Nga Visar Zhiti/

Patjetër që do të shkonim në Pallatin e Skënderbeut, sa herë vijmë në Romë e vizitojmë dhe kur na tha Floriana, u nisëm menjëherë.

Zbritëm shkallët e Quirinale-s, ku është Presidenca e Italisë dhe dolëm në “Vicolo Scanderbeg”.

– Është rruga e parë në Romë që i vihet emri i një të huaji, – thashë dhe dolëm në atë që quhet edhe sot “Palazzo Scanderbeg”, është shtëpia autentike e Gjergj Kastrioti – Skenderbeut, ja dhe afresku mbi portë me portretin e Skenderbeut dhe mbishkrime, jo vetëm sugjestionuese për ne, por dhe me vlera për historinë, – kisha shkruar dikur.

Kur vinte Skenderbeu në Romë, në Selinë e Shenjtë, për punët shtetërore në mbrojtje të Atdheut dhe Europës Perëndimore, – vazhdoja, – rrinte te kjo shtëpi, është vërtet e tij, nderkohë pasuri e trashëgimisë kulturore italiane, e mbrojtur me ligj, që dhe nëse ndërron pronar apo dhe funksion, duhet të mbetet siç është, strukturë e kujtesës, si para 5 shekujve, kështu e përgjithmonë, sa të jetë Roma.

Po bënim prapë foto aty me Edën time, me Florianën, që ishin mikesha të mira, ne kishim punuar bashkë dhe në ambasadën tonë në Romë, edhe në Vatikan, Floriana di disa gjuhë të huaja dhe e kujtoj, punonte shkëlqyer. Tani jeton në Romë me familjen e saj. Vinim shpesh të shikonim Shtëpinë e Skënderbeut. Dhe Atjonit tonë të vogël i pëlqente këtu dhe recitonte te sheshi me kalldrëm si një fëmijë i gëzuar.

Atëhere kisha bërë propozime e kërkesa që kjo ngrehinë hijerëndë, tashmë hotel, të blihej nga shteti shqiptar apo të shkëmbehej, ishin mundësitë, e bisedoja dhe me të apasionuarin pas atij Pallati, pas Skënderbeut në fakt, Costanzo Dagostino dhe aty, te ky pallat i madh vërtet, mund të vendoseshin ambasadat tona në Itali, e Shqipërisë dhe e Kosovës, edhe ajo në Vatikan, madje në njërin nga katet mund të bëhej dhe një Qender Kulturore Shqiptare. Po ne ende nuk kemi një qendër kulturore në asnjë vend tjetër dhe kërkesa s’pati një përgjigje kurrë.

Dhe mundësitë, besoj, janë, por duhet shteti…

Nuk po zgjatem përsëri me rrëfime pune, por dua të kujtoj trarët e “Palazzo Scanderbeg”, kur më thanë në vizitën time zyrtare se janë po ata të para 550 vjetëve e më shumë tani, shtanga. Janë po ata trarë qē rrinim mbi kryet e Skënderbeut, kur bunte këtu e shkruante mbi skrivani, ato ka parë me syte e tij, kur i ngrinte lart, s’dihej ç’donte t’i thoshte Qiellit.

Këtë po bisedoja me Edën e Flirianën, me siguri do e kisha thënë dhe herë tjetër. Pata një xixëllimë të beftë si ndeshje sysh, kisha shkruar, se Italia, që e vetme ka 60 % deri 70 % të të gjithë thesarit të kulturês botërore ruan trarët e Skënderbeut. Të atij që bëri çatinë e Kombit tonë. Ç’mrekulli!

Me një ndjesi të tillë zbritëm te e famshmja “Fontana di Trevi”, janë ngjitur me “Palazzo Scanderbeg”. Këtu kishte ardhur dhe Faik Konica, po tregoja, i pëlqente se i kujtonte Alpet e Shqipërisë, kështu thoshte.

