Lek Gjoka/

Si çdo vit në fund të muajit Nëntor, Dega e Vatrës në Jacksonville, Florida dhe kryetari i kësaj dege z.Adriatik Spahiu, arritën të mbledhin përsëri shqiptarët e qytetit për të kremtuar festën e Pavarësisë. Uroj me gjithë shpirt që të rinjtë, të mos harrojnë se në venat e tyre rrjedh gjaku shqiptar. Festa e Flamurit u ndez dhe kur nata erdhi dhe dita u shtri të flejë, muzika shqiptare e zgjoi nga gjumi edhe shpiponjën e flamurit kuq e zi në një nga sallat e hotelit “Ramada inn” në Baymeadows Rd.

Kryetari i Vatrës z. Adriatik Spahiu pasi foli për kontributin e madh të atyre që firmosën Pavarsinë e Shqipërisë nga perandoria osmano-turke, ftoi të gjithë në këmbë për të kënduar himnin e flamurit amerikan dhe shqiptar. Më pas zoti Spahiu falenderoi nga zemra për pjesmarrjen në këtë festë të flamurit, aktorin e madh shqiptar z.Çun Lajçi dhe këngëtarët e njohur nga Korça Stefi Prifti & Endri Prifti si dhe muzikantit të njohur Hermes gjithmonë i pranishem në aktivitetet në Jacksonville Florida. Gjithashtu z.Adritak falenderoj dhe sponsoret e ketij aktiviteti pronarin e firmes Alibeaj dhe Tibo TV .Pronari i firmes Alibeaj Fredi sponsorizoi me 2000$.

Programi i zgjedhur me këngë të kënduadra nga Stefi e Enri Prifti e shoqëruar nga Hermes e ndezi atmosferën festive. Salla gumëzhintë nën tingujt e bukur të këngëve shqiptare. Për një çast salla heshti dhe fjalën e mori 91 vjeçarja nënë Xhina e cila përshëndeti përzemërsisht të gjithë shqiptarët kudo që ndodhen me rastin e festës së Pavarsisë së Shqipërisë 28 Nëntorit. Momenti kulmant kishte ardhur, aktori të madh shqiptar Çun Lajçi përshëndeti pjesëmarrësit dhe i uroi festën e Flamurit. Pastaj në mënyrë magjike me zërin e thellë që zbret nga malet, plot zjarr e ngrohtësi pruri oshetimën e Bjeshkëve shqiptare “Lahutën e Malsisë” të Homerit Shqiptar At Gjergj Fishta dhe poezive në nder të heronjëve të UÇK-së që dhanë jetën çlirimin e Kosovës martire. Orët vraponin pa u kuptuar, po afronte mesnata dhe aroma shqiptare e festës së flamurit që dukej nuk donte të mbaronte hyri në ditën tjetër.

Përsëri shqiptarët në Jaksoville Florida, u mblodhën në respekt të miqve aktorit Çun Lajçi e këngëtarëve Korçarë në një takim që zgjati për disa orë në “Coffee House” të lezhjanit Z.Miloti. Këtu aktori e regjisori i njohur z.Lajçi prezantoi para lexuesve veprën e re të tij “Njeriu që fliste me hijen e vet” e më pas u shpërndau disa kopje pjesëmarrësve.

Mjaft shqiptare nga Kosova dhe Shqipëria bisedonin plot dëshirë me aktorin dhe shqiptarin i madh. Z.Çun Lajçi u kenaq edhe nga takimi surprizë që pati edhe me z.Pjerin Logoreçi djali i aktores së madhe “Nderi i Kombit” Maria Logoreci. Ai tregoi historitë e takimit të parë me Marien në Tiranë e më pas në Prishtinë. Pastaj ai e prezantoi z.Logoreci tek të gjithë pjesmarrësit si nipi i Mati Logorecit, pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit, dhe mësuesit që hapi shkollat shqipe në Prizren e Tiranë. Orët vraponin por pas lanë një kujtesë historike që do të jetojë gjatë në kujtesën e shqiptarëve në Jacksoville Florida.

Kështu u festoftë në përjetësi festa e flamurit!

Shqiptarët në Philadelphia me këngë e valle parakaluan në Holmsburg – Mayfair Thanksgiving Parade.

Nga dr. Sadik Elshani

Tashmë gati është bërë një dekadë që shoqatës sonë i është shtuar edhe një një veprimtari e rëndësishme që zhvillohet në Philadelphia dhe përkon bukur me festimet tona të festës sonë kombëtare, 28 Nëntorit: Është pjesëmarrja jonë në paradën “Holmsburg Mayfair Thanksgiving Parade”. Kjo paradë që nga viti 1976, viti i saj i themelimit, organizohet në Northeast Philadelphia (Filadelfia Verilindore) përghjatë Frankford Avenue. Në këtë paradë parakalojnë grupe të ndryshme: politikanë vendorë e në nivel të qytetit e shtetit, organizata, shoqata, biznese vendore, grupe artistike, banda muzikore shkollore, etj. Këtë vit parada u zhvillua ditën e diel, më 23 nentor, një ditë me qiell të vrënjtur, fryente pak erë, por megjithatë ishte një kohë e përshtatshme për të marshuar.Të dyja anët e rrugës nëpër të cilën zhvillohej Parada ishin mbushur me plot qytetarë të hareshëm, të cilët me fytyra të qeshura i përshëndesnin të gjithë pjesëmarrësit, vallëzonin nën ritmin e këngëve dhe valleve të grupeve, bandave muzikore pjesëmarrëse.

Pjesëmarrja jonë në këtë paradë për ne është një rast i shkëlqyer për t’u paraqitur para qytetarëve të Philadelphias, për t’i shpalosur vlerat tona kombëtare: veshjet (kostumet) tona kombëtare nga krahinat e ndryshme të Shqipërisë, këngët dhe vallet me ritme dinamike. Është kjo edhe një mundësi e mirë për ta bërë të njohur shoqatën dhe bashkësinë (komunitetin) tonë që tani është bërë një pjesë e bukur dhe e organizuar e jetës së qytetit të Philadelphias, për të dëshmuar vitalitetin dhe energjinë pozitive që ne sjellim në këtë qytet. Nxënësit e shkollës shqipe “Gjuha Jonë”, që drejtohet nga shoqata “Bijtë e Shqipes”, ishin veshur me veshjet e bukura kombëtare dhe së bashku me prindërit e bashkëkombasit e shumtë marshonin të shoqëruar nga këngët e vallet shqiptare, ku mbizotëronin ato me motive atdhetare, duke filluar nga Himni ynë Kombëtar që gjithmonë i prinë marshimit të grupit tonë.

Gati të gjithë pjesëtarët e grupit tonë mbanin në duar dhe valvisnin flamujt kuqezi dhe ata amerikanë. Kënga dhe vallja shqiptare jehonte në të katër anët e kësaj pjese të qytetit, përcjellësit e shumtë të kësaj parade i pëlqenin shumë kostumet tona me ngjyra vezëlluese, të stolisura e të dizejnuara me plot shije. Ndërsa shumë prej tyre me gjeste me duar e me trup u bashkoheshin ritmeve plot dinamizëm të muzikës sonë. Në pikën e fundit ku mbaronte parada të gjitha grupet shfaqnin një program treminutësh, ndërsa grupi yne vallëzonte një valle të bukur shqiptare. Konferencierët (paraqitësit) bën edhe një paraqitje të shkurtër për shoqatën tone dhe misionin e saj. Ata gjithasht theksuan se vitin e kaluar shoqata është vendosur në godinën e re, ecila ka vlera historike për qytetin e Philadelphias dhe shtetin e Pennsylvanias, si godina më e vjetër shkollore në tëtë shtetin që ende qëndron në këmbë.

