Analizë shkencore dhe diplomaci praktiko–ndërkombëtare

Nga Universiteti i Harvardit (Kembrixh), Boston – SHBA

Prof. Dr. Fejzulla Berisha

Fan S. Noli (1882–1965) përfaqëson një nga rastet më emblematike të veprimtarisë diplomatike shqiptare në diasporë, duke kombinuar kompetencat në politikë, kulturë, fe dhe publicistikë për të afirmuar të drejtat e shqiptarëve jashtë kufijve të shtetit shqiptar të sotëm – kryesisht në Kosovë, Çamëri, Mal të Zi dhe Maqedoni.

Veprimtaria e tij nuk ishte thjesht lobim politik apo aktivitet kulturor; ajo përbën një shembull të qartë të diplomacisë ndërkombëtare të një kombi pa shtet, të zhvilluar sipas parimeve të të drejtës publike ndërkombëtare dhe praktikave diplomatike të fillim-shekullit XX.

Duke vepruar nga Kembrixhi–Boston, Noli institucionalizoi një qasje tre-dimensionale të diplomacisë shqiptare:

1. Diplomacia strategjike – lobimi pranë qeverive dhe institucioneve ndërkombëtare;
2. Diplomacia e diasporës – aktivizimi i komunitetit shqiptar si faktor politik dhe ndërkombëtar;
3. Diplomacia e identitetit – përdorimi i kulturës, fesë dhe medias si instrument ndikimi global.

Ky artikull paraqet një analizë të thelluar shkencore dhe juridike të veprimtarisë së Nolit si veprimtar-diplomat, duke përfshirë raste konkrete të periudhës 1910–1965 dhe ndikimin e tij në politikat ndërkombëtare mbi çështjen shqiptare.

1. Diplomacia e identitetit dhe instrumentet kulturore-fetare

Fan S. Noli e kuptoi se identiteti kulturor dhe fetar është instrument strategjik diplomatik, i cili mund të legjitimojë kërkesat e një kombi pa shtet në arenën ndërkombëtare.

-Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare në SHBA: Institucioni nuk ishte vetëm fetar, por shërbente si ambasadë kombëtare e diasporës, duke fuqizuar legjitimitetin ndërkombëtar të kombit shqiptar.

Raste konkrete

-Raporti i “Diellit” për dhunën serbe në Kosovë (1919)

Noli dokumentoi:

-shpronësimet dhe kolonizimet serbe;-ndalimin e arsimimit shqip;-persekutimin e intelektualëve dhe klerikëve shqiptarë;-dhunën sistematike ndaj popullsisë shqiptare.

Ky raport u përdor për të:-informuar delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris;-krijuar presion moral dhe politik mbi qarqet diplomatike amerikane;-influencuar opinionin akademik dhe publik në SHBA.

Përdorimi i gazetës “Dielli” si instrument diplomatik

Botimet e Nolit mbi Kosovën, Çamërinë dhe shqiptarët e Maqedonisë shërbyen si dokumentacion i bazuar mbi të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtat e njeriut, duke krijuar një precedent për përdorimin e medias si instrument diplomatik në të drejtën publike ndërkombëtare.

2. Lobimi politik dhe aktiviteti diplomatik në Washington

Fan S. Noli ndërtoi një rrjet diplomatik të sofistikuar, duke lidhur:-senatorë dhe kongresmenë amerikanë;-diplomatë të shteteve të mëdha;-qarqe akademike të Harvardit dhe MIT.

Raste konkrete

Memorandumi për Kosovën (1919)-Denoncim i dhunës dhe shpronësimeve;-Kërkesë për mbrojtje ndërkombëtare dhe garanci për të drejtat kulturore dhe gjuhësore;-Përdorim i dokumentacionit si instrument juridik dhe politik në arenën ndërkombëtare.

Raportet për Çamërinë dhe shqiptarët në Mal të Zi dhe Maqedoni-Dokumentimin e shkeljeve të të drejtave;-Lidhjen me institucionet ndërkombëtare dhe akademike;-Përdorimin e fakteve konkrete për të ndikuar fuqitë e mëdha në zbatim të të drejtës publike ndërkombëtare për mbrojtjen e pakicave.

Këto veprime e paraqesin Nolin si një veprimtar-diplomat që përdor ligjshmërinë dhe dokumentacionin ndërkombëtar si mjet presioni.

3. Mobilizimi i diasporës: Diplomacia popullore shqiptare

Veprimtaria e Nolit në diasporë nuk ishte thjesht kulturore, por kishte efekt juridik dhe politik në arenën ndërkombëtare, duke përfshirë:-Kongrese kombëtare dhe manifestime publike;-Fondacione humanitare për shqiptarët në trojet e pushtuara;-Financimin dhe përdorimin e medias “Dielli” si instrument diplomatik.

Raste konkrete

Fondacioni Shqiptar i Nolit (1920)-Sigurimi i librave shqip dhe bursave për nxënësit shqiptarë;-Ndihma për familjet e dëmtuara;-Aktivizim institucional i diasporës për mbrojtje të të drejtave kulturore dhe arsimore.

