Avzi MUSTAFA

Pjesa I

Perandoria Osmane me reformat e Tanzimatit kishte deklaruar se të gjitha kombësive do t’u lejohet lirisht të ushtronin gjuhët e tyre në institucionet arsimore dhe fetare  me përjashtim të shqiptarëve. Banorët e truallit shqiptar thirreshin  turq, arnautë, kaurrë, latinë; por kurrë me emrin e tyre të vërtetë. Këtu gjithsesi duhet të shtohet se shqiptarët nuk patën edhe një administratë të përbashkët, por qenë të shpërndarë nëpër vilajete të ndryshme. I vetmi faktor pa dallim feje e krahine, që i bashkonte shqiptarët, ishte vetëm gjuha shqipe. 

Sulltanati, edhe pse proklamonte reforma, ajo mbështeste parimin teokratik, ku fesë i jepte përparësi ndaj kombit. Ajo me reformat që bënte vazhdimisht kërkonte që në të gjitha vendet e pushtuara të hapte shkolla  fetare, që të përgatisin kuadër fetar, gjegjësisht hoxhallarë. Këtë e vërejmë në bazë të statistikave ku vetëm në Vilajetin e Manastirit funksionon 29  medrese e tre gjimnaze turke.

Nga ana tjetër, Porta u lejonte shteteve fqinje që të hapnin edhe në tokën arbërore shkolla të huaja, si ato greke, bullgare, serbe. Ashtu siç do të shkruajë gazeta “Shqipëria” e Bukureshtit se: ”Me anë të atyre gjuhëzave nuk do të mundim kurrë ndonjëherë të mësojmë të vërtetën, kurrë ndonjëherë nuk do të mundim të mësojmë historinë e vendit tonë edhe të stërgjyshave tanë. Edhe kur ndonjëherë do të mundim të mendohemi shqiptarisht për punërat tona.”

Me urdhër të Gjylhanes në Stamboll, u formua një Komision i përkohshëm për arsim, që më vonë u kthye në Këshill për arsim politik, i cili kishte për qëllim që të hartojë plan e programe për shkollat laike. Ata   parapanë të hapnin shkolla në çdo mëhallë apo fshat që do të ketë një shkollë fillore mejtep, kurse  në qytet ku ka 500 shtëpi duhet të ketë një shkollë të lartë fillore, të quajtur ruzhdije. Aty ku ka mbi 1000 frymë të hapnin shkollë idadije, ndërsa  në qytetet e  mëdha – medrese. Shkolla të larta dhe fakultete mund të hapeshin vetëm në Stamboll.

Në bazë të Sallmanes së vitit 1874, medrese ka pasur në Shkup – 8, në Kumanovë – 8, në Tetovë – 5, në Gostivar – 2, në Prilep 1, Idadije ka pasur dy: në Shkup dhe Manastir që datojnë që viti 1885. Ruzhdije ka pasur në Ohër dhe Strugë.  

Në tokat shqiptare nuk kishte vetëm shkolla që hapeshin nga perandoria Osmane, po hapeshin edhe shkolla greke, serbe dhe bullgare,  sepse dekreti perandorak Osman i quajtur HATTI-HUMAIUN ua lejonte.

Vice konsulli rus në Manastir njofton se në Manastir dhe në disa fshatra, si në: Tërnovë, Magarevë, Gopesh, Mallovishtë e Bukovë kanë funkcionuar  6 shkolla greke.  Në vitet 70- të shekullit XIX shkolla greke u hapën edhe në Ohër dhe Veles.

Me lejen e sulltanatit u formua ekzarkia Bullgare. Kjo ekzarki iu kundërvu politikës agresive të priftërinjve grekë. Ajo hapi shumë shkolla  e kisha ortodokse dhe pa marrë parasysh kombësinë e popullatës, ata të gjithë i quanin bullgarë. Këta Në kishat filloi që Meshën e mbanin në gjuhën bullgare, ndërsa më vonë hapën edhe shkolla publike në bullgarisht. Veprimtarinë e saj e përhapi edhe në vendbanimet ku shumica e banorëve ishin shqiptarë. Shkolla të tilla u hapën në Shkup, Kumanovë, Veles, Manastir, Dibër, Kërçovë, Gostivar, Rekë e Epërme ku popullata ishte kryesisht shqipfolëse.

    Po të njëjtën politikë asimiluese udhëhiqte edhe Serbia. Aktivitetin e saj në territorin e Maqedonisë e ushtronte me formimin e organizatës vëllazërore serbe “Sveti Sava”. Gjithsej u hapën 49 shkolla, së pari në Ohër, Veles, Dibër, Gostivar, Tetovë, Kërçovë dhe më vonë edhe në disa fshatra shqiptare, si në: Premkë, Shutovë, Zajaz, duke dërguar mësues të cilët dinë të flasin mirë gjuhën arnaute.

Ideologët e Rilindjes Kombëtare e kishin kuptuar se pa emancipim kulturor nuk ka as vetëdije kombëtare, kështu që ata morën një sërë aktivitetesh, ku si synim kryesor kishin që karakteri politik të jetë i drejtuar në zhvillimin e arsimit dhe të shkollës kombëtare.

