(Mbresa udhëtimi në margjinat e konferencës IX-të mbarëkombëtare të Arkivistikës)

Nga Prof.dr Skender ASANI/

Në mes të qershorit 2023, u nisëm në një udhëtim të veçantë drejt Shën Mitër Korones në Kalabri, Itali, për të marrë pjesë në konferencën e IX-të mbarëkombëtare të Arkivistikës. Ky event nuk ishte vetëm një takim shkencor, por një ngjarje me rëndësi të jashtëzakonshme për bashkimin dhe pasurimin e trashëgimisë kulturore dhe historike shqiptare në të gjitha trevat. Përmes bashkëpunimit midis institucioneve arkivore të Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë së Veriut dhe komuniteteve arbëreshe, ky udhëtim u shndërrua në një përvojë të thellë shpirtërore dhe intelektuale, duke lidhur të kaluarën me të ardhmen e kujtesës kombëtare.

Në mëngjesin e freskët të 13 qershorit, nisëm udhëtimin tonë nga Shkupi për në Tiranë. Pas mbërritjes në kryeqytetin shqiptar, pasdite u takuam në ambientet e Arkivit Qendror të Shtetit, ku na u bashkuan studiuesit nga Arkivi i Kosovës. Atmosfera ishte plot entuziazëm dhe pritshmëri për rrugëtimin që do ta bënim. Së bashku u nisëm drejt qytetit të Durrësit, ku mbërritëm në mbrëmje të vonë dhe ankoruam në tragetin që do të na çonte në Bari, Itali.

Mëngjesin e 14 qershorit, mbërritëm në portin e Barit, duke filluar me shpresë dhe kureshtje drejt destinacionit tonë të vërtetë: Shën Mitër Korone, një qytet që ruan me fanatizëm trashëgiminë arbëreshe dhe kujtesën e thellë kombëtare.

Në rrugën për në Shën Mitër, ndaluam për një vizitë të paharrueshme në qytetin e lashtë italian, Matera. Ishte një udhëtim mes gurëve që rrëfejnë historinë dhe heshtjen mijëravjeçare të një qytetërimi të gdhendur në shkëmb. Rrugicat e ngushta, të ndriçuara nga perëndimi i diellit, të ftonin të ecnim ngadalë dhe të ndjejmë qetësinë e lashtësisë që mbizotëronte çdo cep. Në një qoshe të qetë, shijuam një picë tradicionale italiane me bazë të hollë, plot aromën e erëzave freskëta, një shije që ruante me fanatizëm traditën e vendit. Ndërsa dielli perëndonte ngadalë pas terracave prej guri, ne duhanxhinjtë e grupit ndezëm nga një cigare, një akt ky meditative, ku tymi ngjitej në ajrin e ngrohtë dhe të qetë, duke u përzier me frymën e përjetshme të Materas, një qytet ku koha duket se ka vendosur të pushojë.

Në mbrëmjen e të njëjtës ditë arritëm në Shën Mitër Korone, dhe në ditën pasuese, më 15 qershor u zhvilluan punimet e Konferencës mbarëkombëtare të arkivave. Kjo ngjarje shkencore ishte më shumë se kaq – ishte një përqafim i gjallë me kujtesën kombëtare, në vendin ku historia shqiptare ka lënë gjurmët më të thella të saj. Në godinën simbolike ku lindi Rilindja Kombëtare, dhe ku vepruan dhe mësuan figura si Jeronim De Rada, Luigj Gurakuqi dhe Avni Rrustemi, pata nderin të mbaj një fjalim rasti. Në mes tjerash theksova se ndodheshim në një vend që nuk ruan vetëm kujtime, por mishëron vetë shpirtin e kombit. Në këtë kuadër, i dhurova një pullë postare me figurën e Luigj Gurakuqit kryetarit të komunës, z. Mateo, si një shenjë simbolike e lidhjes sonë të përbashkët me trashëgiminë.

Në fjalën time gjithashtu përmenda kontributin e mikut dhe kolegut tim nga Tirana, Ardit Bidos, për bashkëpunimin dhe bashkëveprimin e institucioneve tona shkencore shqiptare, duke shpresuar që ky mision të vazhdojë edhe në angazhimin e tij të ri politik si deputet. Një vend të veçantë ia kushtova profesor Francesco Altimarit, jo vetëm studiues i çmuar, por edhe ura shpirtërore e arbëreshëve, lidhja që i mban ata të bashkuar me Arbërinë përtej kohëve.

Shën Mitri nuk është thjesht një hapësirë gjeografike, por një tempull i kujtesës dhe nostalgjisë shqiptare, që na fton të jemi bartës të këtij identiteti të përjetshëm.