Manifestimet publike në Boston dhe New York (1920–1930)-Tubime që shërbenin si instrument presioni moral dhe politik mbi qeverinë amerikane;-Konsolidim i rrjetit diplomatik dhe lobues në mënyrë të koordinuar.

4. Diplomacia ndërkombëtare dhe ndikimi praktik

Fan S. Noli ishte veprimtar-diplomat i pakontestueshëm, i cili përdori çdo instrument të diplomacisë ndërkombëtare:-Kontakte me Lidhjen e Kombeve dhe fuqitë e mëdha;-Dokumentim i shkeljeve të të drejtave ndërkombëtare të shqiptarëve;-Angazhim për njohjen e pakicave dhe garantimin e të drejtave të tyre.

Strategjia e tij kombinonte:

1. Dokumentacion ligjor dhe historik;
2. Presion publik dhe medial;
3. Mobilizim të diasporës si aktor politik ndërkombëtar.

5. Trashëgimia diplomatike dhe modeli i Nolit

Fan S. Noli vendosi standarde për diplomacinë shqiptare moderne, duke zhvilluar tri shtylla të pakontestueshme:

1. Diplomacia strategjike – përdorimi i lobimit dhe marrëdhënieve ndërkombëtare për të legjitimuar kërkesat kombëtare;
2. Diplomacia e diasporës – aktivizimi i komunitetit si faktor politik dhe juridik;
3. Diplomacia e identitetit – përdorimi i kulturës, fesë dhe mediave për të mbështetur të drejtën ndërkombëtare dhe politikat ndërkombëtare të kombit shqiptar.

Fan S. Noli nuk ishte thjesht zëri i shqiptarëve jashtë Shqipërisë – ai ishte veprimtar-diplomat, arkitekt i diplomacisë globale shqiptare dhe pionier në përdorimin e të drejtës publike dhe instrumentave ndërkombëtarë për mbrojtjen e të drejtave kombëtare.

Prof.Dr. Fatbardha Fishta Hoxha/

Poeti Filip Shiroka, që vinte në poezinë shqiptare me krijimet e tij në vitet midis dy shekujve, kur atë e lëvruan aq gjerë dhe ngritën aq lart poetë të shquar si Naimi, De Rada, Ndre Mjeda, edhe pse nuk i arriti ata as për nga cilësia dhe sasia e krijimit poetik, ka hyrë në fondin e lirikës shqiptare dhe zë një vend të veçantë për vlerat e veprës së tij.

Poet i frymëzimit romantik siç ishin kryesisht rilindësit tanë, lirik nga mënyra e shprehjes së ndjenjave dhe mendimeve, dëshirave dhe ëndrrave, Filip Shiroka u njoh si poet patriot. Ndjenjat dhe mendimet e tij për atdheun e robëruar, malli i zjarrtë për të, shqetësimi për fatin dhe të ardhmen e tij historike padyshim përbëjnë motivin qendror që e mbruajten poezinë e tij. Por dimensionet e lirikës së Filip Shirokës nuk do të dilnin të plota pa vlerësimin e lirikës së peizazhit e të mendimit që si objekt i vecante i frymezimit poetik dhe nderthurur me motivin patriotik e japin te plote kuadrin e poezise se tij, regjistrin lirik te poetit. Lëvrimi i kësaj lirike nga Filip Shiroka është i pandarë nga ajo prirje e rëndësishme e poezisë shqiptare të Rilindjes për zgjerimin e kufijve tematikë si shprehje e nje bote ideoemocionale te gjere. Si te gjithe romantiket dhe F. Shiroka hyn në lidhje emocionale me natyrën. Por siç ngjet pothuajse me të gjithë romantikët shqiptarë edhe për të natyra është e lidhur pazgjidhmërisht me atdheun, është shfaqje e tij.

Në vizionet poetike të F. Shirokës për natyrën që jipen të ndërthurura me motivet e tjera si dhe në poezitë e mirëfillta përshkruese spikat qëndrimi ideoemocional patriotik. Përsa i përket gjerësisë së shtrirjes së këtij motivi, veçorive artistike, lirika e peizashit ndeshet dhe në trajtën e poezisë alegorike-simbolike, ku elementët të peizazhit poetik përdoren për të dhënë mendime dhe ndjenja patriotike, ndjeshmërinë e thellë deri në dhimbje të poetit për vendlindjen, Shkodrën për Shqipërinë që poeti aq fort i dëshiroi si i mërguar që ishte. Të kësaj trajte janë poezitë “Dallëndyshe shko”, “Dallëndyshe eja”, “Bylbyli”, “Lulës së vyshkun”, “Lulës që më dërgoi nana eme”. Motivi i ndërlidhjes me anën e imazhit të zogut dhe të lules është i njohur në poezinë botërore, por është i përhapur shumë dhe ne folkun tonë, një nga motivet më të lashta (motivet florare dhe zoomorfe) në kulturën tonë popullore. Në poezinë e Filip Shirokës sidomos në dy poezitë e tij ku ndërlidhjen e kryen dallendyshja, poeti i jep këtij motivi freski dhe forcë shprehëse të veçantë. Poeti lëvroi edhe poezinë përshkruese ose peizazhin e pastër si në poezinë “Mueji i majit”, “Kallnueri”, “Dimni”, “Maleve të Shkodrës” që deshmon prirjen e tij për te dhënë tabllo të goditura të natyrës. Shiroka arrin me një stil të thjeshtë dhe të ëmbël të japë dekorin deri në detaje të stinës, motit e të natyrës.

