Dr. Etleva LALA

EötvösLorándTudományegyetem (Universiteti ELTE)

ProgramiiAlbanologjisë, Budapest, Hungari

Hormisda papa Caesario episcopo Arelatensi nunciat “episcopos tam Dardanos quam Illyricos pene omnes, nec non Scythas” ad sedis apostolicae communionem rediisse seque legatos in Orientem misisse.[1]/Pope Hormisdas announces to Caesarius, bishop of Arles, that “nearly all bishops, both the Dardanians and the Illyrians, but not the Scythians,” had returned to communion with the Apostolic See, and had sent their legates to the East./

This document dates back toSeptember 515, a time, which was not easy at all for Christianity in general. It was even more difficult for the bishops of Dardania and Illyricum, who happened to be at the crossroads of the various clashes of the time, clashes of various natures: political and organizational, ecclesiastical andspiritual. It was a time, when by trying to be as precise as possible and as right as possible, it was easy to fall into one heresy or another one, without even realizing it. Hence, the difficultyfor the religious and political leaders of the time to figure out who was the real authority and whom to follow, as this paper will try to highlight.

Before we go into the document itself, let us clarify, what Dardanosand Illyricosrepresent in the time when this document was written.The period from the conversion to Christianity of Emperor Constantine the Great in 313 and making it the official religion of the Roman Empire to the year 515as this document is dating can still be called a peaceful time for the inhabitants of the Eastern Adriatic, as Slavs and Huns have not arrived yet.Although according to Florin Curta,[2] a small number of Slavs (Sclaveni and Antes) migrated to the Balkans already in the 6^th century, that did not happen before the earthquake of 518.[3]That is why, starting with the document that dates in 515 in order to have a view on the religion of the Illyrians and Dardanians until that period is still a pure history of the local people, that were living in this part of the world, among others also Dardanians and Illyrians as they are called in that time.

Dardania was one of 11 provinces that made the Diocese of Moesia, established by Emperor Diocletian (284-305). During[4] or after[5]Constantine I (306-337), out of parts of Dardania and Thrace, Dacia Mediterranea was also created. The two new dioceses, Moesia and Dacia fell into the prefecture of Illyricum in the second half of the fourth century.[6] The main centers of Dardania were Scupi, Naissus, Ulpiana[7]and alsoTherranda, Vicianum, Vindenis, Velanis, Dardapara, Quemedava and Damastion during the time of Moesia Superior.

            After the death of Constantine in 337,[8] the Roman Empire was divided between his three sons, since the Jewish law of the first-born son was certainly not yet introduced in Europe. This division is what later established the permanent pretorian prefectures: 1. Gaul (Dioceses: Gaul, Viennensis, Hispania and Britain), 2. the central prefectureof Italy, Illyricum and Africa(Dioceses: Italy, Africa, Pannonia, Dacia and Macedonia) and 3. the prefecture of the East (Dioceses: Thrace, Asia, Pontus, Oriens). The prefecture of Illyricum included the dioceses of Pannonia, Dacia and Macedonia in 347-361.

The central Prefecture of Italy, Illyricum and Africa was divided into two prefectures 1. Italy-Africa and 2. Illyricum, when the sons of Constantine the Great were struggling against each-other. One of them, Constans, joined the dioceses of Macedonia, Dacia and Pannonia in 347 into the prefecture of Illyricum.[9]In 375-379, the Diocese of Pannonia was added to Italy, and often is also known as the Diocese of Western Illyricum (Illyricum occidentale). Macedonia and Dacia, which as mentioned above also contained parts of Dardania, made Eastern Illyricum (Illyricum orientale). Eastern Illyricumseparatedfinally from the rest after the death of Theodosius in 395 with Thessaloniki as it capital.

Since in our document, both Dardanos and Illyricos are mentioned, in a time when theoretically Dardanians were already divided between Thrace and Mediterranean Dacia. Since Dacia belonged to Eastern Illyricum, theoreticallythey were already included into Eastern Illyricum, hence the term Illyrians would have administratively applied also to them. Pope Hormisdas, however, is addressing them separately, probably because the Dardanians have a distinguished unity among themselves.

In our document that dates from 515, the Roman pontiff, Hormisdaswas so glad to see that the bishops of Dardania and Illyricum had decided in his favor, rejoining the Apostolic See, after a long battle with many facets. Hesharedthis happiness also with the bishop of Vienna (Viennensis in the prefecture of Gaul): Idem papa Avitum, episcopumViennensem per conversionemprovinciarum id estDardaniae, Illyrici vel Scythiae (al. Thraciae) adcommunionemgaudiiprovocat.[10](The same pope,challenges of sharing the joy withAvitus, the bishop of Vienna, about the conversion of the provinces of Dardania, Illyricum, or Scythia (alias Thracia).

It seems to be self-evident that the Pope, as the good shepherd, should rejoice over every single sheep, that is over everysuccess story, but this is not one of those cases. In order to understand the real reason for the pontifical joy of gaining back the bishoprics of Dardania and Illyricum, in the following I will have to start back to what had happened in these parts of the world, since Christianity was acceptedby Emperor Constantine the Great in 313.

The first document registered in the ActaAlbaniae[11] is the one registered in 344,[12] and which was written in Philippi,[13] nowadays known as Provdiv, in Bulgaria. It is about the half-Aryan bishops who thought of establishing a “real Synod of Sardinia.” Among these half-Arian bishops is also Eulalius, the bishop ofAmantia, who also put his signature on the letter written to the churches of the East and the West.

The second document of the Acta Albaniaedates back to 370-371.[14]Pope Damasus I has condemned the bishop of Milan as heretic, and he informed about this the bishops of Illyricum. In the document of the year 375, in whichthe synod of the bishops of Illyricum sanctioned the divinity of the Holy Spirit, against Macedonians,[15]we may raise our questions, who these Macedonians were, how were they different from Illyrians,  and what views they presented about the Holy Spirit.

In three other documents dating back to 385, 386 and 392, Anysius, the bishop of Thessaloniki is getting more and more power since Pope Siriacuscontinuously gives him the power over irregularities in the nomination of bishops in Illyricum. He orders that no bishop should be ordained without Anysius’permission,[16]since there were cases, when three bishops were ordained in one church.[17]

Starting from the year 412, Rufus, the bishop of Thessaloniki appears to be the main protagonist especially in the correspondence with Pope Innocent I and Boniface I. He seems to be in charge of the all the churches of Illyricum and Macedonia, including Dardania. In order to understand what these terms meant in this letter, here is the list of these churches: Achaia, Thessalia, Ancient Epirus, New Epirus, Crete, Mediterranean Dacia, Ripenian Dacia, Moesia, Dardania and Praevalis.[18] This list seems slightly different from that ofthe year 422 where “Macedonia, Achaia, Thessalia, Epirus Veterus, Epirus Novus, Praevalitan at Dacia” are the only ones mentioned.Macedonia is new in this list. Dacia is only one general and Moesia and Dardaniado not appear again.[19]Do these discrepancies indicate a real change of borders ora different participation of the mentioned or not-mentioned bishops in the correspondence with the pope?

Rufus, the bishop of Thessaloniki, seems to have been claiming too much power over these churches, as Pope Boniface I. warns all the bishops appointed throughout Thessaly to not “strive to separate themselves from the communion and power of the Apostolic See.”He also orders bishop Rufus to respect the rights established by the Fathers and forbade anyone “to presume to ordain bishops through Illyricum on the Rufus’ conscience.”[20]

Pope Boniface I. also forbids Rufus and the other bishops, established in Macedonia, Achaia, Thessaly, the Old Epirus, the New Epirus, and Praevalis, and Dacia, to convoke a synod in order to examine the status of Perigenis, bishop of Corinth, appointed by the Apostolic See. For he writes “it is not lawful to revise the judgment” of the Apostolic See and that
“the greatest churches of the Eastern Churches have always consulted the Roman seat in important matters.” Whether Dardania and Moesia do not appear in this list, because they did not intend to obey Rufus in this point, is difficult to estimate at this point. Here other questions also need attention, like the process of nomination itself. If Rufus, the bishop of Thessaloniki, was nominating and ordaining bishops earlier, why is Pope Boniface now taking that matter in his hands, by nominating the bishop of Corinth?

            In the year 424, Pope Celestine I, wrote to nine bishops named Perigenus, Dynatus, Basilius, Sapius, Paul, Aeternalus, Sabatius, Julian and Senecio, naming them “bishops established throughout Illyricum.”Duchesne[21] has identified five of them through their signatures at the Council of Ephesus, as bishops of Corinth, Nicopolis, Larissa, Shkodra, and Sardika. The four others, he suggested should be the bishops of Crete, Moesia, Dardania and Dacia Ripensis.Thisshould have been Illyricum as it was understood at the time of Pope Celestine.

Under the penalty of excommunication, Pope Celestine orders the bishops of Illyricum to obey Rufus, his vicar, bishop of Thessaloniki. Felix, the bishop of the province of Durrës, is also mentioned in this document, as being released from the works of his insidious enemies.Who were the enemies of the bishop of Durrës?Why did not he order the bishop of the province of Durrësto do the same, namely obey the bishop of Thessaloniki?

