Hulumtim nga Rafael Floqi 

Termi i fjalës nënë “mater” në latinisht vjen nga rrënja proto-indo-evropiane (PIE) *méh₂tēr, që do të thotë “nënë” por në shqip kjo fjalë është shndërruar në “motër”. Si, qysh pse?

Shqipja u veçua për herë të parë si një gjuhë indo-evropiane mjaft kohë më parë nga gjuhëtari Franz Bopp. E mbështetur që atëherë nga një numër gjuhëtarësh, duke përfshirë një pjesë të mirë të punës mbi këtë temë nga gjuhëtari amerikan i ndjerë së fundmi, Eric Hamp. 

Në fakt, ndikimi në aspektin e inventarit të fjalorit nga gjuhët përreth pёr shqipen nuk është i papërfillshëm. Shqipja ka shumë fjalë të huazuara nga gjuhë të tjera, duke përfshirë huazime të hershme nga latinishtja, megjithëse jo shumë nga greqishtja e lashtë. Por ajo është e vetmja anëtare e mbijetuar e degës së vet të indoevropianishtes. 

Fakti që shqipja është degë më vete e familjes, dhe çdo ndryshim i vetëm larg gjuhës stërgjyshore IE që përcakton shqipen, nuk ndahet me asnjë degë tjetër në rendin e duhur kronologjik, që do të thotë se të njëjtat lloje ndryshimesh mund të kenë ndodhur diku tjetër, por jo në një afat kohor në të cilin ato mund të kenë ndodhur me shqipen stërgjyshore dhe gjuhët e tjera… 

Shqipja është e lidhur me gjuhët indo-evropiane – ajo rrjedh nga gjuha e përbashkët që ndahej nga indo-evropianët shumë të lashtë përpara se gjuha të ndahej në degë të shumta – por shqipja (ashtu si armenishtja) nuk ka gjuhë të njohura të degëzuara ngushtë, dhe është një gjuhë më vete, midis gjuhëve indo-evropiane (dhe ashtu si armenishtja, atje dhe madje ka përkime me të …) Gjuhët IE u zgjeruan në të gjithë Azinë dhe Evropën dhe folësit IE formuan grupe që u zhvilluan në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri për 5,000 vitet e fundit. Kjo është kohë e mjaftueshme për të krijuar gjuhë krejtësisht të ndryshme, por prapë mund të dalloni ngjashmëritë e fjalorit në një fjali të rastësishme bazë. Por të kthemi tek fjala “motër“.

Rrënja PIE *méh₂tēr ka dhënë shkas për fjalë të ngjashme për “nënën” në shumë gjuhë të tjera indo-evropiane, si latinishtja māter, irlandishtja e vjetër mathir, anglishtia mother ,lituanishtja motë, sanskritishtja matar-, greqishtja mētēr dhe sllavishtja e vjetër kishtare mati.

Për shembull, fjala “mater” përdoret në termin “pia mater”, që është latinishtja mesjetare për “nënë e butë” dhe i referohet një membrane delikate që mbulon trurin. Shkurt, fjala latine mater është thellësisht e rrënjosur në të kaluarën proto-indo-evropiane dhe ndan një origjinë të përbashkët me shumë fjalë të tjera për “nënë” në gjuhë të ndryshme. Kjo rrënjë është gjithashtu origjina e fjalës angleze “mother”. Kjo rrënjë PIE *méh₂tēr besohet se bazohet në formën *mā- të kombinuar me prapashtesën e termit të lidhjes familjare *-ter-.

Fjala latine mater mund t’i referohet “nënës”, por gjithashtu ka kuptimin e “asaj që ka lindur diçka”. Në disa kontekste, ajo gjithashtu mund t’i referohet gjërave si “trungu i pemës” ose “trupi i pemës”, që potencialisht mbart kuptimin e burimit të rritjes. Ky kuptim i zgjeruar mund të shihet në fjalë si “materia”, e cila vjen nga mater dhe lidhet me “material” ose “substancë”. 

Fjala shqipe “motër” ka një etimologji interesante që gjurmon deri te rrënja proto-indo-evropiane (PIE) që do të thotë “nënë”.

Ja se si kuptohet ky ndryshim në kuptim nga gjuhëtarët:

• *PIE méh₂tēr: Kjo ishte fjala origjinale proto-indo-evropiane për “nënë”.

• *PIE méh₂treh₂: Nga *méh₂tēr, doli një formë derivate *méh₂treh₂, që do të thotë “teze” ose “motra e nënës”.

• *Proto-Shqipe mātrā: Kjo fjalë evoluoi nga *méh₂treh₂ dhe fillimisht ruajti kuptimin e “motrës së nënës” ose “tezes “.