Tipar kryesor i lirikës së tij përshkruese apo figurative mbi natyrën është thjeshtësia, konkretësia, sinqeriteti i ndjenjës dhe i mendimit aftësia që ben qe lexuesi të përjetojë po ato ndjenja që zgjon në kujtesën e poetit imazhi hirplote i natyrës së vendlindjes. Mendimi i qartë, ngrohtësia e ndjenjës, struktura harmonike e vargut dhe strofës, rrjedhshmëria e vjershes, spikat sidomos në vjershat “Dallëndyshe shko” dhe “Dallëndyshe eja”, ku ndjenjat atdhetare dhe ajo për natyrën ështe shkrirë në një formë origjinale. Lirika e Shirokës për natyrën, e lindur nga një përjetim i thellë emocional është e butë dhe e ëmbël siç është edhe peizazhi që ai përshkruan. Në relievin e përthyer të saj mbizotëron peizazhi i gjelbëruar që e bën për vete poetin piktor. Në këtë peizazh të gjelbëruar gjallon jeta e njeriut të punës e bujkut dhe blegtorit të papërtuar që e shkojnë jetën në punë në gjirin e natyrës dhe që i jep kuptim dhe domethënie peizazhit. Në këtë peizazh te njerezuar, lëvizin ndjenjat,deshirat dhe malli i patriotit. Në peizazhin e Shirokës jo vetëm që lëviz njeriu, shqiptari, por edhe figuracioni është ndërtuar me parafytyra që sjellin marrëdhënien e njeriut me natyrën. Përqasja e dukurive njerëzore për të karakterizuar në mënyrë figurative dukuritë natyrore edhe pse motivi eshte e njohur në folk, sjell efekte emocionale në poezinë e kultivuar. Në poezinë “Maleve të Shkodrës”, liriku e ndërton peizazhin me ndryshimin e pamjeve të qytetit në agim, në perëndim, në verë, vjeshtë e dimër. Poeti e krahason hënën që shndrit mbremjeve te Shkodres me “nusen e stolisun”. Si në vjershat ku pamjet e bukura dhe magjepse të natyrës shërbejnë si sfond ku gjallon ideja e dashurisë dhe mallit për atdheun, si dhe në vjershat e pastra pershkruese, ku tema e natyrës bëhet tema e vetme e poezisë së tij, Shiroka si dhe të tjerë poetë rilindës në disa pika ndryshon e në disa ngjan me romantikët evropianë. Këtë e vërteton fakti që ndonëse peizazhet e panoramat poetike të Filip Shirokës kanë tingull bukolik në përgjithësi, ato nuk e përjashtojnë qytetin, por e përfshijnë në parafytyrë siç ngjet në vjershat “Dallëndyshe shko”, dhe “Dallëndyshe eja” dhe “Maleve të Shkodrës”. E bukura e natyrës është zbuluar gjithnjë nga poeti në marrëdhënie me njerëzit, me ndjenjat dhe mendimet e tyre.

Poeti nuk estetizon, nuk idealizon. Ai është i prirur si romantik të përjetojë shfaqjet e së bukurës në natyrë dhe ato t’i ngrejë në art që të pandara nga Shqipëria dhe shqiptari fitonin konkretësi dhe zgjonin ndjeshmëri të thellë tek receptuesi. Me interes është edhe tema e mendimit në poezinë e F. Shirokës. Tek ky poet prirja për meditim vjen e ndërthurur në një varg vjershash me motiv patriotik dhe të natyrës. Në vjershën evokative patriotike “Te vorri i Skandërbegut” në tercinën e parë të tingëllimës, poeti kalon nga evokimi konkret i te madherishmes heroike në përgjithësim kur thotë: “Kurr nuk vdes Trimi,se gjithhere i ndritun/ i qindron fama,dhe me nder emnohet / deri sa yjt, hana e dielli ka me shndritun”.

Po këtë prirje meditative dëshmojnë edhe tercinat e fundit të tingëllimave “Mueji i majit”, “Dimni”. Në të parën poeti shpreh zhgënjimet që i solli mërgimi që porsi lulet e majit janë bjerrë e kanë shkue. Ndërsa në tercinën e fundit të tingëllimës “Dimni”, poeti mediton rreth raportit të jetës së njerëzve me natyrën dhe gjithësinë e përjetshme që përtërihet vazhdimisht. Me të poeti nuk ka shprehur aq ndonjë moment pesimist sa ka arritur të spikatë me intuitë të vërtetën reale. Por vjersha me përmbajtje meditimi të drejtpërdrejtë janë “Vjershëtori”, “Bukuria e vjershës” e “Mësimet e Harapit”. Ndonëse dy poezitë e para u kushtohen figurave të njohura të lëvizjes dhe të letërsisë së Rilindjes, nuk sjellin asnjë fakt konkret për to. Që në titull ato të sugjerojnë qe poeti, jo të veçantën, konkreten se sa të përgjithshmen, thelbin e vjershës dhe të misionit të poetit do të ketë objekt frymëzimi, gjë që i jep karakter të drejtpërdrejtë dhe të mirëfilltë meditativ vjershës.

