Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Kulti i të parëve – shprehje e një psike të popujve të lashtë

by

“Kombet ngrihen dhe mbahen në këmbë vetëm për hir të të vdekurve të tyre të mëdhenj.”– Branko Merxhani/

NGA ANTON ÇEFA/

Kulti i të parëve është një tipar shpirtëror universal për etnitë a grupet etnike të lashta. Në rrafsh psikologjik, ai sendërtohet në zakone, rite, ceremoni, etj., që në përgjithësi i takojnë së kaluares, duke na dëshmuar përbërës të psikës së lashtë të njerëzimit.

Në kohë të hershme, fiset dhe lidhjet fisnore, që shpesh besonin se kishin origjinë hyjnore, e kishin zakon të nderonin paraardhësit e tyre të vdekur nëpërmjet riteve të veçanta, organizimit të ceremonive të ndryshme, etj.

Dëshmi të gjalla të kultit të të parëve ne i gjejmë edhe në zakonet e dikurshme të popullit tonë, ruajtur sidomos në viset e thella malore. Kjo na dëshmohet në mbetje të jetës së përditshme, si edhe në folkor, në mitologji, në veçoritë etiko-morale, në normat juridike, etj.

Në psikën e stërgjyshëvë tanë, ky kult e ka alfën tek respekti me një përkushtim të veçantë i trashëgimisë shpirtërore të të parëve, dhe në radhë të parë tek ruejtja me fanatizëm, dhe nderimi i thellë i asaj substance shpirtërore që përbën tharmin e shqiptarizmit të moçëm, që jetësohet tek virtytet e fisme etiko-morale të mishëruara ndër zakone. Më së miri kuptohet këtu shpjegimi që i ka bërë Niçe kësaj dukurie: moraliteti nuk është gjë tjetër veçse bindje ndaj zakonit; kështu, njeriu më i moralshëm ishte ai që sakrifikonte më shumë për zakonin.        

Na përvijohet i qartë ky kult në dy monumentet më madhore të kulturës sonë popullore, në Eposin e kreshnikëve dhe në të drejtën zakonore, ku shprehet me tonalitete të larta krenaria për “kanunin” që kanë trashëguar prej të parëve, dhe e konsiderojnë atë si kredon e jetës e të veprimtarisë së tyre. 

Kreshnikët vlerësojnë lart thesarin e çmueshëm të virtyteve fisnike që përbën pajën më të vlertë të psikës së tyre. Emblematike janë gdhendur në rapsodinë “Martesa e Halilit” këto virtyte, në përgjigjen që Halili i jep krajlit, kur ai e pyet: “A p’e shef, Halil, dekën me sy? / Kurr ma ngusht, Halil, a thue je kenë?”:

          “Pa nigjo, more krajle kapedane,

            S’a ngusht njeri deri n’ditë të dekës:

            Deka vjen mbas mikut t’pre,

            Deka vjen mbas besës s’thyeme,

            A’ i kue (kafshatë) bukë mos t’kesh për mik.” 1).

Është skalitur në këto vargje një përgjithësim tejet artistik i vlerësimit të jetë-vdekjes përballë vlerave shpirtërore dhe konceptimi i botës morale të kreshnikëve. Shqiptari i kanunit gjindet më ngusht se para vdekjes, kur i presin mikun, kur i vjen miku dhe nuk ka bukë me i dhanë, dhe mbas thyerjes së besës. Këtë vlerësim ushqejnë ata edhe për virtytet tjera shpirtërore, që i dallojnë ata prej të huajve si burrninë, nderin, ndoren, faljen, etj.

Një vend të veçantë në psikën e kreshnikëve zë ideali i lirisë së trojeve, gatishmëria për t’i mbrojtur ato qoftë edhe me vetëflijimin sublim. Ata e kanë për nderin më të lartë të japin jetën për to. Halili, i lidhur këmbësh e duarsh, duke pritur të ekzekutohet nga Krajli, nëpërmjet fjalëve të fundit, transmetuar permes këngës, thotë:     “Tjeter t’mirë ne t’parët nu’ na kanë lanë, / Kurrnja nesh veç mos me dekë në t’shtrueme, / Por me shpata m’u pre tuj këndue.” 2).

Në një rapsodi tjetër thuren vendosmëria, heroizmi, vetëmohimi për lirinë dhe mbrojtjen e trojeve: “Tan n’tokën tonë na duem me dekë. / Tokën e babës s’mujm’ m’ e lshue, / rob askuj nuk mujm’ m’ u ba.” 3).

Kjo psikë e konceptimit të vdekjes për atdheun si akti më sublim i njeriut e ka shoqëruar shqiptarin gjatë gjithë historisë së tij. Fjala e urtë thotë: “Ai që vdes per atdhe, nuk ka vdekun por ka le” është kuptimplote në shprehjen e idealit dhe ndjenjës së popullit tonë për këtë dukuri. Për dëshmorin e atdheut është e pavdekshme kujtesa popullore.

*   *   *

Një aspekt tejet i hershëm i kultit të të parëve tek populli ynë është nderimi për të vdekurit. Një varg ritesh jetësohen që kur njeriu është në grahmat e vdekjes, dhe, sidomos në organizimin e funeralit. Spikat në mënyrë të veçantë gjëma. Në botimet e kanuneve tona janë përfshirë në kapituj të veçantë ritet e vekjes, gjëmës, varrimit të të vdekurëve. Duke bërë fjalë për kultin e të vdekurve në Mirëditë, në Malësi të Madhe, në Dukagjin, Bernardin Palaj shkruan: “Asht teprica ma arkaike e fiseve indo-europjane, ruejtë besnikisht vetëm ndër malet t’ona.”. 4). 

Malësorët besonin se që në kohën kur njeriu është në grahmat e fundit, vijnë hijet e të parëve për t’ia bërë vdekjen sa më të lehtë dhe bile të gëzueshme, dhe për t’i prirë në udhën për në botën tjetër. 5). Për mendësinë e malësorëve tanë, shpirtërat e të parëve janë mbrojtës të familjes dhe, në festat familjare, ata i ruajnë një vend bosh atyre.