Ky zgjim kombëtar, edhe pse me vështirësi depërtonte në masat e gjëra, por ajo që i bashkonte të gjithë pa dallim feje e krahine ishte gjuha shqipe.

Rol të rëndësishëm luajtën shoqëritë e shumta që vepronin nëpër vende të ndryshme të botës. Këta nuk kursyen as djersën as edhe jetën për t’i drejtuar shqiptarët në rrugë të drejtë. Ata ishin të bindur se vetëm nëpërmjet arsimit dhe shkollës në gjuhën amtare do të mund të dilet nga skëterra e injorancës.

Sulltanati mohonte kombësinë shqiptare dhe me këmbëngulje dhe në çdo mënyrë përpiqej të fuste po përçarje fetare e krahinore te shqiptarët. Duke u mbështetur në ideologjinë fetare islame,  nuk çante kokën për shkollat në gjuhën amtare shqipe, por vazhdonte që të hapte edhe më tej shkolla turko-arabe.

Për zhvillimit e arsimit dhe të shkollës shqipe ndihmesë të madhe kanë dhënë klerikët shqiptarë të besimit katolik. Njëri që dha kontribut të madh është Matej Krasniqi, që në fillim të shekullit XIX në Shkup hapi një shkollë,  ku mësimet fetare së pari i shpjegonte në gjuhën shqipe e pastaj në gjuhën latine. Arsyetimi i këtij mësuesi të fesë ishte se nxënësit   që e ndjekin shkollën nuk e kuptojnë gjuhën latine dhe se së pari ua shpjegojmë në gjuhën amtare e pastaj edhe në gjuhën latine. Ky ishte edhe arsyetimi para autoriteteve të kishës e të pushtetit. Në këtë shkollë më 1835 për mësues vjen monarku unijat, Pavle Horvat. Ky monark nuk vjen nga Manastiri i Hilendarit, por nga Manastiri i Jovanit Mbigur. Me hapjen e kësaj shkolle për herë të parë kemi ndarjen e shkollave kishtare greke dhe hapjen e një shkolle kishtare në gjuhët amtare, ku për nxënësit shqiptar kishte përpjekje në kishë të përdoret  edhe  gjuha shqipe, sepse e njihte mirë të folmen e Dibrës. 

Në Maqedoni përveç popullatës së besimit mysliman, apo siç i quanin të huajit muhamedanët, jetonin edhe një pjesë e popullatës shqiptare të besimit ortodoks , që përfshin një rajon bukur të madh që quhet Reka e Epërme që i takonte sanxhakut të Dibrës.

Rol të rëndësishëm luajtën kishat që u ndërtuan me vetëkontribut të fshatarëve dhe me ndihmën e komunave kishtare, e sidomos me kontributin e madh të qehasë Gjorgje Kokale.

Brenda 10-15 vitesh, gjegjësisht prej vitit 1831-1845 do të ndërtohen 7 kisha në Rekën e Epërme ku sipas dëshmive në të gjitha kishat liturgjia deri në vitin 1840 zhvillohej në gjuhën shqipe.

Çështja e arsimit dhe shkollës shqipe hovin më të madh e mori pas Lidhjes së Prizrenit. Sipas një enciklopedie serbo-kroate-sllovene, libri II, në faqen 650  thuhet: “Lufta e Shqiptarëve  ishte pikërisht rezultat i asaj që kur Turqia dëshironte që shqiptarëve t’ju imponojë alfabetin turk, dhe për të penguar këtë ai  ngriti shumë kazerma xhandarmerie në vendet me popullatë shqiptare, hapte  shkolla turke dhe në fund bëri edhe çarmatimin e tyre”.

Pas shtypjes me dhunë të Lidhjes së Prizrenit, Osmanët shtuan edhe më tej brutalitetin e dhunën ushtarake. Organizuan një numër  hoxhallarësh që të ndikojnë në vetëdijen e popullatës që ta lidhnin ngushtë fatin e shqiptarëve myslimanë me Perandorinë Osmane.

Për një kohë të shkurtër, në emër të reformave shtetërore që bënte hapi shkolla anembanë shqiptarisë me karakter ideologjik fetar.

 Nga ana tjetër, patriotët shqiptarë nuk u ndalën edhe përkundër represioneve që bënte pushteti i atëhershëm, duke u  organizuar në klube e shoqata  dhe me idenë dhe besimin e madh do të ndikojë që shqiptarët ta kuptojnë ideologjinë e Perandorisë Osmane.

Në zgjimin e ndjenjave kombëtare në masat e gjera nga të gjithë patriotët  u përdor motoja se ky zgjim nuk arrihet me pushkë e luftë, por me dituri, shkolla, me libra në gjuhën amtare.

  Në këtë kuptim,  në nëntor të vitit 1898 në Bukuresht u mbajt një Kongres Kombëtar kushtuar problemit të shkollës shqipe, ku i madhi Faik Konica me një fjalim patetik do të deklarojë se  “Shqiptarët si një komb i vjetër plot fuqi e gjallim, të kenë shkollat e tyre, të shkruajnë e të këndojnë e të ndriçohen me gjuhën e vet.”