Për mendimin estetik shqiptar të kohës, këto poezi shënojnë vlera jo vetëm për poezinë e Filip Shirokës, por për gjithë poezinë shqiptare të Rilindjes, ne njohjen e rolit të poetit e të poezisë në lëvizjen patriotike, ku qartësia e poetit arrin kulmin. Duke pasqyruar përjetimet më të larmishme që provon poeti, të cilat Shiroka i përgjason me shfaqjet e panumërta e të larmishme të natyrës, përmes përfytyrimit romantik, dëshmojnë për atë afrim te poetit me vlerat reale estetike. Me intuitë, në mënyrë spontane, rilindësit tanë duke nisur që nga Naimi përvijonin konturet të vijimësisë së jetës në natyrë e shoqëri, lidhjen dhe ndikimin e ndërsjellët të tyre. Prirja meditative që bëhet temë e poezisë së Filip Shirokës në këto krijime është larg didaktizmit dhe moralizmit që vihet re në poezinë meditative të Rilindjes, me këtë temë, sidomos tek Naimi e ndonjë tjetër. Ajo ka si bosht orientues idenë patriotike që i jep qartësi mendimit dhe ndjeshmëri krijimit. Tonin moralizues, poezia e Filip Shirokës e provon në vjershën meditative me përmbledhje sentencash poetike “Mësimet e Harapit”. Vjersha veç vlerave që paraqet për prirjen përparimtare për kohën, ku poeti rreh të zbulojë thelbin e virtyteve morale që zbukurojnë njeriun, vashën e gruan në veçanti, është me interes për ndikimin që poeti pati nga filozofia e morali i botës së lashtë arabe si dhe për freskinë që sjell në pasurimin e tematikës së poezisë meditative të Rilindjes. Me lëvrimin e këtyre temave krahas temës patriotike që zotëron në veprën e tij poetike, Filip Shiroka, jo vetëm që ka hyrë në fondin e poezisë shqiptare, por ka dhënë ndihmesë në zhvillimet e saj tematike.

Kosta Nake/

Krijesa që po shqyrtoj, nuk ka ndonjë përcaktim letrar, por ka karakteristika të mjaftueshme për ta quajtur roman: Një subjekt linear me detaje dhe një retrospektivë për fëmijërinë e nuses, një numër personazhezh të individualizuar, një harmonizim të ndodhisë me mjedisin natyror e shtëpiak, portretizime, ndërsa fizikisht ka një vëllim prej më shumë se 300 faqesh.

Patën kaluar pesë vjet nga botimi i librit të parë “Siç më thotë nënua plakë” dhe ndjehet rritja cilësore e shkrimtares Kokalari, duke kaluar nga dialogu dhe ligjërimi i thjeshtë bisedor te rrëfimi në vetën e tretë dhe alternimi i mjediseve ku zhvillohet dasma e dy familjeve, përkatësisht në shtëpinë e Haxhi efendiut e Qibros që martojnë vajzën e tyre Xhemile dhe në shtëpinë e Mirteza agait e Ruhusë që martojnë djalin e tyre Nexhip. 

Romani hapet në mënyrë klasike me përshkrimin e mejdisit në një mëhallë të qytetit të Gjirokastrës, pastaj bëhet paraqitja e gruas së shtëpisë që ka dy djem dhe një vajzë për të martuar. Mjaft interesante është paraqitja e gjendjes së qytetit në trajtën e një kronike telegrafike: “Djali i Hasaf efendiut ndau gruan. Hasibesë në Palorto i vdiq djali në Amerikë. Xha Meteja ra nga shkallët dhe theu një këmbë. Tek mulla Seferi në Manalat u ndanë vëllezëria…” (f.24) Përshkrimet e natyrës dhe të mjedisve shtëpiake vijnë herë pas here si vëzhgime të personazheve me fjali të kursyera por mjaft shprehëse. “Nëna vate te penxherja, hapi xhamin dhe nderi kokën jashtë. Akoma s’kishte dalë mirë dielli. rrezet e para ngriheshin dhe humbitnin në qiellin e veshur me re të murme që dalëngadalë po ecnin nga njëra anë në tjetrën duke lënë hapët aty këtu nga një copëz qiell të kulluar.” (f.153)