Por, jo vetëm kaq, ata kanë marrëdhëniet më të çuditshme me shpirtrat e të vdekurve dhe jo vetëm të të parëve. Kadare, në “Eskili – ky humbës i madh”, duke komentuar tragjedinë “Orestia”, shkruan: “Ruajtja e pëlhurës rrjetë prej Klitemnestrës nuk është rastësi, as për arsye efekti, por lidhet me gjithë dinamikën e krimit. Por shpjegimi i saj mund të bëhet vetëm me ndihmën e kodit zakonor shqiptar. Dhe, ja se si: kur në një familje vritej dikush, këmishën e përgjakur e vendosnin në një vend të dukshëm të kullës malësore, në një mënyrë që në bazë të ndryshimit të ngjyrës së njollave të gjakut mbi pëlhurë të hetonin sinjalet, që sipas tyre i vrari dërgonte që nga nëntoka: padurim për marrjen e gjakut, pezmatim apo pikëllim.” 6). Ky padurim për marrjen e gjakut shtyhet më tej, është padurim për vënien në jetë të kanunit, pra të ligjit që i kanë lënë trashëgim të parët.

Malësorët tonë, të vdekurit i futnin në gojë një pare për të paguar urën që do të kalojë për në botën tjetër. Bashkë me kufomën, ndër varre, ata futnin sende të ndryshme të cilat i kishte përdorur i vdekuri kur ka qenë gjallë, vegla pune, armë, ushqime. Një jehonë e largët e besimit se shpirti i të vdekurit ringjallet.

Ky është një zakon shumë i lashtë. Në varrin e një vajze babilonase, është gjetur një rezervë e madhe ornamentesh, lulesh, shishe parfumesh, krehrash, penelash kozmetikë, kallepe të një paste të zezë, me të cilën e kishin zakon të lyejnë vetullat e qerpikët.”  7).

Kulti i të vdekurve ka qenë i zakonshëm edhe në shoqërinë homerike. Yamamoto, duke treguar ritualin e varrimit tek ajo shoqëri, ka hamendësuar edhe kuptimin teorik të tij: “Grupet fisnore që besohet se rrjedhin prej perëndive, kanë detyrimin të varrosin të vdekurit e tyre dhe të organizojnë në këto raste ceremonitë mortore, ku burra e gra qajnë, çjerrin fytyrat e shkulin flokët. Këto grupe i ruajnë lidhjet me paraardhësit e tyre, duke u ofruar ushqime apo duke bërë kurbane për to. Në këtë mënyrë, ato u konfirmojnë paraardhësve legjitimitetin e ekzistencës së tyre në shoqëri. Kështu, grupet fisnore të shoqërisë homerike e ruajnë ekzistencën tokësore, duke zbatuar ritualet e respektimit të të parëve dhe sigurojnë ekzistencën hapësinore, nëpërmjet bashkekzistencës dhe rivalitetit me fise të tjera, jo të një gjaku me to.”  8).

  *   *   *

Nderimi për të vdekurit kap kulmet artistike në organizimin e gjëmëve. Kadare ka shkruar në librin që çekëm më lart: “Një ritual mortor tek shqiptarët, s’është veçse një dasmë e kthyer me kokë poshtë.”. Në tekstet poetike të vajeve sidomos të grave me tone të thekshme vajtimi dhe me melodi karakteristike elegjiake tregohen punët e mira të të vdekurit, vlerat e tij njerëzore, etj.

Vajtimi i të vdekurve me gjamë në Veri dhe me ligje, të qara me logori, në Jug, ka qenë një zakon i të gjithë shqiptarëve. Këtë e kanë vërejtur edhe udhëtarët e huaj, që janë përshkuar në vendin tonë. “Në vitin 1814, në qytetin e Gjirokastrës, udhëtari Hjuz dëgjon të qara me logori, që vinin nga disa shtëpi njëherësh.. . . Ky zakon i grave shqiptare i bën përshtypje të thellë udhëtarit Hjuz dhe i kujton atij se, po në të njëjtën mënyrë, si këto gra shqiptare kishte qarë Uliksin edhe Penelopa e tij besnike” 9).

“Ligjet përbëjnë një nga pjesët më kryesore dhe më të bukura të poezisë popullore të shqiptarëvet. – shpjegon Çabej –  Se te këta është i gjallë kulti i të vdekurve e i trimave. Trimat e vdekur përmenden me zemër dhe lartësohen poetikisht jo vetëm në ligjet e grave, por edhe në gostitë e burrave. Momenti psikologjik në një situacion poetik të tillë është prania shpirtërore e të vdekurit; kulti i heronjve pothuajse e bën trimin e vdekur të ngjallet rishtas dhe të marrë pjesë shpirtërisht në këto mbledhje. Është me rëndësi për njësinë shqiptare që nëpër ligjet e krahinave të ndryshme shkon një frymë e njëllojtë dhe e përbashkët  shqiptare. Kjo shprehet si në kuptimin e botës si dhe në elementet formale dhe në mjetet e stilit.” 10).

“Thërmijëza të gjëmëve ruhen në kujtesën popullore në mbarë Shqipërinë, por vendi ku dukuria është ruajtur deri vonë ka qenë Veriu i Shqipërisë.” 11). At Zef Pllumi, në “Rrno vetëm për me tregue” përshkruan një gjamë, ndodhur në vitet 50 të shekullit të kaluar në Kir. Gjamën, ai e quan “doken ma të vjetër, pa dyshim parahistorike”. “Jo, na aty nuk ishim ma në shekullin e njizetë! Shqiptari jetonte çastet ma të vjetra të njerëzimit. Kurrë nuk e kam pa vdekjen ose shuemjen e jetës ma të madhe së atëherë, ndër ato çaste: Mrikë Kacelja e Prekalit kje shti në vorr në dhe të Kirit me ma shumë madhshti se Hektori i Trojës tek Iliada e Homerit. Funeralet e lulzueme e shkëlqimtare të kohës së sotme nuk mund i aviten kurrkund asaj madhështie që tundte malet. Kje gjama e fundit në Dukagjin: dita e fundit e epikës së shqiptarëve. Sot ato doke nuk i kupton kurrkush ma.” 12).