During this period, we have to keep in mind that Byzantium is not created yet, that is why it’s not possible to speak about Byzantine Empire as some scholars continue to do. Byzantium was officially created in 476 when Rome handed over to Constantinople the imperial insignia after the last Roman Emperor was deposed and replaced by a king of Germanic descent, who formally acknowledged the overlordship of the Augustus ruling from Constantinople.[22]

The Council of Ephesus and Nestorianism

In the Council of Ephesus, in the following document, Philip is not any more bishop of Durrës: he is the bishop of Apollonia, whereas Eucharius appears to be the bishop of Durrës:

SententiamconciliiEphesini in Nestoriumlatamaliquae acta suochirographoapprobaverunt (inter alios): EuchariusepsicopusDyrrachini (έπίσκoπος Δυρραχίον), DyrrachiniEpiri novae (Δωρακίον ‘Ηπείροννέας), Felix episcopuscivitatisApolloniae[23]) et Bellidis[24] (έπίσκοπος πόλεωυ ‘Απολλωυίας και Βελίδος, Βελλιάδος), Senecio civitatisScodrorum.[25] /The sentence of the council of Ephesus with regard to Nestorius and some acts in his own handwriting were approved (among others) by Eucharius bishop of Dyrrachini (έπίσκίπος Δυρραχιον), Dyrrachini New Epirus (Δωρακιον ‘ Ηπειροννέαζ), Felix bishop of the city of Apollonia) and Bellidis (έπίσκοπος πόλεωυ ‘Απολλωυίας και Βελίδος, Βελλιάδος), Senecius of the city of Scodra./

This document leads us also to the Council of Ephesus and the heresies of this period, which more than out of political claims is in my opinion originating out of an excessive zeal and desire to be as righteous as possible. This was used politically by the Holy See to confirm its rights over the East Illyricum as Duchesne states.[26] In the following, I will present a short overview of the Council of Ephesus and the heresies that were shaping not only the spiritual map of the Eastern Roman Empire after the reception of Christianity as an official religion, but also its political map, which continued to be influential for the centuries to come.

Needless to state, that the Council of Ephesus, held from 22 June to 31 July 431, was a very influential one, not only because it was the Third Ecumenical Council, but because it started to clearly shape the division between East and West. The Roman emperor Theodosius II summoned it on the initiative of Nestor himself, who wanted to prove the truth of his teachings. He certainly never expected it to be condemned by the Council, he was so much looking forward to. As seen in the document above, bishops of the eastern Adriatic coast and its hinterland were also present in it: the bishops of Durrës, Apollonia and Bylis, Shkodra, New Epirus, condemningNestor’s teachings and confirmed the original creed of Nicaea.

Nestor, the Patriarch of Constantinople in 428-431 was obviously unaware of what movement he was creating, when he initiated the summoning of the Council of Ephesus. Nestor’s idea was to correct a wide-spread form of prayer, concerning Virgin Mary. He thought that the Virgin Mary should be called Christotokos, “Christ-bearer,” but not Theodokos “God-bearer,” because she gave birth only to Christ man and not to Christ God. He considered this matter important, after seeing that Christians used expressions such as “mother of God” when praying.

To Nestor, just like to his contemporaries, accuracyof expression,especially in prayers, which was the supreme form of communication, was very important, and bothered by mistakes he found widespread, he tried to convince not only the common people but also the members of the Council of Ephesus, that they should produce exact forms and expressions of prayer so that people would not err out of their ignorance. Hence, he insisted to make clear that Christ should be seen as composed of two natures: one human and the other divine, and both these natures must be treated separately.

Nestorius was blamed with diophysicism (dual nature) for his thoughts and condemned at the Council of Ephesus in 431. No need to say that he was immediately removed from the post of the Patriarch of Constantinople. Nevertheless, he continued to share his philosophy with people and his teachings spread in the Sassanid Empire, in Persia, Iran, Mesopotamia and even China. It can be assumed that Nestor was in those lands in exiled during this time, since his success is more notable there. The school of Edessa embraced these teachings of Nestor and became a strong intellectual and religious center of all the churches where Nestor’s ideas were taught and spread, thus eventually breaking away from the Christian Church.

Monophysicism

The Council of Ephesus became the starting point of many other heretic movements, one of which was also monophysicims or Eutychianism, which was born as an opposition to Nestorianism. Monophysicism (gr. monos = one and physis = nature) is nowadays a Christological doctrine, which declares that Christ is composed of only one nature, which is divine and human united in one. This worldview spread widely during the fifth and sixth centuries in the Eastern Roman Empire, especially in Syria, the Middle East, Egypt and Anatolia, while the Western Church and the Papacy condemned it as heretic at the Ecumenical Council of Chalcedon in 451.

Eutyches (380-456), the archimandrite of one of the most influential monasteries near Constantinople, first appeared as a powerful personality at the Council of Ephesus in 431, where he was noted for his open warfare against Nestor’s teachings, a war which he did not stop even when Nestor was convicted at the Council of Ephesus in 431. He continued fighting against Nestor even after he returned to Constantinople and did not spare Nestor’s former supporters either, including even some who had already made a turn in the Council of Ephesus, such as Cyril of Alexandria. This excessive devotion of him led to excessof zeal and made him a target of accusation for heresy.

To handle the case of Eutyches, a local synod was summoned in Constantinople in 448, but instead of solving the case, it made it even more complicated. The new patriarch of Alexandria, Dioscuri, became a supporter of Eutyches, and Pope Leo I wrote to him explaining that he had erred in insisting on a “single nature” of Christ. A Second Council of Ephesus was summoned again under Dioscuri in 449, in order to fix the issue, and the latter accused both of them: Eutyches and Dioscurifor not being harsh enough against Eutyches.

The Pope of Rome and the Patriarch of Alexandria accused each other of heresy, which led to a schism between the Churches of the East and the West, until the Council of Chalcedon was convened in 451, to finally condemn Eutyches and alsoDioscuri I, also known as Dioscuri the Great. In this Council of Chalcedon, the last word of Christology was proclaimed, what is still valid nowadays, namely: Christ is composed of two natures inseparable from one another.

The Council of Chalcedon, October 8 to November 1, 451, was certainly one of the most important ecumenical councils of the Church. The Acts of the Council of Chalcedon were signed (among others) also by Luke, bishop of the city of Durrës, by the metropolitan of the province of New Epirus, bishop of the metropolis of Durrës, by Evandrus, bishop of the city of Dioclia, and by Eusebius, bishop of the city of Apollonia, in southern Albania as the following document is suggesting:

ActisconciliiChalcedonensissubscripserunt (inter alios) “Lucas episcopusDyrrhachenaecivitatis,” “metropolitanusprovinciae novae Epiri,” “episcopusDyrrhachii metropolis,”[27] “Evandrus[28]episcopuscivitatisDiocliae,” “Eusebius episcopuscivitatisApolloniadis.”[29]

Obviously, the Illyrian bishops were keeping themselves out of the ongoing discussions and supporting the central authority of the Roman popes in all these religious maters. Whether the distance played a role in their approach is difficult to state. Geographically the distance from Durrës to Rome was more or less the same as the distance to Constantinople, if we consider, the good Via Egnatia as a main route to Constantinople. Was it perhaps the glorious reputation of the Roman Empire, which intimidated them and made them decide pro Rome rather than anything local? Probably these bishops did not consider these local heresies seriously as it was typical for them even in later periods.

But the story did not end so simply. In a letter from Pope Leo I, written on April 15, 454, we find complaints that Eutyches was continuing to spread his heresy even in exile. The letter, pope Leo I asks Marcian to transfer Eutyches to an even further remote and lonely place. This is the last time we meet the abandoned old man, but his disciples seem to have followed him, wherever he went. They created a movement, which continued to grow and spread especially in Syria, Egypt and even Constantinople. Many emperors tried to impose the Chalcedonian formula on them, but without success. In the sixth century, the monk and bishop Jakob Baradaeus united all the Eutychians or Monophysites into a single Church, which continues to this day under the name of the Syrian Orthodox Church.

Dioscuri on the other hand, the Patriarch of Alexandria who had condemned Eutychians, but continued to reject also the Council of Chalcedon as a legitime one, initiated a different branch from Eutyches, known today as Oriental Orthodoxy, where Dioscurithe Great is the main patriarch and saint of the Coptic church. This Church recognizes only the first four Ecumenical Councils and rejects the Council of Chalcedon. It is known as the Old Oriental Churches and is more widespread in Armenia and Ethiopia, but is also to be found in Eritrea, Egypt, Sudan, Syria and Kerala and India.

The following document, whichdates back toSept. 1, 457, shows that Eutychians were quite active even after the Council of Chalcedon and the Holy See had time and again to address this issue in their letters, instigating bishops of the Eastern Illyricum to support him in condemning and fighting this heresy.

Leo I. EuxitheumThessalonicensem, JuvenalemHierosolymitanum, PetrumCorinthium, LucamDyrrachenum “a pari” concitatadversusEutychianos, qui interfectoProterio, episcopoAlexandrino, id contendant, ut ad abolendastatutaChalcedoniacogaturconcilium. Sperat fore, ut imperator et patricius (Aspar), si sacerdotum intellexerint concordiam, ecclesiam perturbari ab haereticis non patiantur.[30]/Leo I. incites Euxitheus of Thessalonica, Juvenal of Jerusalem, Peter of Corinth, and Luke of Durrës“a peer” against Eutychians, who, after having killed Proterius, bishop of Alexandria, strive that the council of Chalcedonia should be compelled to abolish the statutes. He hopes that the Emperor and the patrician (Aspar), if the priests understand the concord, will not allow the Church to be disturbed by heretics./

Thessaloniki, Jerusalem, Corinth and Durrës are the destinations of this letter, and their bishops are considered as the important partners to settle down the problems that the Eutychians have caused. The Eutychians were already condemned in the Council of Chalcedon some years earlier in 451, but obviously that condemnation did not stop them from their activity and even aggressivity. Bishops in that period, were certainly not only religious rulers but also powerful political ones, because after the Edict of Thessalonica on 27 February 380, very citizen of the Roman Empire had to belong to a church and to an ecclesiastical community, otherwise he or she would be officially considered as an outlaw and expelled.[31]

If considering the map we may figure out one of thethe reasons why pope Damascus is addressing these bishops. Durrës was located at the head of the Via Egnatia, the Roman street, which was a continuation of Via Apia, connecting Rome with Constantinople. In that geographical position, Durrës was the most important port of the popes for their terrestrial itineraries to Constantinople (present-day Istanbul). Corinth, a very important city and port, was also a key station, when the popes were travelling by ship. Both ways, the terrestrialone through Durrës and the naval one through Corinth, led to Thessaloniki, which was the pre-last station to Constantinople, and further on to Alexandria and Jerusalem.