Në kuadër të konferencës pata mundësinë të prezantoj një temë përkujtimore për 100-vjetorin e vrasjes së Luigj Gurakuqit. Në Liceun e Shën Mitrit, ku Gurakuqi ishte nxënësi i fundit i rilindasit Jeronim De Rada, fjalimi im ishte një përkulje para kujtesës dhe hulumtimeve në Arkivin Qendror të Kroacisë. Për herë të parë solla dokumente të paeksponuara më parë, që hedhin dritë mbi motivet politike të mbretit Zog në lidhje me atentatin ndaj Gurakuqit, duke sfiduar narrativën e heshtur të historisë. Gjithashtu, rikujtova pllakat përkujtimore dhe publikimin e një pulle postare nga Postat e Maqedonisë në nder të figurës së Luigj Gurakuqit, një akt i vogël por me domethënie të madhe për ruajtjen e kujtesës kolektive në diasporë.

Takimet me personalitete të shquara si kryetari i Komunës, z. Ernesto Madeo, dhe profesor Francesco Altimari, albanolog i njohur, sollën reflektime të thella mbi rëndësinë e shkencës në lidhjen e së kaluarës me të ardhmen. Prania e z. Mehmed Xhemajli, drejtor ekzekutiv i Arkivit të Kosovës, pasuroi diskutimet me eksperiencën e tij në fushën e arkivistikës modern, me theks të veçant në domosdoshmërinë e bashkëpunimit mbarëkombëtar.

Pas përfundimit të konferencës, vizituam Machia e Jeronim de Radës, shtëpinë muze të tij, ku çdo cep tregonte përkushtimin ndaj gjuhës, kombit dhe identitetit arbëresh. Një tjetër ditë e mbushur me përjetime të thella ishte ajo e 16 qershorit, kur vizituam qytetin e Rossanos dhe Muzeun e Kodikëve, aty ku ruhej Kodiku Purpur i Rossanos – një nga dorëshkrimet më të rralla të qytetërimit. Ishte një takim me ndërgjegjen historike të njerëzimit, i cili ngjason thellësisht me Kodikun e Beratit, një tjetër pasuri kombëtare shqiptare dhe pjesë e trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Mikpritja e ngrohtë dhe fjalët e Imzot Mons. Maurizio Aloise i dhanë kësaj vizite një dimension shpirtëror të veçantë.

Pas vizitës në Rossano, ndaluam në Kishën e Achiropitës, një vend shenjtërie me afreske të rralla dhe një ndjenjë paqeje të thellë, ku reflektimi dhe besimi bashkohen në një përvojë unike shpirtërore.

Më pas, udhëtimi na çoi në qytetin e Kozencës dhe Universitetin e njohur me të njëjtin emër, ku katedra albanologjike dhe biblioteka e saj përfaqësonin një arkiv të gjallë të ndërgjegjes kombëtare. Aty pata nderin t’i dhuroj profesor Altimarit një pullë postare për 100-vjetorin e rënies së Luigj Gurakuqit. Në shenjë mirënjohjeje, profesori më dhuroi kompletin e veprave të Jeronim De Radës dhe librat e albanologut Francesco Solano – një trashëgimi që do të shoqërojë rrugëtimin tonë profesional.

Mbrëmja e 16 qershorit na gjeti në Shën Sofia e Epirit, ku emrat e rrugëve dhe busti i Gjergj Kastriotit Skënderbeut dëshmonin për lidhjen e pashkëputshme midis shqiptarëve dhe arbëreshëve.

Më 17 qershor, rrugës për në Bari, ndaluam në Alberobello, qyteti i famshëm me shtëpitë “trulli” – një peizazh unik mes gurit të bardhë dhe historisë popullore italiane. Në heshtjen e atij çasti, shijuam një kafe italiane, duke ndjerë ritmin dhe qetësinë e jugut.

Në mbrëmje u rikthyem në Bari, ku manifestimet e arkivistikës u përmbyllën në Arkivin e Barit me ekspozitën kushtuar 100-vjetorit të vrasjes së Luigj Gurakuqit. Dhurimi i pulës postare drejtorit të Arkivit të Barit, z. Adriano Buzzaka, u prit me emocion të thellë. Prezantimi i dokumenteve origjinale për atentatin ndaj Gurakuqit, si procesverbalet dhe raportet, ngjalli diskutime dhe reflektime të thella.

Ky rrugëtim mes Tiranës, Prishtinës dhe Shkupit, i gërshetuar me mikpritjen e komunitetit arbëresh dhe institucioneve italiane, tregoi se historia jonë e përbashkët është një urë që forcohet çdo ditë me veprime dhe kujdes institucional.

