpunëtoret e fundit të kompozitorit grek. Kalliopit iu bashkuan Maestro dhe Kompozitori i madh grek Janis Ioannou, krijues i disa hiteve të njojura greke bashkë me instrumentistë nga Athina që kanë bashkëpunuar me vetë Mikis Thodhorakis si: Aris Koukos në buzuk, Fotis Mylonas në bas dhe në flaut, Angeliki Papanikolaou në fizarmonikë dhe Giorgos Mitsotakis në bateri. Një koncert i veçantë që në pjesën e pare të tij solli hite të njohura greke dhe në pjesën e dytë të tij ishte kushtuar veprës të kompozitorit kryesor grek Mikis Theodorakis, Vepra e Theodorakis u vulos dhe la gjurmë në Greqi dhe në botë që në fillim të viteve 1960, kur në zemër të Luftës së Ftohtë, ai mbajti të hapura kanalet e komunikimit me vendet e Aleancës Lindore. Programi i këtij koncerti të veçantë solli pika kontakti midis kulturës greke dhe shqiptare, duke përziere këngët e Theodorakis me historinë muzikore më të re dhe bashkëkohore të Lindjes dhe Perëndimit të Europës.

NËN RITMIN E HAPAVE TË FLAMENKOS

E shtunë, 29 korrik : ora 19:00: Koncerti spanjoll "Nën ritmin e hapave të Flamenkos" në Teatrin e Korçës A.Z. ÇAJUPI me artistët katalanas: Alba Bioque, Jeronimi Maya, Violetta Barrio, David Domingues. Një shfaqje e mrekullueshme që transportoi për 1:30 minuta publikun Korçar në Spanjën e largët nën ritmin e hapave të flamenkos. Flamengo është një vallëzim tradicional i krahines Andaluzise që e ka origjinën në Spanjën jugore. Megjithatë, për shkak të migrimit të vazhdueshëm të popullit të Spanjës, ai u përhap me kalimin e viteve në të gjithë vendin që nga Jugu i Spanjës. Për shumë analistë konsiderohet si "valle migrimi". Kjo është arsyeja që ne zgjodhëm ta sjellim atë në Korçë, një qytet me një histori të madhe migrimi ndër shekuj. Në verë, kur shumë prej emigrantëve kthehen në vendlindje, do të kenë mundësinë të jetojnë përvojën e veçantë të Flamengos këtu në qytetin e Korçës. Kërcimtarët do të shpalosin një aftësi natyrore që është e lindur dhe instinktive. Ata do të kërcejnë me meloditë magjepsëse spanjolle me pasion duke i dhuruar publikut një spektakël unik.

LA NOTTE ITALIANA…

Ora 21:30 Sheshi i Pazarit: Koncert italian "La Notte Italiana" me Orkestra Simfonike FA të drejtuar nga Maestro Elda Laro. Interpretuan kryeveprat e dashura të repertorit italian të njohur gjerësisht në mbarë botën, plot lirikë italiane dhe dhjetëra kujtime sopranoja italiane Desirée Rancatore dhe tenori italian Giulio Pelligra. Një mbrëmje e veçantë muzikore që i dha mundësinë publikut artdashesh të udhëtojë me muzikën italiane në kohë. Ku u interpretuan pjesë të njohura nga Rossini, Guglielmo Tell, Arditi, L, Donizetti, Bellini, Verdi, Mascagni, Puccini, Giordano, Cardillo, De Curtis, Denza Di Capua etj.

MBORJE, ATY KU TAKOHEN SHPIRTI, MUZIKA DHE GASTRONOMIA

E diel, 30 korrik: Ora 12:30 në fshatin Mborje: Koncert "Aty ku takohen shpirti, muzika dhe gastronomia" në pararojë të kishës "Ristozi" që daton nga viti 1390 në fshatin Mborje të Κorçës, me Arie antike dhe psalme byzantine rumune nga kompozitori rumun Ciprian Porumbescu që ka shkruar mes të tjerash edhe muzikën e Hymnit Kombëtar të Shqipërisë, Interpretuar nga Tenori Korçar Gjergji Mani dhe Sopranoja Rumune Ionela Mani. Më pas vijoi një degustim nga shefi shqiptar me famë Bler Dervishi.