• Shqipe motër: Me kalimin e kohës, kuptimi i *mātrā u zgjerua për të përfshirë kuptimin më të përgjithshëm të “motrës”.

Po pse ky ndryshim semantik?

Ky ndryshim nga “motra e nënës” në “motër” në shqip është një fenomen interesant gjuhësor. Spekulohet se në kontekstin historik të shoqërisë proto-shqiptare, koncepti i “motrës së nënës” ishte qendror për marrëdhëniet farefisnore dhe mund të ketë shërbyer si bazë për termin më të gjerë “motër”. Disa teori sugjerojnë se kjo mund të lidhet me ndikimin nga një sistem matriarkal mesdhetar.

Fjala shqipe “nënë” është një shembull interesant se si kuptimi i një fjale mund të evoluojë me kalimin e kohës, duke demonstruar një lidhje midis fjalës PIE për “nënë” dhe fjalës moderne shqipe për “motër”.

Marek Majer, i Universitetit të Lodzit Poloni në artikullin e tij ‘Parahistoria indoevropiane e fjalës shqipe për ‘motër’ mbështetet në një sugjerim pothuajse të anashkaluar nga Eric Hamp, ku argumentohet se fjala shqipe nënë ‘motër’ nuk është një refleks i drejtpërdrejtë i fjalës proto-indoevropiane *meh2ter- ‘nënë’ (me një ndryshim të papritur të kuptimit) – siç supozohet pothuajse universalisht në literaturë – por që përfaqëson një derivat të hershëm të kësaj fjale, ndoshta *māt(e)rā < *meh2t-(e)r-eh2 ‘e të njëjtës nënë’ ose ‘që ka të njëjtën nënë’. 

Një fjalë e tillë mund të jetë leksikalizuar lehtë si zëvendësim i fjalës së trashëguar për ‘motër’; krh. Greqisht αδελφ(ε)ός ‘vëlla’ < *sm̥ -gʷelbʰ-es-o- ‘i së njëjtës mitër’ ose spanjisht hermano ‘vëlla’ < latinisht germānus ‘i të njëjtit fis, i vërtetë, i plotë’. Kështu, pavarësisht pretendimeve të përhapura për të kundërtën, fjala ‘motër’ në shqip ndoshta mund të shpjegohet nëpërmjet zhvillimeve mjaft të parëndësishme dhe nuk dokumenton asnjë fakt të jashtëzakonshëm rreth terminologjisë së farefisnisë (para)shqiptare ose strukturës shoqërore.

Terminologjia shqipe e lidhjeve familjare dhe fjala për “motër”

Siç dihet mirë, shqipja ruan vetëm një pjesë të vogël të terminologjisë proto-indo-evropiane të lidhjeve familjare. Shumica e termave bazë të lidhjeve familjare janë zëvendësuar nga terma inovativë (qofshin fjalë të reja, fjalë për fëmijë apo huazime), ndërsa termat e njohur të njohur nga gjuhë të tjera indo-evropiane. Parahistoria indoevropiane e fjalës shqipe për “motrën” të rindërtueshme për gjuhët Proto-Indo-Evropiane – nuk kanë lënë asnjë gjurmë të pakontestueshme:

Zëvendësimet e termave thelbësorë të farefisnisë PIE në shqip

Termi PIE 

*ph2ter- ‘baba’ Ved. pitŕ̥-, greq. πατήρ, lat. pater → atë, baba etj.

*bʰreh2ter- ‘vëlla’ Ved. bhrā́tr̥ -, lat. frāter, Toch. B procer → vëlla etj.

*swesor- ‘motra’ Ved. svásr̥ -, lat. soror, Lith. sesuõ → motër etj.

*suhnu- ‘bir’ Ved. sūnú-, gotik. sunus, Lith. sūnùs → bir, djalë etj.

*dʰugh2ter- ‘bijë’ Ved. dúhitr̥ -, Gr. θυγάτηρ, OArm. dowstr → bijë, vajzë etj.

Termat farefisnore shqiptare me lidhje të dukshme indo-evropiane kufizohen në disa sende më pak qendrore, si p.sh.fjala  vjehërr ‘vjehër’ (< PIE *sweḱuro-, me ndërlikime fonologjike; krh. Ved. śváśura-, gr. ἑκυρος, PSl. *svekrъ), nip/mbesë4 ‘nip, nip’ / ‘mbesë, mbesë’ (< PIE *nepot-/*neptih2, krh. Ved. nápāt, lat. nepōs, OLith. nepuotis). 