Po edhe gjyshi nga nëna i Florianës, Injac Zamputi, do të ketë ardhur këtu, shpesh besoj, ai ishte me origjinë italiane, u rrit në Shkodër, studioi në kolegjin Saverian të Jezuitëve dhe nisi punë si mësues i letersise dhe i gjuhës shqipe, koleg i ri i Dom Ndre Mjedes, i Padre Zef Valentinit. Më pas studioi per shkenca politike në Universitetin e Triestes, ku mbron temën “700-a Veneciane dhe Shqipëria”.

Pas Çlirimit, kështu quhet, por ne ramë në një robëri më të rëndë, në atë tonën, Injazi punoi në Shtëpisë e Kulturës në Shkoder e më pas dërgohet në Gjirokaster si mësues në lice. Me hapjen e Institutit të Shkencave thirret në Tiranë ku i caktohet dega e historisë së mesjetës. U shqua si studiues, historian, veçanërisht i mesjetës, kritik letrar, përkthyes, etj, por edhe përndiqej, jo vetëm prej origjinës, por, – kisha lexuar, – se ai nuk kishte pranuar të bashkëpunonte me Sigurimin, policinë sekrete. Aha, prandaj s’e bënë akademik dhe harrohej. Ndërroi jetë në Tivoli në Itali dhe, sipas porosisë së tij të fundit, prehet në varrezën e familjes në Tiranë.

Kurse gjyshi nga babai i Florianës, Beqir Haçi nga Borshi, ka qenë i burgosur politik, arsimtar dhe ai, përkthyes, poet, me atë mësonin anglisht disa nga ata që do të bëheshin liderë të demokracisë dhe pas rënies së regjimit komunist atë e nderuan me titullin “Mësues i Populli”.

Po edhe prindërit e Florianës janë të mrekullueshëm, i njohim…

Ndërkaq ne kishim arritur në kafen e famshme “Sant Eustachio” pas Panteonit. U pëlqente të vinin shpesh këtu dhe Edës me Atjonin.

Ja dhe mozaiku me drerin në prag të kafenesë, kur futeshim aty, – po i tregonte Eda për mua Florianës, – bënte kujdes të mos e shkelte drerin, e ka shkruar dhe në romanin e tij “Në kohën e britmës”. Po aty kam dhe një histori të bukur me vëllanë e Ernest Koliqit dhe trëdafilat, ma kishe treguar ti, Floriana, – ndërhyra unë. Dhe Eda vazhdoi të na tregojë se pse është aty mozaiku me drerin, nga që Eustakios, një oficer romak, teksa gjuante, mes brirëve të një dreri iu shfaq një kryq me dritë dhe brenda tij figura e Krishtit, pas kësaj ai u kthye në të krishterë dhe ndoqi rrugën e krishtërimit.

Edhe Gjergj Kastrioti ynë ishte cilësuar nga papët si “atlet i Krishtit” dhe “mbrojtës i paepur i qytetërimit perëndimor”, siç dhe shkruhet në piedestalin e shtatores së tij mbi kalë në Romë, – po thoshim.

Po edhe romani që kishte sjellë si dhuratë për ne Floriana, “Un bagliore, (“Një shkëlqim” mund të themi), i nobelistit më të fundit, Jon Fosse, – u mallëngjye kur u ndamë, – do të kishte diçka të tillë mistike, një vezullim mahnitës në pyllin e jetës natën, do ta lexonim në qiell, në aeroplan gjatë kthimit nga Roma në Chicago.

Fidanishte në lulzim është folklori i Malësisë së Madhe falë dashnisë dhe kujdesit prindëror, që krahas rritjes dhe mirëedukimit të fëmijëve të tyre po investojnë në rigjallërimin e kësaj pasurie të trashëgimisë kulturore malësore. Janë të shumtë lulezërat që shohim të çelin dita-ditës në këtë lëndinë shumëngjyrëshe, të cilët na mbushin me jetë e shpresë, se amaneti i rapsodëve shekullor po u përcillet brezave si kristale të pastra të artit burimor, të rrjedhë nga thellësia e shekujve.

Mes tyre një zë i rrallë nisi të këndojë këto ditë në Malësi, si dikur motit, e të fishkëllojë shpatit të malit si Murlani i Hotit.