KONCERTI FINAL I EDICIONIT TË 6-TË TË MIK FESTIVALIT ISHTE KONCERTI SHQIPTARO-RUMUN

Ora 19:00 Koncert në fshatin Drenovë: Koncerti final i edicionit të 6-të të Mik Festivalit ishte koncerti Shqiptaro-rumun " Një ditë shkova nga Drenova" serisht me Orkestrën Simfonike të Forcave të Armatosura nën drejtimin e Maestro Elda Laro. Interpretuar nga tenori Korçar që vjen nga Rumania Gjergji Mani dhe sopranoja rumune Ionela Mani. Ari i mbrëmjes, një klarinetist brilant nga Shqipëria që vjen nga ana tjetër e oqeanit (SHBA) Igli Tuga. Μeriton të theksohet në këtë pike se lidhja e fshatit Drenovë me kulturën Rumunë është e thellë dhe buron nga vetë historia e Shqipërisë, të mos harrojmë se artisti i madh lirik shqiptar Dhimitër Toskani i njohur në Rumani dhe si Mihaj Mihajlesku kishte origjinë nga Drenova dhe ishte një nga personalitetet që përgatiti disa prej pionierë të Operas Shqiptare si Mihal Ciko, Kristaq Antoniu, Jorgji Velo etj. Dy artistët nga Rumania performuan këngë shqiptare të njohura si Baresha, Lule Lule, Këndon Bilbili poshtë te Zalli, këngë arbëreshe, këngë të folklorit rumun si Lie Ciocârlie, Gânduri por dhe arie të Lirikës Rumune si Cine Iubește și Lasă, Sărmane Lăutar Pribeag, Duet Bertha & Ciprian. Igli Tuga me klarinetë i shoqëruar nga OSFA interpretoi An American in Paris duke perifrazuar artistikisht identitetin e tij si emigrant në SHBA dhe traditën historike se Korça është Parisi i vogël. Vlen të theksohet se koncerti u zhvillua në një nga skenat më të mëdha të ngritur ndonjëherë në natyrë në Shqipëri me spektatorët të ulur mbi dengje kashte. Skena e projektuar posaçërisht në një peizazh të mrekullueshëm natyror nën perëndimin e diellit dhe lindjen e hënës -monent që jetuan të gjithë ata që ishin të pranishëm-hapi një faqe të re si për aktivitetet koncertale të MIK Festivalit ashtu edhe për aktivitet e shumta të rajonit të Korçës me ndihmën dhe mbështetjen e Fondi Shqiptar i Zhvillimit.

SEMINARI XVI MBARËKOMBËTAR ME MËSUESIT E GJUHËS SHQIPE DHE KULTURËS SHQIPTARE NË DIASPORË

August 2, 2023 by s p

Lefteri Metkaj/

Vlorë, 30 Korrik- 2 Gusht, zhvillon punimet Seminari i XVI-të Mbarëkombëtar për Mësuesit e Gjuhës Shqipe në Diasporë. Pikërisht Vlora, në këtë stinë vere u bë pika e takimi për të pritur bijtë e saj nga larg, mësuesit e gjuhës shqipe nga e gjithë bota shqiptare.

Jo rastësisht u zgjodh qyteti i Vlorës për të zhvilluar seminarin e gjuhës shqipe, mbas seminarit të fundit që ishte zhvilluar para katër viteve në qytetin e Prizrenit , në vatrën e kuvendeve kombëtare, sepse Vlora është simbol i bashkimit kombëtar, simbol i identitetit, simbol i patriotizmit dhe atdhedashurisë.

Mësuesit atdhetare erdhen në Vlorë nga largësitë e diasporës me mallin mbajtur ngrohtë për tokën amë,

dhe pikërisht nga Vlora përcollën misionin për punën e kryer në diasporë, si dhe morën eksperienca dhe praktika të reja për të ofruar më të mirën e mësimdhënies për fëmijët tanë që lindin dhe rriten jashtë atdheut tonë.

Ashtu si dikur në Vlorën heroike, u bashkuan nga trojet shqiptare më 28 Nëntor të vitit 1912 , u mblodhën në kuvend burrat atdhetarë shqiptarë dhe vendosën për fatin e Atdheut, ashtu dhe mesuesit e diasporës u mblodhën për një mision shumë të rëndësishëm. Të mbajnë kuvendin për gjuhën shqipe, për të përcjellë traditën e arsimit tonë kombëtar, që është të mbajnë gjallë në breza dashurinë për Shqipërinë e Kosovën, për gjuhën shqipe dhe identitetin kombëtar si shqiptarë jashtë vendit.

Ky seminar vjen si një nga dhuratat më të bukura nga diaspora shqiptare për qytetin arsimdashës të Vlorës, ku pikërisht në Vlorë, Ismail Qemali pasi krijoi shtetin shqiptar, menjëherë filloi punën për arsimin kombëtar. Dhe pikërisht në Vlorë, në Lagjen “Muradie” , në Shkollen Nr 1 caktoi Ministrinë e parë të Arsimit Kombëtar Shqiptar, me Minister të parë, mësuesin atdhetar Luigj Gurakuqi.

Eshte nder i veçante per qytetin tim te Vlores ,te kete ne perqafim te saj , 150 margaritarë, sepse margarita jane mesuesit atdhetare vullnetare, te cilet japin nje kontribut jashtëzakonisht te madh ne rrafshin kombetar duke mbajne gjalle gjuhen tone te çmuar shpirterisht, profesionalisht dhe financiarisht, ku investojne vetë nga te ardhurat e tyre per te mbajtur çelur pikat shkollore te gjuhes shqipe anembane diaspores shqiptare.

Ishte kenaqesi e veçante si mesuese e diaspores nga Vlora , te pershendesja e te falenderoja me mirenjohje duke iu uruar mirëseardhjet me te perzemerta organizatoreve, veprimtareve te ketij seminari dhe vecanerisht te gjithe mesueseve, kolegeve te mi te dashur te diaspores duke iu uruar suksese dhe te kalojne sa me bukur ne qytetin historik e bregdetar te Vlores.

Seminari ne Vlore eshte nje kryeveper, shembull per te gjithe mesimdhenesit shqiptare te cilet kishin mundesine te njoheshin me punen qe bejne keta mesues vullnetare te diaspores pa interes personal, qe femijet tane kudo jashte Atdheut te behen krenare duke ruajtur me kujdes e dashuri identitetin e tyre, per nje te ardhme me dinjitet.