Me krenari duhet ta themi se ne ishim i vetmi grup etnik që mori pjesë në këtë paradë. Paraqitja jonë, si çdo herë tjetër, edhe këtë vit ishte mjaft dinjitoze dhe e organizuar mirë dhe të gjithe mezi që po presim për paradën e ardhshme, sidomos fëmijët, për të cilët kjo duhet të jetë një përvojë e mirë jetësore, atdhedashurie e krenarie kombëtare. Ditën e diel ne i zhvillojmë mësimet në shkollën tonë shqipe, por pjesëmarrja e nxënësve në këtë paradë ishte një mësim i mirë, atdhedashurie, historie, krenarie kombëtare. Vlen të ceket se këtë vit na nderoi me pjesëmarrjen e tij në paradë, profesori i drejtësisë nga Kosova, Fejzullah Berisha, i cili ndodhej për një vizitë në Philadelphia dhe shoqatën tonë.

Philadelphia, më 23 nëntor, 2025

Dr. Sadik Elshani është ish – kryetar i shoqatës “Bijtë e shqipes”.

Fitim RIFATI/

Gjilani (Vitia e Kamenica), Presheva, Kumanova, Shkupi e Prishtina (Anamorava, Gollaku e Karadaku) në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare zënë një vend jashtëzakonisht të rëndësishëm. Këto treva verilindore shqiptare ishin pjesë e lidhjeve organike të përpjekjeve e lëvizjeve për të drejta dhe pavarësi kombëtare, që në çdo kohë i shërbyen atdheut me figura patriotike, që lanë gjurmë të thella në historinë e shqiptarëve. Njëri ndër drejtuesit kryesor, që organizoi luftën e popullit shqiptar të këtyre viseve dhe më gjerë për çlirimin dhe mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare nga pushtuesit osmanë, serbë e bullgarë dhe që luftoi i paepur për bashkimin e tyre në një shtet kombëtar, ishte prijësi i njohur i Lëvizjes Kombëtare, organizatori i shquar i shtresave përparimtare shqiptare, strategu luftarak, Idriz Seferi.

Idriz Seferi u lind më 1847 në një familje me vlera atdhetare, në kohën kur po zhvilloheshin kryengritjet shqiptare kundër reformave të Tanzimatit. Meqë shkollat shqipe ishin të ndaluara, mësimet e para i mori në odën e burrave, aty ku vazhdimisht edukohej e kalitej në frymën kombëtare. Që në moshën fëmijërore ai u angazhua në përkujdesje familjare, gjë e cila ndikoi në formimin dhe pjekurinë e tij. Sa ishte 16 vjeç u emërua si pleqnar nga Këshilli Gjyqësor, që shërbente për pajtimin e gjaqeve dhe ngatërresave me të cilat përballeshin banorët e kësaj ane. Këtë veprimtari kombëtare ai e vazhdoi gjatë gjithë jetës së tij jo vetëm në këto anë, por edhe më gjerë në vise të tjera shqiptare.

Që në moshën fëmijërore Idrizi u konfrontua me aktivitetin e çetave serbe në rajonin e Gjilanit, me qëllimet e të cilave nuk mund të pajtohej në asnjë mënyrë. Si rezultat i veprimtarisë përçarëse dhe qëllimisht komprometuese që po ndiqnin çetat serbe, ai ishte përleshur me to në afërsi të fshatit Hogosht të Kamenicës, me ç`rast ishte plagosur lehtë. Në ndërkohë u martua në moshën 20 vjeçare, ndërsa bashkëshorten e kishte nga fshati Bresalc i Gjilanit me të cilën pati dymbëdhjetë fëmijë, prej të cilëve njëmbëdhjetë i kishin vdekur, ndërsa herën e dytë është martuar në moshën 42 vjeçare, në vitin 1899 me Baftije Xhaferin nga Stublla e Poshtme me të cilën pati po ashtu 12 fëmijë; 7 djem dhe 5 vajza. Qëllimi ekspansionist i Principatës së Serbisë në drejtim të viseve shqiptare dhe Karadakut, ndikoi që Idriz Seferi të refuzonte edhe urdhrin e autoriteteve osmane për të shërbyer si nizam në kuadër të ushtrisë.

Kriza Lindore e viteve 1875-1878 i kishte gjetur viset shqiptare në një situatë mjaft të ndërlikuar ndërkombëtare dhe që rrezikonte integritetin territorial të Perandorisë Osmane e viseve të banuara me shqiptarë. Në një situatë të tillë, për të ngritur në një shkallë më të lartë vetëdijen dhe çështjen kombëtare, Idriz Seferi me një grup luftëtarësh, në maj të vitit 1875, po luftonte kundër autoriteteve osmane e bandave serbo-bullgare. Në betejën që ishte zhvilluar në afërsi të Preshevës ndërmjet grupit të tij dhe një ekspedite osmane, ai mbeti i plagosur në kokë (plumb të cilin edhe pasi e mjekuan nuk arritën t`ia heqin, prandaj u mësua ta mbante në kokë deri në vdekje. Sipas informatave të mbledhura te pinjollët e tij në Prishtinë, më 28.08.2012, Idriz Seferi kishe mbajtur dy plumba ne kokë dhe një plumb në qafë deri në vdekje të tij. Çdoherë kur i rregullonte flokët, i thoshte berberit: “Këta dy shokë mos m’i prek!”, që nënkuptonte dy plumbat në kokë, ngase i shkaktonin dhimbje nëse ia ngacmonin, ndërsa për plumbin që e mbante në qafë u thoshte nipave të tij: “Këtu e kam ni quran”.). Idrizi u zu dhe u burgos në Nish. Gjykata perandorake, duke e vlerësuar si person të rrezikshëm, e dënoi me 101 vjet burg, por ky dënim nuk e kishte frikësuar aspak atë, madje as presionet e kërcënimet që i bëheshin. Situata e krijuar nga lufta ruse-osmane e viteve 1877-1878 ndikoi edhe në lirimin e tij nga burgu i Nishit në nëntor të vitit 1877.

Si rezultat i kësaj lufte, Principata e Serbisë, e cila u bashkua përkrah ushtrisë ruse kundër Perandorisë Osmane, kishte bërë përparim drejt jugut duke pushtuar sanxhakun e Nishit, Pirotin, Vranjën, Leskocin dhe kishte arritur deri në Gjilan. Idriz Seferi me grupet vullnetare po bënte luftë kundër forcave serbe deri në Vranjë e Leskoc. Ai i koordinonte veprimet e tij me degën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Shkup dhe kryetarin e saj Abdyl Shkupin, ndërsa në ndërkohë konsultohej edhe me Sulejman Vokshin. Kështu, viset shqiptare të kazasë së Gjilanit, Vranjës, Kumanovës e Vardarit do të mbroheshin nga forcat vullnetare të Karadakut që drejtoheshin nga Idriz Seferi. Mirëpo, nuk ishte vetëm ky territor ku Idriz Seferi dhe bashkëluftëtarët e tij angazhoheshin për t`i rezistuar ushtrive të shteteve fqinje ballkanike. Në mbrojtje të Plavës dhe Gucisë (tetor 1879-janar 1880), Idriz Seferi kishte dërguar 100 luftëtarë nga forcat shqiptare të këtyre viseve, të cilat u shquan në betejën e Nokshiqit, ku ushtria malazeze pësoi disfatë të rëndë.