Patriotët shqiptarë, e sidomos atdhetarët që punonin në përhapjen e shkollave dhe arsimit kombëtar, u shpërndanë në çdo krahinë të vendit për të vepruar sa më mirë dhe bindshëm në masat e gjera popullore shqiptare, siç ishte Konstantin Kristoforidhi e Hasan Ceka për Elbasanin, Dervish Hima, Said Najdeni e Hamdi Ohëri për Shqipërinë e Mesme dhe Lindore, duke vepruar edhe në  rajonet e tjera, si në Ohër, Strugë, Dibër e Rekë, Tetovë,  Kërçovë e gjetiu për të hapur shkolla shqipe e për të shpërndarë libra mësimorë.  

Ndihmesë të madhe në këtë drejtim dhanë përfaqësuesit e “Shoqërisë Biblike Britanike” që ishte e vendosur në Manastir.

Patriotët shqiptarë e dinin fare mirë se çdo të thotë të hapësh shkollë në gjuhë shqipe, se vetëm me to mund të çrrënjosen propagandat e shumta asimiluese ndër shqiptarët. Patriotët shqiptarë shkonin qytet më qytet, bile edhe në fshatrat më të thellë për përhapjen e shkrim- leximit në gjuhën shqipe. 

Kërkesat për shkollë shqipe autoritet osmane i dëgjonin çdo ditë nga të gjitha vilajetet shqiptare, pa dallim besimi fetar. Kështu, në vitet  1897 shqiptarët nga Vilajeti i Manastirit i kishin kërkuar valiut të Manastirit për të lejuar bile të paktën që gjuha shqipe të mësohej në shkollat turke-arabe.  Kërkesat e shqiptarëve nuk i përmbusheshin, bile kur shihnin ndonjë kërkesë për shkollë në gjuhën shqipe nënshkruar nga ndonjë që mbante emër myslimanë, ata i quante shejtanë, të pafe, kaurrë.

Mësimi i gjuhës shqipe filloi të organizohej fshehurazi. Njëri që ndërmori një hap të tillë, diku aty kah viti 1885 ishte Gjerasim Qiriazi, që  kishte hapur një shkollë private shqipe në Manastir për djem dhe vajza. 

Më 1895 një shkollë shqipe u hap në Ohër nga Hamdi bej Ohëri. Pas një kohe të shkurtër këtë pishtar të arsimit shqip osmanët e burgosin në burgun e Manastirit. Po ky nuk ndenji rehat as edhe në burg: të burgosurve ua mësonte shkrim-leximin shqip. Pas daljes nga burgu ai bashkë me të shoqen Zejnepe Qokun, më 1899 hapin në shtëpinë e tyre përsëri shkollën për djem dhe vajza në Ohër. Më 1903 përsëri e burgosin, me akuzën se “merret me punë të ndyta”, por tani e dërgojnë në vuajtje dënimi në Anadoll, në Diar Baker. 

Aktiviteti për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe u përhap edhe në Dibër dhe në Rekën e Epërme. Një shkollë të tillë e hapi Said Najdeni (Hoxhë Voka), më vitin 1888 në Dibër, që llogaritet si shkolla e parë laike në gjuhën shqipe. Kur e diktojnë organet e pushtetit atë e mbyllin, por rihapet  më 1893 dhe më 1900. Kjo shkollë punonte me abetare të adaptuar në gegërisht nga vetë mësuesi.

Vullneti i atdhetarëve çdo ditë e më tepër po fitonte elanin për të vazhduar misionin. Tani haptazi do të ngrenë zërin për gjuhën dhe shkollën shqipe. Hapja e shkollës së Korçës ishte arritje shumë e madhe arsimore, kulturore e kombëtare për gjithë shqiptarët, duke dhënë edhe porosinë se me bashkëpunim dhe me besë e me shqiptari nuk ka kush mund t’i ndalojë në realizimin e planave për të mbrojtur shqiptarët dhe për t’i ndërgjegjësuar e për të ruajtur kombësinë, të cilës pa shkollë dhe arsim i kanosej asimilimi.

Më 6 janar 1899 patriotët dibranë hartuan një “Kërkesë për hapjen e shkollave shqipe dhe iu drejtuan sulltanit duke treguar se “…Në Dibër flitet vetëm shqip dhe fëmijët e vendit nuk kanë pasur mundësi të marrin mësim legalisht dhe të ushtrojnë gjuhën amtare, zemrat tona janë mbushur me hidhërim të thellë. Por në qoftë se lejohet hapja e një shkolle me shqipen si gjuhë mësimi dmth, në gjuhën tonë amtare.” 