Thessaloniki was favored with special privileges and responsibilities since the time of popes Damascus, Syriac and Anastasius. Nevertheless,de jure Thessaloniki was raised into a papal vicariate on January 12, 444 by Pope Leon I. In this formal status,Thessaloniki continued to enjoy the same privileges that given earlier by other popes. The bishop of Thessaloniki had the power to ordain both the metropolitans of Illyricum and convene synods, by which the bishops could resolve their disputes. The only legallimitation given to the bishop of Thessaloniki in this formal declaration of the vicariate regarded greater issues, which he (the Roman pope) would be the only authority to solve, keeping thus the sovereignty to Roman popes.

There are certainly also other reasons why the bishop of Durrës is mentioned next to the most important religious personalities of the Eastern Roman Empire in this period, although he was supposed to be under the authority of Vicariate of Thessaloniki.Nevertheless, explaining the details, will be the task of another paper. For the moment, I would like to focus on heresies mentioned in the document above, in order tobetter highlight the worldview of the locals in those days and to keep the political and administrative organization of the region into its most important minimum to understand the context.

To sum up, Pope Hormisdaswho in 515 announced to Caesarius, bishop of Arles, that “nearly all bishops, both the Dardanians and the Illyrians, but not the Scythians,” had returned to communion with the Apostolic See, was aware of what a success story this was. Through some examples, I only gave a taste of what was going on in terms of spiritual movements that influenced political decisions of that time. It was a very dynamic time when freedom of thought and political actions were hand in hand shaping the future of Europe and Middle East, and Illyrian and Dardanian bishops who were dressed also with a lot of authority and responsibility for the people they represented, had difficult decisions to make. Nevertheless, their western views were often dominating, although Constantinople was more and more becoming a stronger political and religious center.

---

[1]Ludovicus Thallóczy, Constantinus Jireček, and Emilianus Šufflay, Acta et diplomata res albaniae mediae aetatis illustrantia, vol. I (Vienna: Typis Adolphi Holzhausen, 1913). (hence: AAlb.I, 27.)

[2] Florin Curta, The Making of the Slavs: History of Archeology of the Lower Danube Region, c. 500-700(Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 75-92.

[3]DejanBulić, „The Fortifications of the Late Antiquity and the Early Byzantine Period on the Later Territory of the South-Slavic Principalities and their Re-Occupation.“The World of the Slavs: Studies of the East, West and South Slavs: Civitas Oppidas, Villas and Archeological Evidence (7^th to the 11^thcenturies AD). (Belgrade: The Institute of History, 2013): 137-234.

[4]András Mócsy. Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire (New York: Routledge, 2014), 69.

[5] Joseph Roisman and Jan Worthington, A Companion to Ancient Macedonia (John Wilsey and Sons: 2010), 547.

[6]Roisman and Worthington, 547-8.

[7]FanulaPapazoglu, The Central Balkan Tribes in Pre-Roman Times: Tribali, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians (Amsterdam: Hakkert, 1978).

[8] Timothy D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine (Harvard University Press, 1982), 139.

[9]Timothy D. Barnes, Constantin: Dynasty, Religion and Power in the Later Roman Empire (Willey Blackwell, 2011), 160.

[10] AAlb I, 27; Jaffè, Reg. 778. Cf. Jaffè, Reg. 781.

[11]Ludovicus Thallóczy, Constantinus Jireček, and Emilianus Šufflay, Acta et diplomata res albaniae mediae aetatis illustrantia, vol. I (Vienna: Typis Adolphi Holzhausen, 1913).

[12] AAlb.I, 1. 

[13]For a recent study on Philippi, see Steven J Friesen, Michalis Lychounas and Daniel N. Schowalter, eds., Philippi, From Colonia Augusta to Communitas Christiana, Religion and Society in Transition. Novum Testamentum Supplements 186 (Brill, 2021)

[14] AAlb.I, 2.

[15] AAlb.I, 3.

[16] AAlb.I, 4.

[17] AAlb.I, 5.

[18] AAlb.I, 7.

[19] AAlb. I, 12.

[20]AAlb.I, 11.

[21]Duchesne, “L’Illyricumecclésiastique,” ByzantinischeZeitschrift 1 (1892): 531-550, esp. 543:  “Sur cesneufévêques cinq sout identifies par les signatures du concild’Éphèse (a. 431) avec les métropolitanis de Corinthe, Nicopolis, Larisse, Scodra (Senecio) et Sardique. Il y a bien lieu de croire que les quatre restants sont les métropolitanis de quatre autres provinces Crète, Mesie, Dardanie et Dacie ripuaire.”

[22] For a recent study on this field, see Thomas J. MacMaster and Nicholas S.M. Matheou, eds., Italy and the East Roman World in the Medieval Mediterranean. Empire, Cities and Elites 476-1204 (Routledge, 2021).

[23] In Epiro nova inter Dyrrhachiumadseptemtrionem et Aulonem ad meridiem. See Pauli-Wissowa, Lexikon s. h. v. ‘Αλεξούδης, ΣύντομοςίστοριχήπεριγραφήτήςΑπολλωνίας, Constantipoli, 1896, 108 s.

[24]ΒουλίςΒυλλίς (ager Bullinus, Βυλλιαχή). Γραδίτζιος, Градецеmediiaevi. SeeTomaschek in Pauli-Wissowa, Encycl. II, 1105.

[25]AAlb.I, 14.

[26]Duchesne, “L’Illyricum ecclésiastique,” 539.

[27] Ab ultima sessione abfuisse videtur. Farlati, VII, 344 B.

[28] Cf. Migne. PG, 40, 814, 822; Marković, Dukljansko-barska metropolija, 9.

[29]AAlb.I, 21. Harduin, II, 53, 365, 627. Mansi, VI, 565, 1080 et VII, 420. – V. Farlati, Ill. Sacr. VII, 2, 344, 396. Hefele, II, 423 ss.Leonis M. Opp. I, 1311. (Migne, 54, 1120). Mansi, VI, 315. Bull. Rom. Tomasseti, App. I, 150. – Jaffè, Reg. 525 (302)

[30] AAlb.I, 22: 1 September 457.

[31]Sidney ZdeneckEhler, John B Morrall.Church and State Through the Centuries: A Collection of Historic Documents with Commentaries. (Biblo and Tannen, 1967), 6-7.

Dielli

New York më 11 Dhjetor 2021 u mblodh Kryesia e Degës së Vatrës “Hudson Valley” në Royal Regency Hotel. Në këtë mbledhje u bë një analizë e shkurtë rreth aktiviteteve të Degës për vitin që lam pas dhe u diskutuan projektet për të ardhmen. Në këtë mbledhje kryesie u vendos unanimisht që mbledhja e përgjithshme e organeve drejtuese dhe konstituimit të tyre të bëhet më 16 Janar 2022 ora 2 pm ku do të caktohen edhe delegatët për Kuvendin e Përgjithshëm të Vatrës. Në këtë ditë do të bëhen edhe anëtarësimet e reja për vitin dhe do të shpaloset programi i organeve drejtuese për 2 vitet në vazhdim.

Nga Fatjona R. Lubonja Ed.D

Edukim, Neuro-shkence, Shkenca Aplikuese

Si mësojmë? Të mësuarit për trurin është çelësi i zhvillimit nga momenti i lindjes dhe përzgjat gjatë rrugëtimit të jetës. Proçesi i të mësuarit nuk është një proçes i thjeshtë. Aftësia individuale për të mësuar është një proçes kompleks (Bassett, et al., 2015). Disa nga faktorët mund të jenë neuro-gjenetik (Chomsky, 1959; Lanennberg 1964), arkitektura e rrjetit të qelizave nervore, aftësia e plasticitet synaptik, struktura qelizore, elasticiteti i trurit, aftësia për të marrë informacione nga mjedisi dhe vet-rregullimi i veprimtaris së qelizave nervore në përputhje me rrethanat (Kandel, 2014).  

Përse disa individë kanë aftësi të mësojnë më shpejtë ndërsa disa të tjerë kërkojnë më shumë kohë për të mësuar?

Ka shumë faktorë që ndikojnë në aktivitetin a trurit gjatë proçesit të akumulimit të informacionit dhe kuptimit të tij. Aftësia individuale për të mësuar, përveçse shumë faktorëve të tjerë, mund të influencohet nga aktiviteti i qelizave të trurit dhe rrugëtimi që ato marrin gjatë këtij proçesi. (Bassett, et al., 2015) Përshembull, rrugëtimi i të mësuarit të disa individëve (fëmijë apo të rritur) që duan më shumë kohë të mësojnë, aktivojnë apo vënë në punë edhe pjesë të panevojshme apo jo specifike të trurit, faktor që bën të aktivizojë më shumë rrugëtime të qelizave nervore, gjithashtu kërkon më shumë kohë. Ndërsa truri i disa individëve (fëmijë apo të rritur) që kërkon më pak kohë të mësojnë, ka aftësi ta kufizoj aktivitetin e qelizave nervore vetëm në pjesët e nevojshme të trurit (Bassett, et al., 2015). 