Në sulmin e forcave të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Shkup, më 4 janar 1881, të komanduara nga Sulejman Vokshi, Idriz Seferi me bashkëluftëtarët e tij kishte sulmuar kazermat e ushtrisë osmane nga pjesa verilindore e qytetit. Kështu, Lidhja Shqiptare arriti të vendoste autoritetin e saj në Shkup, ndërsa në hierarkinë e drejtimit të organeve administrative u zgjodh edhe Idriz Seferi. Pas çlirimit të Prishtinës nga Sulejman Vokshi, Idriz Seferi me bashkëluftëtarë çliroi Kumanovën më 19 janar 1881, Preshevën më 21 janar 1881 dhe me forca të tij u nis drejt Gjilanit, të cilin e çliroi së bashku me forcat e Ali Ibër Nezës e të Mic Sokolit.

Idriz Seferi u rezistoi forcave të Dervish Pashës që ishin nisur në drejtim të Gjilanit, ndërsa pas betejave të fundit të forcave të Lidhjes kundër atyre osmane në Carralevë, Shtime e Slivovë, për të mos rënë në duart e pushtetit, së bashku me luftëtarët e tij u ngjit dhe u strehua në malet e Karadakut. Me gjithë premtimet dhe ofertat që i bënte administrata ushtarake dhe civile osmane, ai nuk pranoi të nënshtrohej. “Shqipnia dhe shqiptari nuk shiten në pazar”, deklaronte Idriz Seferi. Meqenëse një politikë e tillë përkëdhelëse nuk pati efekte, atëherë atij iu organizua një komplot i përbashkët osman dhe serb, i cili rezultoi me plagosjen e tij, por bashkëluftëtarët nuk e lanë vetëm që ai të binte në duart e armiqve.

Pas viteve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Idriz Seferi nuk e ndali aktivitetin e tij atdhetar. Kështu, në vitin 1893, së bashku me 100 luftëtarë të rrethinës së Gjilanit mori pjesë në kryengritjen që kishte shpërthyer në Drenicë dhe Shalë të Bajgorës. Meqë kishte rënë në kontakt me atdhetarin Haxhi Zeka, i kishte premtuar atij se do të gjente përkrahjen e viseve lindore të Vilajetit të Kosovës në çdo përpjekje që do të ndihmonte ruajtjen e viseve shqiptare dhe emancipimin kombëtar. Kështu, ai kishte marrë pjesë në Kuvendin e Pejës (23-29 janar 1899) përkrah Haxhi Zekës, Bajram Currit etj.

Në dekadën e parë të shek. XX, është me rëndësi të theksohet edhe aktiviteti ilegal i çetave komite serbe në rajonin e Gjilanit. Në korrik të vitit 1907 në këto vise kishte arritur çeta komite në krye me Dragolub Nikoliqin e Beogradit, e cila në përbërje të saj kishte rreth 40 vetë. Kjo çetë ishte strehuar në kishën e fshatit Pasjan dhe aty për 3 ditë rresht, duke qenë plotësisht nën dehjen e alkoolit, u kishte rënë në sy kalimtarëve shqiptarë. Lajmi i ishte përcjellë edhe Idriz Seferit, i cili kishte dhënë kushtrimin për asgjësimin e kësaj çete. Në luftimet që u zhvilluan në Pasjan dhe Gjelekar, pati të vrarë nga të dyja palët, në mesin e të cilëve edhe drejtuesi i çetës komite serbe, Dragolub Nikoliqi. Kështu, kjo çetë u asgjësua nga Idriz Seferi, bashkëluftëtarët e tij dhe forca të tjera të administratës ushtarake.

Në fazën e katërt të saj, Lëvizja Kombëtare Shqiptare u karakterizua me ngritjen për një shkallë më të lartë të lëvizjeve politike dhe kulturore gjatë viteve 1908-1910 dhe kohës së shpërthimit të kryengritjeve të mëdha kundërosmane në vitet 1910-1912, momente këto në të cilat Idriz Seferi pati një rol kyç dhe kontribuoi jashtëzakonisht në sukseset e tyre. Për të qenë më afër realizimit të aspiratave kombëtare, shqiptarët ishin bërë pjesë e Lëvizjes Xhonturke që nga fillimi i saj. Meqenëse situata e përgjithshme në Perandorinë Osmane, përfshirë këtu edhe viset shqiptare, ishte e rëndë dhe pozita e shqiptarëve fare e vështirë, atëherë ata u inkuadruan në programin e Turqve të Rinj për të rikthyer në funksion kushtetutën e vitit 1876, e cila u garantonte atyre trajtim të barabartë me të gjitha kombet dhe kombësitë e Perandorisë. Në këto rrethana, Idriz Seferi kishte rënë në kontakt me degën e komitetit xhonturk në Shkup, duke pohuar se e mbështeste programin e Lëvizjes Xhonturke për qëllime të caktuara kombëtare. Ai luajti një rol të rëndësishëm në organizmin dhe mbarëvajtjen e Kuvendit të Ferizajt (5-23 korrik 1908), i cili rezultoi me ngadhënjimin e Revolucionit Xhonturk dhe rishpalljen e kushtetutës.

Pas Revolucionit Xhonturk, Idriz Seferi dha një kontribut të çmuar në emancipimin kombëtar të arsimit dhe të shkollës shqipe si në Gjilan e rrethinë të tij dhe po ashtu në qytete të tjera të Vilajetit të Kosovës. U angazhua që në Normale të Elbasanit të dërgoheshin sa më shumë të rinj të këtyre trevave, në mënyrë që të përgatitej një kuadër edukativ e arsimor mbi bazën e frymës kombëtare, i cili më pas do të edukonte dhe arsimonte fëmijët e popullin në gjuhën dhe shkollën shqipe. Si rezultat i përpjekjeve të tij dhe atdhetarëve të tjerë, në Normale të Elbasanit u dërguan 5 të rinj nga Gjilani. Mirëpo, demagogjia xhonturke i kishte lëshuar vendin dhunës. Përparimi i shqiptarëve e pengonte regjimin xhonturk, i cili kishte vendosur të ndalonte çdo përpjekje në shërbim të çështjes kombëtare shqiptare.

Ekspeditat e Xhavit Pashës të vitit 1909, taksat dhe tatimet e reja, rekrutimi i detyruar ushtarak, masat për çarmatimin me dhunë të popullsisë, ndjekjet policore kundër klubeve e atdhetarëve shqiptarë, si dhe reaksioni xhonturk kundër shkollës e shkrimit shqip, i acaruan më tej marrëdhëniet e shqiptarëve me qeveritarët xhonturq. Për t’i bërë rezistencë dhe parandaluar veprime të tilla, shqiptarët e Vilajetit të Kosovës vendosën të merrnin masa organizimi të veprimeve të armatosura. Vendimi për shpërthimin e kryengritjes ishte marrë që në dhjetor të vitit 1909 kur krerët e Lëvizjes Kombëtare ishin mbledhur në një fshat afër Shkupit, në të cilin kishin marrë pjesë Isa Boletini, Idriz Seferi etj.