Nderimi i të parëve ndër malësitë tona dëshmohet dukshëm në lidhjet e tyre me fisin prej nga e kanë origjinën. “Çdo fis ka një legjendë të caktuar për prejardhjen e vet. Prejardhja ndiqet rreptësisht sipas vijës së mashkullit dhe tradita është trashëguar nga ati tek i biri përmes kujtesës, të paprishur nga trajta e shtypur”, ka shkruar Durham 13). “Ka pak vende të tjera në Europë, ku një njeri mund të japë emrat e pararendësve të vet për treqind vjet” 14). 

Duke folur për emrat tripjesësh të personave, emra të cilët përdoren në Veri dhe në Jug të vendit tonë, Çabej ka shkruar “spjegohen me rëndësinë që i jep shqiptari ruajtjes së fisit të vet edhe në emër.” 15). 

Shqiptarët edhe larg atdheut, kudo ku i ka hedhur fati i ruajnë me devocion traditat dhe kultin e të parëve. Dora D’Istria ka theksuar faktin që arbëreshët kanë ruajtur me besnikëri e dhëmshuri kultin e të parëve të tyre dhe traditat kombëtare.  16). 

Vërtet, ngjarjet dhe format e dëshmive të kultit të të parëve i takojnë së kaluares, por duhet theksuar se nderimi i të parëve merr një kuptim të veçantë, tejet të rëndësishëm, edhe në ditët tona, në mishërimin tek ata të traditës shpirtërore, të kontributeve që kanë dhën ata në fushën e kulturës. Ja çfarë shkruan Branko Merxhani: “Kombet ngrihen dhe mbahen në këmbë vetëm për hir të të vdekurve të tyre të mëdhenj. Të gjallët vetëm i përbëjnë kombet. Ata që i bëjnë, që i shtyjnë përpara, që u japin frymë, erë dhe gjak, janë të vdekurit e tyre të vajtuar e të nderuar.” 

Referenca

1). Biblioteka Françeskane “At Gjergj Fishta”, Kolana e shkrimtarëve françeskanë “Visaret e Kombit-Kangë kreshnikësh dhe Legjenda”, Botimi III, Mbledhë dhe redaktue nga At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, Botime Françeskane, Shkodër, 2007, f. 39. Në raste të tjera, do të shënojmë vetëm: “Visaret e Kombit”.

 2). “Visaret e Kombit”, f.210. 

3). Universiteti i Tiranës, Instituti i Folklorit, “Folklori shqiptar”, Shtypur në Stabilimentin e Dispencave, Botim I, Tiranë, 1972, f. 103. 

4). At Bernardin Palaj, “Mitologji, doke dhe zakone shqiptare”, Zgjodhi, shtjelloi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha, “Shpresa”, Prishtinë, 2000, f. 22

5). At Bernardin Palaj, po aty, f. 24.

6). Ismail Kadare, Eskili – ky humbës i madh”, f. 117-118.

7). Nathaniel Micklem, “Religion”, Oxford University Press, London, New York, Toronto, 1948, p. 25.

8). Kazuhiko Yamamoto, “The Ethical Structure of Kanun and Cultural Implications – Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”. Përkthyer dhe përgatitur për botim nga Selahedin A. Velaj & Printed in the United States of America, March, 2005, f. 214. 

9). Hughes, Th. S.”Travels in Sicily, Greece and Albania”, v. II, P. 35, London, 1835, Cituar sipas Shpëtim Mema, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë”, shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1988, f. 129.

10). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, shtëpia botuese “MÇM”, Tiranë, 1994, f. 43

11). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, 1985, zëri “Gjëma”, përgatitur nga Yllka Selimi, f.341 

12). At Zef Pllumi, “Rrno për me tregue”, pjesa II, botues “Hylli i Dritës”, Tiranë, 1997, f. 136-140.

13). Edith Durham, “Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptarët”, Shtëpia botuuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f. 113.

14). Edith Durham, vepër e ciituar, f. 439.

15.Eqrem Çabej, vepër e cituar, f.41.

16). Dora D’ Istria, “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, te Nasho Jorgqi, “Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1979, f. 132.

Councilman Mark Gjonaj’s Remarks on Kosova’s 12th Anniversary Independence Celebration

by

Dear Ambassador Sahatqija, distinguished guests!


It is my distinct pleasure to be here together with Albanian American community representatives to celebrate the 12th Anniversary of Kosova. On this special occasion, please join me to congratulate the new Kosova government and parliament.  We are hopeful that as a democratically elected bodies, they will be a powerful driving force to move Kosova and its people forward.

I want to thank the Albanian American community organizations for joining the Kosova General Consulate to host this Celebration. Special thanks to tonight’s hosts and sponsors their generosity to make this event successful: Elio Ahmetaj, Allora Restaurant, Ramiz Kukaj, Cka ka Qellu, the Gecaj Family, Stone Castle, the Rusi Family Able Services, Golden Eagle, Albanian Media Group, REBNY, RSA, UFT, HTC, 32BJ, all the Albanian organizations and everyone who worked around this event.

As we look back, I am proud that as an Albanian American community we have always played a role throughout the years on Kosova’s rough road to it’s liberation and Independence and as a united Albanian American community we continue to play a vital role and proudly support important initiatives here and back home in Kosova

-Last year a united community dedicated Kosova’s Independence to the Bytyqi Brothers Quest for Justice and their Foundation.

-The Community supported, raised awareness and attended the important US Congressional Hearing in Washington DC on the War Crimes in Kosova.