Së fundmi, disa elementë mund të përfaqësojnë zëvendësime leksikore me moshë të konsiderueshme, të ndërtuara nga elementë indo-evropianë; krh. gjysh ‘gjysh’ (< Post-PIE *suhsiyos, *suhsēn ose e ngjashme;5 krh. Ved. sūṣā́, një formë me interpretime të ndryshme).

Nuk ka gjasa që termi joshës ‘gjyshe’ të ketë ndonjë lidhje me terminologjinë proto-indo-evropiane të lidhjeve familjare, pavarësisht se pranohet si i nxjerrë nga PIE *h2ewh2-ih2 p.sh. në Mallory & Adams 2009: krh. Demiraj 1997: 209. Megjithatë, fjala inovative për ‘vëlla’, vëlla, ndoshta është e përbërë nga material indo-evropian; krh. më poshtë.

Megjithatë, një përjashtim kurioz në krahasim me listën e paraqitur më sipër është fjala shqipe për ‘motër’, nënë (përkufizim -a; shumës motra, -at; dial. dhe SH e vj .motër, motrë). Siç dihet, duket të jetë një refleks i drejtpërdrejtë i fjalës proto-indo-evropiane për ‘nënë’, d.m.th. *meh2ter-7 (ved. mā́tr̥-, gr. μήτηρ, lat. māter).

Shqipfolësit nuk e ndryshuan drejtpërdrejt fjalën proto-indo-evropiane *méh₂tēr (“nënë”) në shqipen motër. Të dyja janë vërtet të lidhura, por jo në mënyrën që po mendoni ju: rrënja PIE në fjalë është *méh₂treh₂ e derivuar nga *méh₂tēr, por do të thoshte “teto nga nëna”, d.m.th., “motra e nënës”.

Megjithatë pushtimi osman solli huazime . Fjala shqipe “halla” (hallë) që përdoret për të thirrur motrën e babait, vjen nga turqishtja osmane خاله (hala), e cila në origjinë vjen nga arabishtja خَالَة (ḵāla) që do të thotë “motra e nënës”. Në gjuhën shqipe, fjala “hallë” i referohet motrës së babait, ndërsa fjala “teze” (gjithashtu nga turqishtja osmane, por me origjinë arabe) përdoret për të treguar motrën e nënës. 

Kjo tregon ndikimin e gjuhës turke osmane në shqipen, sidomos në fjalorin familjar, ku termat si “xhaxha” (vëllai i babait), “daja” (vëllai i nënës), “halla”, dhe “teze” janë të huazuara. 

Fjalët “teze” dhe “hallë” janë huazime nga turqishtja. Fjala shqipe “teze” ka origjinën nga turqishtja osmane “teyze” Kisha menduar se ne shqip kishin humbur si fjalë derisa pashë diçka shumë unike tek literatura arbëreshe në Itali. Derisa për fjalët “Axha, Mixha dhe Dajë” ende nuk ka gjetur ndonjë në shqip, pasi që edhe këto janë në turqisht “amca dhe dayi .

“Motëramë” dhe “Motëratë” mësa duket janë fjalët e gjuhës tonë para se të zëvendësoheshin nga fjalët e mbi cekura turke.  Sipas arbëreshit Salvatore Di Chiara,  arbëreshët thonë mortata e motrëmëma, mortata e motra e babait, motrëmëma e motra e nënës, vovi i vëllai i nënës ( daja) dhe i babait (xhaxhai) ndërsa Tata shkurt “Ati” e trashëguar nga latinishtja tata, në fund të fundit nga proto-indoevropianishtja *tatás. Krahaso arumunishten tatã, dalmatishten tuota (“baba”), napolitanishten tata (“baba”); krh. edhe shqipen “tatë”. Ndoshta është përforcuar nga termi i ngjashëm sllavo-jugor (p.sh. serbo-kroatishtja tata (“baba”). tát/ë,-a emër i gjinisë mashkullore; numri shumës; -a(t). Baba-i në këtë formë Baba gjendet edhe në turqisht dhe arabisht ), si dhe Mëma (nëna/nana), fjala “Nana shqip afron me latinishten Nana Latin: “Nana filios suos amat.” (Nëna do birin e saj)

Fjala shqipe “ungj/ i ungji” është një formë e përcaktuar, njëjës, që do të thotë “xhaxhai”. Në shqip, si në gjuhë të tjera, terma të ndryshëm për “xhaxhain” mund t’i referohen vëllait të nënës ose të babait.

Etimologjia e “ungji” vjen nga latinishtja në shqip përmes latinishtes vulgare. Besohet se e ka origjinën nga fjala latine “avunculus”, që do të thotë “xhaxhai nga nëna”. Kjo fjalë latine është një formë zvogëluese e “avus”, që do të thotë “gjysh”. Ndryshimi i kuptimit nga “gjysh” në “xhaxhai nga nëna” nuk është i pazakontë në gjuhët indo-evropiane.