Rilindasit tane dhe brezat me radhe e treguan duke e mbrojtur dinjitetin dhe nderin e gjuhes shqipe me çmimin me te larte, me jeten e tyre..

Ky Seminar Mbarekombetar i Gjuhes Shqipe per Mesuesit e Diaspores eshte nje nga ngjarjet me te rendesishme kushtuar gjuhes shqipe ne diaspore, i cili organizohet ne bashkepunim me Ministrite e Arsimit te Shqiperise dhe Kosoves.

Me fjalen e tyre pershendetese nderuan mesuesit dhe shprehen mirenjohje te thelle per kontributin e tyre ,znj. Evis Kushi ,MAS-it te Republikes se Shqiperise , znj. Arbërie Nagavci, MASHT-it te Republikes se Kosoves, a.Ermal Dredha, Kryetar i Bashkise Vlore.

Mesuesit seminaristet u pershendeten me nje program te bukur kulturor-artistik nga femijet e Qendres Kulturore Vlore.

Gjithashtu ne seminar kishte shume te pranishme ,personalitete te arsimit dhe te kultures nga te dy shtetet shqiptare. Por seminarit nuk i mungoi dhe prezenca e znj.Donika Gervalla, Zv/Kryeministre dhe MPJ te Republikes se Kosoves, znj.Luiza Gashi, Z/Ministre e PJ D, te Republikes se Kosoves, te cilat zhvilluan nje bashkebisedim te hapur per mesimin e gjuhe shqipe me mesuesit e diaspores. Të e respektuar kolege, motra dhe vellezer te dashur ,duke ju uruar pune te mbare , deshiroj qe ky seminar ne qytetin e Vlores, te zhvilloj me sukses permbushjen e qellimit te tij duke ndikuar ne rritjen e aftesimit profesional, didaktik dhe pedagogjik tek mesuesit pjesemarres.

Mirenjohje per gjithcka beni ne dobi te mesimit te gjuhes shqipe per femijet ne diaspore, ne dobi te kombit.

Se fundi, shpresoj te gjithe mesuesit seminariste te kene arritur qellimin e tyre ne kete seminar. Te jene ç’mallur

me koleget, te kene marre me vete çastet e paharruara ku vizituan qendrat historike , turistike, muzete e shumte, sepse Vlora, historia e saj, akti i Pavaresise se Shqiperise, emri i patrioti te shquar Ismail Qemali, shtiza e Flamurit Kuq e Zi, do t’i frymezoje ne punen e tyre, si nje shenje nderimi te veçante per krenarine e identitetit tone kombetar. Po ashtu , mengjeset e fresketa, perendimi i diellit, shetitjet ne buze mbremje gjate bregdetit ne gjirin e detit Jon e ne Vloren e shenjteruar e mahnitese…patjeter do t’iu mbeten mesueseve te diaspores nje kujtim i perhershem nga Atdheu .

Dhe mos të harrojmë se mësuesit e gjuhës shqipe në diasporë janë një vlerë e madhe për arsimin kombëtar shqiptar jashtë Atdheut tonë.

STRUKTURA E SHËRBIMEVE SEKRETE DHE TË SIGURISË NË FEDERATËN RUSE

August 1, 2023 by s p

Nga Dr. Dritan Demiraj

Pas vitit 2021 dhe në vazhdim, duke marrë në konsideratë edhe ndryshimet gjeopolike në botë, përpjekjet për të krijuar një rend të ri botëror, aktorët dhe faktorët e rinj të cilët po punojnë së bashku hapur dhe fshehtas papushim për të sfiduar SHBA-të si superfuqi e vetme ushtarake, politike, ekonomike, teknologjike dhe demokratike në botë, përpjekjet e vazhdueshme të presidentit Vladimir Putin për ta çuar Federatën Ruse në një nivel tjetër lidershipi në botë, pushtimi i paprecedentë dhe i paprovokuar i Ukrainës, përpjekjet dhe përplasjet e paprecedenta midis SHBA-ve dhe Kinës e cila nën lidershipin e presidentit Xi Jinping ka objektiv të arrijë dhe më pas ta kalojë fuqinë ekonomike dhe ushtarake të SHBA-ve, të pushtojë me anë të forcës Tajvanin, të mbizotërojë ujërat ndërkombëtare në Oqeanin Indian dhe Paqësor, Republikën Islamike të Iranit e cila gjithmonë e më shumë po sfidon haptazi politikën paqeruajtëse të SHBA-ve në Lindjen e Mesme, Korenë e Veriut, fuqia bërthamore e së cilës po bëhet gjithmonë e më shumë shqetësuese në këtë rajon të botës duke kërcënuar drejtëpërsëdrejti sigurinë kombëtare të Japonisë, Koresë së Jugut, bazat amerikane në Pacifik por jo vetëm, të gjitha sa më lartë duhen lexuar me përgjegjësi shtetare nga lidershipi i vendeve perëndimore përfshirë këtu edhe drejtuesit e vendit tonë dhe të Dardanisë.