Në çdo qoshe të qyteteve dhe fshatrave, pritja ishte e shoqëruar me këngë dhe valle tradicionale arbëreshe, që nuk ishin thjesht shfaqje folklorike, por një shprehje autentike e shpirtit dhe identitetit arbëresh. Kënga dhe vallja u bënë ura komunikimi midis brezave, duke krijuar një atmosferë feste dhe bashkimi ku kultura dhe historia jonë gjenin jehonë të gjallë. Ky gjest mikpritjeje e bëri udhëtimin tonë edhe më të paharrueshëm, duke na kujtuar se trashëgimia jonë nuk është vetëm e ruajtur në dokumente dhe arkiva, por edhe në zemrat dhe gëzimet e komunitetit që e përjeton atë çdo ditë.

Për rrjedhojë, mbrojtja dhe promovimi i trashëgimisë së shqiptarëve në diasporë, sidomos në komunitetet e vogla dhe të rrezikuara nga asimilimi, duhet të jetë një alarm i përhershëm për institucionet shtetërore të Shqipërisë dhe Kosovës. Kujdesi për pjesët anësore të kombit dhe për mërgatën shqiptare nuk mund të mbetet vetëm në nivel deklarativ apo simbolik – ai duhet të përkthehet në veprime konkrete dhe të koordinuara ndërinstitucionale. Globalizmi, rrjetëzimi kulturor dhe format e tjera të ndikimit të jashtëm po krijojnë rrethana të reja që rrezikojnë zbehjen e identitetit shqiptar në këto mjedise të brishta. Në këtë drejtim, modeli që duhet të praktikojnë institucionet shtetërore shqiptare është pikërisht modeli i suksesshëm institucional i bashkëpunimit ndërmjet Arkivit Qendror të Shtetit në Tiranë, Arkivit të Kosovës në Prishtinë dhe Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, të cilët prej më shumë se një dekade kanë ndjekur një rrugëtim të përbashkët profesional e kombëtar në çdo cep të vendbanimeve shqiptare. Ky model jo vetëm që ka dëshmuar efikasitet në fushën e arkivistikës dhe dokumentimit të kujtesës, por ka shërbyer edhe si platformë e gjallë për bashkërendim kulturor, hulumtim historik dhe mbrojtje të identitetit në përmasa mbarëkombëtare.

Ky udhëtim dhe pjesëmarrja në Konferencën e IX mbarëkombëtare të Arkivistikës në Shën Mitër Korone përbën një moment kyç në përpjekjet për forcimin e bashkëpunimit shkencor dhe kulturor mes shqiptarëve kudo që jetojnë. Në zemër të Kalabrisë, ku ruhet trashëgimia arbëreshe, u ringritën ura komunikimi midis institucioneve arkivore, studiuesve dhe komuniteteve, duke rikonfirmuar rëndësinë e kujtesës historike si një vlerë të përbashkët dhe motor për zhvillimin e mëtejshëm të identitetit kombëtar. Dokumentet e zbuluara dhe diskutimet shkencore gjatë konferencës jo vetëm që thelluan njohuritë mbi ngjarjet historike, si vrasja e Luigj Gurakuqit, por edhe forcuan ndërgjegjësimin për nevojën e ruajtjes së integritetit, të kujtesës kolektive në kohët moderne. Ky takim shënoi një hap përpara në rrugën e dialogut mbarëkombëtar dhe bashkëpunimit që do të ndikojë pozitivisht në promovimin e shkencës, kulturës dhe identitetit shqiptar në arenën ndërkombëtare.

Alfons Grishaj*/

*Analiza politike vijon nga numri i kaluar…

Gjatë gjithë këtyre ngjarjeve, kryeministri i anatemuar i sotëm nuk ishte në Shqipëri, por në Francë. Në fillimet e demokracisë, Rama ishte me PD për një ndryshim thelbësor, biles në anën ekstreme. Askush nuk e dëgjoi zërin e tij, dhe ai i zhgënjyer iku si shumë të tjerë. Udhëheqësi, Fatos Nano (që shpiku piramidat), e solli Ramën në Shqipëri. Më vonë ai do shprehej: “Ramën e mora me thonj të paprerë nga bordurat e Parisit, tek shiste ikona të vjellura”. Për mendimin tim, ky fjalor është tipik komunist,ironi e vonuar që nuk vlen as për fëmijët e kopshtit e jo më për një burrë me mend si, Nano. Rama kish bërë “qejf” me emigrimin, prandaj erdhi i shtruar dhe heshte kur shokët e tij mundoheshin t’a vinin në lojë…Ai kish një mendim tjetër…larg lojrave të fjalës dhe romuzeve të kalamajve të PS-së. Sapo iu dhe rasti, riformatoi strategjinë e lënë përgjysmë të votës, duke e sofistikuar dhe kthyer në art.