Etimologjia e “i ungji” është: latinisht “avunculus” > latinisht vulgare “aunculo” ose “aunclus” > shqip “ungj” > “i ungji”.

Nyja përcaktore e fillestare me origjinë pronori tek fjalët i ati e ama/ e ëma, i ungji , e emta, e bija, i biri, e reja janë përcaktorë të vjetërsisë të këtyre fjalëve, Po ashtu edhe fjala e émt/ë,-a emër i gjinisë femërore; numri shumës; -a(t) motra e babait ose e nënës. Ato që emërtohen «nyja të përparme» vetëm formalisht u ngjajnë nyjave, meqenëse funksionalisht kryejnë më së shumti rolin e rregullatorit të lidhjes gramatikore me një fjalë paraprijëse. Roli i tyre në ligjërim dhe kompleksiteti i problemeve që paraqesin e justifikojnë këtë interesim. Ato janë studiuar si në planin diakronik ashtu edhe në atë sinkronik. Interesant është se këto nyje nuk i gjejmë tek fjalët e huazuara nga turqishtja si axha apo daja.

Fjala shqipe “kunati /kunata” vjen nga latinishtja “cognātus”. do të thotë “i lidhur me gjakun” ose “i lindur së bashku”. Përbëhet nga: “cogn-” (së bashku, me) dhe “gnātus” (i lindur). Kuptimi origjinal: Në latinisht, i referohej të afërmve të gjakut në linjën femërore, në krahasim me agnates (të afërm gjaku në linjën mashkullore). Evolucioni më vonë në latinishten vulgare prej ku në shqip me kuptim të ngushtuar, duke iu referuar konkretisht burrit të motrës dhe gruas së vëllait, ndoshta për të dalluar këto lidhje familjare nga të afërmit e tjerë që tashmë kishin një emër specifik.

Fjala “nana” duket se ka origjinën si një fjalë ose tingull belbëzimi për fëmijë që ka të ngjarë të imitojë fjalën “mama” ose “papa”, e përdorur për t’iu referuar një të rrituri femëror përveç nënës. Kjo besohet se rrjedh nga një rrënjë proto-indo-evropiane që imiton belbëzimin e një fëmije, e ngjashme me fjalën e lashtë greke νάνα (nánna). Kjo shpjegon pse termi “nana” (ose variacione të ngjashme) përdoret në gjuhë të ndryshme, shpesh për t’iu referuar gjysheve ose të afërmve të tjerë femra më të moshuar, për shkak të tendencës natyrore të fëmijëve për të përdorur tinguj të thjeshtë dhe për të përsëritur rrokjet kur mësojnë të flasin. Për shembull, terma të ngjashëm gjenden në: Italisht: nonna Spanjisht: nana Greqisht: νάννα (nánna) që do të thotë “teze” Uellsisht: nain Sicilianisht: nanna Më vonë, rreth fillimit të shekullit të 20-të, u përdor edhe për t’iu referuar gjysheve. Pra, ndërsa “nana” përdoret shpesh si term për “gjyshe” në gjuhë si anglishtja, origjina e saj qëndron në zhvillimin e hershëm të gjuhës në fëmijëri dhe një rrënjë të mundshme proto-indo-evropiane. Nga ku edhe kompozimet e mëvonshme “nënmadhja”, apo “nëndaja”

Po të kthemi tek “motra” .Kuptimi u bë gjithnjë e më i përgjithshëm ndërsa u bë proto-shqipja *mātrā dhe më pas shqipja moderne motër, duke kaluar nga konkretisht motra e nënës suaj në motrën e kujtdo në përgjithësi është më i lashtë .

E njëjta gjë ndodhi në rastin e vëlla, fjala shqipe për “vëlla”: filloi si *h₂euh₂ó-dʰlyos, pastaj proto-shqipja *(a)waládja, dhe u shkurtua dhe tingëllimi i saj u ndryshua në vëlla modern. Edhe pse do të kishte qenë interesante, të themi të paktën, këtu nuk pasqyrohen ndryshime kulturore.

Pse pse fjala ‘nënë’ do të thotë motër në shqip dhe jo ‘nënë’ si në gjuhët e tjera indo-evropiane?