Studimi dhe analiza e gjeopolitikës, gjeostrategjisë, gjeoekonomisë, politikës së jashtme, shërbimeve sekrete, strukturave ushtarake dhe fuqisë luftarake të Federatës Ruse, Republikës Popullore të Kinës (PRC), Republikës Islamike të Iranit (IRI) dhe Republikës Popullore Demokratike të Koresë (DPRK), të cilat duket se kanë krijuar një aleancë të re e cila në dekadën që po jetojmë, paraqet një kërcënim të madh për demokracitë në botën perëndimore por në të njëjtën kohë ka rëndësi shumë të madhe për të ardhmen e vendeve tona demokratike.

Tashmë prej 10 vitesh vëmendja e SHBA-ve, BE-së, NATO-s, shërbimeve inteligjente civile dhe ushtarake të vendeve perëndimore është përqëndruar në veprimtarinë destruktive të Federatës Ruse, frikë e cila u vërtetua me rastin e pushtimit dhe shkatërrimit të plotë të Ukrainës në datën 24 shkurt 2022 dhe në vazhdim.

Nënvleftësimi i aftësive ushtarake dhe i kapaciteteve operacionale të agjensive të inteligjencës, forcave të armatosura të Federatës Ruse dhe e presidentit Vladimir Vladimiroviç Putin është një gabim i pafalshëm. Shërbimet e inteligjencës të Federatës Ruse janë një kundështar i fuqishëm i shërbimeve sekrete, agjensive ligjzbatuese dhe qeverive perëndimore, por vetëkuptohet një kundërshtar aspak i pamposhtur.

Përballja me aftësitë dhe kapacitetet e shërbimeve të tilla, kërkojnë nga shërbimet sekrete të hapësirës mbarëshqiptare, ballkanike, europiane nën drejtimin e agjensive amerikane një qasje gjithëpërfshirëse, profesionale, investime më të shumta në pajisje, teknologji, burime financiare dhe drejtues profesionistë në krye të këtyre agjensive. Për më tepër, suksesi i këtyre shërbimeve do të lidhet në radhë të parë me bashkëpunimin me shërbimet e inteligjencës amerikane, vend i cili ka dhënë ndihmën më të madhe në strukturimin dhe rritjen e kapaciteteve operacionale të shërbimeve sekrete, agjensive ligjzbatuese dhe forcave tona të armatosura.

Në gjykimin tim, në ditët e sotme Federata Ruse paraqet një nga rreziqet më të mëdha të sigurisë kombëtare për SHBA-të dhe aleatët e saj. Këtë fakt më shumë se asgjë tjetër e vërtetoi pushtimi i paprecedentë, i paprovokuar, i paligjshëm dhe kriminal i Ukrainës në muajin shkurt të vitit 2022. Federata Ruse pavarësisht faktit se nuk ka një ekonomi të fortë, përsëri ajo ka kapacitete shumë të fuqishme ushtarake dhe inteligjence.

Ajo ka objektiv parësor që së bashku me Republikën e Kinës, Republikën Islamike të Iranit, Korenë e Veriut, etj të kundërshtojë me çdo mjet interesat e SHBA-ve dhe të aleatëve të saj, ku në këtë rast mund të përmendim rreziqet dhe kërcënimet e vendit tonë dhe të Republikës së Kosovës, për shkak se Federata Ruse mbështet fuqishëm politikën e saj të jashtme në Ballkan nëpërmjet mbështetjes së presidentit serb Aleksandër Vuçiç dhe presidentit të Republikës Serbska Milorad Dodik. Për këtë qëllim, SHBA-të së bashku me vendet e tjera anëtare të NATO-s duhet që këtë kërcënim në këtë rajon të brishtë ta marrin më seriozisht në të adhmen, duke mbajtur qëndrim të qartë dhe të prerë kundër ‘veglave’ të Vladimir Putin-it në Ballkan. Por nga ana tjetër, Rusia ka një dobësi të madhe sa i përket institucioneve politike të brendshme dhe ekonomisë e cila varet shumë nga eksportet e energjisë jashtë vendit.

Të gjitha sa më lartë, por jo vetëm demostrojnë dhe vërtetojnë strategjinë e tij për të ringritur Federatën Ruse si një fuqi botërore. Presidenti Vladimir Putin e shikon Europën Lindore në të ardhmen nën kontrollin e Moskës dhe të integruar në sferën e influencës kulturore, ekonomike dhe politike të Rusisë. Por në të njëjtën mënyrë, ai po përpiqet në maksimum që edhe Europa Perëndimore të jetë e varur nga enegjia ruse, një politikë izoluese dhe më e rëndësishme anti-amerikane e cila është shfaqur haptazi gjatë vitit 2022 dhe në vazhdim.

Objektivi strategjik i presidentit Vladimir Putin është rithemelimi i Federatës Ruse si një fuqi e madhe botërore, duke u siguruar se asnjë vendim global nuk mund të merret në OKB pa miratimin e saj. Për këtë qëllim, presidenti Vladimir Putin së bashku me presidentin kinez Xi Jinping po punojnë që të sigurojnë se rritja e fuqisë së politikës së jashtme e vendeve të tyre të limitojë sa më shumë aftësitë e SHBA-ve për të qënë superfuqia e vetme në botë.