Në vazhdën e këtyre përpjekjeve për mobilizimin e përgjithshëm të shqiptarëve për t`iu bashkuar një kryengritjeje kundër regjimit të ashpër xhonturk, në mars të vitit 1910 nën nismën dhe organizimin e Idriz Seferit u mbajt në Gjilan një tubim në të cilin përveç prijësve të kësaj ane morën pjesë edhe Isa Boletini e Bajram Curri. Ky aktivitet u kishte rënë në sy autoriteteve xhonturke saqë ato kapën Idriz Seferin e disa prijës të tjerë dhe i burgosën pabesisht në zyrën e kajmekamit të Gjilanit. Kjo ngjarje bëri jehonë në popull, saqë lajmi i ishte përcjellë të birit të Idrizit, Isufit, i cili të nesërmen arriti në Gjilan me një grup vullnetarësh, u fut në objektin ku ishte burgosur i ati dhe prijësit e tjerë, i drejtoi armët përballë zaptijeve dhe kërkoi lirimin e menjëhershëm të të burgosurve. Vendosmëria e Isufit dhe vullnetarëve të tij alarmoi kajmekamin dhe e shtrëngoi atë jo vetëm të lironte të burgosurit, por njëkohësisht edhe të kërkonte falje për këtë akt, i cili gjoja se kishte ndodhur si pasojë e keqinformimit para se ata të arrestoheshin dhe burgoseshin. Në ndërkohë derisa lajmëtari i kajmekamit po kërkonte prej të burgosurve që të dilnin sa më shpejt në mënyrë që të shmangej një konflikt i armatosur në përmasa të gjera, Idrizi me gjakftohtësi po mbathte opingat, duke iu përgjigjur lajmëtarit: “Ngadalë kam hyrë e ngadalë do të dalë”.

Ai kishte marrë përsipër që me prijës të këtyre trevave si: Islam Pira, Ramë Abdyli, Hamdi Kurteshi, Shabi Kajolli, Adem e Mustafë Kabashi, Bislim Hogoshti, Sali Kupina, Fetah Proshi, Fetah Sadovina, Murat Bilalli, Zejnë Lubishta, Zenel Ballanca, Ismail Biçaku, Latif Matoshi, Ramadan Busavata, Hasan Lyta, Sinan Maxherja dhe shumë të tjerë, të pengonte depërtimin e forcave osmane nga Shkupi në drejtim të qyteteve të tjera të Vilajetit të Kosovës. Ishte meritë strategjike e këtij drejtuesi të shquar, që së bashku me 3.000 forca kryengritëse të kontrollonte dhe zotëronte Grykën e Kaçanikut më 23 prill 1910, nga e cila ju shpjegonte gazetarëve të huaj dhe opinionin evropian se qëllimi i kryengritjes ishte autonomia e Shqipërisë. Pas ballafaqimeve dhe përleshjeve që u zhvilluan ndërmjet kryengritësve dhe forcave osmane, arena e luftës u zhvendos në Moravën e Epërme. Në betejën e Drenogllavës, ku forcat kryengritëse drejtoheshin nga Idriz Seferi, të cilit gjatë tërë kohës po i qëndronte përkrah edhe e shoqja, Baftije Seferi, pati të vrarë e të plagosur nga të dy palët. Sulmet e forcave kryengritëse të kazasë së Gjilanit, si në Pozheran, Smirë, Nikoc e Kurbali, e sfiduan edhe njëherë ushtrinë osmane, e cila ishte shumëfish më e fortë në armatime dhe më e madhe në numër të ushtarëve. Mirëpo, ajo shtoi përforcimet dhe gradualisht arriti të shpërndante grupet kryengritëse të kësaj ane, madje duke përdorur metoda tmerruese e dhune të skajshme për të bindur kryengritësit që të dorëzoheshin. Idriz Seferi u dënua me vdekje në mungesë nga ana e autoriteteve osmane, të cilat kërkonin ekzekutimin e tij. Atij iu ofrua strehim në Serbi, por atë e kishte refuzuar për shkak se qeveria e Beogradit do t`ia dorëzonte autoriteteve osmane, prandaj ai nuk i besonte këtij veprimi “qëllimmirë” të Serbisë.

Ndonëse kryengritja shqiptare e vitit 1910 u shua, pozita e shqiptarëve në Perandori nuk u përmirësua aspak. Regjimi xhonturk për shqiptarët në përgjithësi dhe ata të Gjilanit e rrethinës së tij në veçanti, vazhdonte të mbetej i padurueshëm edhe në vitet 1911 e 1912. Idriz Seferi, si njëri prej udhëheqësve kryesor të Lëvizjes Kombëtare, i kishte deklaruar arqipeshkvit Lazër Mjeda në Shkup se pakënaqësia e tij dhe e popullit të anës së Karadakut kundër regjimit xhonturk kishte arritur kulmin, një kryengritje e re kundër këtij regjimi ishte e pashmangshme dhe se ai do të ishte ndër të parët e kësaj ane që do t`i aktivizonte armët.

Përgatitjet për këtë kryengritje po bëheshin që në vitin 1911, ndërsa për këtë çështje Hasan Prishtina kishte realizuar një takim edhe me konsullin austro-hungarez, Kral, në Selanik, më 5 janar 1912 gjatë kthimit të tij në Stamboll. Ai, në bisedë e sipër kishte folur rreth gjendjes aktuale me të cilën po përballeshin shqiptarët dhe kishte vërejtur një unitet të tyre lidhur me pakënaqësinë që ata kishin ndaj regjimit xhonturk. Sipas tij, vetëm një kryengritje e shqiptarëve do të mund të shtrëngonte këtë regjim për përmirësimin e pozitës së tyre në Perandori. Hasan Prishtina kishte folur edhe për autonominë e Shqipërisë, mirëpo lidhur me këtë çështje ai kishte kërkuar edhe ndihmën e Austro-Hungarisë për mbështetjen e interesave të shqiptarëve. Ai ishte siguruar në ruajtjen e integritetit të Shqipërisë nga ana e konsullit austro-hungarez, i cili kishte konstatuar se në Shqipëri kishin filluar aksione për organizimin e një kryengritjeje të re.

Derisa po zhvilloheshin zgjedhjet në pranverë të vitit 1912, autoritetet osmane po përdornin çdo mënyrë për të nxjerrë fitues kandidatët qeveritar. Parregullsi të tilla ishin shënuar edhe në Gjilan e rrethinë. Kështu, kreu më në zë i kësaj treve, Idriz Seferi, ditën e zgjedhjeve kishte shkuar në klubin xhonturk dhe duke treguar dy patllaket në brez, kishte deklaruar se “…nuk do të lejojë që në Gjilan të sillen andej e këtej xhonturqit…”. Ndonëse kryengritja kishte shpërthyer në pjesën veriperëndimore dhe qendrore të Vilajetit të Kosovës, Idriz Seferi ishte jashtëzakonisht aktiv në të dhe lëvizte sa në Prishtinë, Drenicë e Gjilan.

Në Kuvendin e Junikut (21-25 maj 1912), në të cilin shqiptarët e kazasë së Gjilanit dhe sanxhakut të Shkupit deklaroheshin se i pranonin paraprakisht të gjitha vendimet që do të nxirrnin krerët pjesëmarrës, ishte vendosur që perspektiva e kryengritjes të përhapej në pjesën tjetër të viseve shqiptare dhe kështu të fitohej autonomia e Shqipërisë. Me këtë rast iu dërgua memorandum Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha për t`i njohur Shqipërisë të drejtat e një province autonome. Në këtë kohë Idriz Seferi po përgatiste Gjilanin dhe rrethinën e tij për të sulmuar Kaçanikun. Për këtë çështje ai po interesohej që të çonte në këmbë tërë sanxhakun e Prishtinës. Kështu, ishte e domosdoshme që në Gjilan të shpërthente kryengritja sa më shpejtë, gjë e cila ndodhi në fillim të muajit korrik. Qëllimi strategjik i Idriz Seferit dhe udhëheqësve të tjerë të kryengritjes ishte zënia e Grykës së Kaçanikut, gjë që do të paralizonte depërtimin dhe shtimin e forcave ushtarake osmane në drejtim të Vilajetit të Kosovës. Prandaj, ai së bashku me dy mijë kryengritës do të marshonte drejt Kaçanikut.