Në këtë hulli, shqiptarët e Bukureshtit ishin angazhuar që të hapnin shkolla shqipe dhe t’u siguronin abetare që edhe priftërinjtë shqiptarë që shërbenin në kishat greke, bullgare e serbe të hapnin edhe klasa të veçanta për mësimin e gjuhës shqipe. Një numër i madh i Rekasve që punonin në Ruamani kishin bindur priftin Olimbia Savo që në kishën e Vërbenit më 1899 të hapë një shkollë ku do të mësoheshin shkronjat shqipe. Për këtë shkollë, Peter Elezi do të sigurojë një mendim të vlefshëm nga një rekas ku thotë: “Katundi i ynë dhe e tanë Reka e Epërme ka qenë mendue shumë që të bëhesh ky vend Albani. Ka qenë edhe një mësues nga ky katund, që ka qenë mundue  me e përhap mësimin e gjuhës Shqipe, por asht largue nga katundi i ynë… ka pas marrëveshje me Xheladin Seferin që të hapeshin shkolla Shqipe...”

E nderuar familja Qafa

I dashur miku ynë i çmuar Simon

Me keqardhje mësova lajmin e largimit nga jeta të vëllait tuaj Kujtim Qafa, nacionalistit, antikomunistit, patriotit, atdhetarit, aktivistit, vatranit e shqiptarit të shquar në mërgatën e Amerikës.

Në emër të Federatës Pan- Shqiptare të Amerikës VATRA, të gazetës Dielli, në emër të të gjithë vatranëve e të familjes sime ju përcjell ngushëllimet tona më të sinqerta e më të dhimbshme për humbjen e vëllait tuaj të shtrenjtë e të dashur Kujtim Qafa.

Që prej vitit 1968 kur mbërriti në Amerikë e deri në momentet e fundit të jetës Kujtim Qafa rrezatoi patriotizëm, vlera kombëtare, atdhetari, integritet, dinjitet dhe fisnikëri. Kujtimi ishte mbështetës i pa kursyer i Diellit e Vatrës, pjesëmarrës në të gjitha protestat, demostratat, tubimet, lëvizjet, aktivitetet patriotike e kulturore në mërgatën e Amerikës çka e bëjnë jetën dhe veprën e patriotit Kujtim Qafa, të paharrueshme dhe frymëzuese.

Zoti ju dhashtë forcë për të përballuar dhimbjen për humbjen e njeriut të zemrës. Të gjithë bashkë si vatranë jemi pranë jush e familjes patriotike Qafa, familjarëve, miqve e dashamirësve tuaj në këto momente trishtimi, zie, dhimbje e lamtumire.

Qofsh i parajsës Kujtim Qafa.

Faleminderit dhe mirënjohje.

I pikëlluar

Pranë jush dhe me nderime

Kryetari i VATRËS

Dr. Elmi BERISHA

FAMILJA QAFA NJOFTON MIQTË DHE DASHAMIRËSIT MBI VIZITAT E NGUSHËLLIMIT DHE CEREMONINË E VARRIMIT TË KUJTIM QAFËS

Visitation:

APR 04. 2:00 PM – 8:00 PM (ET)

Wujek-Calcaterra & Sons Inc, Shelby Township

54880 Van Dyke

Shelby Township, MI 48316

Instate / Funeral Mass

APR 05. 9:30 AM – 10:00 AM (ET)

St. Paul Albanian Community Church

525 W. Auburn Road

Rochester Hills, MI 48307

Rafaela Prifti/

The brick house at 529 East Broadway, South Boston, Massachusetts, has been used for Sunday School classes since 1955 when it was acquired by the Diocese, though the School itself was organized in 1923 at the directive of Bishop Fan Noli. It is part of the historic church complex that in 1949 became Saint George Albanian Orthodox Cathedral to the excitement of the faithful and Albanians in and across the country. To this day, it is the seat of the Albanian Orthodox Church in America, known in Albanian as Kryekisha Orthodokse Shqiptare e Shën Gjergjit. Sunday school is part of Saint George’s legacy built on determination, resilience and the pursuit of educating the mind and the soul. Former students turned teachers give remarkable insights on the past history and the present values it holds for the community.   

Linda (née Chako) Tochka was a student there during the 1960s and early 1970s. Like other members of the first generation American born of Albanian parents, going to Sunday classes, packed with kids, is woven in her childhood memories. She recalls dressing up early Sunday mornings as the Chakos, her grandparents, uncles, father and sister got ready for Church. Little kids rushed through the pews after the sermon, while Linda and her schoolmates gathered around the piano on the first floor of the Sunday School building as Mr. George Atwater instructed the class of liturgical hymns. Then, as now, classes are conducted during the liturgy with the students coming down from the Athanas Auditorium to receive Holy Communion.

Church and Sunday School go beyond worship and religious education. Children from preschool up to eight grade attend Sunday School where they receive a fundamental education in the Orthodox faith. “It is a testament to all the fiercely dedicated teachers and Sunday School families through the many generations, who clearly saw the importance of immersing the children of the community in the myriad lessons of our Orthodox faith,” says Linda. Indeed, Sunday School was an integral part of the very fabric of the community. Kristin Savage, former student and current teacher at Sunday School, appreciates it being “an integral part of my immediate and extended families’ lives. We participated weekly in liturgy and enjoyed time spent at events like the annual Rummage Sale, a big community event, which included amazing Albanian food for sale.” Kristin says that “after School, all friends, family and grandparents went to the “Albanian picnics.” Her account shows that education occurred organically in and around the community: at home, school and church, birthdays and weddings, playgrounds and street fares. 