Sepse shqipja nuk ka gjuhë “kushërira”. Është një gjuhë familjare indoevropiane si anglishtja, ndër shumë të tjera, është e lidhur ngushtë me të. Por shqipja është një degë kryesore e indoevropianes më vete. Ashtu si gjuhët e tjera IE, ajo ndan prejardhjen nga një gjuhë paraardhëse shumë më e hershme prehistorike, proto-indoevropiane. Po kështu si edhe anglishtja, islandishtja dhe gjermanishtja. Shqipja ose ajo që përfundimisht u bë shqipe mund, me të vërtetë ndoshta, të ketë pasur një ose dy gjuhë “motra”, domethënë një degë të ngjashme. Por të gjitha u zhdukën duke e lënë shqipen si shqiponjën e vetme që fluturonte nga ajo degë. Një gjuhë tjetër indoevropiane në këtë situatë është armenishtja.

I vetmi studiues që ka propozuar një alternativë të vërtetë për problemin – që nuk kërkon supozimin e ndryshimit masiv semantik ose të ndryshimeve të supozuara në terminologjinë familjare – është Eric Hamp. Zgjidhja që Hamp përfundimisht (1986: 110) është e rrënjosur në shpjegimin e tij interesant, por mjaft spekulativ të shpjegimit të shqipes vajzë ‘vajzë, bijë’,dial. varzë etj., të cilën ai e konsideron si refleks të PIE  ‘motër me ligj’. Ai arrin në përfundimin se sapo refleksi i *swesor- erdhi në kuptimin “vajzë”, u ngrit nga nevoja për të dalluar qartë ‘motrën’, gjë që u arrit me anë të një fraze që do të thotë ‘vajzë e nënës’: “*mātrā uor- > var-, d.m.th. motrë (var-)”. 

Sipas analizës formale dhe semantike , supozimi qendror duhet të jetë se fjala shqipe “motër” nuk është një refleks i drejtpërdrejtë  i fjalës *meh2ter-, por përkundrazi vazhdon një derivat të hershëm – me shumë mundësi në *-eh2-. Çështja kryesore është se nuk po flasim thjesht për një rregullim të tipit morfologjik sinkronik të fjalës motër (sigurisht, shqipja nuk i ruan rrënjët proto-indo-evropiane si një klasë të veçantë inflekcionale, dhe fakti që fjala rindërton mekanikisht si një *māt(e)rā virtuale është i qartë në çdo rast; krahaso Alb vj. dhe dial. motër, motrë). Anasjelltas, analiza e tanishme vepron me një procesi i derivativi të vërtetë, që përfshin një ndryshim në kuptim. Semantika e fjalës motra tani mund të shpjegohet lehtësisht.

Për të përmbledhur, duket se leksema PIE *meh2ter- ‘nënë’ thjesht nuk pasqyrohet fare drejtpërdrejt në shqip, pasi është zëvendësuar nga shqip “nënë” dhe formacione të ngjashme; ajo ndau fatin e të gjithë termave të tjerë qendrorë proto-indo-evropianë të lidhjes familjare në shqip. Megjithatë, përpara se të humbiste, ajo krijoi një derivat *meh2t(e)reh2 ‘e/që ka të njëjtën nënë’, i cili, ashtu si edhe termi po aq inovativ *swelowdʰeh2 ‘[e] të njëjtës fis’, shërbeu për të krijuar një term të ri për t’iu referuar vëllezërve dhe motrave. Kështu, nënë ‘motër’ është paralele me vëlla ‘vëlla’ si një ‘zëvendësim’ të hershëm, me bazë indo-evropiane, në terminologjinë shqipe të lidhjes familjare.

M.M./ RTKlive/

Kryeministri në detyrë i Kosovës, Albin Kurti, mirëpriti dje në takim kryetarin e Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës ‘VATRA’, Elmi Berisha.

Në një njoftim për media nga Zyra për Informim e Kryeministrisë bëhet e ditur se në këtë takim miqësor u vlerësua lart roli historik dhe kontributi i çmueshëm i Shoqatës VATRA për çështjen shqiptare përgjatë më shumë se një shekulli, me theks të veçantë në mbështetjen për lirinë e popullit dhe pavarësinë e Kosovës.

“VATRA ka qenë gjithmonë një zë i fuqishëm i shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke e mbajtur gjallë çështjen e Kosovës në momentet më të vështira dhe duke ndihmuar në ndërgjegjësimin e opinionit publik dhe politikës amerikane për të drejtën tonë për liri dhe pavarësi. Kryeministri Kurti shprehu mirënjohjen e tij për kontributin e vazhdueshëm të shoqatës VATRA dhe rëndësinë që ajo vazhdon të ketë në fuqizimin e lidhjeve me diasporën dhe të shtetit të Kosovës me Shtetet e Bashkuara të Amerikës,” thuhet në njoftim.