Në gjykimin tim, drejtuesit europianë dhe amerikanë deri përpara pushtimit të Ukrainës në datën 24 shkurt 2022 janë shfaqur të verbër sa i përket strategjisë së largët të presidentit Putin. Presidenti Obama iu përgjigj pa forcë pushtimit të paligjshëm të Gadishullit të Krimesë në vitin 2014, duke e paralajmëruar Putin-in se: “Ju jeni në anën e gabuar të historisë”, ndërkohë duhet pranuar se presidenti Putin po shkruan “historinë” e tij me këto pushtime, por në të njëjtën kohë në gjykimin tim edhe fundit e tij. Në këtë kontekst, autori i shquar amerikan Ralph Peters jo pa të drejtë ka shkruar se: “Ndërkohë që Obama flet, Putini vret”.

Në këtë këndvështrim, gjykoj që është e rëndësishme të nënvizojmë se konfliktet dhe luftërat ndërkombëtare që ka realizuar deri më sot presidenti rus Putin, kanë shkaktuar vdekjen e mijëra civilëve, ushtarakëve dhe shkatërrimin e shumë qyteteve në Ukrainë. Për këtë arsye, gjykoj se është e rëndësishme që drejtuesit tanë por jo vetëm, të kuptojnë në thellësi dhe gjerësi se çfarë po planifikon presidenti Putin në Ukrainë, në të ardhmen edhe në Bjellorusi, vendet Baltike, Moldavi, Kauzaz, Ballkanin Perëndinor, Europën Lindore, Azinë Qëndrore, Lindjen e Mesme, Afrikën Veriore dhe Qëndrore, në SHBA dhe në Azinë Jug-lindore.

Agresiviteti i 16 muajve të fundit të Federatës Ruse, nuk është asgjë tjetër më shumë sesa vazhdimi i një plani të qartë 20 vjeçar, i cili vazhdon të zbatohet dhe “suksesi” i saj në gjykimin tim ka ardhur si pasojë e mosveprimeve, kundërveprimeve të pamjaftueshme dhe masave të dobëta, joproduktive të SHBA-ve (sipas vetë zyrtarëve më të lartë të agjensive të sigurisë në SHBA) NATO-s, BE-së dhe aktorëve të tjerë të rëndësishëm në botë.

Në këtë këndvështrim, gjykoj se është e rëndësishme të analizojmë përmes shumë ngjarjeve dhe fakteve, strategjitë e agjensive sekrete dhe të inteligjencës të Federatës Ruse, implementimi i së cilave ka bërë që Rusia të shtojë rreziqet, kërcënimet dhe agresivitetin e saj kundër të gjithë botës perëndimore. Përveç ndërhyrjes në Gjeorgji dhe në Ukrainë, kemi parë ndërhyrjen e Rusisë në të kaluarën në SHBA, Britani, Francë, Gjermani, Poloni, Estoni, Moldavi, Mal të Zi, Maqedoninë e Veriut, Bosnje dhe Hercegovinë, Republikën e Kosovës sidomos në këtë të fundit duke përdorur strategjinë e saj të dizinformimit, propagandën, veprimet destabilizuese në veri të vendit, duke implementuar “fuqinë e butë” në bashkëpunim me aleatin e saj strategjik në Ballkanin Perëndimor Serbinë së bashku me ministrin e propagandës së Milosheviçit, Aleksandër Vuçiç.

Për më tepër, Federata Ruse si një fuqi relativisht më e dobët se SHBA-të pa marrë parasysh gjithë NATO-n dhe aleatët e tyre të fuqishme si Japonia, Koreja e Jugut por jo vetëm, ka patur arsye për të adoptuar qasjen e ‘gjeopolitikës guerrile’, ose përdorimin e mjeteve dhe taktikave jokonvencionale, me qëllim që të përpiqet ta zhvendosë konfliktin atje ku ka më shumë avantazhe. Një interes të madh në rastin e aplikimit të ‘Doktrinës Gerasimov’, ka patur përdorimi i mjeteve dhe i metodave jo ushtarake si psh përmbysjet e pushtetit dhe shpërndarja e dizinformimit, të mbështetura në fshehtësi me operacione luftimi nëpërmjet përdorimit të forcave speciale dhe shërbimeve sekrete, gjë e cila sidomos gjatë viteve 2004 dhe deri në ditët e sotme ka treguar dhe reflektuar rritjen e fuqisë së shërbimeve të sigurisë dhe të inteligjencës së Federatës Ruse. Në këtë sukses, padyshim një rol të rëndësishëm ka edhe ish agjenti i KGB-së presidenti Vladimir Putin, i cili gjatë viteve 1998-1999 ishte drejtori i përgjithshëm i Shërbimit Federal të Sigurisë Ruse (FSB).

Pas zgjedhjes së tij në krye të vendit, shumë prej kolegëve, aleatëve dhe këshilltarëve të tij të ngushtë kishin të kaluar nga shërbimet sekrete dhe të sigurisë ruse. Personi më i afërt, i cili është ekuivalent i këshilltarit të sigurisë kombëtare të presidentit të Amerikës në Federatën Ruse, është kryetari i Këshillit të Sigurisë Kombëtare Nikolai Patrushev. Ai e drejton këtë këshill që nga viti 2008. Nikolai Patrushev është një oficer me karrierë në KGB, i cili zëvendësoi si drejtor të FSB-së Vladimir Putin-in. Ai ka qënë drejtor i FSB-së nga data 9 gusht 1999 deri në datën 12 maj 2008. Në shumë raste Nikolai Patrushevi ka deklaruar se: “Unë besoj se SHBA-të do të dëshironin që Rusia të mos ekzistonte fare si shtet. Ai është siguruar që të këshillojë në çdo rast presidentin rus Putin në një linjë konfrontimi me perëndimin. Shumicën e informacioneve dhe këshillave për situatën e sigurisë në botë, ai e merr nga shërbimet e përbashkëta sekrete ruse.