-Community Organizations spearheaded and supported the Day of Action at the US Congress and Rally at the Serb Embassy in DC against the Unpunished War Crimes in Kosova under the motto to Never Forget the 14,900 dead, the 20,000 raped, the 1400 missing.

-The community organizations supported and joined the Atlantic Association’s Historic Trip to Kosova and raised awareness to the missing, fallen, raped and killed. Through the community’s generous support we significantly lined up Rrugen e Kombit with Albanian flags for in memory of the fallen and missing.

-We proudly stood by Vasfije Krasniqi, our heroine survivor, in Prishtina and cities around Kosova as we launched For Heroines a campaign to raise awareness about rape as a war crime.

-We followed up with another Rally for Her Justice campaign in NYC, where hundreds rallied in front of the Serb Consulate and heard first hand from sexual war crimes survivors from Kosova, Bosnia and Croatia.

-I am proud to announce that on April 29th in cooperation with NYC based women groups we will bring Rape being used as a weapon of war in Kosova to a different level at a Denim Day Rally in NYC during the month of April, a month set to raise awareness on sexual assaults.

There is so much to be done. Our governments back home need to value and treat the Diaspora as a real partner and our impact should matter. Our community here needs to work harder to unite and be a block-factor on major issues from registering to vote, being involved and represented to running for office. History has shown us that we matter when we are united and when we put our community’s needs and our national interest above our political affiliations, personal interests and religious beliefs.

Rrofte Kosova, rrofte Shqipria dhe Zoti e bekofte Ameriken.

VATRA Remains Strong and Mission Focused

by

By Merita B. McCormack */

Reflection after the first meeting/

On Saturday, March 15th, the new VATRA called for its new Leadership, the new Executive Board, the new General Council, and Editors of “Dielli” to a first meeting after the General Assembly on January 19 which was held in Michigan, organized by the Regional Vatra Chapter of that state.  This first meeting was also  held  on the  111-th Anniversary of Dielli’s first publication. 

The meeting hall of VATRA house in New York was full and the atmosphere was warm. It is always good to see the brothers and sisters whom we share the same blood but also work on the same page, serving the same ideal in regard to Albanian matters.

Being a member of VATRA is both an honor and a privilege, which calls not only for great respect for its age, for the work of our predecessors but also for a greater responsibility for its future and the mission to carry.

Mr. Elmi Berisha, an experienced VATRAN and with a commendable business background, is the first Albanian American hailing from Kosova, to be the new Chairman to lead VATRA. Also, Mr. Agim Rexhaj the Honorary President of VATRA, a former VP for so many terms, is an Albanian American of Kosova. It is a blessing for our organization that they are from Kosova, a fact that has brought us joy. We did not intend to elect a chairman and a honorary chairman simply because they are from Kosova, the fact that they are, has come about lately and is a joyful occasion.

The new Chairman focused on unity, much work and less words, forging ahead with a VATRA that is true to its form and mission, reaching out to the young generations and furthering the good work. One can tell that it was both motivating and heartwarming for all. This was reflected through the several discussions and suggestions from every vatran. The atmosphere of cooperation and desire to help was very obvious. From Mr. Agim Rexhaj, to VPs like Mr. Alfons Grishaj, Mr. Besim Malota, Dr. Pashko Camaj and Mr. Ervin Dine, you could see not only the desired unity, but a well displayed desire to serve well, by working together, as a team. They all expressed their thoughts on the ways and means to lay the ground for the upcoming work and to set a clear vision for the VATRA of 21st Century.  

The leaders of regional chapters, members of both Boards, editors of Dielli like Mr. Mondi Rakaj, Mr. Dalip Greca, Mr. Marjan Cubi, Mrs. Marjana Bulku, Dr. Milaim Tahiri, Mrs. Rafaela Prifti, Mr. Adem Malellari, Mr Kujtim Porja, Mr. Lek Mirakaj, Mr. Lek Perlleshi, Mr. Idriz Lamaj, Mr. Valentin Lumaj, Mr. prend Qeta, Mr.  Dritan Haxhia and this author (pardon me if I forgot other names) spoke and discussed, suggested and elaborated on what they think the work should be focused on. It was clear that through many discussions, its leaders and members affirmed that VATRA is always on the side of Albanian people and American People, supporting the policy of the US government in the Balkan and that Vatra remains an organization known for its anticommunist stance.  There were several discussions who called for outreach to the honorable and loved members of VATRA who were not present that day and how to solve some disagreements that still exist. There were also calls for auditing the financial assets and institutions during the tenure of former presidencies.

VATRA has survived many storms and tribulations and always has emerged stronger and that the trials are only purging what is unnecessary. One of those unnecessary things was brought up by the new President as the mass communications of unproductive emails which have been noted for some time and which should stop, for the good of VATRA and for the good of Albanians. He called for unity of all and emphasized that work ought to justify the promises. That was a very appropriate advice at this very poignant time for us all. VATRA has garnered a lot of strength and support and that strength comes from the very nuclear power that it generates because of its mission, its good works and its purpose. VATRA was founded on just principles, for the right goals and Serving is its unspoken but obvious motto.  Its members understand that. Let us continue to serve as its founders devised and dreamed it to be. We all can do it by keeping the ideal alive, a pure heart and a mind that is clear and at the service of the nation and not of self.

*The Author is the Member of Executive Board, resident of Virginia and a former DC representative and Regional Chapter President of VATRA.