Legacy – Last year, the congregation marked the 100th anniversary of the Sunday School, established about 15 years after Fan Noli’s monumental first liturgy in the Albanian language. For over a century, the school has provided the children in the community with a fundamental education in the Orthodox faith. “It is a testament to all the fiercely dedicated teachers and Sunday School families through the many generations who clearly saw the importance of immersing the children of the community in the myriad lessons of our Orthodox faith, says Linda. She calls the first Albanian language liturgy delivered by Bishop Noli “a thrilling piece of St. George history to witness.” In all likelihood, her grandfather might well have witnessed that milestone moment for the Church, the community and indeed the nation. 

The Albanian heritage, history and culture – Linda has seen first-hand the affection and the deep connection of her family members with the Albanian language. She remembers seeing stacks of newspapers Dielli and Liria in the household where she grew up. Linda’s description is remarkably vivid and warm. “My grandfather Anastas Chako, was born in Përmet in 1888 and moved here in early 1900s. He was a friend of Bishop Noli, as were my father and uncle Arthur, who eagerly anticipated the next edition of Dielli and Liria newspapers. I don’t think they ever threw them out, because there were piles of them neatly stacked near my grandfather’s chair. My father, Louis Chako, was also a close friend of Liria’s editor, Dhimitri “Trebicka” Nikola, an outstanding pillar of the community. In fact, the annual Liria picnic in September and the Flag Day celebration in November at Pier 4 were the social highlights of the community. At picnics, you could smell the peppers and shish-kebab on the grill even before you parked your car. I can still picture the uniquely Albanian scene of Father Terova of St. John the Baptist Church and Bill Gounaris, a long time St. George choir member, on his mandolin, singing folk songs with a passion that touched your heart.” Founded in 1941, South Boston, Liria/Liberty was a weekly paper of the Free Albania Organization, created by the group’s founder, Constantine Chekrezi. It was edited for another three decades by Dhimitri R. Nikolla. History of Albanians of America has shown that the Albanian language and culture have been taught and preserved through schools and the press.

Women’s History Month – This month’s celebrations reinforce the appreciation for the women of our community, “who have consistently stepped up to support, both financially and practically with their time and talents, through so many worthy endeavors that have benefited St. George and the community at large. We can’t possibly repay them, but perhaps we can try to rise to the occasion and attempt to emulate their selfless devotion to St. George in helping promote our culture and sense of responsibility to lift up every new generation,” says Linda. According to Fan Noli’s account, Daughters of St. George started in 1935. Linda praises the Daughters’ very popular cooking classes as wonderful examples of promoting our culinary culture to be passed down to young generation. She calls the Daughters “the backbone of Sunday School for their steadfast financial support and encouragement.”

Teachers, Educators and Students – School, which runs from October to early May, is getting ready for its end-of-the-year-celebration. Linda explains that “the event highlights students’ achievements and love of learning while forming lifelong bonds with their fellow students and teachers who will welcome them back to Sunday School in the fall. The program includes the student vs. congregation quiz, the award presentation followed by a cookout for all the congregation in the garden, if weather permits. Surely, the most anticipated part of the graduation program each year is the quiz where students compete with the congregation. They truly beam when they’re asked to help out the congregation when they “don’t know the answers.” The project was initiated by the late Father Arthur Liolin to showcase students’ learning in the course of the year.”  

Practicing Lifelong Learning – To honor the gifted teacher and dedicated director of the institution, the George Atwater scholarship was founded. It is awarded annually to deserving former Sunday School students and altar servers. Linda, who has taught here for about two decades, credits Dr. Atwater’s “highly effective musical technique that taught children the words to not only liturgical hymns but long Biblical passages such as the Beatitudes which would have been much more difficult to memorize without the musical accompaniment.”

Kristin Savage appreciates “the wonderful teachers who dedicated themselves for many years and made learning about the faith memorable and special. One teacher helped increase participation in the church for girls by starting “a little sisterhood,” to bring candles into church and hold the Communion cloth. She sewed kerchiefs and aprons for the girls to wear. We have continued having girls participate in these ways.” She feels that “it has been very rewarding to help build the foundation of the church community, by instructing children in the Orthodox faith,” and the pleasant experience of yearlong “learning that occurs especially around holidays like Christmas, Lent and Pascha! Because when you’re teaching, you realize you are still learning yourself while having interactive learning about Jesus’ life, death, and Resurrection. It is a lifelong study and needs to be practiced.” She is excited about “making learning come alive by going to convent where the nuns make the beeswax candles and a wonderful visit to the Icon Museum recently.”

The New Generation – Kristin’s four sons participated in Sunday school and were altar servers faithfully each week for many years. The new families of Sunday School are mainly Albanians of the post 2000 generation of arrivals in the US. Today, Sunday School carries the weight of St. George’s history. Through many challenges and hardships, it honors its own proud legacy built around ethos and the understanding that a community, whose children pray and learn together, stays together.