Si të mbështesim ç’far na udhëzon neuro-shkenca në procesin e edukimit?

Rrugëtimi i të mësuarit fillon me lindjen e fëmijës apo më herët. Aktiviteti i qelizave nervore është i rëndësishëm për proçesin e memories (Kandel, Dudai, & Mayford, 2014) një faktor ky themelor në proçesin e të mësuarit. Një shëmbull është spontaniteti i të mësuarit të folurit/gjuhës komunikuese tek fëmijët që është unike tek individët (Chomsky, 1959; Lanennberg 1964). Megjithëse ky proçes është një ndër shumë aktivitetet që ndodhin në tru është i rëndësishëm në zhvillimin e qelizave nervore brënda strukturës së trurit (Basett, et, al 2015), dhe si rrjedhojë, është i rëndësishëm në proçesin e të mësuarit. Duke u bazuar në gjetjet e neuro-shkencës, struktura e të mësuarit duhet të zhvillohet në përshtajte me fëmijën përgjatë zhvillimit/rritjes duke ndryshuar sistemin apo tabunë e mendimit që të gjithë fëmijët mësojnë njësojë. Në mënyrë më të thjeshtë mund të shpjegohet që metoda mësimore mund të modifikohet dhe përshtatet bazuar sipas ç’do individi duke aplikuar në raste të vecanta metodat e studiuara nga shkenca aplikuese (ABA). Shumë të rëndësishëm janë vitet e para të edukimit kur hasen problem tek fëmija sic janë ato të disleksisë apo përqëndrimi dhe leximi duke u bazuar në studime që diskutojnë aktivimin a disa regjioneve në tru (Van Phan, T., Sima. D., et . al., 2021).

*Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë dhe Edukim në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York dhe është specializuar në Universitetin e Harvard.

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studiues, Budapest

Njëri ndër albanologët më të mëdhenj të të gjitha kohërave, kroati Milan Šufflay, përveç studimeve kapitale në fushën e historisë dhe albanologjisë, në vitin 1927, botoi së bashku me njërin nga paleografët më me famë botërore Viktor Novakun, librin: Aemilianus Šufflay, Victor Novak, Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis. Në Biblioteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Istoriska Serija. Izdanje Seminara za Arbanasku Filologju Universiteta u Beogradu /Urednik, Henrik Barić/ Beograd, 1927, lib. II, fasc. 1, ff. [I-XVIII]-1-31 – [I-III]. Në fakt ata bënë editimin e dorëshkrimit të këtyre statuteve të panjohura dhe të pabotuara deri atëherë.  

Transkriptimin e “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis,” e shoqëroi një studim kritik, që për shumë gjëra është i patejkaluar edhe sot e kësaj dite. Natyrisht, studimet, hulumtimet dhe botimet e reja, në disa raste plotësojnë dhe korrigjojnë M. Šufflay-n, qoftë për disa ide, qoftë për disa fakte historike të cilat M. Šufflay  i njihte.

Analiza e situatës historike, paraqitja e sfondit politiko-fetaro-kulturor tregon për skrupulozitetin dhe gjenialitetin e M. Šufflay-t, i cili më mirë se askush, futet thellë nëpër labirintet e mesjetës shqiptare. Gjykimet e tij të guximshme, në të shumtën e rasteve janë të drejta dhe të qëndrueshme. Me seriozitet, sy të mprehtë dhe kokë të ftohtë, ai i qaset zgjidhjes së rebusit mjaft enigmatik të mesjetës shqiptare, duke vënë në pah më shumë se një herë elementet dalluese dhe karakteristike të shqiptarëve të cilët janë autoktonë dhe duke dalluar elementin e ardhur, qoftë ai latin, grek apo sllav. 

Duke bërë një sintezë të historisë së qytetit-komunë të Drishtit, M. Šufflay, arriti të nxjerrë në dritë zhvillimet shumë të rëndësishme të trevave shqiptare, jo vetëm të Veriut, por edhe të Jugut dhe Shqipërisë së Mesme. Mundësia për njohjen dhe leximin në origjinal të dokumenteve të mesjetës, e favorizon në masë të madhe M. Šufflay-n, sepse atij nuk i mungoi sensi për një ballafaqim të burimeve, dokumenteve dhe informacioneve të tjera me njëra-tjetrën.

Shumë herë i ashpër dhe i rreptë deri në ekstrem, M. Šufflay, nxori përfundime mjaft domethënëse, por jo çdoherë të qëndrueshme. Ndoshta, sikurse ka vepruar më se njëherë edhe në studimin e Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis, ku hapur pranoi gabimin në gjykimin e tij për përmbajtjen e statuteve, duke i menduar ato si statute të qytetit e jo të katedrales, po të kishte në dorë burimet, dorëshkrimet dhe dokumentet që ne kemi sot në dorë, me siguri që ai do të mbante një qëndrim krejt tjetër dhe do të bënte një qasje shumë më të kujdesshme për familjen e Engjëllorëve të Drishtit: e theksojmë për familjen në përgjithësi, por edhe për pjesëtarët e familjes, në veçanti. 

Pjesa dërrmuese e këtyre burimeve të shkruara, dorëshkrime, dokumente dhe libra pak të njohur ose fare të panjohur, ruhen në shumë arkiva e biblioteka të ndryshme të Italisë, Kroacisë, Spanjës, Austrisë, Hungarisë, Francës, Rusisë, Shkodrës, [te disa pinjollë të kësaj familje, si psh. Kamsi, në Shkodër], etj. 

Deri me sot, nuk është bërë një punë sistematike, hulumtuese-studiuese, identifikuese për gjithçka ruhet për këtë familje. Është folur e shkruar shumë për disa nga dorëshkrimet e njohura të familjes Engjëllore nga Drishti, të cilat ruhen në biblioteka shtetërore dhe private. Një pjesë fare e vogël e tyre janë botuar, ndërsa pjesa më e madhe vetëm janë zbuluar dhe ende nuk janë botuar, presin studime dhe analiza të gjithanshme kritike të specialistëve nga fushat përkatëse për të bërë një vlerësim sa më real dhe të preciz si për të dhënat që ofrojnë ato ashtu edhe për saktësinë e trajtimit të tyre, origjinalitetin, autenticitetin dhe vlefshmërinë historike. Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, përveç se janë të pabotuara, kanë si elemente të përbashkëta, [katër prej tyre, ato nga Vatikani (dy dorëshkrime), Firenca dhe Venediku] faktin se janë shkruar nga  e njëjta dorë në fund të shekullit XV ose fillim të shekullit XVI.

Ka shumë gjëra që duhen sqaruar, parë me sy kritik, rivlerësuar, ballafaquar me burime dhe dokumente të tjera, të drejtpërdrejta apo të tërthorta, për të nxjerrë përfundime të sakta, të qëndrueshme dhe të vlershme, qoftë për familjen, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje, të cilët kishin ndikime të jashtëzakonshme në shumë zhvillime të kohës në shekujt XV-XVII. Pothuasje të gjitha dorëshkrimet [ato që janë më shumë se disa faqe] të cilat sot ruhen në origjinal dhe janë shkruar nga pjesëtarë të kësaj familje të madhe ose për këtë familje, mendojmë ne, duhen botuar. Botimi i tyre është me shumë vlera dhe interes, sepse aty ka të dhëna të shumta nga fusha të ndryshme, për të cilat njohuritë tona janë të pamjaftueshme për kohën kur ato u krijuan apo për kohën kur ato flasin.

Me mjaft interes është përpjekja e M. Šufflay-t për të zgjidhur “enigmën” siç e quan ai të dy “Palëve,” Dushmanit dhe Engjëllit. Por edhe këtu, kemi përshtypjen, që për shkak të mosnjohjes së burimeve të reja dhe literaturës më të fundit, ai u nxitua.

Me një vështrim të kujdesshëm, mund të pohojmë se bëhet fjalë vetëm për një person, dhe konkretisht për Pal Engjëllin, e jo për dy persona Pal Dushmanin e Pal Engjëllin. Dokumentet nga Padova, Trevizo, Venediku, Vatikani, Dubrovnikku, etj, nuk i japin të drejtë M. Šufflay-t, por as studiuesve e historianëve të tjerë, të cilët shkruajnë për “dy ipeshkvë.” 

Një studim i kujdesshëm i dokumenteve origjinale që ruhen në ASV për Pal Engjëllin në të cilat gjejmë datën e emërimit të tij ipeshkëv i Drishtit, e pastaj edhe kryeipshkëv i Durrësit, hedhin dritë të re për këtë personalitet, duke mohuar ekzistencën e “dy ipeshkëve Pal.” Poashtu, nga këto burime saktësohet edhe vendi i ipeshkvisë e më vonë edhe kryeipeshkvisë së Krainës, e jo Krajës siç pretendonte M. Šufflay dhe shumë të tjerë pas tij.