I mbushur me mllef nuk i fshehu dot emocionet e thyera nga vuajtjet në emigrim, që përtej kornizave diplomatike kish shpërthyer: “Unë jam këtu për të marrë hak!” Dhe diku tjetër, ai vazhdon: “Kini kujdes prej patronazhistëve se nuk janë si unë…(dmth-paqësor). Këto thënie nuk i përkasin më një intelektuali, por një harrakati çoroditës.

Rama i viteve 90-91, djaloshi inteligjent e liridashës, porsa hypi në pushtet nuk mbeti më ëndërrimtari i përmbysjes rregjimit komunist, por një sozi i sëmurë…shumë i sëmurë…bash si, Kaligula. Mjerisht, shembuj tillë të krijojnë bindjen se, çdo ëndërrues i dyshimtë çjerr fasadën e vet dhe herët a vonë kthehet në oblivion. Ecje-jaket e zgjedhjeve u bënë një pezishkë, që me kohën krijuan një rrjet çeliku të pa penetrueshëm nga klani i babëzitjes dhe “hakmarrjes”, duke thyer rekord verbërie pushteti.

Me votimet e 11 Majit 2025, PS – bëri të njëjtin gabim fatal që bëri PD në vitin 1996. Këtu e kuptoj shumë mirë Sali Berishën, që nga eksperienca shprehet: “Më mirë që nuk fituam.” Rama në këtë rast u tregua i vogël dhe tejet i babëzitur. Mandati tij i katërt, ngjante me mandatin e pestë të Daniel Orteges, i cili pat përdorur të gjitha format për të qëndruar në pushtet,duke ekzekutuar përfundimisht demokracinë në Nikaragua. Dhe pse Ramës i mjaftonin votat që kish pasur më parë, biles edhe me ndonjë mungesë do i bënte mirë për të krijuar një bindje të zbutur: “votat qenë më të lira se katërvjeçarin e kaluar”. Por, babëzitja nuk e çliron dot kurthin e ndërgjegjes korruptuar, përkundrazi!

Ai u mundua t’a kalonte këtë farsë me sportivitet, por qe e pamundur prej zullumit të përsëritur!

Pjesa teatrale e gjunjëzimit para Melonit, nuk i piu ujë. Ajo me një buzëqeshje të ftohtë diplomatiko-ironike, e uroi: “Urime për fitoren e paparashikuar!”. Ai uli kokën, duke pohuar në heshtje që efekti i ketaminës kish mbaruar. Çdo diplomat i huaj nuk e ha dhe nuk e koncepton dot një fitore në një rrugëtim kur gjysma e qeverisë është futur në burg për plaçkitje…, dhe bash ajo parti të fitojë përsëri?! Këtu ose kemi të bëjmë me një popull primitiv, ose me një klan tepër të rrezikshëm që për qëllime personale mundohet t’a kthejë shqiptarin në troglodit dhe Shqipërinë në shpellën e tij. Farsa elektorale në Shqipëri, ka kaluar çdo kufi, që për mendimin tim, duhet të ndalet në një formë apo me një tjetër. Kur humb vota, ka humbur liria dhe kur humb liria, njeriu nuk ka çfarë humbet tjetër, përveç jetës. Vjedhja e votës është një skllavëri klasike, të cilën e përdorin vetëm diktatorët që krijojnë pushtet absolut.

INSTALIMI PATRONAZHIMIT QEVERITAR PËRBËN NJË RREZIK SERIOZ PËR DEMOKRACINË NË SHQIPËRI

Ky organizëm brenda partisë të kujton, Sturmabteilung – NSDAP SA e Hitlerit. Kupola pajis anëtarët e partisë me nga një dosje të detajuar për të manipuluar (peshkuar) me para, presion apo vende pune, të cilët shpërblehen në bazë të manipulimit të numrit të votuesve. Praktikë e psonisur dhe më 11 Maj, ndaj votës diasporës. Çdo i punësuar i PS-së në Shqipëri, që të qëndronte në punë duhej të siguronte nga diaspora 4 deri në 10 vota. Pra, në këtë rast nuk flitet më për partizanë, por artizanë deformimi moral-shpirtëror të lirisë dhe shëmtimin e njeriut!

Pas zgjedhjeve, Ambasada amerikane falemnderoi popullin shqiptar dhe jo qeverinë. Disa “përkthyes diplomat” paraqitën definicionin e ndërrimit të gjuhës së diplomacisë, kur mesazhi s’ka të bëjë aspak me gjuhën diplomatike, sepse diplomacia dhe shteti nuk janë populli, por liderët që zgjidhen me, apo pa votën e lirë. Diplomacia ka një gjuhë: “Gjuha instituticionale”, ndërsa gjuhët tjera janë: “ngushëlluese”, si në rastin në fjalë.