Tutje bëhet e ditur se ata diskutuan për mënyrat dhe mundësitë që bashkëpunimi ndërmjet institucioneve të vendit dhe shoqatës e diasporës sonë në Amerikë të rritet e thellohet më tej në shërbim të interesave të Republikës së Kosovës dhe popullit shqiptar.

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi/

Prishtina është kryeqyteti i Republikës së Kosovës – një qytet me rëndësi të veçantë shpirtërore dhe kombëtare për shqiptarët. Për dekada me radhë, përmes valëve të Radios dhe Televizorit te Prishtinës, shqiptarët nga të gjitha anët kanë ndjekur rrahjet e pulsit të pjesës tjetër të kombit, dëshminë e mbijetesës dhe rezistencës kulturore. Në periudhat kur Rilindësit dhe ndërtuesit e shtetit shqiptar ishin të ndaluar në Shqipëri, Prishtina mbeti një hapësirë e hapur frymëzimi për lirinë e Dardanisë.

Intelektualët, shkrimtarët, studiuesit dhe historianët e Kosovës – rilindësit e rinj të kësaj ane të Gegnisë – pavarësisht mungesës së lirisë politike, përbënin një burim frymëzimi edhe për Shqipërinë e izoluar nga diktatura. Në Kosovë ruhej ende e pastër dhe e gjallë lidhja me Shqipërinë Tradicionale, e cila përtej kufirit ishte bërë objekt ndalese. “Lahuta e Malesise” ishte libri i shenjte i Kosoves ne ruajtjen e identitetit. Kjo ruajtje e autenticitetit kombëtar ndërthurej me një formim intelektual thelbësisht të ndryshëm nga ai i Shqipërisë, ku për një gjysmë shekulli universi akademik evropian dhe ai i eterve te kultures kishte qenë i ndaluar.

Takimi im i parë me studiuesit e Kosovës – që, ia dolën të marrin pjesë në forumet shkencore në Shkodër dhe Tiranë, në kohën kur Kosova ende ndodhej nën pushtim – mbetet një përvojë e paharrueshme dhe e pashlyeshme për mua.

Sot Kosova është e lirë.

Dje u ktheva nga Prishtina me shpresën se ajo frymë e dikurshme do të ruhet, do të zhvillohet dhe do të ngrihet më lart në funksion të misionit të një shteti modern evropian.

Kosova ka pasur dhe ka personalitete me ndikim të madh në fushën e historiografisë, me autoritet të pakontestueshëm në prodhimin e dijes shkencore. Ata kanë ndërtuar një traditë të konsoliduar të përgatitjes së brezave të rinj të studiuesve, duke lënë pas një trashëgimi të gjerë. Reputacioni i tyre është ndërtuar mbi përkushtimin ndaj standardeve akademike dhe mbi një punë kërkimore të palëkundur.

Unë,mendoj se periudha e tranzicionit nuk duhet të çojë në harrimin e kësaj trashëgimie, dhe as të hapë rrugë për krijimin e “padrinove” që ushtrojnë kontroll arbitrar mbi shkrimin shkencor të historisë, duke përzgjedhur dhe vendosur në mënyrë të njëanshme mbi vlerën e veprave kërkimore.

Në kontekstin e vendeve post komuniste, raporti midis pushtetit, autoritetit akademik dhe prodhimit të dijes është shpesh i ngarkuar me tensione strukturore dhe personale. Prandaj, në përputhje me parimet e epistemologjisë bashkëkohore, lejimi i krijimit të figurave me pushtet arbitrar vendimmarrës është në kundërshtim me frymën e kërkimit shkencor të lirë dhe të verifikueshëm.

Duhet të kemi parasysh se historiografia moderne nuk është ndërtuar mbi hierarki autoritetesh, por mbi dialog, kritikë të ndërsjellë dhe rishikim të vazhdueshëm të tezave në dritën e burimeve të reja dhe qasjeve teorike të përparuara. Kulti i autoritetit personal bie ndesh me parimet themelore të shkencës: një punim është i vlefshëm jo sepse e pohon një autoritet, por sepse është ndërtuar mbi metoda të qëndrueshme, burime të mirëpërdorura dhe analizë të thelluar.

Republika mendoj se duhet të vazhdojë të investojë në zhvillimin e shkencës mbi këto parime, por njëkohësisht duhet të jetë e kujdesshme për të identifikuar nëse aktorë të caktuar financojne tinzisht me synim të deformojnë këtë rrugë modernizuese dhe europianizuese të institucioneve që janë themeluar për të përmbushur një mision të lartë kombëtar dhe qytetar.

