Një fitore për Turqinë e re, një goditje për çamët në Greqi*
Prof.Muhamed Mufaku
Ndonëse Traktati i Lozanës njihet më shumë si traktat për paqe që e përfundoi Luftën greko-turke 1919-1922 dhe i përcaktoi kufijtë midis dy shteteve, ai më shumë lidhet me një praktikë të re në të drejtën ndërkombëtare dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare: këmbimi i detyrueshëm i popullsisë turke-greke, përkatësisht ortodokse-myslimane midis dy vendeve. Qeveria e Athinës tani e shfrytëzoi këtë Traktat për dëbimin e çamëve myslimanë prej Çamërisë, sepse e kishte më të lehtë asimilimin e pjesës tjetër ortodokse dhe vendosjen e grekëve të ardhur nga Turqia në vendin e tyre
Në vitet e fundit nisi të rritej interesimi në Turqi për 100-vjetorin e Traktatit të Lozanës (24.07.1923), me paraqitje të ndryshme sikurse Turqia do të lirohet prej disa obligimeve të fshehta, madje vetë presidenti Erdogan rriti më shumë pritshmëritë me disa deklarata për “shekullin e ri turk”, pra pas atij të parë që filloi me fitoren diplomatike të Turqisë në Lozanë dhe shpalljen e Republikës më 29 tetor 1923. Këto paraqitje të ndryshme brenda dhe jashtë Turqisë, shtuan interesimin për 100-vjetorin e Traktatit të Lozanës, përkatësisht për konferenca dhe aktivitete të tjera shkencore kushtuar këtij jubileu. Një prej këtyre ishte një konferencë ndërkombëtare e mbajtur në Amman të Jordanisë më 25.07.2023 nën titull: “100-vjetori i Traktatit të Lozanës: nga një Lindje të Mesme e sigurt”.
Vërtetë, Traktati i Lozanës ishte fitore e re për “Qeverinë e Ankarasë” në krye me Mustafa Kemalin (Ataturk më vonë), në krahasim me traktatin poshtërues të Severs-it (1 gusht 1920) me të cilën Turqia u kthye në një mini-shtet në Anatoli me një dalje në Detin e Zi, kurse tani në Lozanë 1923 e fitoi njohjen ndërkombëtare me kufijtë e tashëm si shtet i madh me dalje në katër dete. Kjo fitore u kurorëzua në 29 tetor 1923 me shpalljen e Republikës së Turqisë moderne.
Për palën tjetër, Greqia që e filloi më 15 maj 1919 aventurën ushtarake me zbarkimin në Izmir dhe depërtimin nga Ankaraja, ishte një humbje e madhe ushtarake dhe politike, sepse me tërheqjen e ushtrisë greke në verën e vitit 1922 dhe njohjen ndërkombëtare të Turqisë me kufijtë e tashëm, u varros miti për “Greqinë e madhe” që do të përfshinte Anatolinë perëndimore me “Konstatinopolis” si dhe Trakinë lindore, me çka “Greqia e madhe” do të ketë shtrirje të madhe dhe dalje në pesë dete.
Mirëpo, për Turqinë, Greqinë dhe shqiptarinë, Traktati i Lozanës kishte një aspekt të prekshëm: këmbimi i detyrueshëm i popullsisë që arriti gati në dy milionë njerëz që u shkulën prej trojeve të tyre dhe u transferuan pa mëshirë në troje të tjera, të huaja, që nuk u stabilizuan lehtë atje për shumë vjet. Në këtë kontekst, pësuan më shumë çamët që mbetën në Greqi pas Luftërave ballkanike 1912-1913, sepse ata u shkulën prej trojeve të tyre dhe u dërguan në Anatoli me pretekst se janë “turq”. Mirëpo, falë aktivitetit intensiv të Qeverisë shqiptare me Athinën e Ankaranë, kjo dramë mori fund më 1926 kur çamët u njohën si “shqiptarë me origjinë” më 1926.