Çdo ditë e punës së presidentit Vladimir Putin fillon me leximin e kujdesshëm të 5-6 agjensive kryesore të inteligjencës dhe të sigurisë. E para dhe më e rëndësishmja është studimi ose leximin i informacioneve nga Shërbimi i Huaj i Inteligjencës (SVR-Sluzhba Vneshnei Razvedky) mbi situatën dhe ngjarjet jashtë Federatës Ruse.

Më pas, një rëndësi të madhe ka siguria e brendshme dhe informacionet e dërguara nga Shërbimi Federal i Sigurisë (FSB). Presidenti Vladimir Putin, merr informacione të përditshme të detajuara rreth situatës nga elita e tij personale, Shërbimi Federal i Mbrojtjes (FSO-Federalnaya Sluzhba Okhrany). Nga burime të inteligjencës perëndimore, deklarohet se presidenti Putin më shumë beson informacionet e agjensive të sigurisë dhe të inteligjencës sesa ato të Ministrisë së tij të Jashtme. Agjensitë e shërbimeve sekrete ruse kanë akses të jashtëzakonshëm tek presidenti Vladimir Putin. Dy drejtorët kryesorë të SVR-it dhe të FSB-së (Naryshkin dhe Bortnikov) takohen çdo javë me presidentin Vladimir Putin.

Buxheti i këtyre agjensive është shumë i madh dhe i paprekshëm, madje edhe më shumë sesa i Ministrisë së Mbrojtjes në termat e mbështetjes por jo të shumës së përgjithshme. Në këto momente kur përplasja me perëndimin është rritur në maksimum, ato janë bërë edhe më të varura nga Kremlini zyrtar. Ndryshe nga agjensitë homologe në perëndim, roli i tyre asnjëherë nuk ka qënë kaq i rëndësshëm sa i përket grumbullimit të informacionit, veçanërisht tani që më shumë se 160 miliardë dollarë janë dhënë si asistencë ushtarake në mbështetje të ushtrisë së Ukrainës. Ato janë agjensi që roli i tyre ka shumë rëndësi në kohë lufte, sa i përket misionit të tyre për grumbullim inteligjence, analizën e situatës të sigurisë, lobimin për politikat e qeverisë së tyre (SVR) dhe ekzekutimin e operacioneve direkte (GRU). Si një shërbim që është më shumë i fokusuar në grumbullimin e inteligjencës me njerëz (HUMINT), agjensia SVR në shumë raste krahasohet me misionin e CIA-s dhe të MI6 britanike.

Struktuara e shërbimeve sekrete ruse.

Për më tepër, mentalitetin e luftës pak elementë e demostrojnë më shumë sesa agjensia ruse e inteligjencës ushtarake GRU dhe Njësia e saj Nr-29155. Që nga koha e krijimit të saj në vitin 1918 si ‘Registrupr’, inteligjenca ushtarake ruse ka urdhëruar njësitë e saj të ekzekutojnë vrasje politike, misione sabotazhi, ‘punë të pista me gjak’, por Njësia Nr-29155 u krijua në vitin 2009. Misionet e saj kryesore janë të një game të gjerë, që nga përdorimi i sulmeve me eksplozivë në Ukrainë, deri tek hedhja në erë e depove të armatimit ‘Vrbetice’ në Republikën e Çekisë në vitin 2014, përpjekja për helmimin e trafikantit bullgar të armëve në vitin 2015.

100 VJETORI I TRAKTATIT TË LOZANËS

July 31, 2023 by s p

(Original Caption) 7/16/1932- Lausanne, Switzerland- The Lausanne pact slowed post war history of Europe. Prime Minister Ramsay MacDonald of Great Britain (left foreground) signs.

Një fitore për Turqinë e re, një goditje për çamët në Greqi*

Prof.Muhamed Mufaku

Në vitet e fundit nisi të rritej interesimi në Turqi për 100-vjetorin e Traktatit të Lozanës (24.07.1923), me paraqitje të ndryshme sikurse Turqia do të lirohet prej disa obligimeve të fshehta, madje vetë presidenti Erdogan rriti më shumë pritshmëritë me disa deklarata për “shekullin e ri turk”, pra pas atij të parë që filloi me fitoren diplomatike të Turqisë në Lozanë dhe shpalljen e Republikës më 29 tetor 1923. Këto paraqitje të ndryshme brenda dhe jashtë Turqisë, shtuan interesimin për 100-vjetorin e Traktatit të Lozanës, përkatësisht për konferenca dhe aktivitete të tjera shkencore kushtuar këtij jubileu. Një prej këtyre ishte një konferencë ndërkombëtare e mbajtur në Amman të Jordanisë më 25.07.2023 nën titull: “100-vjetori i Traktatit të Lozanës: nga një Lindje të Mesme e sigurt”.