Kështu, më 23 korrik 1912 ishte zhvilluar një përleshje e armatosur midis kryengritësve të Shkupit, Gjilanit dhe të Tetovës me forcat e vendosura në Grykën e Kaçanikut. Të nesërmen forcat osmane kishin pësuar disfatë, ndërsa ushtarët e zënë rob u çarmatosën dhe u liruan. Për më tepër, kryengritësit e kazasë së Gjilanit kishin njoftuar përmes të dërguarve të tyre fshatrat e Karadakut të Shkupit për të përgatitur sasi të mjaftueshme ushqimi, që me gjasë tregonte planet e tyre për t`u nisur në drejtim të Shkupit. Për këtë çështje, me porosinë e tij ishin grumbulluar rreth 1000 shqiptarë kryengritës nga kazaja e Preshevës për të sulmuar Shkupin. Ai u kishte shkaktuar dëme të shumta trupave të rregullta osmane. Po ashtu, në këtë ditë, krerët kryengritës të kazasë së Gjilanit, me përfaqësues Idriz Seferin e Bejtullah Agën, së bashku me krerët kryengritës të kazasë së Tetovës dhe Shkupit, Mehmet Pashë Derallën dhe Sait Idriz Hoxhën, kishin mbajtur një mbledhje në Pozheran të Vitisë, me ç`rast ishte vendosur që të sulmohej edhe Gjilani. Ndërkaq, pas 5 ditësh u mbajt një mbledhje tjetër në Pozheran, ku morën pjesë Bajram Curri, Riza beg Kryeziu, Idriz Seferi, Menduh Beu dhe prijës të tjerë, të cilët ranë në një mendje për vazhdimin e luftës së armatosur deri në realizimin e platformës autonomiste të kryengritjes.

Më 26 korrik 1912 forcat e para kryengritëse prej 2000 vetash ishin futur në Gjilan pa hasur në rezistencë të ushtrisë osmane, ndërsa 2000 kryengritës të tjerë po qëndronin në rrethinën e tij. Idriz Seferi, derisa gjatë kësaj kohe po qëndronte jashtë qytetit së bashku me bashkëluftëtarët e tij, u ndesh me forcat osmane të dërguara nga Shkupi e Kumanova dhe i theu ato, gjë që i hapi rrugë dominimit të kryengritësve në gjithë kazanë e Gjilanit. Pas kësaj fitoreje, më 28 korrik 1912, ai hyri në Gjilan së bashku me 2000 kryengritës, të cilët u pritën nga populli në mënyrë madhështore. Hyrja e Idriz Seferit në Gjilan shënoi njëkohësisht edhe çlirimin e tij. Meqenëse Stambolli ishte mjaft i shqetësuar me situatën e krijuar në Shqipëri, u vendos që të formohej një komision qeveritar dhe të dërgohej në Vilajetin e Kosovës, aty ku vala e kryengritjes ishte më e madhe, dhe të diskutonte për arritjen e një marrëveshje me kryengritësit. Me të dëgjuar për arritjen e këtij komisioni, Idriz Seferi së bashku me krerë të tjerë të Gjilanit dhe rrethinës, të nesërmen kishin arritur në Prishtinë për të marrë pjesë në bisedimet që do të zhvilloheshin me këtë komision. Gjatë kohës sa po zhvilloheshin bisedimet mes Komisionit qeveritar të kryesuar nga Ibrahim Pasha, derisa ky i fundit kishte nisur fjalën dhe po kritikonte shqiptarët për gjoja dëmin që po i shkaktonin Perandorisë me këtë kryengritje, Idriz Seferi kishte ndërhyrë: “A mos është ky ai i cili e kishte shitur Tripolin?”, të cilin Perandoria Osmane e kishte humbur në luftën e saj me Italinë një vit më parë. Ai nuk donte bisedime me Komisionin qeveritar, por kërkonte autonominë e Shqipërisë. Meqenëse bisedimet nuk patën sukses, Idriz Seferi përmes një telegrami nga Prishtina kishte kërkuar prej kryengritësve të kazasë së Gjilanit që të mobilizoheshin të armatosur. Ai u kthye në Gjilan për të grumbulluar kryengritësit, ndërsa krerët e tjerë të kazasë u nisën me tren për në Ferizaj. Idriz Seferi me 5000 kryengritës kishte ardhur më 2 gusht në këtë qytet.

Meqenëse “14 pikat e Hasan Prishtinës” të hartuara në Kuvendin e Ferizajt, nuk kishin marrë akoma përgjigje, Idriz Seferi së bashku me Isa Boletinin po hartonin planin strategjik të fshehtë për çlirimin e Shkupit, i cili parashihte depërtimin në Shkup jo përmes Grykës së Kaçanikut, ku ishte koncentruar një forcë e konsiderueshme ushtarake osmane, por përmes rrugëve të Kardakut të Gjilanit dhe Karadakut të Shkupit, Preshevës e Kumanovës. Ky plan me përpikëri po shkonte drejt realizmit të tij, pasi që mijëra kryengritës tashmë ishin përqendruar në Gjilan nga i tërë Vilajeti i Kosovës. Për ushqimin e tyre ishin angazhuar 4 furra të qytetit.

Kryengritja e Përgjithshme Shqiptare, në të cilën Idriz Seferi luajti një rol të rëndësishëm përkrah Hasan Prishtinës, Isa Boletinit, Bajram Currit, Mehmet Derallës e Riza Kryeziut, kishte marr fund me marshimin e kryengritësve në Shkup nga 11 gushti dhe çlirimit të tij më 12 gusht 1912. Me ta ishin bashkuar edhe ushtarë osmanë, të cilët ishin të veshur në uniforma, por në kokë mbanin kësulën e bardhë shqiptare. Pasi që një fraksion prej kryengritësve synonte të marshojë në Selanik, Ibrahim Pasha, i cili më 17 gusht kishte ardhur në Shkup nga Prishtina, kishte vendosur ta pengonte këtë synim të shqiptarëve, duke kërkuar gatishmërinë e forcave osmane që ndodheshin jashtë Shkupit. Ndonëse më 18 gusht ai u kishte bërë thirrje në formë ultimatumi që kryengritësit të shpërndaheshin dhe brenda 24 orëve të largoheshin nga Shkupi e të ktheheshin në vendet e tyre, ata nuk e respektuan ultimatumin e tij. Kjo situatë kishte shkaktuar panik tek popullsia e qytetit. Mirëpo, me ndërhyrjen e Stambollit, Ibrahim Pasha njoftonte se qeveria qendrore kishte vendosur të pranonte kërkesat e shqiptarëve. Tërheqja e shqiptarëve u bë më 20 gusht, ndërsa 24 orë më vonë nuk u pa asnjë kryengritës në qytetin e Shkupit. Ata u larguan nga Shkupi dhe kërcënuan se do të ktheheshin përsëri në rast se kërkesat e tyre të pranuara nuk do të plotësoheshin me kohë.