Traktat kundër traktateve ndërkombëtare të Ligës së Kombeve
Përkundër karakterit të përgjakshëm të luftërave ballkanike 1912-1913 midis shteteve ballkanike (Serbia, Mali i Zi, Greqia dhe Bulgaria) dhe Perandorisë Osmane që humbi gati të gjitha territoret në Ballkan, si dhe dëbimit të qindra mijëra myslimanëve prej trojeve të tyre, më në fund traktatet për paqe gjatë 1913-1914 që u nënshkruan midis Perandorisë Osmane dhe Bullgarisë (29 shtator 1913), Greqisë (14 nëntor 1913) dhe Serbisë (14 mars 1914) u karakterizuan me një frymë të re për fatin e myslimanëve që mbetën në ato shtete ballkanike që përfituan shumë territore me popullsi të “padëshiruar”.
Kështu, këto traktate ofruan dy opsione për popullsi “ndryshe” për karakterin kombëtar të atyre shteteve, pra për “pakicat” që përfaqësojnë popullsi ndryshe me etni ose me fe. Opsioni i parë ishte e drejta e gëzimit të të gjitha të drejta civile me qytetarët tjerë, kurse opsioni i dytë ishte e drejta e tyre pas një faze kalimtare (3-4 vjet) që të vendosin vetë: të vazhdojnë jetën në këto shtete të reja ose të kalojnë në Perandorinë Osmane për gjithmonë duke hequr dorë nga nënshtetësia bullgare, greke e serbe. Për ta nxitur popullsinë për opsionin e dytë, pakicat gjatë fazës kalimtare ishin të liruara prej shërbimit ushtarak dhe prej taksave për ushtri. Vetëm në traktatin me Bullgarinë u përmend edhe opsioni i “këmbimit opsional” të popullsisë në thellësi prej 15 kilometra të territoreve përgjatë kufirit në Traki.
Mirëpo, këto “të drejta” për pakicat, në këto traktate u theksuan më shumë pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore dhe krijimit të Ligës së Kombeve në Paris më 1919. Vërtetë, qëndrimet e presidentit amerikan W. Willson për të drejtën e kombeve në vetëvendosje dhe për diplomacinë publike në kuadër të Ligës së Kombeve në vend të traktateve sekrete që u nënshkruan gjatë Luftës së Parë Botërore (Traktati i Londrës 1915 etj.) bënë që Liga e Kombeve të interesohet shumë për mbrojtjen e pakicave në traktatet e reja për paqe qoftë me shtetet që humbën luftën ose ato që fituan në Luftën e Parë Botërore.
Planet serbe e greke për “turqit” e mbetur në territoret e tyre
Vlen të theksohet këtu që rezistenca për të nënshkruar traktatet e reja që përfshinin mbrojtjen e pakicave erdhi sidomos prej Serbisë e Greqisë, sepse kishin planet e tyre për “turqit” që mbetën në territoret e tyre. Për Beogradin nuk ishte problem garantimi i të drejtave të pakicave gjermane e hungareze, por kishte më shumë hall për “pakicën shqiptare”. Për një kohë, Beogradi insistoi të lirohet prej këtyre obligimeve në “tokat e çliruara” më 1912-1913, pra në Kosovë e Maqedoni, por më vonë u detyrua të nënshkruajë traktatin më 10 shtator 1919 duke i futur shqiptarët në kategorinë “myslimane”, pra me të drejtat e tyre fetare e jo gjuhësore-kulturore.
Mirëpo Greqia, e cila po ashtu hezitoi ta nënshkruajë traktatin për mbrojtjen e pakicave, u nxit me kryeministrin Venizilos (ithtar i flaktë i “Greqisë së madhe”) për zbarkimin ushtarak në Izmir më 15 shtator 1919 dhe depërtimi në Anatoli e drejt Ankarasë më vonë. Kështu, Lufta greko-turke (1919-1922) u shndërrua në Luftën për pavarësi turke në krye me Mustafa Kemalin. Lufta u përcoll me beteja të përgjakshme dhe masakra me karakter etnik-fetar. Kështu, me humbjen fatale të ushtrisë greke në betejën vendimtare Sakarja (23 gusht-13 shtator 1922) dhe tërheqjen e saj ka Greqia, qindra mijë civilë greko-ortodoksë nuk e ndjenin veten të sigurt dhe shoqëruan ushtrinë greke në tërheqjen e saj nga Greqia. Ardhja masive e refugjatëve civilë në Greqi krijoi një anarki e ngarkesë të madhe për qeverinë, kështu që kryeministri grek iu drejtua Ligës së Kombeve më 16 tetor 1922 me propozim për “këmbim të detyrueshëm të popullsisë turke e greke”, duke kërkuar prej Komisarit për refugjatë F. Nansen që të veprojë sa më shpejt.