Photos

The 2024 Sunday School Nativity scene with Bishop Nikodhim 

2024 Sunday School graduation – Teachers in the back row are Lynn Phillips, Kristin Savage, Corinne Bresse and Linda Tochka 

Linda with her grandparents Anastas and Llambrini Chako circa 1966 

Boston Sunday School, Fiftieth Anniversary of the Albanian Orthodox Church in America 1908-1958 

Trieshiania me një karrierë të shkëlqyer akademike dhe ushtarake.

Gjekë Gjonaj

Tashmë dihet se femrat shqiptare janë shumë ambicioze. Ato janë të vendosura të arrijnë diçka për veten e tyre, të ndërtojnë karriera të suksesshme, duke emigruar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Niveli i arsimimit dhe niveli i përfshirjes së grave shqiptaro-amerikane në industri të ndryshme profesionale është në rritje. Këto gra japin 100 për qind të vetes dhe janë të përkushtuara për të avancuar rolin e tyre në shoqëri dhe komunitet. Këtë sukses e ka arritur edhe amerikania me origjinë shqiptare, Suzana Gjekaj, e lindur në Guçi në vitin 1982.

Prejardhja familjare

Rrjedh nga një familje tradicionale malësore shqiptare me origjinë nga Trieshi – Malësia e Madhe. Ajo është vajza e Gjon Kolë Gjekajt dhe Prenë Gjekajt. Të dy janë nga Trieshi . Babai i saj është nga fshati Stjepoh, kurse nëna nga fshati Budzë. Asnjë prej tyre nuk ka lindur në Triesh . Gjoni ka lindur në Guçi, ndërsa Prena në Lug të Bunarit , Gjakovë. Familja Gjekaj u shpërngul nga Trieshi në Guci në vitin 1921, kur Gjon Marashi, atëherë zot i shtëpisë, bleu tokën në Guçi për 5000 dinarë në atë kohë, ndërsa tokën në Stjepoh (Triesh) e shiti për 9000 dinarë. Që atëherë, familja Gjekaj ka jetuar në Guçi deri në vitin 1974, kur emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Çifti Gjon dhe Prenë Gjekaj kanë katër fëmijë: djalin Gjergjin dhe vajzat Marien, Valentinën dhe Suzanën. Të gjithë kanë lindur në Detroit, Michigan dhe kanë përfunduar studimet e tyre universitare. Gjon Gjekajn e kam takuar për herë të parë kur erdhi nga Detroiti në Guci për të varrosur të atin, Kolë Gjekë Marashin, më 13 qershor 1994 – Ditën e Shna Ndout.

Edukimi dhe zhvillimi profesional

Suzana Gekaj, ndonëse vjen nga një familje tradicionale fshatare nga Trieshi, arriti të ndërtojë një karrierë të suksesshme ndërkombëtare, duke u bërë femra e parë shqiptare në Forcat e Armatosura të SHBA-së që mban gradën e kolonelit. Karriera e saj në Forcat Ajrore të SHBA-së filloi më 31 dhjetor 2003, kur ajo u rekrutua pasi mori një bursë prestigjioze në Shkollën e Shkencave Shëndetësore. Ajo u diplomua në Universitetin e Detroit Mercy në maj 2007, duke fituar dy diploma: një diplomë baçelor në shkencat biologjike dhe një doktoraturë në kirurgji dentare.

Më pas, pas trajnimit si komandante në bazën e Forcave Ajrore Maxwell në Alabama, kolonele Gjekaj u caktua në bazën ajrore Holloman, New Mexico, ku shërbeu si dentiste dhe oficere ndërlidhëse me Forcat Ajrore gjermane. Përvoja e saj profesionale përfshin misione në disa nga bazat ushtarake më të rëndësishme të SHBA-së në botë, duke përfshirë bazën ajrore Osan në Korenë e Jugut, bazën ajrore Aviano në Itali, bazën ajrore Kadena në Japoni dhe bazën e forcave ajrore Keesler në Misisipi, ku ajo mbajti dy pozicione si komanduese fluturimi mbështetëse dentare dhe shefe e stomatologjisë pediatrike.

Për më tepër, ajo shërbeu si profesoreshë asistente në Universitetin e Shërbimeve të Uniformuara të Shkencave Shëndetësore, duke u dhënë mësim njerëzve të interesuar në Programin e Arsimit të Avancuar në Stomatologjinë e Përgjithshme.

Me një karrierë të shkëlqyer akademike dhe ushtarake, kolonele Gjekaj vazhdoi studimet dhe stërvitjet e larta në fushën e saj, duke u diplomuar në Komandën e Lartë të Komandës së Shtabit dhe në Kolegjin e Luftës Ajrore. Në vitin 2019, ajo mori certifikimin e bordit nga Bordi Amerikan i Stomatologjisë Pediatrike. Aktualisht është shefe e Stomatologjisë Pediatrike në Bazën Ajrore Ramstein, Gjermani.