20 SHKURTI DITA – KUR ZUNË FILL SHPRESAT

by

NGA EUGJEN MERLIKA/

Kaluan njëwzetenëntë vite nga 20 shkurti 1991, një ditë e ftohtë por plot diell,  kur populli i Tiranës u derdh si një ortek në sheshin Skënderbej duke ju sulur  me furi simbolit më të dukshëm që epoka komuniste, në perëndimin e saj, ruante ende të paprekshëm, monumentit të Enver Hoxhës. Ishte pika kulmore e një proteste popullore që vlonte prej muajsh dhe e një mllefi të shtratifikuar gjatë një gjysëm shekulli. Duke parë “Perëndimin e Zotave” në gjithë Lindjen socialiste banorët e kryeqytetit shqiptar, nëpërmjet rrëzimit dhe tërheqjes zvarrë të monumentit, shpallën një mesazh historik të rëndësishëm. Ata treguan se me te vërtetë shqiptarët ishin të fundit në ish kampin socialist që mbajtën të ngrehur një sistem të falimentuar, por      që mbeteshin evropjanë e nuk donin të rrezikonin  më të ardhmen e tyre me një përvojë që i mbante të lidhur me Kubën, Kinën, Korenë e Veriut apo Vietnamin.

Në sytë e pjesës më të madhe të shqiptarëve ajo ditë shënonte “kalimin e Rubikonit”, fillimin e një epoke tjetër, që nuk do të mbante më në stemat e saj drapërin e çekanin, simbolet e pushtetit të sovjetëve, shënonte agimin  e ditës së shpresave të mëdha për një Shqipëri të lirë, demokratike, të hapur, të përparuar e të begatë. Për të ushqyer iluzionet në këtë rilindje të Shqipërisë duhej rrëzuar monumenti i Enver Hoxhës dhe gjithshka simbolizonte ai në kuadrin e një epoke historike, së cilës ai kishte patur meritën t’i jepte emrin e tij, epokës gati gjysëm shekullore të komunizmit në këtë Vend. Për fatin e keq të Kombit shqiptar ajo epokë e çoi Vendin në një rrënim të gjithanshëm nga pikpamja ekonomike, shoqërore e politike krejt në kah të kundërt me atributet që duhet të kishte Shqipëria për t’u bërë si gjithë Europa, siç uronin parullat entuziaste të rinisë heroike studentore.

Në emër të ideologjisë leniniste staliniste, të bazuar mbi urrejtjen dhe famëkeqen “luftë të klasave” ajo epokë e shndërroi Vendin në një kamp të stërmadh terrori, të mbarështuar nga Sigurimi i shtetit. Në emër të një doktrine ekonomike absurde e të dështuar  ajo epokë e çoi Shqipërinë në një prapambetje proverbiale e në një varfëri të theksuar, gjë të cilën e konstatuan menjëherë qindra mijra shqiptarët, që në këto vite patën mundësi të shohin e të njohin standartet  e zhvillimit të vendeve që patën fatin e mirë të mos provonin në kurrizin e tyre efektin dhe pasojat e  “socializmit real”. Në emër të idealeve komuniste dhe projekteve  donkishoteske   të    ndërtimit   të “ botës së re” e  ” të njeriut të ri”  ajo epokë e ktheu Shqipërinë në një kullë  mesjetare frymëmarrëse, pa dyer e dritare, pa kontakte me botën e qytetëruar, pa liritë më parësore, pa të drejtën për të besuar e për të lutur as edhe Perëndinë. Në emër të moralit komunist u luftuan sistematikisht pa mëshire traditat shekullore të tabanit shpirtëror të shqiptarëve, duke dëmtuar rëndë strukturën morale të një shoqërie, që megjithëse e prapambetur për arsye të njohura historike, mbetej mjaft e qëndrueshme në vetvete e garantonte mbijetesën dinjitoze dhe në ballafaqimin e mundshëm me një botë të globalizuar në të cilën përparimi ekonomik nuk shkon gjithmonë në të njëjtin hap me ruajtjen e vlerave.

Rrëzimi i monumentit të diktatorit komunist shpejtoi proçeset e ndryshimeve politike në Vend. Duke hartuar e zbatuar një strategji të stërholluar, që kishte si synim ndryshimin e paevitueshëm të sistemit në shumë përbërës të tij por dhe ruajtjen e pozitave zotëruese të shtresës së privilegjuar të tij në fushën ekonomike, kulturore e politike, klasa drejtuese e atëhershme ndofta dhe për një llogari të thjeshtë, lidhur me pasojat e mundëshme të një përsëritjeje të “ dhjetorit rumun”, i pilotoi  ngjarjet larg një gjakderdhjeje të mundëshme. Sigurisht ky fakt mbetet pozitiv për ecurinë e ngjarjeve, pavarësisht nga motivet përcaktuese, por ai barti në vetvete farën e një periudhe të tejzgjatur kalese, në të cilën shumë dukuri nuk morën drejtimin e duhur. 

Vitet që pasuan atë ditë shkurti  të 1991, kur u duk se “qiejt u hapën” e flladi i lirise  filloi të frynte mbi tokën arbërore, a i justifikuan shpresat e atyre dhjetra mijrave në sheshin Skënderbej dhe qindra mijra të tjerëve në qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë? Po të gjykohet objektivisht duhet pranuar se përgjigja e pyetjes i ngjan gotës gjysëm të mbushur me ujë, e cila për dikë është gjysëm plot e për të tjerë është gjysëm bosh. A është sot Shqipëria, në të cilën nuk ushqehet më kulti i Enver Hoxhës dhe i “mësimeve të tij”, një Vend i lirë, demokratik, i hapur ,i përparuar e i begatë?

Numuri i pafund i partive politike, shumëllojshmëria e organeve të shtypit e përhapësve radiotelevizivë, qindra mijra shqiptarë që sot kanë marrë rrugët e gjithë globit në dukje pohojnë praninë e një demokracie të hapur e të një Vendi të lirë. Moria e banesave, dyqaneve, bareve, restoranteve etj., që janë ngritur e vazhdojnë të ngrihen krijojnë përshtypjen e një Vendi që vrapon drejt një objektivi  begatie. Të gjitha këto janë rezultatet e nismave të vetë shqiptarëve e sigurisht vërtetojnë përparësitë e një sistemi larg skemave të ngrira të sprovës pesëdhjetvjeçare komuniste.