Portreti i Xhemiles jepet fillimisht nga rrëfimi i Haxhos që ka rolin e shkueses: “…më të mirë se këtë s’ke ku të gjeç. E mirë e nga njerëz të mirë. E çapit dhe e vrapit, e gërshërës dhe e gjilpërës. Ç’i sheh syri, ja bën dora. Gojë ka e gojë s’ka. S’i dëgjohet zëri kallogresë. Mban shtëpinë në krahë me gjithë ata burra… Ç’të thom. Do të hapëç shtëpinë.” (f.14-15) Pastaj portretizimi vazhdon nga autorja: “Hyri Xhemileja. I dridheshin këmbët. Zinxhiri i florinjtë i  shquante në qafën e bardhë. Të verdhët e surratit u bë i kuq kur po afrohesh te vjehra. Mirrte frymë thellë dhe dendur. Zemra i kërcente si pulë. Leshrat e zeza pisë e të krehura mirë, vetullat pe, ai sy i math, ajo gojë si kuti…” (f.47) “Mir frymë thellë. Kosat e qenë ksepleksur dhe i mbulonin supet. Leshërat i kishin rënë në surrat. Sadeja përpara i qe zbërthyer. I dukesh gjoksi gjysmë i hapur.  I ulesh e i ngrihesh nga mir frymë dhe i çquanin kokallat e qafës. I kishte mbetur surrati sa një karavele.” (f.152)

Një nënë s’ka qetësi derisa ta fejojë vajzën që ka mbushur vitet e pjekurisë seksuale. Po qetësia e saj prishet kur vjen dita për ta përcjellë te “dera e botës”. Mos e martoi pak si shpejt? Mos e donte vajzën më pak se djemtë? “Si të vjen në atë çast ndarjeje. Të vjen si në të qarë. Të duket sikur do të nderç duart e ta zëç e mos ta lëç të iki.” (f.160)

Vendi i nuses së re te familja e burrit vjen bukur nëpërmjet këshillave të së ëmës: “Bënu e mirë me vjehrin dhe vjehrën, vetëm lepe e peqe. Sido që të vijë puna ti, si më e vogël, mos folë. Në mëngjes kur të ngrihen njerëzit e shtëpisë, të të gjejnë në këmbë…”(f.157)

Në morinë e atyre që kanë lidhje me dasmën shfaqet edhe Kako Pinua që bën rolin e bullës, gruas që e përgatit vajzën për martesë dhe e shoqëron edhe te shtëpia e burrit. Është po ajo Kako Pino që do të vinte më vonë edhe te “Kronikë në gur” e Ismail Kadaresë.

Libri është botuar në vitin 1944 dhe, çuditërisht, jo vetëm që nuk ndjehet atmosfera e luftës, por as që përmendet ndonjëherë. E konsideroj sfidë ndaj luftës vrastare që shpërthen e përhapet për interesa që s’kanë lidhje me aspiratat e popujve dhe i tërheqin thjesht si mish për top, nga ana tjetër lartëson traditat, zakonet dhe ritet që ushqejnë dhe zbukurojnë jetën me aktin më të shenjtë të krijimit të familjes, gjë që siguron vazhdimësinë dhe përsosjen e jetës. Mbaroi dasma, “një zogëzë e bukur bëri fole të re për jetë, një rreze drite hyri në atë shtëpi dhe tek hyn e del, qeshnin nga gazi divanet, muret e çdo gjë që ishte atje rreth.” (f.269)

Nuk përjashtohet mundësia që kjo heshtje të ketë lidhje me faktin që vitet e saj të studimit përkuan me vitet e pushtimit fashist dhe ajo që ndoshte në Shqipëri shikohej krejt ndryshe në Itali. Ndoshta dhe zhgënjimi që pësoi nga lidhja intime me një italian mashtrues, një ushtarak që luajti rolin e komedianit që maskohet me inteligjencën e vet.

Libri përbën një prerje kohore të ngrirë që pasqyron jetën qytetare të Gjirokastrës një shekull më parë, që bën një paradë të zakoneve dhe riteve prej fejesës deri pak ditë e javë pas përfundimit të dasmës, prek problemet që lidhen me traditën patriarkale të krijimit të familjes me shkuesi dhe zbulon xixëllonjat e para të ndryshimit. Rrëfimi pasohet edhe me një përmbledhje të asaj që u pasqyrua dhe përmbyllet me mesazhin e drejtpërdrejtë që pas pushtetit absolut të burrit në fatin e familjes, kishte ardhur koha për t’i dhënë gruas vendin që meriton: “Gruaja sot, nga bota e perënduar e djeshme zuri udhën e saj dhe kërkon të jetë përgjegjëse për veten dhe të marrë pjesë  në të gjitha ngjarjet e kohës, kërkon të dijë ku rron,  përse rron në jetë për të drejtën e saj si pjesë e pandarë e asaj që është.” (f.302)

Shkrimtarja Kokalari e shfrytëzon pasqyrimin e një prej momenteve kulmore të jetës, pjesës më të bukur të saj, siç është dasma, për të prekur edhe probleme të familjes shqiptare. Pas Haxhi efendiut lexuesi gjen atë grup parazitar e të papërgjegjshëm burrash që “pinte sa i dilte nga hundët, lonte kumar sa linte edhe këmishën e krahëve” (f.10-11) Përballë Haxhi efendiut lartohet portreti i krushkut. “Mirteza agaj rrinte në këmbë te pragu i portës me tas në dorë që e kish mbushur me oriz dhe me para. Fanella përpara i dukej e bardhë shkumë. Mëngët e kondosë i kishte të gjera. Tek xhamadani i varesh qosteku. Poturet e zeza i rrinin mirë. Brezin e bardhë e të leshtë e kishte rrotulluar tre herë pas mesit. I çquanin gajtanet. Dizbat e kuqe, lidhur te gjuri dhe kallcat e reja i kishte nga më të mirat. Këpucët me kapak të drejtë i rrinin pas këmbës.” (f.195-196)

Ishte koha kur fati kërkohej në fundin e filxhanit dhe njerëzit ishin nën trysninë e bestytnive dhe magjive. Merushja i vuri Xhemilesë nën jastëk një fre kali që ta kishte gjuhës të shkurtër para vjehrës. Tetua e Xhemilesë e përvëloi pragun e derës me ujë të nxehtë, kur doli nusja, për ta mbrojtur nga magjitë. 