Paulus Dussius ka qenë ipeshkv i Shasit më 16. XI. 1440 – 18. VII. 1446, C. Eubel, Hierachia Catholica…, vëll. II, f. 243; D. Farlato, Illyrici Sacri…, vëll. VII. f. 292; ndërsa B. Gams, Series episcoporum…, f. 406, shënon si datë të vdekjes së Pal Dushit 22. XII. 1445, por në mes të emrit e mbiemrit në kllapa shënon “Angelus” përkatësisht: Paulus (Angelus) Dusius. Ne mendojmë se Eubeli, Gamsi dhe historianë e studiues të tjerë gabojnë kush shenojnë se Pal Dushi dhe Pal Engjëlli, janë dy personalitete të ndryshme. Studimet dhe kërkimet shkencore më të reja, hedhin poshtë pohimet se kemi dy ipeshkv në atë kohë; ndërsa ishte ipeshkv i Drishtit më 22. XII. 1445-23. IX. 1457. C. Eubel, Hierarchia Catholica…, vëll. II. f. 145; D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 240-243; B. Gams, Series Episcoporum…, f. 406. C. Eubel, në f. 145, referenca nr. 1, shkruan: “Qui 11 Mart. 1454 promovetur in aepum. Craynen., ita tamen ut retineat eccl. Drivasten.” Ndërsa D. Farlati, vëll. VII, f. 242, shkruan se Paulus Dussius ishte ipeshkv i Crainensem dicti Episcopi Dumnenses et Macarenses” duke ju referuar vëllimit IV, të “Illyricum Sacrum.” Në këtë vëllim, në f. 91-183, nuk hasim asjëher emrin e Paulus Dussius, pra si duket nga këtu vjen ngatërresea e Pal Dushit me Pal Engjëllin. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. IV, f. 91-183.

Më shumë se një herë në këtë studim që po e botojmë të përkthyer në shqip, M. Šufflay është marrë me: “Urdhërin e Shenjtë Kalorsiak Konstantinian të Shën Gjergjit” që Engjëllorët e mbanin që prej shekullit XV deri në shekullin XVII, dhe po ashtu ata mbanin edhe titullin e Mjeshtrit të Madh të Urdhërit. 

Po të mos dispononim me qindra faqe dokumente, dorëshkrime të pabotuara, por edhe literaturë të botuar të kohës, edhe ne do ishim të të njëjtit mendim me te, por, jemi të detyruar të shprehim rezervat tona përsa i përket qëndrimit të M. Šufflay-t për këtë urdhër dhe për drejtuesit e tij. E vërteta është se ky urdhër ka ekzistuar dhe ekziston edhe sot e kësaj dite, po për mëse 3 shekuj drejtohej nga Engjëllorët.

Burimet arkivore hedhin dritë duke nxjerrë në pah edhe emra shumë të nderuar që ishin të lidhur me “Urdhërin e Shenjtë Kalorsiak Konstantinian të Shën Gjergjit” siç ishte Gjon Françesk Albani (Giovanni Francesco Albani, më vonë papa Clemente XI) që në vitet 1690-1700, ishte protektor i këtij Urdhëri, pra gjatë kohës që detyrën e Mjeshtrit të Madhe e ushtronte Gjon Andrea Engjëlli, i cili këtë detyrë e dorëzoi më 27 korrik 1697.

Urdhëri i Shenjtë Kalorsiak Konstantinian i Shën Gjergjit është një Urdhër kalorësiak. Mendohet se është themeluar nga perandori Konstandini i Madh, për të mbrojtur Labarin, i cili me trupat e tij mori pjesë në Betejën e Urës së Milvianës, në vitin 312 pas Krishtit. Kjo fitore e madhe mbi forcat pagane të Maksentius-it çoi në konvertimin e Perandorisë Romake në krishtërim gjë që formësoi gjithë historinë evropiane të mëvonshme. Sipas historianëve të shekullit XVI dhe XVII, kjo ngjarje e madhe u festua me themelimin e një urdhëri kalorësish. Statutet e shekullit XVI thonë që rregullat origjinale u konfirmuan dhe u lëshuan nga perandorët Isak Engjëlli dhe Mihal Paleologu, por variantet më të vjetra të këtyre statuteve, që ne njohim, datojnë nga shekulli XVI. 

Karakterin fetar urdhëri e mori më 17 korrik të vitit 1550, kur papa Juli III [1550-1555] e njohu Urdhëri me anë të bulës Quod Alias, duke i siguruar Andrea dhe Jeronim Engjëlli të Drishtit titullin e Mjeshtrit të Madh. Me rastin e kësaj njohjeje nga ana e papës, Kongregacioni i Koncilit do t’i siguronte një providani të jashtëzakonshme. Një dokument nga Camera Apostolice e Vatikanit, e vitit 1558, është dëshmi e pagesave të shumave jashtëzakonisht të mëdha për Andrea Engjëllin, gjë që dëshmon lidhjet e tij në nivelet më të larta si fisnik shqiptar, por edhe si Mjeshter i Madh i urdhërit që drejtonte. 

Dokumenti është në gjuhën latine, dhe origjinali i tij  ruhet në Instrumenta Miscellanea 6673, anno 1558; përkthimi i tij është: “Duke u dashur që të kemi të nderuarin zotin Andrea Engjëlli, dukën dhe kontin e Drishtit sipas fuqisë së të sipërpërmendurës Motu Proprio të Palit III, meqenëse të dy përmbajnë për furnizimin që është bërë në jetën e tij prej 100 dukatë floriri, të shpërndara në mënyrë të njejtë në çdo muaj, që filloi me furnizimin e të sipërpërmendurit zotit Lekë, vëllait të tij, d.m.th. nga korriku i vitit 1535, me një shumë prej 100 dukatë në muaj, shumë kjo që do të vazhdojë deri në fund të nëntorit të vitit 1558, që bëjnë 23 vjet e 6 muaj, dhe që në dukatë floriri bëjnë 28.200 dukatë.”

Në kohën e pontifikimit të Gregorit XIII [1572-1585] në vitin 1576, njohja e papës Juli III i solli Urdhërit një të re shumë të madhe: karakterin fetar që e vendosi përfundimisht nën Rregullën e Shën Bazilit. Bashkë me Urdhërin e Maltës, Urdhëri Konstantinian i Shën Gjergjit janë të vetmit urdhëra fetaro-ushtarakë ndërkombëtarë që e kanë ruajtur këtë status të pandryshuar deri në ditët tona. Urdhëri i dedikohet propagandës së besimit, të mbrojtjes së kishës dhe përkrahjes së Selisë së Shenjtë. Anëtarët e saj zotohen për besnikëri ndaj papës dhe mbështetje të mësimeve dhe të dogmës së Kishës Katolike Romane. 

I pari prej Engjëllorëve të cilit iu konfirmua titulli i Mjeshtrit të Madh ishte Ndreu, që mbante titullin Princ i Maqedonisë si dhe Dukë e Kont i  Drishtit (1398-1479). Pas tij titullin e Mjeshtrit të Madh e trashëgoi i biri Pjetri (vdiq në vitin 1511) i cili ia la atë Ndreut II që është edhe autor i gjenealogjisë në fjalë, si dhe i shumë veprave të tjera, disa nga të cilat vihen në dyshim si falsifikate. 

Titulli i Mjeshtrit të Madh ishte dhe vazhdon të jetë i trashëgueshëm, e si i tillë mbeti pa ndërprerje në duar të Engjëllorëve deri në vitin 1623. Në këtë vit Engjëllorët e Drishtit ia lëshuan Mjeshtërinë e Madhe, Marino Karaçiolit (Marino Caracciolo), princit të Avelinos, dhe më 23 nëntor të po atij viti papa Urbani VIII [1623-1644] ia konfirmon këtë dinjitet atij duke theksuar origjinën bizantine, që ruhet edhe sot e kësaj dite në kryqin e Urdhërit. 

Megjithatë princi i Avelinos vdiq në vitin 1630, kështu që titulli i Mjeshtrit të Madh u kthye përsëri tek Gjon Andrea Engjëlli i Drishtit. Me breven Cum Sicut të 27 gushtit 1672, papa Klementi X [1670-1676] emëron një prokurator gjeneral të Urdhërit në Romë, dhe një kardinal protektor, kardinalin de Massimi. Ai vendosi gjithashtu që prokuratori gjeneral i Urdhërit të merrte pjesë në kapelën pontifikale dhe që të vendosej në rang pas prokuratorit gjeneral të Urdhërit të Shërbëtorëve të Marias.

Me anë të breves së 14 qershorit të vitit 1687 papa Inocenti XI [1676-1689] emëroi protektor të Urdhërit kardinalin Gaspero Kavaliero (Gaspero Cavaliero), i cili në vitin 1690 pasohet nga kardinali Gjon Françesk Albani (Giovanni Francesco Albani) që bëhet më vonë papa Klementi XI [1700-1721], që e përkrahu Urdhërin dhe Mjeshtrin e tij të Madh me privilegje të vazhdueshme gjatë gjithë pontifikatit të tij. Në fund të shekullit XVII, shtëpia e Engjëllorëve të Drishtit – dega e fundit e Komnenëve – po shuhej me Gjon Andrea Engjëllin e Drishtit që nuk la trashëgimtarë. Kështu me një akt kërkesë të 27 korrik 1697, u aprovua që titulli i Mjeshtrit të Madh të transferohej te Duka i atëhershëm i Parmës, Piacenza Francesco I Farnese (1697-1727) dhe më vonë te pasardhësit e familjes Farnese.

Nëse Skënderbeu kishte ndonjë lidhje me këtë Urdhër, dhe se çfarë lidhje ishte kjo, nuk dihet akoma dhe madje as që është hedhur si hipotezë. Megjithatë i çuditshëm është fakti që duka i Parmës, kur ishte Mjeshtër i Madh i Urdhërit, [Piacenza Francesco I Farnese (1697-1727)] huazoi nga Arkivi Sekret i Vatikanit shumë dokumenta origjinale, [rast shumë i veçantë ky në historinë e Arkivit Sekret të Vatikanit] papnore drejtuar jo vetëm familjes së Engjëllorëve të Shqipërisë por edhe vetë Skënderbeut. [Christina Maria Grafinger, Die Ausleihe Vatikanischer Handschriften und Druckwerke 18. Jahrhundert, vëll. II, Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 2002, nr. 30, 35, 36, 37, 39]. 