Komisari Nansen, që e fitoi çmimin “Nobel” për paqe atë vit, u nis për në Stamboll dhe zhvilloi negociata me palën turke për pranimin e nja gjysmë milioni turqish në Turqi në vend të atyre grekëve që lëshuan Anatolinë dhe shkuan në Greqi. Qeveria e re turke e pranoi me një kusht që ky këmbim i popullsisë të mos përfshijë turqit në Trakinë perëndimore. Në anën tjetër, qeveria greke u pajtua por me kusht që ky këmbim të mos përfshijë grekët që jetonin në Stamboll. Në bazë të këtyre pajtimeve u zhvilluan negociatat që përfunduam më 30 janar 1924 me nënshkrimin e “Traktatit mbi këmbim të popullsisë greke e turke”.
Traktat brenda traktatit
Ndonëse Traktati i Lozanës njihet më shumë si traktat për paqe që e përfundoi Luftën greko-turke 1919-1922 dhe i përcaktoi kufijtë midis dy shteteve, ai më shumë lidhet me një praktikë të re në të drejtën ndërkombëtare dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare: këmbimi i detyrueshëm i popullsisë turke-greke, përkatësisht ortodokse-myslimane midis dy vendeve. Traktati i Lozanës ka 143 nene, kurse në lidhje me këmbimin e popullsisë kemi vetëm nenin 142 që vetëm e bën Traktatin e 30 janarit 1923 midis Greqisë e Turqisë mbi këmbimin e popullsisë si pjesë përbërëse të Traktatit të Lozanës. Atëherë, ky Traktat mbi këmbimin e detyrueshëm të popullsisë u kritikua ashpër prej ekspertëve të së drejtës ndërkombëtare, e në mesin e tyre edhe prej profesorit në Universitetin e Beogradit, Ilija Przhiq, në librin e tij “Mborja e pakicave” që u botua më 1933.
Përkundër faktit që Traktati i 30 janarit 1923 paraqitet për “këmbim të popullsisë greke e turke”, qysh në nenin e parë del qëllimi i tij që i afrohet pastrimit etnik: “Që nga 1 maji do të bëhet këmbimi i detyrueshëm i shtetasve turq me fe ortodokse përqendrim në territorin turk me shtetasit grekë me fe myslimane me përqendrim në territorin grek”. Në bazë të kësaj shihet qartë se kriteri për këmbim të detyrueshëm, është fetar e jo etnik.
Duke marrë parasysh gjendjen në Greqi pas pushtimit të një pjese të madhe të Vilajetit të Janinës dhe Vilajetit të Selanikut, shumica e myslimanëve tanimë në Greqi nuk ishin turq në kuptimin etnik por pomakë, shqiptarë dhe romë. Qeveria e Athinës tani e shfrytëzoi këtë Traktat për dëbimin e çamëve myslimanë prej Çamërisë, sepse e kishte më të lehtë asimilimin e pjesës tjetër ortodokse dhe vendosjen e grekëve të ardhur nga Turqia në vendin e tyre. Zbatimi i këtij Traktati e alarmoi Qeverinë e Tiranës, e cila u aktivizua me anë të dy ambasadorëve (Mit’hat Frashërit në Athinë dhe Reuf Ficos në Ankara) dhe me përfaqësuesin e Shqipërisë në Ligën e Kombeve Mehdi Frashëri për t’i përjashtuar çamët prej “këmbimit të detyrueshëm të popullsisë”. Përpjekjet e Qeverisë shqiptare dhanë rezultat më në fund në vitin 1926 duke i njohur çamët si “shqiptarë me origjinë”, me çka shpëtoi pjesa që mbeti deri atëherë në Çamëri.
*Fragmente nga kumtesa e paraqitur në konferencën ndërkombëtare “Traktati i Lozanës: nga një Lindje e Mesme e sigurt”, e mbajtur në Amman më 25 korrik 2023