Ai është Ilirjan Peti Camaj, i lindur dhe rritur në Amerikë, të cilin e njoha në përurimin e Kullës së Çun Mulës – Muzeut “Malësi e Madhe”.

Energjik dhe pasionant për të kënduar sikur të kishte lindur për skena të mëdha. Edhe pse një fëmijë i vogël, Iliriani kishte ardhur enkas nga Amerika në këtë përurim për të kënduar një këngë të madhe, kushtuar kësaj Kulle e këtij Bajraku.

Falë profesionit dhe misionit tim si studiuese, mësuese dhe etnologe, me bindje mund të them se është fat të jesh prind i një fëmije si Ilirjani, i cili rrezaton vetbesim e krenari malësori që në këtë moshë. Që beson tek vetja e përçon energji pozitive tek të gjithë, çka e bën shumë të veçantë këtë fëmi artist.

Kjo falë asaj që muzikantët pikasën në të dhe përkujdesjes së veçantë të prindërve të tij, për ta nxitur që të vashdojë rrugën e artë që artisti virtuoz Lindon Camaj axha i tij, la në mes.

Në ecurinë e atyre ditëve u vendos që kjo këngë të pasurohej me një klip të realizuar në Kullën e Bajraktarëve, së cilës i dedikohej, pasi vetëm kështu do ta bënte madhështor mesazhin e kësaj kënge.

Në këtë klip kisha rolin e etnografes të kujdesem për veshjet dhe për episodet e mikpritjes së malsorit në këtë kullë, Kryebajrak në Malësi. Dhe për çudi, në gjithë atë Kullë dëshmi në histori, lulet e zërit të Ilirjanit zunë të shpërndahen deri në kupë të qiellit, atje ku ndahen kufinjt e tokës e të diellit.

Një klip i realizuar bukur dhe i kuruar me kujdes nga “Power Media” ku gjithçka përputhet më së miri me mesazhin e këngës, dinjitetin e kullës dhe Muzeut që sot përfaqson.

Ky realizim i thjeshtë në dukje, i paraprinë një udhëtimi të gjatë e të artë për këtë artist, i cili nga këtu hedh hapin e parë në botën e artit.

Nëse sot flasim për patriotizëm dhe vlera kombëtare, pasqyrë e këtij qëndrimi janë fëmijët tanë, shëmbull i së cilës është Ilirian Peti Camaj, i cili edhe pse ka lindur e rritur në Michigan, flet e këndon shqip. Njeh e nderon flamurin, plisin, çakçirët, Kullën e Malësinë, gjë që na bën krenar për këta malsorë, të cilët krahas integritetit për të qënë qytetar të nderuar amerikan, luftojnë fort të mbeten shqiptar të mirë e të devotshëm, për tu quajtur bij të denjë të Malësisë.

Mirënjohje të sinqerta prindërve të Ilirjanit dhe bashkëmoshatarëve të tij, që me kaq dashuri po përtërijnë fidanishten e folklorit në Malësi. Ju pastë Malësia, folklori e Shqiptaria.

Nga Rita Shkurtaj

Valdete Dida Cenalia/

Ruajtja e gjuhës shqipe dhe kulturës kombëtare është angazhimi më i shenjtë e patriotik i mërgatës shqiptare kudo në botë. Mërgata e Amerikës ka dhënë gjithmonë shembuj të fuqishëm atdhetar. Shoqata e Strugës në New Jersey prej vitesh rrezaton patriotizëm e organizime të shkëlqyera edukative, sociale edukative e patriotike. Para 3 ditësh nxënës dhe mësues të QKSHA-Struga morën pjesë në takim me presidenten e Kosovës znj.Vjosa Osmani në New York. Presidentja shprehu vlerësime dhe mirënjohje për aktivitetet e tyre në mbrojtje dhe trashëgim të gjuhës dhe kulturës shqipe. Shkolla shqipe e QKSHA-Struga si shkollë ndër më të vjetrat dhe më e madhja në shtetin e Nju Xhersit u vlerësua nga presidentja Vjosa Osmani për kontrobutin që po jep gati për katër dekada. Kryetari i Qendrës Sinan Alimi dhe drejtoresha Gonxhe Meta – tha se do të përkrahim zhvillimin e proçesit mësimor të gjuhës shqipe, duke kontribuar kështu në ruajtjen e identitetit kombëtar shqiptar, gjuhësor, e kulturorë të fëmijëve tanë me vendin e origjinës. Nxënësit e shkollës shqipe nuk janë vetëm nga Struga por jam e lumtur që ka fëmijë nga të gjitha trojet shqiptare nga Shqipëria, Kosova, Mali i Zi dhe gjitha gjitha trojet shqiptare te Maqedonisë së Veriut.