Natyrisht, që për këto gjëra që cituam përmbledhtazi këtu, do të shkruajmë më në hollësi në vëllimin e dytë të këtij libri, duke sjellë edhe dokumentet dhe burimet që kemi shfrytëzuar, duke bashkangjitur edhe faksimilet e shumë prej tyre.

Në asnjë mënyrë nuk dëshirojmë të konkludojmë për burimësinë dhe origjinalitetin e tyre, pa bërë ballafaqime me burime të tjera analoge, dokumente dhe dorëshkrime origjinale të kohës, të cilat do të zgjidhin disa enigma qoftë për origjinën e familjes së Engjëllore, qoftë për pjesëtarët e kësaj familje të cilët vërtetë meritojnë një vëmendje të veçantë, por edhe kërkime e studime të hollësishme. 

Nuk ndajmë mendimin me Paolo Pettën dhe ndonjë tjetër për pjesëtarët e kësaj familje fisnike feudale shqiptare, sepse, janë dorëshkrimet, dokumentet dhe literatura tjetër e cila dëshmon se ka nxitim dhe njëanshmëri në këto studime. Familjet fisnike shqiptare në mesjetë, ashtu si edhe familjet e tjera europiane kishin jo vetëm tituj të lartë fisnikërie, por gëzonin edhe privilegje të caktuara, të cilat herë pas herë i konfirmonin dhe i rikonfirmonin sipas nevojës me diploma përkatëse të lëshuara nga autoritetet më të larta të kohës siç ishin perandorët bizantinë dhe më vonë papati, përkatësisht Selia e Shenjtë.

Dëshirojmë të theksojmë me këtë rast, se do të merremi me shumë seriozitet edhe me disa shkrime të ndonjë autori shqiptar që ka shkruar për Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis, pa i pasur asnjëherë ato në dorë, apo pa njohur përmbajtën e tyre, por, vetëm e vetëm duke dëgjuar copëra rrëfimesh, ka guxuar të bëjë pohime shumë të guximshme dhe të paqëndrueshme, si për vetë statutet ashtu edhe për rëndësinë dhe vlerën e tyre, apo ndonjë tjetër duke shkruar në ndonjë ministri si specialist “se ato (Statutet) janë burime kishtare dhe nuk kanë vlerë për botim,” gjë që të bën të mendosh se për çfarë specialisti apo historian–medievisti është fjala i cili bënë vlerësime të tilla të çuditshme, aq më parë, kur dihet se çdo burim, dorëshkrim apo dokument nga shek. XV, që është edhe origjinal, përbën një burim të dorës së parë për historiografinë shqiptare, veçanërisht tani, kur kjo histori ka nevojë të rishkruhet.

Duke dëshiruar që të japim një kontribut për medievistin, albanologun dhe historianin e shquar kroat M. Šufflay, sjellim në vijim një biografi të tij përmbledhëse dhe bibliografi të shkurtër. Themi të shkurtër, sepse M. Šufflay, ka botuar më shumë se tre mijë zëra bibliografikë, në gjuhë të ndryshme, pa llogaritur këtu dorëshkrimet origjinale që ruhen në Arkivin Shtetëror të Zagrebit, nga ku nën kujdesin tonë janë skanuar disa qindra faqe të këtyre dorëshkrimeve, të ruajtura në 13 CD, që i janë dorëzuar AQSH, Tiranë.

JETA DHE VEPRA E MILAN ŠUFFLAY-T (EMILIANUS DE SUFFLAY)

(Bio-bibliografi e kompletuar)

Milan Šufflay lindi më 8 nëntor 1879 në Lepoglavë të Kroacisë. Shkollën fillore e mbaroi në vendlindje, ndërsa gjimnazin klasik në Zagreb, ku u diplomua si nxënësi më i mirë i gjeneratës së tij. Studioi shkencat shoqërore në Universitetin e Zagrebit dhe doktoroi në vitin 1901. 

Menjëherë pas doktoraturës, Šufflay iu vu punës për sistematizimin, mbledhjen dhe përshkrimin e dokumenteve mesjetare nga arkivat e qyteteve bregdetare dalmatinase për “Codex Diplomaticus,” (Diplomatičkom zborniku Kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije 1101-1399). Këtu lindën kontaktet e para të studiuesit të ri me lëndën e vëllimshme dhe të pahulumtuar fare, që i takonte Shqipërisë. Në vitin 1902, Šufflay mbrojti me sukses titullin “profesor” në shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit me temën: “Hrvatska i zadnja pregnuća istočne imperije pod žezlom triju Komnena (1075-1180).” 

Në vitet 1902/3, në Vjenë në Österreichisches Institut für Geschichtsforschung u specializua për paleografi latine, diplomatikë, kronologji dhe notariat, tek profesorët e mirënjohur O. Redlicha dhe A. Dopscha. Në këtë vit, ai u rregjistrua tek prof. K. Jireček për “Studimet albanologjike në Kolegjin e Vjenës”, studime këto që nuk arriti t`i përfundonte. Në vitin 1904, botoi studimin e habilitacionit me titull: “Die Dalmatinische Privaturkunde. Dr. Milan v. Šufflay. In Kommission bei Carl Gerold’s sohn/ Buchhändler der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch – Historische klasse. Band CXLVII. (Vorgelegat am 20. Mai 1903.). Wien, 1904.“ 

Në vitet 1904-1908, dr. Šufflay punoi si asistent në bibliotekën kombëtare Szeczeny të Budapestit. Këtu thelloi njohuritë në fushën e ballkanologjisë dhe sidomos të albanologjisë. Ai arriti të vendosë kontakte të shumta me intelektualë dhe shkencëtarë me famë botërore, kontakte këto që do t’i shfrytëzonte më vonë, gjatë gjithë punës së tij shkencore. Në Budapest, Šufflay arriti që në revista dhe gazeta të ndryshme të botonte një numër të madh punimesh shkencore me vlera të jashtëzakonshme. Në revistën Szazdok, botoi dy punime për mesjetën kroate, ku me argumente shkencore tregoi se dokumentet e Rabit të shek. XI dhe XII për mbretin kroat Zvonimir ishin falsifikat. Kjo gjë më vonë do t’i kushtonte shumë, sepse do të shpallet tradhëtar i popullit kroat, dhe studentët e tij do t’ia bojkotonin leksionet! Në vitin 1908, ai u emërua profesor i rregullt për shkencat ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit. Së bashku me Talocin dhe Jirečekun, në vitin 1913 dhe 1918, ai botoi kryeveprën “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, vol. I-II. Në vitin 1918, me kërkesën e tij doli në pension, e pastaj botoi “Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die Orthodoxe Durchbruchszone im Katholischen Damme.“ Në: Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojničić pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 1-70, që do të ishte pjesa e tretë e Historisë së Shqipërisë, të cilën kishte planifikuar që së bashku me Talocin dhe Jireçekun, ta shkruante në pesë vëllime. Po këtë vit, botoi edhe studimin tjetër: “Politische Schicksale des Themas Dyrrhachion. Në: Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojničić pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 273-300.” Në vitin 1920 vazhdoi botimet e tij me romanin, “Konstantin Balšić”, me temë nga mesjeta shqiptare. E firmosi me pseudonimin Alba Limi. 

Në dhjetor të vitit 1920, Šufflay u burgos. U dënua me tre vjet e gjysmë burg të cilat i kaloi në Mitrovicën e Sremit. Në vitin 1924 botoi në të përditshmen zagrebase, “Obzor”, romanin fantastiko-shkencor: “Na Pacifiku 2255 – metagenetički roman u četri knjige”. Po në këtë vit botoi edhe: “Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalters. Vorgelegt in der Sitzung am 24. April 1918. Akademische der Wisenschaften in Wien. Philosophischen-historische Klasse. Denkschriften, 63. Band, 1. Abhandlung. Wien – Leipzig: Hölder-Pichler-Tempsky A.-G. Kommisions-Verleger der Akademie der Wissenschaften in Wien, 1924,” dhe “Nacionalne maglice. Sredovječna plemena Albanije i Crne Gore. Në: Obzor. Zagreb, 20, 24-25 shkurt dhe 4 prill 1924, viti LXV, nr. 49, f. 4; nr. 53, f. 3; nr. 54, f. 3; nr. 62, f. 2,” si dhe “Sredovječni dinaste Albanije i Crne Gore. Državne jezgrice, në Obzor, Zagreb, 16-19 prill 1924, viti. LXV, nr. 105, f. 4; nr. 106, f. 1; nr. 107, f. 4; nr. 108, f. 11.” 

Veprimtarinë botuese në fushën e albanologjisë e vazhdoi me botimet: “Povijest sjevernih Arbanasa (Sociološka študija) në “Arhiv za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju” /Urednik H. Barić/ [Séminar de Philologie Albanaise-Seminar za Arbanasku filologiju], Beograd, 1925, libri II (1924), f. 193-242” dhe “Srbi i Arbanasi (Njihova simbizoa u srednjem vijeku), Sa predgovorom prof. Univ. u Beogradu, Beograd, 1925, f. III-IV 1-142,” kurse më 1926 botoi: “Vjerske prilike u Albaniji kroz vjekove, Katolički Sjever i pravoslavni Jug u muslimanskoj državi në Obzor, Zagreb, 11 qershor 1926, viti. LXVII, nr. 154, f. 2-3.” Në vitin 1928, botoi librin me ese: “Hrvatska u svijetlu svjetske  historije i politike”. Po këtë vit, u emërua profesor i rregullt në Universitetin e Budapestit, por për shkak se nuk i dhanë pasaportë, u detyrua ta refuzojë këtë emërim. Problemet me policinë ishin pjesë përbërëse e jetës së dr. Šufflay-t. 