Vërtetë, Traktati i Lozanës ishte fitore e re për “Qeverinë e Ankarasë” në krye me Mustafa Kemalin (Ataturk më vonë), në krahasim me traktatin poshtërues të Severs-it (1 gusht 1920) me të cilën Turqia u kthye në një mini-shtet në Anatoli me një dalje në Detin e Zi, kurse tani në Lozanë 1923 e fitoi njohjen ndërkombëtare me kufijtë e tashëm si shtet i madh me dalje në katër dete. Kjo fitore u kurorëzua në 29 tetor 1923 me shpalljen e Republikës së Turqisë moderne.

Për palën tjetër, Greqia që e filloi më 15 maj 1919 aventurën ushtarake me zbarkimin në Izmir dhe depërtimin nga Ankaraja, ishte një humbje e madhe ushtarake dhe politike, sepse me tërheqjen e ushtrisë greke në verën e vitit 1922 dhe njohjen ndërkombëtare të Turqisë me kufijtë e tashëm, u varros miti për “Greqinë e madhe” që do të përfshinte Anatolinë perëndimore me “Konstatinopolis” si dhe Trakinë lindore, me çka “Greqia e madhe” do të ketë shtrirje të madhe dhe dalje në pesë dete.

Mirëpo, për Turqinë, Greqinë dhe shqiptarinë, Traktati i Lozanës kishte një aspekt të prekshëm: këmbimi i detyrueshëm i popullsisë që arriti gati në dy milionë njerëz që u shkulën prej trojeve të tyre dhe u transferuan pa mëshirë në troje të tjera, të huaja, që nuk u stabilizuan lehtë atje për shumë vjet. Në këtë kontekst, pësuan më shumë çamët që mbetën në Greqi pas Luftërave ballkanike 1912-1913, sepse ata u shkulën prej trojeve të tyre dhe u dërguan në Anatoli me pretekst se janë “turq”. Mirëpo, falë aktivitetit intensiv të Qeverisë shqiptare me Athinën e Ankaranë, kjo dramë mori fund më 1926 kur çamët u njohën si “shqiptarë me origjinë” më 1926.

Traktat kundër traktateve ndërkombëtare të Ligës së Kombeve

Përkundër karakterit të përgjakshëm të luftërave ballkanike 1912-1913 midis shteteve ballkanike (Serbia, Mali i Zi, Greqia dhe Bulgaria) dhe Perandorisë Osmane që humbi gati të gjitha territoret në Ballkan, si dhe dëbimit të qindra mijëra myslimanëve prej trojeve të tyre, më në fund traktatet për paqe gjatë 1913-1914 që u nënshkruan midis Perandorisë Osmane dhe Bullgarisë (29 shtator 1913), Greqisë (14 nëntor 1913) dhe Serbisë (14 mars 1914) u karakterizuan me një frymë të re për fatin e myslimanëve që mbetën në ato shtete ballkanike që përfituan shumë territore me popullsi të “padëshiruar”.

Kështu, këto traktate ofruan dy opsione për popullsi “ndryshe” për karakterin kombëtar të atyre shteteve, pra për “pakicat” që përfaqësojnë popullsi ndryshe me etni ose me fe. Opsioni i parë ishte e drejta e gëzimit të të gjitha të drejta civile me qytetarët tjerë, kurse opsioni i dytë ishte e drejta e tyre pas një faze kalimtare (3-4 vjet) që të vendosin vetë: të vazhdojnë jetën në këto shtete të reja ose të kalojnë në Perandorinë Osmane për gjithmonë duke hequr dorë nga nënshtetësia bullgare, greke e serbe. Për ta nxitur popullsinë për opsionin e dytë, pakicat gjatë fazës kalimtare ishin të liruara prej shërbimit ushtarak dhe prej taksave për ushtri. Vetëm në traktatin me Bullgarinë u përmend edhe opsioni i “këmbimit opsional” të popullsisë në thellësi prej 15 kilometra të territoreve përgjatë kufirit në Traki.

Mirëpo, këto “të drejta” për pakicat, në këto traktate u theksuan më shumë pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore dhe krijimit të Ligës së Kombeve në Paris më 1919. Vërtetë, qëndrimet e presidentit amerikan W. Willson për të drejtën e kombeve në vetëvendosje dhe për diplomacinë publike në kuadër të Ligës së Kombeve në vend të traktateve sekrete që u nënshkruan gjatë Luftës së Parë Botërore (Traktati i Londrës 1915 etj.) bënë që Liga e Kombeve të interesohet shumë për mbrojtjen e pakicave në traktatet e reja për paqe qoftë me shtetet që humbën luftën ose ato që fituan në Luftën e Parë Botërore.

Planet serbe e greke për “turqit” e mbetur në territoret e tyre

Vlen të theksohet këtu që rezistenca për të nënshkruar traktatet e reja që përfshinin mbrojtjen e pakicave erdhi sidomos prej Serbisë e Greqisë, sepse kishin planet e tyre për “turqit” që mbetën në territoret e tyre. Për Beogradin nuk ishte problem garantimi i të drejtave të pakicave gjermane e hungareze, por kishte më shumë hall për “pakicën shqiptare”. Për një kohë, Beogradi insistoi të lirohet prej këtyre obligimeve në “tokat e çliruara” më 1912-1913, pra në Kosovë e Maqedoni, por më vonë u detyrua të nënshkruajë traktatin më 10 shtator 1919 duke i futur shqiptarët në kategorinë “myslimane”, pra me të drejtat e tyre fetare e jo gjuhësore-kulturore.