Meqenëse Kryengritja e Përgjithshme kundërosmane përfundoi, muajt që pasuan u karakterizuan me zëvendësimin e nëpunësve osmanë me nëpunës shqiptarë. Mirëpo, duke ndjerë se rruga drejt formimit të një shteti autonom ose të pavarur shqiptar nuk shikohej me sy të mirë nga Aleanca Ballkanike, ngase një Shqipëri autonome ose e pavarur pamundësonte realizimin e aspiratave ekspansioniste të shteteve fqinje ballkanike në kurriz të viseve shqiptare, këto shtete vendosën t`i shpallin luftë Perandorisë Osmane në tetor të vitit 1912. Në një situatë të tillë, mjaft të rrezikshme për shqiptarët, Idriz Seferi me luftëtarët e tij u gjend në ballë të detyrës për mbrojtjen e trupit të atdheut. Pas një tubimi të mbajtur në Gjilan, u vendos që t`i bëhej rezistencë ushtrive serbe që ishin nisur në drejtim të viseve shqiptare. Qëndresa kryesore u bë në fshatin Svircë, ku Idriz Seferi me bashkëluftëtarët e tij për një ditë të tërë i bëri ballë ushtrisë së rregullt serbe shumëfish më të madhe në numër dhe potencialisht të armatosur mirë. Si nga ana e forcave serbe dhe atyre vullnetare shqiptare pati humbje të mëdha. Mirëpo, Idriz Seferi me bashkëluftëtarë u detyrua, që për shkak të numrit të pabarabartë të forcave dhe armatimit të dobët, të shpërndahej nga ky front i luftës. Më pas vazhdoi që në krye të mijëra luftëtarëve shqiptarë të luftojë kundër agresorëve serbë në rajonet e Bujanocit, Gollakut, Llapit e Kumanovës, duke i shkaktuar ushtrisë serbe humbje të ndjeshme. Në nëntor të vitit 1912, derisa po qëndronte në Shkup dhe rrethinën e tij në përpjekjet për të mbrojtur popullsinë nga shpërnguljet dhe valët e luftës ballkanike, së bashku me Hasan Prishtinën, Nexhip Dragën, Kasum Seferin dhe atdhetarë të tjerë, u kap dhe u burgos nga forcat serbe në Kalemegdan të Beogradit nga u liruan në prill të vitit 1913. Prej këtij momenti e deri në nëntor të vitit 1915 ai qëndroi në krye të drejtimit të grupeve shqiptare në luftë kundër pushtuesve të rinj serbë. Gjatë kësaj kohe, si prijës i njohur, ai qëndroi në zonën e Karadakut, duke penguar eksodin e shqiptarëve drejt Turqisë dhe duke vlerësuar rëndësinë e unitetit të shqiptarëve, merrte pjesë në pajtimin e gjaqeve e ngatërresave, ku finalizoi me sukses shumë raste të tilla. Ndonëse në moshë të shtyrë, ai vazhdoi qëndresën edhe kundër pushtuesve bullgarë gjatë kohës sa po zhvillohej Lufta e Parë Botërore. Në vitin 1916, sa ishte drejtues i Komunës së Zhegrës, derisa po qëndronte në ndërtesë të saj, zhvilloi një përleshje të armatosur me forcat e ushtrisë dhe xhandarmërisë bullgare, me ç`rast kishte arritur të çante rrethimin, por pas disa muajve u kap nga njësitë ushtarake bullgare dhe qëndroi në burg deri në mbarim të Luftës. Idriz Seferi nuk mund të pajtohej me vendimet e Konferencës së Paqes së Versajës (1919), sikurse me ato të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (1912-1913), të cilat i aneksuan dhe njohën Mbretërisë së Serbisë përkatësisht Mbretërisë Serbe-Kroate-Sllovene Kosovën dhe vise të tjera shqiptare. Prandaj, deri në fund të jetës së tij luajti një rol të rëndësishëm e dha kontribut të çmuar për çlirimin e këtyre viseve dhe bashkimin me Shqipërinë. Në ditët e fundit të jetës së tij, Idriz Seferi kishte deklaruar: “Nuk paska ma vështirë për burrin se sa me vdekë në shtëpi”. Kështu, prijësi e strategu luftarak i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndërroi jetë në moshën 80 vjeçare, më 25 mars të vitit 1927, në Zhegër, ku edhe u varros.

Veprimtaria kombëtare e radhit Idriz Seferin në grupin e figurave më emblematike, si shëmbëlltyrë e udhëheqjes luftarake, sakrificës e përpjekjeve për liri kulturore, arsimore, pavarësi politike dhe bashkim të të gjitha viseve shqiptare në një shtet kombëtar. Vepra patriotike e tij inspiroi breza të tërë se vetëm të bashkuar dhe këmbëngulës do të mund të realizonin aspiratat kombëtare. Për nder të jetës dhe veprës së tij heroike u thurën këngë në popull, u emëruan sheshe, rrugë, shkolla, shtypshkronja, organizata punuese dhe u ngritën buste. Ai u bë frymëzim edhe në artin letrar, muzikor dhe në atë pamor.

Prof. Dr. Monika Hasani/

Jeronim de Rada, ka hyrë në historinë tonë si figurë e atdhetar i ndritur, që punoi tërë jetën e vet për ringjalljen e Shqipërisë, për zhvillimin e kulturës dhe të gjuhës shqipe. Misionin patriotik ai e realizoi duke punuar dhe kontribuar mjaft si krijues letrar, si filolog, historian, publicist. Botimet folklorike që ai bëri u hapën rrugën përmbledhjeve të mëpastajshme të folklorit shqiptar dhe shërbyen si nxitje për patriotët tanë të Rilindjes, që iu përveshën mbledhjes së folklorit. Idetë e veprave të tij gjuhësore e historike patën përhapje të gjerë ndër rilindasit, si te Samiu, Naimi etj.

Veprat poetike e veprat e tjera, të shkruara shqip me përkthim italisht ose vetëm italisht, si revista “Fjamuri i Arbrit”, veprimtaria e tij e palodhur, lidhjet me njerëzit më të shquar të botës letrare, shkencore e politike të kohës, bënë një punë të madhe për njohjen e propagandimin e popullit shqiptar e të çështjes së tij kombëtare. Ndër përpjekjet e tij madhështore për lëvrimin e gjuhës shqipe vend të veçantë zënë përpjekjet e tij për alfabetin e gjuhës shqipe.

De Rada si zgjidhje të problemeve që çështja e alfabetit shtronte, shihte përdorimin e shkronjave italiane dhe një shtesë me shkronja greke.

Në vitin 1871 “Gramatikën shqipe “ duke folur për alfabetin ai shkruan: “Në zgjedhjen e alfabetit përdorur prej nesh, qëllimi ynë i vetëm ishte ai, që të përfitojmë nga mjeti më i shpejtë ekonomik për shprehjen e përsosur të të gjithë tingujve”.

Ndërkohë De Rada bën përpjekje të herëpashershme për përmirësimin e alfabetit, të cilin përdorte ne shkrimet e veta. Në Revistën “Flamuri i Arbërit”, Viti i parë i botimit, numri i parë botuar në Corliano Calabri, 20 Qershor 1883, ai do të botonte një alfabet të përmirësuar, të plotësuar me shkronja shqipe dhe të pastruara nga shkronjat greke, përveç përdorimit të χ (hita) greke për shkrimin e bashkëtingëllores h shoqëruar me shembujt ilustrues : χee, raχ.