Sipas disa të dhënave më të reja të zbuluara në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, dr. Milan Šufflay ishte njëri ndër shkencëtarët e rrallë në botë që u përcoll hap pas hapi nga policia, e madje jo vetëm ai, por edhe personat me të cilët kontaktonte, duke përfshirë këtu edhe anëtarët e familjes së tij të ngushtë dhe të gjerë. Një mbikqyrje e tillë kishte filluar në fund të vitit 1922, gjë që mund të dëshmohet nga dokumentet arkivore. Fillimisht vëzhgohej vetëm ditën, ndërsa më vonë 24 orë pa ndërprerje. Për çdo të re nga mbikëqyrja i raportohej drejtpërdrejt kryeministrit, Petar Zhivkoviç, e më vonë pasardhësit të tij, Milorad Srshkiçi në Beograd dhe vetë mbretit, në mënyrë që të kishin parasysh veprimtarinë dhe lëvizjet e shkencëtarit të madh. 

Në vitin 1929, Akademia Vjeneze e Shkencave i propozoi dr. Šufflay-t që të vazhdonte vjeljen e lëndës arkivore për vazhdimin e botimit të ”Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia,” vëllimet III-V. Këtë iniciativë e përkrahu edhe qeveria e Mbretërisë Shqiptare, e cila shprehu gatishmërinë e saj për të hequr shpenzimet për një ndërmarrje të tillë kaq serioze dhe të vlefshme. Dr. Milan Šufflay, u ftua të vizitojë Shqipërinë. Pas shumë peripecish rreth marrjes së pasaportës, ai arriti në Shqipëri më 12 janar të vitit 1931. 

Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20.00h, në rrugën “Dalmatinska” nr. 6 (në Zagreb), dr. Milan Šufflay goditet për vdekje nga pusia. Plagët ishin të rënda dhe ai vdiq të nesërmen, më 19 shkurt. Kishte vetëm një ditë që ishte kthyer nga Shqipëria, ku kishte qenë për vizitë disaditore. Vrasësit ishin Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina. Ata deklaruan që kishin marrë urdhër nga Beogradi për të likuiduar dr. Šufflay-n. 

Paanshmëria, korrektësia dhe simpatia e madhe ndaj popullit shqiptar, lidhjet e afërta me Shqipërinë, pranimi dhe argumentimi në mënyrë shkencore i tezës së prejardhjes së drejtpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët, si dhe autoktonia e tyre në trojet shqiptare, ishin shkaqe që e shtynë Beogradin drejt një veprimi të tillë.

Menjëherë pas atentatit, policia konfiskoi të gjitha dorëshkrimet që ndodheshin në apartamentin e tij. Një pjesë e mirë e këtyre dorëshkrime, mesa duket janë humbur përgjithmonë, sepse edhe sot e kësaj dite nuk u është gjetur ndonjë gjurmë. Megjithatë, pavarësisht nga ky fakt, M. Šufflay na ka lënë shumë studime të papërfunduara në dorëshkrim, një pjesë e mirë e të cilave ruhet në Arkivin Shtetëror të Kroacisë në Zagreb.

Jehona e vrasjes ishte e madhe. Reaguan me shkrimet e tyre “Tribuna” Romë, “Berliner Tagblat”, “New York Times”, “Frankfurter Zeitung”, “Arbënia” Tiranë, “Vullneti i Popullit” Tiranë, etj. Me një memorandum të veçantë reaguan edhe kolosët e shkencës e të letrave si Albert Einstein, Heinrich Mann, dr. Josef Bajza, dr. Max Hildebert Boehm, dr. Karl Fritzler, dr. Zenon Kuziela, dr. Martin Spahn, dr. Branimir Jeliq, Josip Milkoviq, Lumo Skendo, Faik Konica, si dhe “Ligue Internationale des Droits des L’Homme,” “Federation Universitaire Internationale.” Kështu, me vdekjen e Šufflay-t, albanologjia humbi njërin nga mbështetësit kryesorë që kishte në atë kohë, studimet e të cilit edhe sot e kësaj dite janë me vlera të larta dhe pothuajse të pazëvendësueshme. 

[Për më shumë për M. Šufflay-n të konsultohen: Lumo Skendo, Profesori Milan Shuflaj dhe histori e Shypris. Vullneti i Popullit. Tiranë. 25 janar 1931, viti II, nr. 234, f. 3; Aleksandar Stipčević, Milan Šufflay kao albanolog. Kolo. Zagreb, 1991, viti III, f. 119-122; Oscar Radni, Milan Šufflay. L’Europa Orientale. /Rivista storica e politica, publicata a cura dell’Istituto per l’Europa Orientale/. Roma, 1932, ann. XII, nr. 3-4, f. 169-177; Musa Ahmeti, Millan Shuflaj – emër i nderuar për shqiptarët. Flaka. Shkup. 19-20 gusht 2000, viti LV, nr. 6599, f. 15; i njëjti, Profesori Milan Shufflay dhe histori e Shqipris. Informatori. Zagreb. Janar 1997, viti V, nr. 1, f. 14-15; i njëjti, Shuflaj – në dritën e të dhënave më të reja për jetën dhe veprën.  Ekskluzive. Zürich-Tiranë-Prishtinë nëntor, 2000, viti I, nr. 9, f. 78-81; i njëjti, Veliki hrvastki povjesničar dr. Milan Šufflay kao albanolog. Zagreb, 1999; i njëjti: Emilianus de Sufflay and his contribution in Researching the Albanian History. Në: Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1913-1918, vëll. I-II. [Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë, nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit], vëll. I-II, f. m-sh; Darko Sagrak-Musa Ahmeti, Dr. Milan pl. Šufflay. Izabrani eseji, rasprave i članci. Zagreb, 1999. vëll/ I; Darko Sagrak, Dr. Milan pl. Šufflay hrvatski aristokrat duha. Zagreb, 1998. [Naklada: Darko Sagrak i “Hrvatska Uzdanica”]; Zekeria Cana, Millan Shuflaj. Me rastin e 100-vjetorit të lindjes. Shpalime historike. Prishtinë, 1985, f. 95-109; Antonin Fishta, Dr. Sufflasy nder vepra të veta. Hylli i Dritës. Shkodër, 1931, viti VII, nr. 3 [Marc 1931], f. 170-176; Franz Mach, Zur Geschichte Albaniens im Mittelalter. “Acta et diplpmata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. Collegerunt et digesserunt Dr. Ludovicus de Thallóczy, Dr. Constantinus Jireček et Dr. Emilianus de Šufflay. Volumen I, (Anno 344-1343 tabulamque geographicam continens). Vindobonae 1913, typis Adolphi Holzhausen. Fremend-Blatt. Wien. 25. VI. 1913, nr. 172, f. 15-16; Imre Szentpètery, Die dalmatinische Privaturkunde von Milan v. Šufflay. Wien, 1904. Carl Gerold’s Sohn. 8-r., 2, 166, l. (Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-historische Klasse. Bd. CXLVII. Szàzadok  Budapest, 1907, viti XLI, f. 75-77; Petar Strčić, Šufflay žrtva diktature. Vjesnik. Zagreb, 19 shkurt 1991, viti LII, nr. 15599, f. 14.]

Frank Shkreli

Ambasada e Shteteve të Bashkuara në Tiranë njoftoi se më 9 dhjetor, Zëvendës Ndihmës Sekretari i Shtetit të SHBA për Çështjet Europiane dhe Euroaziatike dhe i Dërguari i Posaçëm për Ballkanin Perëndimor, Z. Gabriel Escobar, do të zhvillojë vizitën e tij të parë në Shqipëri, “me qëllimin për të thelluar miqësinë tonë të ngushtë, e mbështetur në vlerat e përbashkëta demokratike.” 

Kam venë re se Ambasada Amerikane në Tiranë, sidomos, kohët e fundit, thekson shpesh, “vlerat e përbashkëta demokratike” midis dy vendeve tona. Unë nuk e dijë se çfarë barometri të vlerave të përbashkëta përdorë ambasada jonë në Tiranë kur i cilëson si të “përbashkëta” vlerat demokratike, por që kurrë nuk i identifikon se cilat janë këto vlera të përbashkëta” midis Shteteve të Bashkuara – vendit më të përparuar dhe demokratik në botë, me Shqipërinë e sotëme pseudo-komuniste. 

Me një vend ish-komunist, i cili edhe pas tri dekadave të shembjes së Murit të Berlinit – dhe ndryshe nga shumica e vendeve ish-komuniste evropiane – vazhdon të mos distancohet nga e kaluara e saj komuniste dhe as nga krimet e komunizmit dhe për më tepër ende nuk gjenë forcë morale as politike për të dënuar krimet e komunizmit enverist në Shqipëri. Me një vend, regjimi aktual i të cilit jo vetëm që refuzon, në mënyrë arrogante, të përballet me të kaluarën kriminale komuniste, por që me ndihmën e mbështetsve të tij perëndimorë në Tiranë, e paraqet veten si një vend “humanitar” i kohëve tona, që pranon strehimin e refugjatëve afganë.  Por harrojnë se, ndërsa kryeministri i këtij vendi të quajtur Shqipëri, po merrte dekoratën në Nju Jork për këtë “akt humanitar”, në të njëjtën kohë mijëra shqiptarë po largohen nga Shqipëria dhe trojet shqiptare duke u bërë vetë ata, refugjatë në dhe` të huaj, në mëshirë të dikujt tjetër, diku në botë – pikërisht si rrjedhim i keq-qeverisjes 30-vjeçare së kësaj klase politike fatzezë, të korrupsionit, padrejtësive, papunësisë, drogës dhe dyzina problemesh të tjera, përfshir mungesën e zgjedhjeve të lira – si barometri kryesor i demokracisë.  Janë probleme këto që numërohen vazhdimisht në raportet ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut dhe mbi gjëndjen e përgjithëshme në Shqipëri. Por që, siç duket, nuk i lexo kush, as qeveria shqiptare as diplomatët ndërkombëtarë në Tiranë, të cilët i mbyllin sytë para problemeve të mëdha politike dhe ekonomike me të cilat përballet sot Shqipëria – duke na e paraqitur atë vend si një “kopsht me lule”, si një demokraci perëndimore, vlerash të përbashkëta me Amerikën, pretendojnë ata. 