Krahas këtyre arritjeve vërehen dukuri që prishin përfytyresën e Vendit e që jane simptomat patologjike të një demokracie shtatanike e të sëmurë. A mund të quhet i lirë një Vend, në të cilin, ende mbas gati tridhjetë vjetësh, ka si problem thelbësor pamundësinë për të zhvilluar zgjedhje të lira e të ndershme?  A mund të quhet me të vërtetë demokratik një Vend ku qytetari përballohet me korrupsionin e pandëshkuar në të gjitha  nivelet e Shtetit, duke pësuar mbi shpinën e tij të gjitha pasojat ogurzeza t’asaj dukurie të shëmtuar?  A mund të quhet e hapur në kah pozitiv një shoqëri në të cilën qarkullojnë të gjitha llojet e trafiqeve të paligjëshme, që nga droga deri “eksporti” i vajzave për t’u“ punësuar” në trotuaret e Evropës? A mund të quhet i përparuar një Shtet në të cilin eksporti i prodhimit vendas ze një vend të papërfillshëm në krahasim me importin e mallrave të huaja e në të cilin potenciali i vërtetë ekonomik i Vendit mbarështohet keq e nuk sjell frutet e pritëshme? A mund të quhet i begatë një Vend në të cilin shifrat e papunësisë janë në nivele shumë të larta e në të cilin pensione e rroga urie përballohen me çmime tregu herë herë më të larta se ato të Vendeve Perëndimore?

Përgjigja e këtyre pyetjeve, nënkuptohet, nuk përkon me aspiratat dhe shpresat e atij populli që njëzetenëntë vite më parë rrëzoi monumentin e Enver Hoxhës. Iluzioni se rrëzimi i pushtetit komunist mjaftonte për të sjellë automatikisht Shtetin ligjor, demokratik e të begatë pati jetë të shkurtër. Megjithatë kjo nuk zbeh aspak madhështinë e asaj dite që hyri me forcë dhe autoritet në historinë e Kombit tonë si një ditë e shënuar, dëshmi e aspiratave demokratike të shqiptarëve, e hedhjes poshtë të një sistemi shoqëror të bazuar mbi dhunën, gënjeshtrën dhe urrejtjen, një sistemi që i shkaktoi Shqipërisë shumë dhimbje e plagë ende të pashëruara. Si e tillë ajo duhet të festohet nga të gjithë shqiptarët në të njëjtin nivel që festohet 28  nëntori sepse, megjithë rezultatet e deritanishme, mbetet një datë që simbolizoi shpresën në të ardhmen, shpresën e tyre që t’a shohin atdheun si Vendet e përparuara të kontinentit të cilit i përkasin.

                                                                                                                                       Shkurt 2000

RENEGATËT

by

NGA PELLUMB LAMAJ*/

Ndodhesha me pushime në Shqipëri, dhe prej dy ditësh endesha Tiranës në kërkim të ndonjë materiali që do të më ndihmonte për dokumentarin kushtuar figurës së Mit’hat Frashërit por pa rezultat. Të gjitha dyert më mbylleshin sapo përmendja emrin e tij ndërkohë që arshiva e tij personale mbahej peng nga ish sigurimi i shtetit dhe veglat e tij. Në pamundësi vendosa të kthehsha në Vlorë pasi dhe data e kthimit për në punë në USA po afronte dhe doja të kaloja ditët e mbetura më Nënën dhe Familjen me të cilët takohesha më shpesh kur isha në burg se tani që kisha marrë rrugën e mërgimit të detyruar. Kisha dal nga hoteli dhe pasi piva një kafe u nisa drejt Zogut të Zi ku mund të merrja një fugon për në Vlorë dhe pasi bëra disa minuta rrugë dëgjova një zë që më thirri në emër. Ktheva kokën dhe prapa meje u afrua një bashkëvuajtës me të cilin kisha bërë vite burgu në Spaç. U përshëndetëm dhe e ftova të uleshim diku për një pije por ai më tha se nuk kishim kohë se fillonte tubimi.

– Cili tubim? – e pyeta

– Përpara kryeministrisë – mu përgjigj ai

-Nuk di gjë- i thashë

-Edhe unë …sapo më lajmëruan- u përgjigj ai – s’merret vesh kjo punë. Jemi bërë njëqind shoqata, jemi bërë për ibret të Zotit. A do vish?

-Patjetër- iu përgjigja – Jam pjesë e juaja edhe unë.

-Këshilli i Europës ka nxjerrë një deklaratë ku kërkohet dënimi i krimeve të komunizmit dhe sot do të lexohet në parlament – vazdoi ai.

-E dëgjova para një jave – i thash – por si vonë. Drejtësia e vonuar nënkupton drejtësinë e mohuar megjithatë le të shikojmë rrjedhën.e ngjarjeve

Pash që nuk i erdhi mirë ashtu sikundër nuk i vjen mirë një fatkeqi në mes të oqeanit të cilit i thua se në horizont ajo që duket nuk është anije por valë e detit dhe shkuma e saj. Vazhduam rrugën dhe pas disa minutash arritëm përpara kryeministrisë ku ishin mbledhur rreth njëqind vetë, disa prej të cilëve me nga një parrullë në dorë. Në krye qëndronte një barkalec me mikrofon tek goja që herë pas here i drejtohej turmës që shpërthente në thirrje e brohoritje.

-Kush është ky? – e pyeta

-Lere, lere – më tha. -Ai s’ka qenë as në burg as në internim. Është misionar i PDsë por ç’të bësh, kështu jemi kantadisur.-

Tubimi vazhdoi për gati një orë dhe pata rastin të takoj edhe bashkëvuajtës të tjerë që kisha vite pa i parë.Më në fund barkaleci me mikrofon në dorë lajmëroi fundin e tubimit dhe një pjesë nisi të shpërndahej ndërkohë që pjesa tjetër qëndronte ende në grumbull.

-Janë familjarë të të pushkatuarëve shumica-më sqaroi ai dhe kanë vendosur që tubimi të vazhdojë përpara parlamentit.Akoma nuk kanë një varr ku të vendosin një tufë lule dhe ende nuk dihen eshtrat e familjarëve të tyre..