Në këtë botim vihet re edhe mungesa e paraqitjes së zanores y.

I njëjti alfabet do të botohej në “Fiamuri Arbërit” , viti i tretë i botimit Cozensa 15 tetor 1886. Ajo që vihet re është përsëri shmangia e shkronjave greke dhe zëvendësimi i tyre me shkronja shqipe të alfabetit latin. E vetmja shkronje greke që përdor autori është χ (hita greke) që shërben për realizimin e bashkëtingëllores fërkonjëse të aspiruar prepalatale h (χee).

Në gazetën e sipërpërmendur, në hyrjen e artikullit për “Alfabetin shqip” De Rada do te shprehej: “Për të paraqitur pjesën fonetike të shqipes së folur nga kolonitë i jemi përmbajtur më shumë alfabetit italian, kemi pranuar pak shenja artificiale si dhe ndonjë nga shkronjat greke”.

Me iniciativën e tij në vitin 1895 në qytetin e vogël Kalabrez të Korilianos u vendos ndër të tjera që të pranohej si alfabet i përbashkët për të gjithë arbëreshët, alfabeti i tij. Ky rezultat ishte fryt i një pune të palodhur disa vjeçare. Kujtojmë se qysh në parathënien e “Gramatikës shqipe” e vitit 1870 ai do të shprehej se “Një alfabet i përbashkët pret për t’u vendosur. Dhe një alfabet i tillë do të kihet, kur përsosmëria e librave shqip dhe themelimi i një shtypi shqiptar do ta bëjë të nevojshëm dhe do ta lehtësoj përdorimin”.

Në Kongresin Kombëtar të Korlianos De Rada shprehte mendimin që “të kemi një alfabet të thjeshtë dhe të lehtë për t’u mësuar”. Të gjithë pedagogët më të shquar të kohës përqafonin të njëjtën tezë; atë të përdorimit të alfabetit latin, i cili do të ishte më i lehtë për t’u mësuar. Me qindra artikuj politikë e pedagogjik të kohës të shkruar nga rilindësit si Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri, Pandeli Sotiri, Hoxha Tahsin, Mati Logoreci etj, do t’ia arrinin qëllimit për përdorimin e alfabetit latin, për ta përvetësuar më lehtë gjuhën amtare dhe për ta çuar me tej kulturën shqiptare”.

Sistemi i fundit alfabetik që ai paraqet është në “Abetaren e gjuhës shqipe” e aprovuar dhe përshtatur nga Kongresi Kombëtar në tetor të vitit 1895, botuar në Korliano, në vitin 1896. Në pjesën e parë të saj autori shtron një sistemin alfabetik të shoqëruar edhe me shembuj fjalësh për secilin tingull jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në gjuhën italiane dhe latine.

Siç vihet re më poshtë autori dallon bashkëtingëllore të thjeshta dhe të përbëra, si dhe përpiqet të bëj një klasifikim të diftongjeve.

Veçojmë se në këtë botim De Rada ka reduktuar ndjeshëm përdorimin e shkronjave greke.

Konkretisht ai përdor χ (chita) për paraqitjen e bashkëtingëllores hj si dhe x për paraqitjen e dyshkronjëshit ks, si dhe δ( ) për bashkëtingëlloren dh, ζ (zita) për z χ-(hita) për paraqitjen e dyshkronjëshit hj, š për sh, ɗ (për dh), θ (për th)

Në hyrje të saj De Rada sqaron se:”Alfabeti i gjuhës shqipe është i përbërë nga shtatë zanore dhe nga 31 bashkëtingëllore të thjeshta të përfaqësuara nga një ose dy shkronja”. Në fakt ka edhe tri shkronjësha’.

Autori njeh këto zanore e bashkëtingëllore;

Zanoret

Zanoret janë a, e, ë, i, u, o, y. Apostrofi (‘) plotëson fonetikën e gjuhës. Zanoret a, e i, o, u kanë tingullin e gjuhës latine. Psh: dálj – esco ( në gjuhën italiane) – dal (në shqip sot), délj – esci ( në gjuhën italiane) – dil ( në shqip sot), dilj – vienni fuori ( në gjuhën italiane) – dil jashtë (shqip), dôla – sono uscito ( në gjuhën italiane) – dola ( shqip sot). Është intersante të japim edhe aryetimin e tij për përdorimin e shkronjës ë. Kështu sipas De Radës:

“Ë, i jep një tingull të veçantë hundor kësaj gjuhe, si psh: ēm –madre ( në gjuhën italiane) – mëma ( shqip sot), cē- che ( në gjuhën italiane) – që ( në shqip sot), ljënk – sugo ( në gjuhën italiane)- lëng ( në shqip sot). Kjo ë e cila paraqet thuajse më të shumtën e zërit në fjalë, është korespondente me ë e shurdhët të gjuhës frenge, psh: Ndërró – cambia ( në gjuhën italiane) – ndrysho (shqip sot), Ndjekjëta – la Rettitudine ( italisht) – drejtësia (shqip sot). Apostrofi (‘) dëfton vendin e ë së fshehur. Ja një shembull për këtë gradacion : Gapëm –aprimi (italisht) – hapëm (shqip), gapëni – aprite (inë gjuhën italiane) – hapni (shqip sot), gap’t – aperta (në gjuhën italiane) – hapur (shqip sot)”.

Bashkëtingëllore- Fjalë me bashkëtingëlloret e mëposhtme

Me bashkëngëlloren B- Bés – Fede (italisht) – bos (latinisht) – besim (shqip sot);

Me zanoren C- célj – açendi (italisht) – facies (latinisht) – ndez (shqip)

Me bashkëting.D- door –mano (italisht) – durus (latinisht) –Dorë (shqip)

Me bashketing. δ – δii –capra (italisht) –ador (latinisht) – dhia (shqip)

Me bashkëting. F – foolj – parla (italisht) focus (latinisht) – fol (shqip)

Me bashkëting. G –gaviδa –conchiglia (italisht) – vigil (latinisht) – guackë (shqip)

Me bashkëting. H –heer –ora (italisht) – hors (frëngjisht) – Orë (shqip)

Me bashkëting. J – jo –no (italisht) –janua (latinisht) –jo (shqip)

Me bashkëting. K –kii – costui (italisht) – kalendae (latinisht) – ky (shqip)

Me bashkëting. Gh- ghir – entra (italsiht) – magus ( latinisht) –hyr (shqip)

Me bashkëting. Gj – gjii –seno (italisht) –ghianda (latinisht) –gjoksi (shqip)

Me bashkëting. Kj – kjee – buoi (italisht) – kau (shqip)

Me bashkëting. Lj – ljót – lagrima (italisht) – Lot (shqip)

Me bashkëting. M –mua – a me (italisht) – mihi (latinisht) – mua më (shqip)

Me bashkëting. N – na – a noi (italisht) – nos (latinisht) – ne na (shqip)

Me bashkëting. R – ree –nube ( italisht) – re (shqip)

Me bashkëting. Rr – rrii –sto (italisht) – rri (shqip)

Me bashkëting. S- sii – ochio (italisht) – es (latinisht) –Syri (shqip)

Me bashkëting. T – tier –fila (italisht) – et (latinisht) – radhë (shqip)

Me bashkëting. χ- χiim –luogo precipite (italishtt) – vend i rastësishëm ( shqip)

Me bashkëting. V – vee –uovo (italsiht) –vezë (shqip)

Me bashkëting. Z – ziap –caprone (italisht) – cjap (shqip)

Me bashkëting. Zh- zhaϴur –scalzo (italisht) – zbathur (shqip)

Me bashkëting.ζ – ζémër –cuore (italisht) –zemër (shqip)

Me bashkëting. X – petaxu –balza in piedi (italisht) – brof në këmbë (shqip)

Tinguj të dy shkronjave që shqiptohen në një frymë

Ne- mencer –mancino (italisht) – Mëngjërash (shqip)

Ng – Ngaan – Giovanna (italisht) – Emër njeriu (shqip) djé – ieri (italisht) – Dje (shqip)

Mb- mbes –niptis bleej – compra (italisht) – blej(shqip)

Nd- ndeer – onore (italisht) – nder (shqip) pják – vecchio (italisht) – plak (shqip)

Ngh – nghá – cammina (italisht) – eci (shqip)

Ngk – ngkaagh – addosso – (italisht) – mbi ( shqip)

Ngj – ngjiej – inungi- (italisht) – ngjyej (shqip)

Nz – nzier – caçia fuori (italisht) – nxirr jashtë (shqip).