Mesazhi i Ambasadës Amerikane, ishte i drejpërdrejtë për shqiptarët: “Fatin tuaj e keni vetë në dorë, si me logjikë të fortë, qoftë dhe me logjikë të dobët. Ne jemi me zgjidhjen tuaj.” Ambasada amerikane mund të ketë pasur parasysh dhe thënien e Abraham Lincoln: “Zgjedhjet i përkasin popullit”, por cilit popull? Apo popullit të tradhëtuar dhe plaçkitur nga qeveritë e njëpasnjëshme ?! Prandaj diplomacia let natyrshëm me kornizën e kuotave të politikanëve që kanë bërë histori. Për mendimin tim, sikur Ambasada Amerikane, të dilte me një prononcim negativ për zgjedhjet…,të nesërmen sheshet do mbusheshin me pankarta për rrëzimin e qeverisë. Diplomacia, si art paqësor negociues midis shteteve nuk mund t’a pranojë kurrësesi kthimin në pikën zero të problemeve të njohura që ka kaluar vendi ynë.

Prandaj gjuha e Ambasadës Amerikane ka qenë shumë e qartë duke e situr prononcimin që të mos ketë keqkuptime në udhëkryqin e pasionit vetiak. Ndërsa OSBE dhe ODIHR dolën me një raport: “Klima e zgjedhjeve ishte e vështirë”, “Raste të intimidimit të kandidatëve”, “Fushata u fokusua me sulme armiqësore”, “U falën 150 milionë euro-gjoba 2 ditë para zgjedhjeve”, “Fushata nuk u monitorua online”, “U minua pluralizmi i burimeve mediatike”, “U kërcënua administrata publike”, “PS përdori administratën” etj…Siç shihet, kjo është pjesa e aisbergut diplomatik të kostatuar pa u zhytur në Mariana Trench. Nuk e di si ndihet Rama dhe inteligjenca e PS-së, por unë si qytetar i botës lirë, ndihem shumë keq. Pas kësaj, kush mendon që zgjedhjet kanë qenë të lira, u ngrohtë nga liria e Luciferrit në pafundësi…

*Analiza politike vijon në numrin e ardhshëm…

Sokol Paja/

Kryetari i Bashkisë së New York Eric Adams mikpriti në “shtëpinë” e tij Gracie Mansion Conservancy në Manhattan shqiptarët e Amerikës, në një ceremoni madhështore, në respekt të kulturës shqiptare dhe arritjeve të komunitetit shqiptar, për të festuar Paradën Shqiptare në New York, organizuar nga “Rrënjët Shqiptare” e Marko Kepit dhe mbështetur nga Mark Gjonaj e shoqatat patriotike nga New York, New Jersey e më gjërë. Gjatë fjalës së tij kryebashkiaku Eric Adams vlerësoi shqiptarët për kontributin e tyre thelbësor në jetën e qytetit e shtetit të New York sidomos për sigurinë publike. Bekime dhe fjalime patriotike mjaft emocionuese mbajtën Imam Tahir Kukaj dhe Dom Pjetër Popaj. Të rinjtë e “Albanian Roots” përgatitur nga koreografe Angjelina Nika magjepsën të pranishmit me valle shqiptare duke ekspozuar vlerat tona më të çmuara të trashëgimisë kulturore e shpirtërore shqiptare.

Kryebashkiaku Eric Adams nderoi për merita e kontribute të veçanta për komunitetin shqiptar në New York Sal Rusin, familjen Duka dhe Martin J. Golden.

Prof. dr. Begzad Baliu*/

Është në natyrën e botimeve përmbledhëse, si këto me titull të përbashkët Publicistika historike e Selatin Novosellës, që t’ju prijë një tekst orientues, ftillues a fjalë parake, sikur do ta quanin klasikët tanë. Fjala jonë në këtë rast merr karakter historik sepse tekstet janë vendosur sipas kronologjisë së botimit, karakter sistematik sepse nuk e kemi përdorur ndonjë arsye përjashtuese dhe karakter jo përmbyllës sepse kolana e veprave dokumentare e letrare e Selatin Novosellës nuk është përmbyllur, e kjo do të thotë që nuk është përmbyllur as kolana e vlerësimit të tyre.

Në këtë seri prej pesë vëllimesh me titull sinjalizues Publicistika historike e Selatin Novosellës janë përfshirë rreth 150 vlerësime (studime, recensione, diskutime e kumtesa) të mbi tetëdhjetë autorëve (profesorë universitarë, studiues të të gjitha profileve, ushtarakë, publicistë, pjesëtarë të Lëvizjes kombëtare të të gjitha periudhave të gjysmës së dytë të shekullit XX e këndej, krijues) etj. Mes tyre janë edhe ato personalitete të përkushtimit atdhetar, të cilët kanë shkruar për veprat e studiuesit Selatin Novosella, si: Adem Demaçi, Latif Berisha, Murteza Nura, Zenun Gjocaj, Abdyl Kadolli, Sadri Fetiu, Izber Hoti, Ahmet Qeriqi, Qani Mehmedi, Ferid Dibrani dhe Nuhi Ismaili, emrat e të cilëve janë gdhendur në hyrje të këtyre blejve, në shenjë nderimi, e vlerësimi postmortum.