Mu dhimbsën dhe iu afrova duke i përshëndetur një nga një e ashtu bashkë u nisëm drejtë parlamentit.

Po gjysma e turmës përse u largua – pyeta-

Oh janë ata të PDsë tha …dikur kanë qenë të privilegjuar e prapë presin t’ju hedhin ndonjë kockë.

Më në fund arritëm përpara portës kryesore të parlamentit ku na priste një rresht policësh me shkopinjtë e gomës që herë herë i tundnin për të na frikësuar por edhe për të kënaqur instiktin e tyre prej xhandari.Në oborrin e parlamentit deputetët bënin xhiro e kjo bëri që turma të shpërthej në thirrje e brohoritje dhe ti afrohet edhe më shumë portës kryesore duke u përballur me policët që nisën të shtyjnë e të kërcënojnë grevistët.Ndërkohë arritën forca të tjera policësh si dhe mediat e shkruara dhe ato vizive.U shkëputa nga grumbulli i grevistëve dhe iu afrova një gazetareje dhe fillova ti flas për grevën dhe kërkesat e saj.Të njëtën gjë bënë edhe disa grevistë të tjerë.Ndërkohë pranë meje u afrua Zenel Hoxha dhe më tha;

Kërkuam një takim me kryetaren e parlamentit nuk di a do të pranojë apo Jo! .

E pashë gjatë në sy dhe qesha

Ai e kuptoi dhe nisi të qesh edhe vetë.

Epo në të ….po s’deshi ,ne bëjmë detyrën tonë përpara historisë.Turpi le t’ju bjerë atyre dhe iu bashkua turmës.Kishte kaluar më se një orë dhe nga oborri i parlamentit pamë të afrohej një grua rreth të tridhjetave që foli me dikë që ishte më afër portës e pasi nxorri një letër nga çanta kërkoi që të shkruheshin emrat e atyre që do të shkonin në takim me kryetaren e pasi dikush shkruajti emrat,ajo u nis për në zyrën e saj.Zeneli mu afrua përsëri dhe më tha-

Do të jesh edhe ti në takim me kryetaren.

-Më mirë mos ta kishit dhënë emrin tim-i thashë se pastaj do thoni që na prishi punë Pëllumbi -dhe nisa të qesh. Qeshi dhe ai me të madhe dhe vazhdoi:

-Ti duhet të jesh se s’bën se ua përplas troç në fytyrë dhe ata ashtu e duan.

Kaluan rreth njëzet minuta dhe sekretarja u duk te porta dhe me listën në dorë filloi të lexoj emrat e personave të cilët hynë një nga një brenda portës.Të njëjtën gjë bëra dhe unë e duke ndjekur hapat e sekretares, ngjitëm shkallët dhe mbritëm pranë zyrës së kryetares.

-Uluni këtu – na u drejtua sekretarja- se zonja kryetare është e zënë për momentin me një takim tjetër.

U ulëm dhe ndezëm nga një cigare ndërkohë që sekretarja u nis për tek zyra e kryetares që ishte e ngjitur me paradhomën ku qëndronim ne dhe pas dy, tre minutash doli prej andej duke lënë derën gjysëm të hapur.

Duke qëndruar në këmbë përball nesh, na u prezantua – Unë quhem Valbona Çollaku. Jam edhe unë e persekutuar si ju. Kam patur në burg Xhaxhain Qaniun, besoj e njifni dhe e keni dëgjuar. Tundëm kokën një nga një në shenjë pohimi dhe pa na lënë kohë të flasim vazhdoi:

-Jemi me fat që kemi në krye të parlamentit njeriun tonë, të shtresës tonë dhe duhet ta dëgjojmë se ajo i di gjërat më mirë nga të gjithë dhe donte të vazhdonte më po nuk mu durua dhe i thashë:

-Para së gjithash ajo nuk është si ne këtu përball teje. Ne kemi qenë në burg ndërkohë që ajo s’ka bërë asnjë ditë burg dhe internim. E dyta, ajo nuk i di gjërat më mirë se ne, sepse ne i kemi kaluar mbi kurriz. Është e vërtetë që ajo është në krye të parlamentit sikundër edhe Pjetër Arbnori por jo se dinë më shumë se ne. Koha tregoi dhe po tregon se ata nuk janë gjë tjetër veçese vegla të Katovicës dhe bandës neo-koministe në pushtet me një ndryshim. ata janë bërë të pasur dhe bënë karierë në saj të mundit dhe vuajtjeve tona ndërkohë që shtresa jonë ende jeton në mjerim.

-Kush je ti që zë në gojë Arbnorin dhe Zonjën Kryetare?- mu drejtua ajo

– Qesha dhe me qetësi i thashë-

Edhë unë jam një i mbijetuar i Ferrit komunist por që tashmë jetoj larg këtij vendi plot lot, mëri, dhe padrejtësi, larg këtij parlamenti të turpshëm e anti-njerëzor ku deputetët e persekutuar janë nën urdhërat e deputetëve persekutues e që sëbashku zbatojnë skenarin e R.Alisë, por e di ç’ke ti… ne kemi ardhur këtu të bisedojmë me kryetaren dhe jo me ty, moj shoqe e partisë.

Ajo u skuq në fytyrë dhe në ç’ast mu drejtua: – Nuk jam shoqe partie-

-Po – i thashë duke qeshur. -Je anëtare dhe shoqe partie e PDsë, prandaj je edhe këtu. Ndërkohë anash nesh u hap një derë dhe një person i gjatë i veshur me uniformë qëndroi përballë nesh e duke u krekosur si kaposhi maj plehut na hodhi një vështrim prej xhandari dhe filloi.