Z. Escobar, ju uroj qëndrim të këndëshëm në Shqipëri. Me fat që je në Tiranë me rastin e 31-vjetorit të protestave të studentëve shqiptarë në Tiranë. Ju do të takoheni me Kryeministrin dhe me zyrtarë të tjerë si dhe me stafin e ambasadës tonë në Tiranë. Të gjithë këta do të japin përspektivën e tyre se si po shkojnë (ose nuk shkojnë) sot punët në Shqipëri. Mendimet e mia mund të jenë të influencuara nga vlerat amerikane të lirisë dhe demokracisë, pasi për më shumë se një gjysëm shekulli jetoj në Amerikë. Si shtetas amerikan me origjinë shqiptare, si një person që pa kurrfarë interesi, jam munduar të veproj gjithmonë dhe modestësisht, për të mirën e Shteteve të Bashkuara dhe të Shqipërisë, sidomos në interesin më të mirë të marrëdhënieve amerikano-shqiptare – ashtuqë që Shqipëria vërtetë të arrinte nivelin e ndarjes “së vlerave demokratike”, me Shtetet e Bashkuara.  Por, megjithë sukseset e arritura deri tani, besoj se kushdo që sot pretendon se marrëdhëniet dypalëshe midis dy vendeve tona bazohen në “vlerat e përbashkëta”, amerikano-shqiptare, ofendon vlerat e vërveta amerikane dhe gënjen brutalisht shqiptarët. 

Kështuqë, i nderuar Z. Escobar, nëqoftse nuk e ke në agjendë, gjejë kohë të takosh — në këtë 31-vjetor — ndonjë pjesëmarrrës ose grup pjesmarrësish në protestat studentore të vitit 1990, nëqoftse ka mbetur ndonjë në Shqipëri sepse pothuaj të gjithë të zhgënjyer janë arratisur/refugjatë, anë e mbanë botës – “si afganët sot”.  Të zhgënjyer dhe të dëshpëruar nga kjo klasë politike e korruptuar dhe e papërgjegjshme, të cilën diplomacia amerikane e ka përkrahur dhe e përkrah edhe sot si një regjim me të cilin Shtetet e bashkuara ndajnë “vlerat e përbashkëta demokratike”. Me modestinë më të madhe do të sugjeroja që në këtë përvjetor të protestave studentore anti-komuniste në Shqipëri, të gjejsh kohë dhe të takohesh gjithashtu edhe me ndonjë të përsekutuar ose grup të pëndjekurish nga komunizmi, 30-vjet pas shembjes së Murit të Berlinit, për të dëgjuar — nëqoftse je i interesuar – pikëpamjet e tyre se si po shkojnë punët në Shqipëri, 30-vjet pas “shembjes” së komunizmit zyrtar.  Në këtë 31-vjetor, ju siguroj, Z. Escobar se, këto dy grupe shqiptarësh, por jo vetëm, e ndjejnë veten të abandonuar nga Shtetet e Bashkuara – aleati i tyre natural do thonin ata — por edhe të përjashtuar nga atdheu i tyre –Shqipëria – të cilin 31- vite më parë, ata e dëshironin si e “gjithë Evropa”, me vlera perëndimore, por ja ku është Shqipëria, aq larg Evropës sa ishte edhe në vitin 1999.

Z. Escobar, janë këto dy grupe shqiptarësh, ndër të tjera — që të pakën dhe mos tjetër, duhet të dëgjohen dhe jo të përjashtohen nga diplomacia amerikane.  Në vend të mbështetjes amerikane, pa kushte, të një klase politike të indoktrinuar në ish-regjimin komunist dhe që gjithnjë beson se, “komunizmi ishte në anën e duhur të historisë” dhe se regjimi i Enver Hoxhës kishte, “të mira e të këqia”, ka grupe të tjera interesi që meritojnë vëmendjen, nqëoftse vërtetë jemi të ingeresuar të zhvillojmë “vlerat e përbashkëta” midis Shteteve të Bashkuara dhe Shqipërisë – pikëspari, vlerat e lirisë dhe të demokracisë dhe vlerën e jetës së shenjtë dhe të paprekshme –mbrojtja e jetës së njeriut, mbi të gjitha.

Mbështetësit — qofshin ata edhe në nivelet më të larta të qeverisë shqiptare — të vlerave të regjimit komunist të Enver Hoxhës – njërit prej regjimeve komuniste më barbare në botë, nuk kanë asgjë të përbashkët me vlerat amerikane, Zoti Escobar. Këtë duhet ta heqin nga mendja, njëherë e mirë diplomatët amerikanë, qoftë në Washington, qoftë në Tiranë.  Them, nuk kanë gjë të përbashkët sepse për më shumë se dy shekuj, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, megjithë sfidat dhe zhgënjimet, nga koha në kohë, janë të kushtuara ndaj parimit se të “gjithë njerëzit janë të krijuar të barabartë” nga Perëndia.  Se për dekada populli amerikan ka luftuar në mbështetje të lirisë për veten dhe për të tjerë përtej oqeanit — që duan t’i pranojnë vlerat amerikane — në mbështetje të parimeve dhe vlerave të lirisë, demokracisë, të drejtave të njeriut, për të gjithë pa dallim, dhe tolerancës. Të gjitha këto si një trashëgimi e traditës së vlerave dhe virtyteve amerikane drejt përparimit të idealit të lirisë dhe demokracisë në këtë vend dhe në botë.  Megjithë të metat dhe sfidat gjatë historisë, kjo është një trashëgimi ose vlerë amerikane që bashkon dhe që, njëkohësisht, edhe respekton opinionet e ndryshme që shpeshëherë janë edhe në konlikt me njëra tjetrën. Këto janë virtytet amerikane, si të thuash, që vërtetë, përcaktojnë madhështinë dhe shkëlqimin e vlerave amerikane. Të thuhet se këto vlera amerikane kanë diçka të përbashkët me vlerat e një regjimi në shekullin XXI, që refuzon të dënojë krimet e komunizmit, është imorale, e pa përgjegjëshme dhe diçka shumë e gabuar.  Për më tepër, ti thurësh lavde një regjimi dhe klase politike nostalgjike për komunizmin, e cila për 30-vjet “post-komunizëm”, ka përjashtuar nga jeta politike, jo vetëm të përndjekurit dhe viktimat e komunizmit por edhe rininë trimëreshë të 1999-tës, për angazhimin e saj që solli “ndryshimin”. 

Në njoftimin e Ambasadës amerikane në Tiranë, me rastin e 31-vjetorit të protestës anti-komuniste së studentëve shqiptarë, thuhet se, “Ne jemi krenarë që kemi qëndruar në krah të popullit shqiptar atëherë dhe do të qëndrojmë krah tij ndërsa ata përqafojnë të ardhmen.”  E vërveta është një vlerë tepër e rëndësishme amerikane që të pasqyrohet me fjalë dhe me vepra se Shtetet Bashkuara janë krahë mbarë popullit shqiptar, pa dallim, dhe jo vetëm në krah të një segmenti të shoqërisë shqiptare. Fatkeqësisht, për mirë ose për keq, ju Z. Escobar duhet të jeni në dijeni se shumë shqiptarë, mbrenda dhe jashtë Shqipërisë, mendojnë se Ambasada amerikane është bërë palë me Partinë socialiste në fuqi. Një dukuri e tillë – edhe nëqoftse është një perceptim i gabuar — nuk  shërben për më të mirën për zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve amerikano-shqiptare. Prandaj është e rëndësishme që ju të gjeni kohë dhe të takoheni me përfaqësues të ish-studentëve të protestave 30-vite më parë — megjithse shumë prej tyre sot janë të përjashtuar nga pjesëmarrja në politikë — dhe me përfaqsues të shtresës së të përndjekurve politikë dhe viktimave të komunizmit, edhe këta të përjashtuar dhe të harruar nga qeveritë e këtyre 30-viteve, por që do të thonë se e ndjejnë veten të abandonuar e të përjashtuar edhe nga ndërkombëtarët, përfshir Shtetet e Bashkuara. Një takim i tillë me ta, Z. Escobar, do të ishte vërtetë një gjest që do pasqyronte një prej vlerave amerikane – mbrojtjen e të drejtave dhe lirive bazë për të gjithë shqiptarët, pa dallim — si dhe mbështetjen e tolerancës ndaj mendimeve ndryshe. Përjashtimi, historikisht, mund të jetë një vlerë shqiptare, por nuk është as nuk duhet të jetë një vlerë amerikane, madje as në një mjedis politik siç është Tirana zyrtare!

 Frank Shkreli

                                                 Zëvendës Ndihmës Sekretari i Shtetit të SHBA për Çështjet Europiane dhe Euroaziatike dhe i Dërguari i Posaçëm për Ballkanin Perëndimor, Z. Gabriel Escobar.