Me detaje jepen lulet, gatesat, stolisja e nuses, paja që shkëmbejnë të dy palët, teatri gazmor i dasmës me gra që vishen si burra, etj.

Ishte shtrenjtuar jeta në rrafshin ekonomik. Më parë njeriu me një frangë ngrinte pazarin dhe e mbushte shtëpinë me një mijë të mira, kurse në kohën e dasmës dollari s’kishte duk dhe napoloni të ikte nëpër duar. Ishte behar dhe Gjirokastra vuante të nxehtin dhe mungesën e ujit. Me ndjeshmëri humane ka kapur autorja marrëdhëniet mes qytetarëve gjirokastritë dhe evgjitëve, në radhë të parë burrat instrumentistë, pastaj edhe gratë shërbyese që bëheshin pjesë e riteve dhe trajtoheshin me njerëzillëk.

*

Romani është një përngjitje e zakoneve dhe riteve me folklorin e pasur që karakterizon pasurinë shpirtërore të popullit tonë. Kënga kapërcen pengesat e mjedisit patriarkal dhe paralajmëron ndryshimin:

“Shoqetë më panë,

Ç’bën ashtu më thanë?

Puthem me jaranë.” (f.141)

“Do ta ndaj gruan e parë,

Do ta marr leskoviqare,

Ato kanë naze shumë,

Naze shumë e stoli shumë

Veshin rrobatë mbi gjunjë.” (f. 182)

Këngët popullore shoqërojnë ritet në çdo hap të tyre duke hedhur dritë farfuritëse mbi dhëndrin e nusen, duke hedhur në eter vargje plot humor sit e kënga e Xhevros për babanë sarhosh e kokëpakrehur, duke zgjeruar gjeografinë e zonave shqiptare me Beratin, Tiranën, Janinën, madje duke u hedhur deri në Stamboll, duke thirrur në mjedisin lirik dramën e kurbetit (f.257), ngjarje historike si ajo e Shemo hajdutit (f.219) apo e rrëmbimit të bejkës (f. 245), apo duke sjellë baladën e fjalës së dhënë me Kostandinin dhe Dhoqinën (f.255). 

Përshkrimi i riteve me detaje dhe përcjellja me këngë ditë pas dite dhe hap pas hapi e kësaj dasme ka vlerën e një studimi shkencor, çka dëshmon për një vëmendje të vazhdueshme dhe kërkimi të thelluar të Musine Kokalarit në përmbajtjen e tyre, në atmosferën festive që krijojnë dhe në mesazhet që përcjellin. Ky interes për foklorin do të shkëndijonte te Musineja që në moshën 10-vjeçare, do ta lartonte si studiuese kur ishte studente në Romë, do të rrezëllinte edhe në ditët e qëndrimit të shkurtër në Korçë, edhe kur u strehua për pak ditë në një familje arbëreshe, edhe kur kthehej në Tiranë.

 Është rasti për t’u ndalur te transformimi i thellë që ka ndodhur te dasma shqiptare sot: dikur me një raport harmonik mes riteve, dollive, këngëve e valleve, ku çdo dasmor e ndiente veten aktor në ceremoninë e bashkimit të dy të rinjve dhe dy familjeve. Sot dasmorët janë kthyer në shikues të spektaklit që fokusohet te këngëtarë të njohur, është ruajtur masiviteti në valle, emigracioni ka sjellë edhe valle greke, pastaj pjesa tjetër mbetet ushqimi. Ka humbur kënga popullore, një nga pasuritë e çmuara me shumëllojshmëri mahnitëse dhe një nga mënyrat më të mira për çdo dasmor që të lëshojë në atmosferë dhe mbi tavolina shpirtin dhe zemrën që mezi prêt të çlirohet nga hallet dhe stresi në një ditë gëzimi.

Përdorimi i shpeshtë i fjalëve tingullimituese përbën një tipar të stilit gjuhësor të shkrimtares Musine Kokalari dhe e ka burimin te objekti i veprës së saj – jeta familjare – ku komunikimi është emocional, mjedisi përfshin të gjithë brezat e shoqërisë. Shkrimtarja i shfrytëzon fjalët tingullimituese për ta bërë përshkrimin më të gjallë, më tërheqës, njëkohësisht për të pasqyruar mjedisin tingullor pa të cilin jeta njerëzore do të ishte tepër e varfër. Le të kujtojmë me këtë rast efektin që ka trokitja e gotave të qelqit ndër pijetarët.

Nga dy vëllimet e para të veprës së saj të zgjedhur kam veçuar 68 njësi tingullimituese që mëtojnë të sjellin tinguj dhe zhurma të jetës njerëzore, të kafshëve, të dukurive natyrore, të mjeteve të punës, etj.