Një femër e thjeshtë, por një diamant i çmuar

Ajo që e karakterizon Dr. Susana Gjekajn, përveç aftësive të saj në fushën mjekësore dhe ushtarake, është thjeshtësia dhe modestia e saj, të cilat janë vlera morale që shërbejnë si shembull i përsosur për mbarë njerëzimin. Nuk ka krenari apo arrogancë në karakterin dhe natyrën e saj njerëzore. Kjo është përshtypja që mora nga një bisedë telefonike që patëm së fundmi kur ajo ishte në Gjermani, duke u përgatitur për një vizitë njëmujore në Shqipëri, të cilën ajo e kishte vizituar tashmë një herë. Është e admirueshme se sa e përulur( modeste), por patriotike, duket kjo kirurge orale për fëmijët me aftësi të kufizuara zhvillimore dhe një oficere ushtarake e lindur jashtë vendit me arritje kaq të mëdha profesionale. Ajo është me të vërtetë një diamant i çmuar, një nderim për familjen e saj, komunitetin shqiptar dhe një dëshmi e përkushtimit të saj të palëkundur për t’i shërbyer vendit dhe profesionit të saj. “Thjeshtësia e një gruaje është më e vlefshme se të gjithë diamantet e botës”, ka thënë një nga figurat më të shquara të kombit, Sami Frashëri.

Po aq mbresëlënëse është edhe dashuria që ndjen kjo shqiptaro-amerikane për shqiptarët, për traditën dhe kulturën shqiptare, si dhe për gjuhën shqipe që e mësoi në fëmijëri nga prindërit e saj, të cilët flisnin gjithmonë gjuhën e shtëpisë me fëmijët e tyre. Suzana kudo ku studionte, punonte dhe vepronte, ajo nuk i mohoi rrënjët e saj, por gjithnjë me krenari deklaronte se ishte shqiptare. Dhe ajo ndien një lidhje shumë të ngushtë me Malësinë e Madhe, me Shqipërinë, me Kosovën dhe me vende të tjera etnike shqiptare. Ajo është krenare për kombin shqiptar, flamurin dhe shqiponjën e tij. Kjo ndjenjë e patriotizmit shqiptar u pa qartë në ceremoninë solemne të organizuar në shkurt të këtij viti në Kishën Katolike Shqiptare “Shën Pali” në Miçigan pranë Detroitit me rastin e marrjes së gradës kolonele në Forcat Ajrore të SHBA-së, ku flamuri shqiptar u valëvit përkrah flamurit amerikan, pas të cilit qëndronte një imazh madhështor kombëtar dhe një imazh kuq e zi. “U mbusha me krenari dhe gëzim të pamasë kur, nën tingujt e këngës dhe muzikës shqiptare, familja dhe të afërmit e mi kënduan dhe kërcyen vallen “Shota”, si dhe kolegët e mi të ftuar nga Forcat Ajrore të Shteteve të Bashkuara, të cilët ishin magjepsur nga ushqimi tradicional shqiptar dhe rakia e rrushit, që amerikanët e duan shumë”, thotë Suzana.

Ajo besonte në vetvete dhe nuk u ndal kurrë.

Arritja e majës së suksesit në çdo fushë profesionale është një rrugëtim i gjatë, i mundimshëm me shumë sakrifica. Duhet shumë punë dhe përkushtim, sidomos në ushtri. “Marrja e gradës kolonel në Forcat Ajrore Amerikane është shumë e vështirë, sepse duhet shumë stërvitje, përgatitje ushtarake, stërvitje fizike dhe aftësi të tjera të veçanta. Gradën kolonel mund ta marrin vetëm dy për qind e oficerëve”, thotë me modesti Gjekaj.

Puna e palodhur, përkushtimi ndaj qëllimit, pa justifikime apo faktorë të jashtëm ishin frymëzimi dhe forca shtytëse për këtë kolonele. Ajo nuk lejoi ta prekte asnjë ndjenjë shkurajimi, besonte në vetvete, në aftësitë e saj, u besonte instinkteve, qëndronte vigjilente, e fortë përballë të gjitha sfidave dhe nuk u ndal kurrë.( Koha javore)

Sokol Paja/

Familjet e mëdha patriotike në mërgatën shqiptare të Amerikës kanë luajtur një rol themeltar dhe historik në jetën komunitare dhe trashëgiminë kulturore kombëtare. Familjet e shquara patriotike shqiptare në Amerikë kanë qenë frymëzim për gjeneratat, udhëheqëse të veprimtarive patriotike e atdhetare, kolona të pathyeshme, baza të qëndrueshme dhe udhërrëfyese për patriotët, aktivistët dhe veprimtarët kombëtarë. Historia dhe kontributi patriotik i familjes Pani, për komb, atdhe e komunitet është ndër më të shquarit në mërgatën e Amerikës. Josif, Vasil, Sotir, Andrea dhe Vasil Pani janë një vazhdimësi dhe trashëgimi e artë e kombit tonë në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Kur aktivizimi patriotik memorizohet në libra e dokumentarë merr një vlerë të shtuar shoqërore, mediatike dhe historike. Libri i Sotir Panit: “Josif dhe Vasil Pani, at e bir për mëmëdhenë” i përgatitur mjeshtërisht për botim nga Kolec Traboini nxjerr në dritë fakte dhe histori të jashtëzakonshme rreth veprimtarisë patriotike, atdhetare, kulturore, komunitare, kombëtare dhe mediatike të Josif Panit dhe pasardhësve të tij.