Gjuha është pasqyra më e qartë e një kombi dhe e kulturës së tij. ( Eqrem Çabej)

 NGA  NDUE  BACAJ 

Në vitin 1860 nga  bjeshkët e Kelmendit  u shkëput një shkëmb , një shkëmb i madh e i fuqishem sa vetë  keshtjella  natyrale , Kelmendi , që  Krijuesi ju a kishte falur per fole zogjëve të shqipes.  Gjama e këtij shkëmbit që po binte  u dëgjua  jo vetëm në Malësi e Shqipëri ,por  edhe ndër fqinjët  malazez, të cilet nuk kishin mundur kurrë të shkelnin  mbi këto troje, pasi sa herë e kishin provuar e kishin paguar  shtrenjët , me dhjetra krena të prera e të thyera perball  “shkembit” Mem Smajli , i cili si një duhi moti  turrej  mbi  shovenet lakmues të këtyre bjeshkeve e trojeve të Kelmendit e Shqipërisë.. E natyrisht shkembi nga ana figurative bie, por diku zë vend për të treguar sa  ai është prapë , këtu në vendin e vet.  Kështu ka ndodhur edhe me “shkembin” Mem Smajli i cili ka zënë vend në  bjeshkët e Pojanicës , në këtë vorr murane ku pushon trupi i këtij trimi kreshnik e legjendar, varri i të cilet në vend që të zvoglohej nga  rrebeshet e kohës ai vetëm rritet si simbol i qendresës të këtyre trojeve që nuk kanë  nevojë për Muja e Halila të importuar apo improvizuar, pasi i kanë vetë, ku në krye qëndron  kreshniku Mem Smajli. Ndaj kot rroken sot e mot  krijues , studiuesë , historianë e gojtarë vendas apo te huaj të kerkojnë  e  t’u “kendojnë”  kreshnikëve larg këtyre trojeve , pasi do t’i “sfidojne” kreshnikët kelmendas e shqiptar.. Historia  jonë shumëshekullore është e jehonmadhe pikrisht se kishte për protogonist  kreshniket lavdi plot  të Kelmendit si Mem Smajli , Nora e Kelmendit , Turk Isuf  Hasani , Nikë Lekë Pepaj , Prelë Mema ,Turk  Shabi , Ujkë Gila , vellezerit Gjeto e Dedë Coku , Uc  Turku , Mark Vuksani , Prel Gjeloshi , Sadri  Keqi  e deri tek  piramida e gjallë  e kufijeve Prek Cali etjerë… Natyrisht nuk ishte rastësi që këta kreshnikë janë “zogjë” të kësaj foleje të shqipes , Kelmendit kreshnik , historia e të cilit ka bërë e bënë jo vetëm “xhiron” e  Ballkanit, por edhe të Europës e më gjerë… Historia e kelmendit mund të krahasohet (jo vetem nga ana figurative) me një kala vigane  të ngritur mbi  shkembinjë të “gjallë” shekullore , dhe Mem Smajli  ishte një nga këta.. Mema kishte lindur  në vitin 1790 në flamurin (bajrkaun) e njohur të Selces . Ishte sternip i Nikë Martinit, i cili njihet  si një luftëtar i zjarrtë në mbrojtje të trojeve të  Kelmendit e Shqiperisë të atyre kohëve . Madje  kjo shtëpi njihet si një bazë e fuqishme në mbështetje edhe  të aleancave ndërkombëtare kundër pushtuesve  turko-osman. Veprimtaria e  Nikë Martinit dhe  trashigimtarëve të kësaj shtëpie kulmon  me  gjysmën e dytë të shekullit XVI  duke vijuar pa nderprerje  deri në fundin e shekullit XVII , kur shqiptarëve u shtohej edhe një  armik tjetër, fatkeqësisht fqinjë , kur  Europa e kohës  nën  “diktatin” e Rusisë” pranoi  krijimin e provinces së vogël të Malit  Zi , që dalngadal do të bëhej shtet, duke u zgjeruar me trojet tona Iliro-Arbenore… Në këto kushte  shtëpia e Nikë Martinit , si i gjithë Kelmendi , Malësia e Shqiperia  u gjend në mes dy zjarreve, ndaj për të mos u “djegur” u desht  ti shmangej njerit , ku me këtë rast si shumica e shqiptarëve  zgjodhen disi ti shmangen zjarrit  të pushtuesve  aziatik të cilët si pushtues të largët dikur do të  iknin nga keto troje , ndersa fqinjët do të mbetnin këtu në perjetsi… Në këto kohë Nikë Martini njerit nga tre djemve të tij pasi e kishte pagzuar me emrin Lekë ja vë emrin Hasan (ndërsa dy të tjeret i pagëzon me emrat tradicional shqiptare ; Pellumb e Maç)..  