Autorët e teksteve, Profesor Rexhep Qosja, Profesor Agim Vinca, Jakup Krasniqi, Gjeneral Kudusi Lame, Hydajet Hyseni, Hakif Bajrami, Dashamir Uruçi, Sabahajdin Cena, Sabile Keçmezi – Basha, Myrvete Dreshaj-Baliu, Selim Daci, Agim Zogaj, Ibrahim Gashi, Ramë Buja, Jusuf Osmani, Meriman Braha, Mehmetali Rexhepi dhe shumë të tjerë kanë trajtuar shumë anë të karakterit historik, dokumentar, publicistik, krijues e intelektual të studiuesit Selatin Novosella, të tridhjetë e shtatë veprave të tij dhe të çështjeve që trajtojnë ato.

Më parë se sa të përfshihen në këto vëllime, ato janë botuar në shtypin ditor, internetik, shkencor e madje edhe në ndonjë vëllim shkencor autorial, dhe që më parë janë lexuar në përurimin e veprave në shumë institucione shkencore e kulturore të qyteteve të hapësirës shqiptare dhe përtej: Prishtinë, Mitrovicë, Gjakovë, Gjilan, Prizren, Ferizaj, Vushtrri, Viti, Rahovec, Dardanë, Lipjan, Besianë, Tetovë, Strugë dhe Zvicër.

Fjala është për rreth dyzetë vëllime dokumentare, studimore e publicistike, të cilat autori i ka botuar në Prishtinë dhe në Shkup ndërmjet viteve 1993-2024. Pjesa më e madhe e tyre e kanë në plan të parë figurën e Adem Demaçit dhe zhvillimet historike të Kosovës së gjysmës së dytë të shekullit XX. Ato fillojnë me serinë dokumentare për Kosovën e viteve ‘64, ’68, e ’75, vazhdojnë me biografitë e personaliteteve historike të kësaj periudhe Rexhep Malën, Metush Krasniqin, Isa Kastratin, me vëllimet për Demonstratat e viteve historike ’68 e ’81, me vëllimet për vendin e Adem Demaçit në korpusin e veprave të Rexhep Qosjes etj.

Publicistika e Selatin Novosellës dëshmon se subjektin e pjesës më të madhe të veprave të tij, Adem Demaçin, e pati fat dhe fatum, që nga fëmijëria, duke qenë fqinj i tij, i riu i idealeve të tij, i burgosuri i burgjeve të tij, përkrahësi i ditëve të përgatitjes së Luftës së UÇK-së dhe i pandashmi i viteve të ndërtimit të shtetësisë së Kosovës: deri në frymën e fundit!

A është e rastit që edhe vepra e Selatin Novosellës është krijuar në mënyrë komplementare me jetën e tij: jetë/bëma, vepra/ideale, dokumente/kujtime, ndërsa vlerësimet e bashkëkohësve, të përfshira në këto vëllime më parë se sa të flasin për biografitë e Selatin Novosellës kushtuar Adem Demaçit flasin për bëmat e heroit të tij; më parë se sa të flasin për dokumentet e botuara, flasin për paradigmën demaçiane të këtyre zhvillimeve historike; dhe më parë se sa të shkruajnë për tekstin e autorit të tyre, shkruajnë për frymën atdhetare që i bartin ato.

Me korpusin e veprave dokumentare të Selatin Novosellës për ngjarjet historike të kësaj periudhe nuk është vështirë të dëshmohet se historia e Lëvizjes Kombëtare në ish-Jugosllavi, në të vërtetë është jetëshkrimi i zgjeruar i Adem Demaçit; se fryma e veprës intelektuale dhe sakrifica e Adem Demaçit ju kanë prirë ngjarjeve më të mëdha historike nga viti 1958 deri te dalja në skenë e luftëtarëve të UÇK-së; se refuzimin politik kundër regjimit serbo-jugosllav Adem Demaçi e ka filluar si reagim intelektual e krijues dhe si ideolog; se idesë së pajtimit dhe bashkimit kombëtar Adem Demaçi i ka prirë me romanin Gjarpijt e gjakut (1958); se raportet serbo-shqiptare dhe çlirimin kombëtar nuk e ka projektuar mbi baza ideologjike po historike, me veprën Politika dhe pushka (1969); se mendimit kritik për lëvizjen tonë të viteve ’90, i ka prirë jo vetëm me fjalime e tekste publicistike po edhe me romanin Vet Mohimi (1994); se mendimit kritik të viteve të pavarësisë nuk i ka prirë vetëm me reagime, polemika e intervista po edhe me romanin Alb Prometeu (2008) etj.