Mirëpo Greqia, e cila po ashtu hezitoi ta nënshkruajë traktatin për mbrojtjen e pakicave, u nxit me kryeministrin Venizilos (ithtar i flaktë i “Greqisë së madhe”) për zbarkimin ushtarak në Izmir më 15 shtator 1919 dhe depërtimi në Anatoli e drejt Ankarasë më vonë. Kështu, Lufta greko-turke (1919-1922) u shndërrua në Luftën për pavarësi turke në krye me Mustafa Kemalin. Lufta u përcoll me beteja të përgjakshme dhe masakra me karakter etnik-fetar. Kështu, me humbjen fatale të ushtrisë greke në betejën vendimtare Sakarja (23 gusht-13 shtator 1922) dhe tërheqjen e saj ka Greqia, qindra mijë civilë greko-ortodoksë nuk e ndjenin veten të sigurt dhe shoqëruan ushtrinë greke në tërheqjen e saj nga Greqia. Ardhja masive e refugjatëve civilë në Greqi krijoi një anarki e ngarkesë të madhe për qeverinë, kështu që kryeministri grek iu drejtua Ligës së Kombeve më 16 tetor 1922 me propozim për “këmbim të detyrueshëm të popullsisë turke e greke”, duke kërkuar prej Komisarit për refugjatë F. Nansen që të veprojë sa më shpejt.

Komisari Nansen, që e fitoi çmimin “Nobel” për paqe atë vit, u nis për në Stamboll dhe zhvilloi negociata me palën turke për pranimin e nja gjysmë milioni turqish në Turqi në vend të atyre grekëve që lëshuan Anatolinë dhe shkuan në Greqi. Qeveria e re turke e pranoi me një kusht që ky këmbim i popullsisë të mos përfshijë turqit në Trakinë perëndimore. Në anën tjetër, qeveria greke u pajtua por me kusht që ky këmbim të mos përfshijë grekët që jetonin në Stamboll. Në bazë të këtyre pajtimeve u zhvilluan negociatat që përfunduam më 30 janar 1924 me nënshkrimin e “Traktatit mbi këmbim të popullsisë greke e turke”.

Traktat brenda traktatit

Ndonëse Traktati i Lozanës njihet më shumë si traktat për paqe që e përfundoi Luftën greko-turke 1919-1922 dhe i përcaktoi kufijtë midis dy shteteve, ai më shumë lidhet me një praktikë të re në të drejtën ndërkombëtare dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare: këmbimi i detyrueshëm i popullsisë turke-greke, përkatësisht ortodokse-myslimane midis dy vendeve. Traktati i Lozanës ka 143 nene, kurse në lidhje me këmbimin e popullsisë kemi vetëm nenin 142 që vetëm e bën Traktatin e 30 janarit 1923 midis Greqisë e Turqisë mbi këmbimin e popullsisë si pjesë përbërëse të Traktatit të Lozanës. Atëherë, ky Traktat mbi këmbimin e detyrueshëm të popullsisë u kritikua ashpër prej ekspertëve të së drejtës ndërkombëtare, e në mesin e tyre edhe prej profesorit në Universitetin e Beogradit, Ilija Przhiq, në librin e tij “Mborja e pakicave” që u botua më 1933.

Përkundër faktit që Traktati i 30 janarit 1923 paraqitet për “këmbim të popullsisë greke e turke”, qysh në nenin e parë del qëllimi i tij që i afrohet pastrimit etnik: “Që nga 1 maji do të bëhet këmbimi i detyrueshëm i shtetasve turq me fe ortodokse përqendrim në territorin turk me shtetasit grekë me fe myslimane me përqendrim në territorin grek”. Në bazë të kësaj shihet qartë se kriteri për këmbim të detyrueshëm, është fetar e jo etnik.

Duke marrë parasysh gjendjen në Greqi pas pushtimit të një pjese të madhe të Vilajetit të Janinës dhe Vilajetit të Selanikut, shumica e myslimanëve tanimë në Greqi nuk ishin turq në kuptimin etnik por pomakë, shqiptarë dhe romë. Qeveria e Athinës tani e shfrytëzoi këtë Traktat për dëbimin e çamëve myslimanë prej Çamërisë, sepse e kishte më të lehtë asimilimin e pjesës tjetër ortodokse dhe vendosjen e grekëve të ardhur nga Turqia në vendin e tyre. Zbatimi i këtij Traktati e alarmoi Qeverinë e Tiranës, e cila u aktivizua me anë të dy ambasadorëve (Mit’hat Frashërit në Athinë dhe Reuf Ficos në Ankara) dhe me përfaqësuesin e Shqipërisë në Ligën e Kombeve Mehdi Frashëri për t’i përjashtuar çamët prej “këmbimit të detyrueshëm të popullsisë”. Përpjekjet e Qeverisë shqiptare dhanë rezultat më në fund në vitin 1926 duke i njohur çamët si “shqiptarë me origjinë”, me çka shpëtoi pjesa që mbeti deri atëherë në Çamëri.

*Fragmente nga kumtesa e paraqitur në konferencën ndërkombëtare “Traktati i Lozanës: nga një Lindje e Mesme e sigurt”, e mbajtur në Amman më 25 korrik 2023