Nga jeta njerëzore: auah, cim-cim, çu-çu-çu, dëng e dëng, ëh… ëh… fiu-fiu, gë-gë, gu-gu, pa-pa, pësh-pësh, pthë-pthë, vu-vu, xhër-xhër…

Nga kafshët: fësht, gër…gër…, ngëcë-ngëcë, pat-pat-pat, rën rën rën, roj-roj-roj,…

Nga natyra: kllul-klluk, për…për…, pik…pik…pik…, pllup-pllup… 

Nga mjetet e punës: bam bam, bram, cak, çak…çak…çak…, dum… dum… dum…, fësh e fësh, tik-tak, trakër-trukër…

Të tjera: daf e duf, fërc, kër, vërc…

Shembuj:  

Rrëmbeu nga sheshi një shkop të madh dhe bam e bam i ra kaq herë me radhë. (2 f.18)

Zunë çu-çu-çu me njëra-tjetrën. (2 f.82)

E pinte dëng e dëng rakinë. (2 f.100) 

Ç’janë ato të hyra e të dala, fërc tek njëra, fërc tek tjetra. (1 f.6)

Nëpër këmbë fësht i shkoi një gjë. (2 f.18)

Pllup pllup binte nga një lule e thatë. (2 f.16)

Trakër-trukër një djep që tundesh nga dora e nënës. (2 f.114)

Xhur-xhur i venin lotët. (2 f.148)

Fjalët tingullimituese paraqiten si një njësi e vetme ose si përsëritje dy dhe tri herë e së njëjtës trajtë: fësht, kllul-klluk,  çak…çak…çak…. 

Mund të dalë me dy pjesë që kanë zakonisht një tingull të ndryshëm: tik-tak, trakër-trukër.

Në vështrim drejtshkrimor fjalët tingullimituese me dy ose tri fjalë të përsëritura veçohen me vizë lidhëse, me presje me tripikëshin dhe nganjëherë mes tyre futet lidhëza “e”.

Libri në tërësi ka vlera të shtuara gjuhësore sepse e sjell mjedisin miks me greqishten në Gjirokastër dhe veçoritë e të folmes në atë zonë të toskërishtes tri dekada para Kongresit të Drejtshkrimit. Stili gjuhësor për të cilin shkrova për përmbledhjen “Kështu thotë nënua plakë” ruhet me të njëjtat karakteristika edhe te ky libër.

(Libri “…sa u tund jeta” i Musine Kokalarit, 1944 Vepra e zgjedhur 2, Tiranë 2017)

Nga Arif Murrja/

Në sallën solemne të Akademisë së Shkencave, më 12 tetor, u mbajt promovimi i librit “Po rikthehem në Hotesh – Monografi”, vepër e mësuesit të nderuar Skënder Murrja. Atmosfera ishte e ngrohtë dhe frymëzuese, sikur vetë fshati Hotesh të ishte rikthyer në vatër — në kujtesën dhe shpirtin e vet.

Përveç ftesës si i pranishëm, pata nderin të mbaja edhe një fjalë të shkurtër me temën “Vendlindja në librin e Skënderit”. Aktiviteti u drejtua nga gazetari i njohur Defrim Methasani, ndërsa para meje mbajtën fjalën e tyre Halil Rama, Demir Osmani, Luljeta Prençi dhe Faik Xhani.

Në hyrje të takimit u shfaq një video përmbledhëse që pasqyronte me ndjeshmëri dhe qartësi thelbin e veprës. Ndërkohë, përshëndetën znj. Festime Mjeshtri, kryetare e Bashkisë Bulqizë; Tatjana Parllaku Çarkaxhiu, kryetare e OBVLP (Organizata e Bashkuar e Veteranëve të Luftës); dhe Bashkim Lami, kryetar i Shoqatës Atdhetare “Bulqiza”. Për kontributin e tij, këta të fundit, në shenjë mirënjohjeje, e nderuan autorin me një Certifikatë Mirënjohjeje” për kontributin e tij në arsim dhe kulturë.

Në fjalën time u përpoqa t’i afrohesha temës me një qasje akademike të kuadruar në kritikën shkencore, duke e trajtuar veprën jo vetëm si rrëfim letrar e emocional, por edhe si dokument kulturor që meriton lexim analitik. Kjo qasje lidhet natyrshëm me përvojën time në kërkimin universitar, si dhe me pasionin e kahershëm për të shkruar mbi historinë e Luznisë, ku Hoteshi zë një vend të veçantë mes gjashtë fshatrave të kësaj krahine ende pak të eksploruar.

Sot, kur e rikujtoj atë promovim, mendoj se ndoshta duhej të kisha folur më shumë për këtë temë: për historinë, qëndresën dhe trashëgiminë e fisit tonë. Por njëkohësisht, besoj se shkrimi historik dhe kërkimi shkencor mbi fisin Murrja duhet të zgjerohet në botime akademike dhe revista shkencore që bëjnë filtrime dhe oponeca profesionale.