De Rada kujdeset të jap shembuj me qëllimin për të treguar karakterin monosillabik (njërrokësh) që reflekton gjuha shqipe me shembuj të shumtë për secilën shkronjë në ndihmë të teorisë së vjetërsisë së gjuhës shqipe.

Sipas shënimit që vetë De Rada jep:

“Këto shembuj, këto eksemplarë veç faktit që sjellin kombinim shkronjash në gjuhën shqipe, ofrojnë, le të themi sfondin monosillabik (njërrokësh) që reflekton aspektin e natyrës.

Gramatika vetë, pastaj ka ligje ku këto rrokje të pandryshueshme buisin në diskutime për prapashtesa emerore ose foljore, në mënyrën si bimët i ulin degët dhe gjethet e çara, shpalosin botën njerëzore në fjalim psh:

Dit giorno (italisht) –ditë (shqip); dit-a il giorno (italisht) – dita (shqip)

Dit- ie – di giorno (italisht) – Dite (shqip) – Dit –es – del giorno (italisht) – E ditës (shiqp) etj

Ljip – domanda (italisht) – pyet (shqip), ljipin – domando (italisht) –Pyes (shqip), ljip –ë –mi – domandiamo (italisht) – Pyesim (shqip)”.

Nisur nga varianti i fundit të alfabetit ( duke pasur parasysh variantet që kemi hasur nga kërkimet tona), të dhëna prej De Radës, dallohet se në këtë variant ai ka zëvendësuar zanoret greke υ dhe γ (variante të cilat i përdorte për të shprehur ë- në) me zanoren ë të shqipes, gjithashtu ai ka zëvendësuar σ me sh-në e shqipes, të vetmet shkronja, të cilat mbarten prej alfabetit grek janë θ (që zëvendëson th-në) ñ Δ (që zëvendëson dh-në) Ө dhe χ për realizimin e h-së ose hj-së.

Për sa më sipër duket qartë se përpjekjet e De Radës për krijimin dhe unifikimin e një alfabeti të përbashkët të gjuhës shqipe zënë një vend të rëndësishëm në historinë e alfabetit të gjuhës sonë dhe për unifikimin e një gjuhe letrare arbëreshe. Por, sikurse shprehet studiuesi i njohur arbëresh F. Solana; “Me gjithë përpjekjet e De Radës e të Skiroit për të krijuar një gjuhë letrare arbëreshe nuk u arrit një gjë e tillë. Sot vepra e De Radës mbete si një monument i së folmes së Shën Mitrit dhe zonës përreth”.

Prirja për të ruajtur dhe përdorur gjuhën shqipe me alfabet latin , për krijimin e një alfabeti për të gjitha kolonitë shqiptare të Italisë vihen re fuqishëm ajo do të ishte pararendëse e punës që do të bënin rilindësit për unifikimin e një alfabeti të përbashkët për të gjitha trojet shqiptare. Emra të fuqishëm të rilindjes sonë kombëtare si Sami Frashëri. Hoxha Tahsini do t’i përmbaheshin të njëjtës ide, asaj të De Radës: “Alfabeti duhet të jetë i lehtë dhe i thjeshtë për t’u mësuar, i pastruar nga shkronjat greke”.

Vepra madhështore e De Radës në gjuhësi, publicistikë, krijimtari letrare, studime te karakterit albanologjik pasur nga gjithë plejada e shkrimtarëve arbëreshë të kësaj periudhe do të jepnin ndihmesën e tyre për të ardhmen e gjuhës së shkruar shqipe, për krijimin e një alfabeti të vetëm. De Rada dhe arbëreshët e Italisë dhanë kontributin e tyre historik për përpunimin e alfabetit tonë të përbashkët (kujtojmë shkronjat ë/ gj,/ një/të cilat u sollën si risi në atë që sot e njohim si Alfabeti i Manastirit). Ky kontribut është pjesë e përpjekjeve të gjithë patriotëve dhe mendimtarëve të kohës, të cilët i paraprinë Kongresit të Manastirit, duke dhënë ndihmesë të çmuar për zhvillimin e gjuhës shqipe në lidhje të pandërprerë me gjuhën e folur popullore dhe duke bërë të mundur që gjuha shqipe me kalimin e kohës të zhvillohej në format e saj më të larta.

Skender Karaqica/

Në pullat postare të Kosovës,portreti i shkrimtarëve për fëmijë të Drenicës, Rifat Kukaj dhe Ymer Elshani.

Në vegjilje të festës së Nëntorit të Flamurit të Ditës së Pavarësisë së Shqipërisë zyrtare dhe Shqipërisë tjetër Kosovë, posta e Kosovës i nderoi dhe kujtoi në pullat postare, shkrimtarët për fëmijë të Drenicës, Rifat Kukaj dhe Ymer Elshani.

Në manifestimet për 28 Nëntorin e Flamurit të Pavarësisë, pullat postare të postës së Kosovës, e kanë begatuar programet kulturore të institucioneve të shtetit, të shkollave dhe të diasporës shqiptare nëpër botë dhe Amerikë. Përmes pullës postare,shkrimtarët dlo të udhëtojnë në të gjitha anët e atdheut, që të nisin lajmin apo shkresat tjera zyrtare me portretin e shkrimtarëve, që, përmes krijimtrisë letrare për fëmijë, ata ndërtuan një kala, një kopsht me lule, shumë libra në bibliotekë, udhë të lumtura të rritës në Kosovën e lirë.

Në nëntorin e Prishtinës së lirë të stolisur me flamujt kuq e zi të atdheut shqiptar dhe kujtesa për orën e madhe të pavarësisë së Shqipërisë dhe portreti i shkrimtarëve në pullat postare, e ka gëzuar Dren Kukaj, i cili thotë me fjalën shend e verë se ai është nipi i shkrimtarit Rifat Kukaj.

Për shkrimtarin Ymer Elshani i masakruar në mënyrën më barbare deri në shkallë të gjenocidit nga regjimi fashist i Serbisë, në Masakrën e Paklekut të Vjetër në Drenicë, vajza e tij e vetme që i shpetoi shfarosjes së familjes, Teuta Elshani, falenderon postën e Kosovës për pullën postare me portretin e shkrimtarit dhe porosia artistike për Nëntorin e Pavarësisë së Shqipërisë.

Nëntori dhe shkrimtarët e ka thënë kritika letrare, janë ndërgjegjja e kombit, ndërsa gjuha dhe letërsia është atdheu!