Përveç veprimtarisë së shkëlqyer patriotike, Josif Pani kontribuoi për zhvillimin e mediave të komunitetit shqiptar në Boston dhe ndihmoi në rritjen dhe zhvillimin kulturor e intelektual të gjeneratës e vendlindjes. Libri i Sotir Panit: “Josif dhe Vasil Pani, at e bir për mëmëdhenë” ka një meritë të veçantë në fushën e historisë së gazetarisë shqiptare të mërgatës në tërësi pasi na njeh imtësisht mbi veprimtarinë dhe kontributin e Josif Panit në fushën e botimeve e letrave shqipe në mërgatën e Amerikës.

Sipas librit, Josif Pani u tregua mjaft aktiv dhe në fushën e publicistikës. Në shtypin e asaj kohe, si në gazetat “Kombi”, “Dielli”, “Koha” etj., gjejmë shkrime të Josifit në të cilat kritikon intrigat e grekëve dhe pretendimet e tyre territoriale në dëm të Shqipërisë. Kontributi mediatik i Josif Panit me botimin e gazetës “Sazani”, “Drejtësija” dhe librin “Adreatiku e lufta europiane” zë një hapsirë të qënësishme për shtypin shqiptar të kohës në mërgatën e Amerikës.

Gazeta neutrale “Sazani” e Josif Panit mbronte çështjen kombëtare e ngrinte zërin për bashkim e bashkëpunim të shqiptarëve, të krishterë e myslimanë si vëllezër për të shpëtuar Shqipërinë e për të mbrojtur shoqërinë “Vatra”.

Sipas librit “Josif dhe Vasil Pani, at e bir për mëmëdhenë” gazeta “Sazani” ishte fortesë e çështjes kombëtare në Amerikë dhe do të vërë tërë fuqitë e saj dhe t’i bashkojë tërë Shqiptarët rreth “Vatrës”. Ai si editor i “Sazanit” që doli si gazetë e përkohshme në vitin 1917, ka shkruar mjaft kryeartikuj në të. Në vitin 1917 në Netick botoi librin e vogël “Adreatiku dhe lufta evropiane”. Libri kishte 50 fletë me kronika nga ngjarjet e luftës Euro-piane. Për botimin e tij thuhet se kanë ndihmuar rreth 400 shqiptarë emigrantë në Amerikë.

Teksa njihemi me jetën dhe veprën e Josif Panit e Vasil Panit kuptojmë fuqinë, ndershmërinë, atdhedashurinë, pastërtinë shpirtërore dhe patriotizmin e vërtetë të shqiptarëve të Amerikës në përpjekjet e shenjta për kombin, gjuhë shqipe, për kulturën kombëtare dhe mbi të gjitha ruajtjen e paprekshme të territorit shqiptar. Kontributi i shqiptarëve të Amerikës për komb e atdhe është monument i artë kombëtar.

Sipas librit “Josif dhe Vasil Pani, at e bir për mëmëdhenë”, Josifi botoi edhe gazetën “Drejtësija”. Qëllimi i kësaj gazete ka qenë që të ndërgjegjësonte shqiptarët për të kërkuar kudo drejtësi si dhe të mos i jepnin paratë, djersën e tyre, bukën e gojës së fëmijëve për të kënaqur kërkesat e disave, por t’i jepnin për të bërë punë të vyera për Shqipërinë. Gazeta godiste grekomanët dhe këdo që luftonte Shqipërinë duke i dhënë hov të fuqishëm patriotik lëvizjes kombëtare shqiptare në Amerikë. Në gazetën “Drejtësija” thuhet se janë botuar dhe protestat e shqiptarëve të Amerikës, pranë senatorëve amerikanë për rivendikimin e kufijve dhe për mbrojtjen e Korçës e të Gjirokastrës nga pretendimet e grekëve duke ndihmuar në bërjen publike dhe ndërkombëtarisht të kërcënimit të tokave shqiptare nga fqinji jugor.

Gazeta “Drejtësija” me editor Josif Panin sipas librit “Josif dhe Vasil Pani, at e bir për mëmëdhenë”, vinte theksin se bashkimi shqip-tarëve është gjëja më e shtrenjtë dhe ky bashkim do bëhej ashtu si duhej kur të vendosej mirë e të vazhdojë drejtësia e bindja te kanuni, prandaj dhe programi i gazetës ishte përkrahja e drejtësisë.

Sipas librit “Josif dhe Vasil Pani, at e bir për mëmëdhenë”, gazetat e përkohshme “Sazani” dhe “Drejtësija” që nxorri Josif Pani, ndihmuan për demaskimin e armiqve të kombit, për ndërgjegjësimin dhe edukimin e shqiptarëve me ndjenjën e atdhedashurisë dhe për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar. Historia e jashtëzakonshme e familjes Pani meriton respekt e nderim ndër breza jo vetëm për përpjekjen shekullore për komb dhe atdhe por mbi të gjiha për trashëgiminë e jashtëzakonshme që kanë lënë familja Pani si testament të kombëtarizmës e burim frymëzimi në panteonin e artë të shqiptarizmës.