Vëllimet publicistike, dokumentare dhe shkencore të Selatin Novosellës kanë dimension historik për kohën kur u botuan dhe patën rëndësinë e tyre për ridimensionimin e saj, në kontekstin individual dhe kolektiv. Për shkak se ato sollën dokumentin në radhë të parë, përjashtuan mundësinë e krijimit të dimensioneve të reja dhe kundërshtuese. Pavarësisht qasjeve të ndryshme që sjellin autorë të caktuar për të njëjtën vepër, konteksti dhe përfundimet e tyre në asnjë mënyrë nuk e kanë përjashtuar njëra-tjetrën. Tani ato të përmbledhura në pesë vëllime me titull të përbashkët Publicistika historike e Selatin Novosellës këtë e shpërfaqin edhe më gjerësisht dhe më të plotë.

Prej pesë vëllimeve të para, besoj se biografët e atdhetarit, studiuesit e publicistit, Selatin Novosella do të njohin vetëm një dimension të veprës së tij. Në këto vëllime del në plan të parë perceptimi i veprës së tij publicistike, shkencore e dokumentare në më shumë se tri dekada. Dimensioni tjetër, e kjo do të thotë përbërësi më i rëndësishëm i jetës së tij është veprimtaria atdhetare në Lëvizjen ilegale të viteve ’60-’90, që nuk është vetëm veprimtari individuale sepse është veprimtari familjare e vëllezërve të burgosur njëri pas tjetrit dhe njëri në të njëjtën kohë me tjetrin. Pjesë e jashtëzakonshme e kësaj biografie individuale e familjare është edhe letërkëmbimi nga burgu, me nënën, me gruan dhe me vëllezërit. Dhe së fundi, po jo përfundimisht, pjesë e biografisë së tij janë kujtimet për Adem Demaçin në proces botimi, kujtimet, analizat dhe dokumentet për zhvillimet politike të viteve ’90 e tutje, deri në ditët e sotme, botimi dhe vlerësimi i të cilave sigurisht do të jetë pjesë e vëllimeve të tjera të kësaj kolane.

*Parathënie e veprave të Z. Selatin Novosella në gjashtë vëllime.

Artan Nati/

Në dimrin e vitit 1911, nën dritën e idealeve të lirisë dhe bashkimit, lindi në Boston një nismë që do të bëhej zemra e shqiptarisë në Amerikë. Nga përpjekja e mendjeve të ndritura si Fan Noli e Faik Konica, më 1912 u themelua Vatra, Federata PanShqiptare e Amerikës. Me fjalën, penën dhe zemrën, ajo u bë zëri i shqiptarëve në Kongresin amerikan dhe në tryezat ndërkombëtare. Gjatë Luftës së Parë Botërore, Vatra u shndërrua në një qeveri shpirtërore në mërgim. Gazeta e saj, Dielli, ndriçonte çdo ditë shpresën për një atdhe të lirë. Me përkushtim, ajo loboi në Konferencën e Paqes në Paris dhe ngriti themelet e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, për të ruajtur shpirtin dhe identitetin kombëtar. Sot, në kushtet e emigrimit masiv dhe rizgjimit të çështjes mbarë shqiptare, jo si shtete të veçanta, jo si shpirtra të shpërndarë në mbarë botën, por si një entitet i vetëm, Vatra mbetet një simbol i pavdekshëm i diasporës, kujtim i gjallë i një zjarri që digjet për Shqipërinë nga larg. 