Albanians For America/

Washington, D.C. – Sot, Nënkomiteti për Evropën në kuadër të Komitetit për Punë të Jashtme në Dhomën e Përfaqësuesve, i kryesuar nga Kongresmeni Keith Self (TX-03), zhvilloi një seancë dëgjimore të rëndësishme me titullin “Vlerësimi i sfidave me të cilat përballet NATO”, me fokus në kërcënimet që po evoluojnë ndaj Aleancës dhe ndaj stabilitetit në Ballkanin Perëndimor.

Kryesuesi Self e hapi seancën me fokus të veçantë në rëndësinë e sigurisë dhe përparimit demokratik të Kosovës, si dhe në domosdoshmërinë për të kundërshtuar ndikimin e dëmshëm të Rusisë dhe Kinës në rajon. Ai gjithashtu ngriti shqetësimin për aktivitetet destabilizuese që burojnë nga Serbia dhe Republika Sërpska – zhvillime që po tërheqin gjithnjë e më shumë vëmendjen e zyrtarëve amerikanë dhe të NATO-s.

Në dëshminë e tij, Admirali në pension Mark Montgomery dha një vlerësim të qartë dhe shqetësues:

“Serbia dhe Republika Sërpska janë aktorë të rrezikshëm që minojnë stabilitetin në Ballkan.”

Ekspertë të tjerë të ftuar ishin Dr. Nile Gardiner dhe Ambasadorja Julianne Smith, të cilët ofruan perspektiva për rëndësinë strategjike që ka Ballkani për unitetin dhe sigurinë afatgjatë të NATO-s.

Organizata Albanians For America (AFA) ishte e pranishme në këtë seancë dhe vazhdon të avokojë për angazhim më të fuqishëm të SHBA-së në mbështetje të lirisë, vlerave demokratike dhe sundimit të ligjit në të gjithë Ballkanin. AFA vlerëson angazhimin e liderëve si Kongresmeni Keith Self, të cilët po e vendosin Kosovën dhe çështjet rajonale në qendër të vëmendjes globale në një moment kyç për rajonin.

“E përshëndesim përqendrimin e sotëm në Ballkanin Perëndimor dhe mbështesim çdo përpjekje që promovon paqe, parandalim dhe partneritete të qëndrueshme,” tha njëri nga përfaqësuesit e AFA.

Duke marrë parasysh kërcënimet e identifikuara gjatë dëgjimit, AFA bën thirrje që Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e NATO-s të përshpejtojnë hapat drejt integrimit të plotë të Kosovës në Aleancë. Si një partnere e përkushtuar ndaj vlerave euroatlantike, përfshirja e Kosovës do ta forconte krahun juglindor të NATO-s dhe do të kontribuonte në siguri afatgjatë për të gjithë rajonin.

Sokol Paja/

Masakra e “Reçakut” është një ndër krimet më monstruoze jo vetëm të Serbisë në Kosovë por një ndër gjenocidët më të tmerrshme që ka njohur shekulli ynë. Fatkeqësisht edhe pas 26 vitesh, përsëri Serbia gjenocidale ka orekse për Kosovën. Trazirat në Veri, krimi i organizuar dhe orkestrime nga Beogradi vazhdojnë të jenë një kërcënim serioz për sigurinë publike dhe të ardhmen e Kosovës. Si dëshmi e krimeve serbe ndaj shqiptarëve dhe një borxh ndaj të vertetës historike, Ambasadori William G. Walker botoi librin “Reçak: Historia e një krimi lufte” një libër që i kushtohet një një masakre ndaj shqiptarëve të pafajshëm por mbi të gjitha një zë i vërtetë nën propaganda mashtruese e manipulative serbe.

Si krim kundër njerëzimit, “Reçaku” sot vlen për ti treguar botës perëndimore sesa e padrejtë sesa e pamoralshme është mbajtja në Hagë e luftëtarëve e çlirimtarëve të UÇK-së në një kohë që kriminelët serbë shetisin të lirë. Libri është një testament shpirtëror, diplomatik, politik e mbi të gjitha historik. Shef i Misionit Verifikues në Kosovë në kuadër të OSBE-së ambasadori Walker, ku më 15 janar 1999 forcat serbe masakruan 45 civilë shqiptarë, ndërgjegjësoi botën jo vetëm për masakrën e tmerrshme po i dha një tjetër këndshikim krimit e gjenocidit që po ndodhte në Kosovë. Libri autobiografik “Reçak: historia e një krimi lufte është i ndarë në dy pjesë dhe secila ka meritë e kontribut të veçantë për të vërtetën që përshkruan por dhe zbardhjen e një periudhe të vështirë për shqiptarët e Kosovës sidomos. Pjesa e parë e librit përshkruan autobiografinë e autorit nga fëmijëria deri te karriera e tij 40-vjeçare në Shërbimin e Jashtëm, përfshirë misionet në Japoni, Amerikën Latine dhe Ballkan, ndërsa pjesa e dytë e librit fokusohet në përvojat e tij në Ballkan, sidomos në misionet e Kombeve të Bashkuara dhe OSBE-së në Kosovë nga merr pikënisje titulli dhe ngjarja bosht e librit ndër më të rëndësishmit për të dokumentuar krimet e Serbisë në Kosovë.