Fama e këtij fisi, që jeton në oda, në gojëdhëna dhe në folklor, ka qenë gjithmonë frymëzim për mua që të hulumtoj më thellë. Deri më tani, kontributet tona (të miat, të Xheladinit, të Skënderit dhe të Ilmit) janë botuar në gazetën Rruga e Arbërit — një hap modest, por i pamjaftueshëm për marrë vendin që meritojmë në histori.

Parë në këndvështrimin e misionit të edukimit të brezave, Skënder Murrja është pinjolli i parë i këtij fisi me arsim të lartë — një njeri që sfidoi kohën e vet dhe mbeti shembull për të tjerët. Ai është pasardhës i mësuesve të vjetër Bajram dhe Ibrahim Murrja. Ky mision ka vijuar me Mensur Murrja, Sali Murrja, Njazi Murrja, Xheladin Murrja, Bashkim Murrja, Ilmi Murrja, Shkëlqim Murrja, Rushit Murrja, Dritan Murrja e deri te Drilon dhe Ylber Murrja, Nurie Murrja, që mbartin sot stafetën në mësimdhënie (shumë ndjesë nëse kam harruar dikë).

Pengu i mësuesit Skënder ishte pamundësia për të punuar më gjatë në Luzni, vendin ku ai do të kishte dashur të jepte më shumë nga vetja dhe përvoja e tij. Por unë e shoh ndryshe dhe ndoshta më thellë kontributin e tij në Mat, Fushë-Alie, Katër Grykët dhe Bulqizë.

Në këto fshatra e qytete, emri i fisit Murrja njihej nga rrëfimet e brezave, por pak kush kishte pasur mundësinë të njihte nga afër një përfaqësues të tillë. Skënder Murrja e solli këtë emër me dinjitet dhe përkushtim, përmes dijes dhe punës së ndershme, duke mishëruar jo vetëm virtytet e fisit Murrja, por edhe vlerat më të pastra të arsimtarit luznak që shërbeu me pasion, pavarësisht se ku e çon jeta.

Në këtë libër, rikthimi nuk është udhëtim në hapësirë, por në kujtesë. “Po rikthehem në Hotesh” është mënyra e autorit për të takuar djaloshin që ishte dikur, për t’i shtrënguar dorën dhe për t’i thënë: “Ja, nuk të harrova.” Dhe ndoshta pikërisht kjo është vlera më e madhe e veprës: që na kujton se njeriu nuk mund të jetë plotësisht i ardhshëm, nëse nuk di të kthehet pas me dashuri.

Ilire Zajmi /

Jam dita e gjashtëmbëdhjetë  tetorit 1971

gëzimi i parë i prindërve të mi të hutuar,

loti i gjyshes kur dëgjon të qarën e foshnjës të birit të saj të vetëm 

pasqyrë e pritjeve ëndërrimtare, kukull dëshirash  

jam ajo që nuk ka emër dhe nuk ka gisht për atë që do të vijë. 

Çupërlinë rritur me mallin për babanë e burgosur  

vajzë e vogël e frikësuar të ulet në bankën e parë   

urrejtja e tabelës së shumëzimit e teoremave të Pitagorës 

ankthi që të ndal frymën nga testet kontrolluese 

e parullat “irredentiste” në sallën e fizkulturës 

jam edhe dashuria e ndaluar për vjershat lirike 

librat e listës së zezë, koncertin në fund të dimrit

shfaqjen teatrale me aktorë nudo të censuruar 

ngërçet e shoqeve të helmuara në klasën e njëmbëdhjetë 

alarmi i sirenave trishtuese të ambulancave në kupë të qiellit 

rrahja e zemrave të dridhura të protestuesve me pankarta në duar

era e  pështirë e gazit lotsjellës, fishkëllima e plumbave të gomës 

goditja e kërbaçit mbi kurrizin e njomë të shokëve. 

Po, jam edhe ajo studentja e përbuzur 

që ia mbyllën dyert e fakultetit me tanke e polici 

etja për dije në shkollat –shtëpi në lagjet e kryeqytetit 

puthja e parë fshehurazi në grevë urie 

flaka e tymi i zi i luftës

e mbijetuara e masakrave  

britma e nënës për çikën e dhunuar në luftë 

guri i Pashkës që kalli vdekjen

 e përndjekura nga shtëpia, strehuar në kamp refugjatësh 

shkëlqimi marramendës i gënjeshtrës 

se liria vjen e bardhë e dëlirë

sikur jetët e prera në mes në emër të një ideali.

Jam dita e gjashtëmbëdhjetë tetorit 1971

hyjnesha që kam ëndërruar të bëhem 

shija e athët e humbjeve, lavdia e betejave të fituara 

Zotnesha e dëshirave  të turpshme, 

lakmia e të gjithë burrave që më kanë dashur 

dashnorja e Adamit, molla e pa kafshuar 

nëna e të gjithë fëmijëve të mi të palindur  

vetmia e syve në shpirtin e errësirës   

safo e poezisë që rrjedh në gjakun tim 

zëri i mohuar ndër breza, krenaria e cunguar. 

Jam edhe ajo që më thonë se nuk jam, 

vajza e dikurshme, e ndrojtur 

që u bë Teutë ilire.