Në ndryshim nga organizimi i shqiptarëve (historia na detyroi dhe ndau) në trojet tona, ne në diasporë funksionojmë si një entitet i vetëm, ku ideali që na bashkon është shqiptaria dhe shqiptarizmi. Ashtu si dikur i madhi Pashko Vasa zbuloi se ne jemi të ndryshëm, por të gjithë jemi njësoj, se feja e shqiptarit është shqiptaria. Ne të gjithë jemi shqiptarë që përpiqemi të bëjmë një ndryshim për atdheun tonë, që historia e ndau, por kurrë nuk na përçau dhe këtë e tregon Vatra, djepi i shqiptarizmës, ku politika, kultura, feja dhe ndarjet territoriale, veç na bashkuan më shumë. Ne i kemi treguar trojeve tona në rajon, por edhe në mbarë botën se fuqia jonë qëndron në faktin se ne jemi të ndryshëm dhe pikërisht respekti për veçantiné përcakton fuqinë dhe vitalitetin tonë. Vërtet ne u larguam nga vendi ynë, por vendi, fshati, qyteti dhe të dashurit tanë kurrë nuk janë larguar nga zemra jonë. Përkundrazi tani që jemi larg, ne i ndiejmë ata më pranë dhe në këtë botë të largët.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Në thelb, nuk është e nevojshme asgjë më shumë sesa një përqafim i sinqertë, një falënderim i thjeshtë apo një ndjenjë e qenies “i parë” që të ndikojë pozitivisht në jetën e dikujt. Në një shoqëri që shpesh vuan nga ndarja dhe përjashtimi, ndërtimi i urave të njohjes dhe përfshirjes mbetet ndër misionet më të rëndësishme për të ruajtur jo vetëm shëndetin mendor individual, por edhe kohezionin shoqëror. Ne e nderojmë dhe studiojmë të kaluarën tonë për të përcaktuar veten, ne nderojmë identitetin tonë për të ruajtur qytetërimin tonë, ne lartësojmë kulturën tonë për të përcaktuar veçantinë tonë dhe ne luftojmë padrejtësinë historike sepse përfaqësojmë Kauzën. Ne përfaqësojmë kulturën shqiptare në perëndim dhe kulturën perëndimore në Shqipëri, ne jemi ura e Shpipërisë për në perëndim dhe ura e perëndimit për në Shqipëri. Këtë urë e ndërtoi Fan Noli, Faik Konica e shumë atdhetarë të tjerë dhe e pagëzuan me emrin Vatra. Idetë dhe veprimtaria e Vatrës rrezatohen nga “Dielli”, gazeta më e vjetër e botës shqiptare. Veprimtaria e Vatrës shërben jo për të ruajtur kulturën dhe identitetin tonë, por për t’i bërë ato pjesë integrale të kulturës dhe identitetit perëndimor.      

                                                                                                        Përkushtimi i madh ndaj shqiptarizmit brenda Vatrës është në thelb i padiskutueshëm. Vatra ka qenë jetësore për ruajtjen e identitetit shqiptar. Vatra ka qenë thelbësore për përhapjen e kauzës shqiptare dhe gjithashtu Vatra ka qenë jetësore për mbijetesën e kombit shqiptar. Kjo është thjesht e padiskutueshme. Nuk do të kishte një koncept bindës të një kombi shqiptar pa diasporën në përgjithësi dhe pa Vatrën në veçanti. Së fundmi, dhe në të njëjtën kohë, Republika e Shqipërisë dhe e Kosovës, por edhe çështja shqiptare në trojet shqiptare në ballkan nuk mund të lulëzojë dhe të arrijë potencialin e saj vetëm, pa mbështetjen, udhëzimin dhe mençurinë e Vatrës dhe Diasporës së saj të fuqishme. Nëse kombi shqiptar do të ketë ndonjë shans serioz për të lulëzuar, atëherë është domosdoshmëri bashkërendimi dhe mbështetja e veprimtarive të qeverive shqiptare dhe Vatrës si lider i diasporës shqiptare.       

Në kohën kur migrimi është realitet i përditshëm dhe diaspora luan një rol kyç ekonomik e kulturor, gjithnjë e më shumë po shtrohet pyetja: a duhet që qytetarët jashtë vendit të kenë përfaqësim të drejtpërdrejtë në parlament? Praktika të tilla tashmë ekzistojnë në shtete si Franca, Italia dhe Kroacia, ku diaspora ka zona të dedikuara zgjedhore dhe përfaqësues të vetët në parlament. Kjo synon të forcojë lidhjet me atdheun dhe të njohë kontributin e tyre të vazhdueshëm.Ka disa arsye thelbësore pse kjo qasje po fiton mbështetje: Kontributi ekonomik dhe kulturor si edhe remitancat, investimet dhe roli si ambasadorë të kulturës janë dëshmi e ndikimit të diasporës në zhvillimin e vendeve të origjinës. Forcimi i përkatësisë dhe përfaqësimi nxit angazhim më të madh dhe lidhje më të forta me vendin amë. Diaspora sjell perspektiva ndërkombëtare dhe modele të reja që mund të përmirësojnë qeverisjen. Të drejtat politike për qytetarët jashtë vendit janë pjesë e një demokracie gjithëpërfshirëse dhe më përfaqësuese. Në një botë me kufij gjithnjë e më të hapur, përfshirja e diasporës nuk është më luks apo simbolikë, por një nevojë. Vatra si përfaqësuesja më e madhe e vlerave kulturore dhe patriotike në diasporë, me një eksperiencë mbi 100 vjeçare, po e kryen me dinjitet këtë rol historik e patriotik për të tashmen dhe të ardhmen.