Ambasador Walker ka lënë një testament të jashtëzakonshëm dhe frymëzues për çdo diplomat dhe historian. Federata Vatra si lider 113 vjeçar i aktiviteteve patriotike e atdhetare në mërgatën e Amerikës, e nderoi Ambasadorin Walker me “Medaljen e Artë të Lirisë” në një ceremoni të jashtëzakonshme nderimi, mirënjohjeje, vlerësimi e respekti në Selinë Qëndore të Vatrës. Çdo shqiptar i Amerikës e mbarë botës është krenar me veprën dhe shërbimin e shquar që Ambasadori William G. Walker i ka dhënë kombit tonë e sidomos Kosovës me “Reçakun”. Promovimi në disa shtete të Amerikës i këtij libri jo vetëm që ekspozon të vertetën shqiptare e krimet serbe mbi shqiptarë, por sensibilizon botën mbi veprimtarinë gjenocidale të Serbisë dhe jep një kontribut të madh për të vërtetën shqiptare në gjyqin e historisë.

Tragjedia njerëzore e masakrave të forcave serbe ndaj popullatës civile në Kosovë nuk është trajtuar kurrë si duhet e sa duhet nga diplomatët e huaj që kanë shërbyer në Kosovë apo Ballkan, dhe Ambasadori William G. Walker me ndershmëri dhe guxim, përmes librit bën një ftesë publike për reflektim mbi të gjitha. “Reçaku” i ambasadorit Walker është një fakt dhe dokument shkencor mbi të cilin Gjykata Speciale duhet ta shqyrtojë për të gjykuar drejtë luftën e UÇK. Nëse ka luftë të pastër, të drejtë, të ndreshme dhe të domosdoshme në 1 shekull histori, ka qenë lufta e Ushtrisë Çlirimtrae të Kosovës.

Baltosja e UÇK është baltë ndaj kombit shqiptar. UÇK është nderi dhe dinjiteti i kombit tonë. Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra me një deklaratë publike qëndroi në krah të liderëve të UÇK-së dhe shprehu besimin e palëkundur në pastërtinë e luftës çlirimtare dhe kërkon që procesi gjyqësor në Hagë të jetë i drejtë e i paanshëm. Gazeta Dielli ka raportuar me detaje qëndrimet e luftëtarëve ndaj procesit të padrejtë që po zhvillohet në Hagë pasi aty duhet të kishte gjeneralë serbë që kanë udhëruar krime e vrasje e jo shqiptarë që kanë mbajtur atdheun, familjen, nderin e kombin. Duhet një ndërgjegjësim ndërkombëtar mbi nevojën për ndershmërinë dhe pastërtinë e gjykimit.

UÇK, Kosova dhe kombi shqiptar duhet të pastrohet nga balta e sponsorizuar në Beograd. Kosova e ka jetike aleancën strategjike dhe formimin e një qeverie të dalë pas zgjedhjeve të përgjithshme, pro amerikane dhe pro perëndimore. Investimi te Shtetet e Bashkuara të Amerikës është investim i përjetshëm në dobi të shtetit dhe kombit shqiptar. Nuk duhet humbur ansjë ditë, nuk kemi luks të eksperimentojmë si shtet e si komb, por duhet bashkëpunim i ngushtë me aleatin tonë të përjetshtëm Amerikën dhe reforma demokratike që zhvillojnë shtetin, forcojnë demokracinë e institucionet, rrisin mirëqënien e qytetarëve dhe mbi të gjitha e bëjnë një shtet përparimtar e perëndimor, të fortë e dinjitoz. Kriza që ka mbërthyer Parlamentin e Kosovës ku kanë kaluar mbi 25 tentaviva për të zgjedhur drejtuesit e Kuvendit, janë përveç se shfaqje tejet e shëmtuar, po sjell pasoja diplomatike, institucionale dhe dëmton imazhin e shtetit ndërkombëtarisht. Parlamentarët e Kosovës duhet të ngrihen mbi interesa personale por të fokusohen te përparimi i kombit dhe fuqia e integriteti i institucioneve kushtetuese. Kosova nuk ka kohë për të humbur…