-Edhe unë jam si ju, i persekutuar, por juve nuk bëni mirë që mblidheni përpara parlamentit e bërtisni. Lereni parlamentin të punoj, prandaj i kemi zgjedhur. Nuk mu durua dhe ju drejtova në çast

-Ç’punë bëni ju?-

Oficer Garde- u krekos ai

-Aha, tani e mora vesh-i thashë me ironi, shko atje tek dera e kryetares se atje e ke vendin! Ai më vërshtroi me inat ndërkohë që edhe unë nuk ia hoqa sytë dhe pastaj u largua.Ata që ishin në dhomë qeshën. Ndërkohë nga zyra e kryetares doli Valbona, sekretarja, që na shoqeroi brenda zyrës ku priste kryetarja. Kryetarja qëndronte në këmbë, me një fytyrë të nxirë që nënkuptonte se stuhia nuk ishte e largët. Na dha dorën, një nga një, dhe na bëri me shenjë të uleshim. U ula përball saj ndërkohë të tjerët u ulën dy nga dy anash . Edhe ajo u ul, pastaj në çast u ngrit, mori një copë letër dhe një laps, dhe u ul përsëri. Vuri këmbën mbi këmbë, u dha një të shtytur ballukeve dhe pasi na hodhi një vështrim që reflektonte qartë urrejtje dhe denigrim na u drejtua.

-Kush jeni ju? Cilën shoqatë përfaqsoni?-

I pari e mori fjalën Tanush Kaso, i cili më duket se kishte edhe ai një vulë shoqate. I spiegoi se kishte qenë në një grup me P.Arbnorin ndoshta për ta zbutur e prekur sado pak, dhe vazhdoi ti shpegonte gjendjen e mjerueshme ku ndodhej dhe arësyet përse ne ishim aty. Pastaj i erdhi rradha Syrja Lamçes, Ylli Mançes, dhe Tomorrit, të cilët ju prezantuan,dhe më në fund më erdhi radha mua. I thashë kush isha, vitet e burgut dhe shkurt arsyet përse ndodheshim aty. E pashë që nuk i erdhi mirë, rrudhi vetullat, u ngrit në këmbë, u largua dy tre hapa për te fundi i dhomës dhe shpërtheu me një zë të çjerrë:

-Kush jeni ju që dilni në grevë e bërtisni përpara parlamentit? Ju s’na tregoni dot neve se ç’duhet të bëjmë dhe pasi bëri një xhiro nëpër dhomë vazhdoi- Ju s’jeni kurkush duke na vështruar plot inat. Ndërkohë Tanushi që ndodhej më afër saj ju drejtua

– Më falni Zonjë, por edhe ne jemi pjesë e kësaj demokracie dhe kemi votuar për juve.-

Ndërkohë ajo ju afrua me një vështrim të egër dhe kërcënus dhe me gishtin tregues nisi të bërtas.

– Demokracinë e solli Sali Berisha dhe jo ju pesë… dhe ju mor pak goja e mbushur me pështymë siç duket nga që nuk gjeti dot fjalën e duhur. Tanushi uli kokën e ndërkohë mua nuk mu durua.

-Pak respekt- ju drejtova. – Nëse ne jemi në këtë gjendje faji i bie klasës politike dhe juve. Ajo bëri disa hapa mbrapa dhe me gishtin tregus, klithi.

– Takimi mbaroi dhe ndigjoni ju… Edhe me ardhë prapë unë kam me jua pre juve do spiunë, hajdutë, e ordinerë dhe ndërkohë ngriti gishtrinjtë në formë gërshëre, ato gishtrinjë të pudrosur e me manikyr që fshihnin aq mëkate dhe turpe. Ndërkohë shoqëruesi hapi derën dhe ajo pa brejtjen më të vogël të ndërgjegjes zgjati dorën.Ata i dhanë dorën një nga një dhe u nisën drejtë derës e ndërkohë më erdhi rradha mua të dilja.U nisa për te dera ku qëndronte ajo me dorën ngrehur ,i hodha një vështrim denigrues më e shumta që mund ti bëhet një femre dhe para se të dilja i thashë:

Ti s’je gjë tjetër veçese një komuniste dhe nisa të dal jashtë zyrës duke ja lënë dorën në ajër.E si mund ta takoja atë dorë pas gjithë asaj balte që ajo kishte hedhur mbi ne?

    Dolëm nga parlamenti ku na prisnin bashkëvuajtësit të cilët e kuptuan menjëherë nga fytyrat tona se ç’kishte ndodhur në atë zyrë paçavure që prodhonte vetëm pisllëqe,ku luhej me fatet e një populli të pafat e mjeran.Rrugës u shpjeguam se ç’kishte ndodhur dhe i vetmi ngushëllim për ta ishte ajo ç’ka i kisha përplasur në fytyrë kryetares .Bëmë dhe pak rrugë bashkë dhe pastaj ju thashë se më duhej të nisesha për në Vlorë .Ndërkohë Tanushi më tha se sonte është seanca parlamentare ku do të lexohet deklarata e Këshillit Europian për dënimin e krimeve të komunizmit. dhe lejohen të burgosurit të marrin pjesë

E pashë me keqardhje dhe i urova natën e mirë.

Unë do të shkoj më tha ai-e kështu u ndamë nga grupi e pasi mora një fugon pas disa orësh arrita në Vlorë dhe kur erdhi ora e seancës hapa televizorin për kuriozitet por nuk pashë aty as Tanushin e as ndonjë nga bashkëvuajtësit që kishim qenë në takim me kryetaren me përjashtim të disa ushtarëve të PDsë që na kishin kthyer shpinën prej kohësh .Një listë e veçantë ndalonte pjesëmarrjen tonë atë natë me urdhërin e kryetares .Ndeza një cigare dhe pastaj fola me zë të ulët…Eh kështu ka qenë e do të jetë bota.Jo të gjithë e mbarojnë rrugën e nisur dhe jo të gjithë i qëndrojnë besnik vetëvehtes dhe idealit për të cilin jetojnë,vuajnë e luftojnë….. ndryshe nuk do të kishte renegatë……..

Korrik 2006

* Fragmeniti është marrë nga Libri “RENEGATET” i autori Pellumb Lamaj.