Nga këta emra sot rrjellin mbiemrat apo fiset që i i njohim në Selcë.. Shtepia e  Hasan Nikës “dalngadal” u shtua dhe u shqua aq shumë sa sot në “emrin” tij  njihet një fis i tërë me  mbiemrin “HASANAJT” e Selcës.. Natyrisht që vlen të qartesohet se me këtë rast , dhe as më vonë që vijojnë emrat me tingëllim musliman , nuk tregojnë se  Seljanët e më gjërë kanë  ndryshuar as besimin dhe as atdhedashurin , per të cilën shkriu jetën edhe kreshniku Mem Smajli i Hasanajve…  Mem Smajli pa mbushur 14 vjeç merr pjesë si luftëtar  në mbrojtje të trojeve të Kelmendit nga  lakmit e Malazezeve. Ai duke u rritur fizikisht rritej edhe shpirterisht .Memi vazhdimisht  shquhej për guximin , por edhe për forcën e tij që e shoqeronte me një britëm me trajta të mbinatyrshme , që  bjeshket e shumfishonin. Ky kreshnik kapej fyta-fyt me malazez  duke treguar një forcë të jashtezakonshme , saqë shpesh luftonte për-njëherë me katër apo më shumë  malazez . Edhe në këto kushte  betejën e zhvillonte  ball  per ballë e kurrë pas shpine. Fitorja për vite e dekada  i kishte përkitur vetëm Mem Smajlit , per te cilin  thuhej se është  i pathyeshem dhe për këtë mendonin se kishte trajta hyjnore , dhe ishte përhapur fjala  se e ndihmonin  zanat e orët e bjeshkëve të Kelmendit.  Për këto cilësi të jashtezakonshme të një luftetari “zogjët” e shkinave  ishin frikësuar aq shumë , sa nuk deshironin të  ndesheshin kurr në Mem Smajlin  as në  kohë paqe. Edhe ushtima e bjeshkëve  u dukej  si ushtim e duhisë ku kalonte kreshniku i këtyre anëve. Mem Smajli luftoi  për mbrojtjen e bjeshkëve e trojeve të  Kelmendit  që nga viti 1804 deri në vitin 1860 që  nderroi jetë, pra plot 56 vite në roje  të lirisë, plot 56 vite luftë , sakrifica dhe kacafytje me fqinjët malazez , e veçanarisht me  Kuçasit e Vasojoviqet , që mjersiht në përgjithsi ishin shqiptarë të sllavizuar ndër shekuj. Vlen të kujtohet me këtë rast  se ky sllavizim kishte ndodhur atëherë kur  këta shqiptarë katolik , kishin pranuar të perqafojnë ortodoksin , duke e kujtuar si besim kristian , por që dalngadal perveç  besimit  u kishte “grabitur” edhe kombësinë… Memi  në roje të këtyre trojeve  mbi një gjysem shekulli e kishte kaluar në mes  bjeshkëve e luginave të  Kelmendit , ku shtroje kishte  tokën dhe për mbulesë pyjet e mbi to qiellin. Ai në këto kushte ndodhej kudo e kurdo  , saqë u bë tmerri jo vetem i shkjeve luftëtarë , por edhe i familjeve të tyre , grave e femijeve.. Tregojnë se kur një shkinë me emër po rrinte në mendime  nën hijen e freskët të një ahu dëgjon  që mbi koken e saj po këndonte i lumtur  një zog mali , dhe ajo u kujtua se ky zog  ishte i lirë e nuk kishte frikë Memin e Smajlit që kishte lënë shumë konakë të këtyre anëve  pa burra e djem në voter , dhe si pa e kuptuar filloj të kendoi:

“I lumi ti o zogu i malit

Që nuk nuk po i trembe Memit  t’Smajlit

Memi i Smajlit ba me  t’pa

Flutrim kishte me  t’vra

Çerdhen tande kishte me e tha

Si konaqet tona  n’ketë dynja..”

Pa mbaruar mirë shkina këto vargje, Memi i kudondodhur e qellon zogun e malit , i cili bien  i vrarë në prehrin e shkinës , e cila pas tronditjes qet kushtrimin  e kësaj  ndodhie, që  për dekada vazhdoi të përhapet duke marrë trajtat e një legjende që nuk u shua kurrë. Mem Smajli thuhet se në të gjitha  betejat (e dyluftimet) me shkjetë  ka vrarë rreth 200 lakmues e zollumqarë të këtyre trojeve , ku rreth pesëdhjetëve nga këta  u ka prerë kokat.. Memi shpesh  tregohej në trajtat e “mbinjeriut” , pasi paraqitej i kudondodhur , i palodhur , i fuqishem dhe i shpejtë si vetima , madje shpesh thuhej se ishte i padukshëm, e për këtë konsiderohej se ishte njeri me orë , shpesh duke marrur edhe gjakun e shokëve  brenda në Kuç  apo në Vasojeviq , e duke shpëtuar për mrekulli edhe kur ai ishte i rrethuar tmerrësisht.. Populli i Kelmendin këtij trimi kreshnik ja “perjetësoi” veprën  në legjenda e këngë,  (Memi ishte vetë lahutar dhe kengëtar)… Njera nga këngët më të spikatura që njihet edhe sot është:

Mem Smajli djal  duhi

Po pisket permbi Velikë

Ik o shkja se jena Shqipni

Ta baj dekën në dekik

Ik vojnik e shko te nana

Se këto janë trojet e mia

Pisket Mema bash si zana

Permbi shkije po ban çudina…  

Është interesant se  vdekja e Memës merr trajtat e një vdekje  që kishte lidhje me orët e malit . Për këtë tregojnë  se një ditë kur Memi  po  zgjohej nga gjumi që kishte bërë nën hijen e një ahu , nga zhguni që e kishte përdorë si jastek del një gjarpër  që mendoi se po e sulmon , ndaj  ai  me shpejtësi i pret kokën  me jatagan gjarprit. Në atë moment, Memit ju dukt se degjojë nje zë  që i tha , mos he tu thafshin krahët se preve orën tënde.. Dhe kjo ju vertetua kur  pas pak kohësh një femij  i kusherinjeve të tij  e  kishte qelluar Memin nga mbrapa vetëm me një plumb të kobures të të  jatit , dhe trimi duhi ishte plagosur rendë duke u rrëzuar përtok… Mbasi mblidhen fisi i Memit e më gjërë , ai u thotë me sillni fëminë këtu se nuk më ka vra ai , por kam vra vehten se para do kohëve i kam  pre kryet orës sime (gjarperit).. Është  interesant se ai kur  e  pa se do të vdiste  u la amanet ta varrosin në Pojanicë. Se aty ishte një vend i dukshem , dhe  Kuçi e Vasojeviqi  do t’ja kishin frikën edhe në vorr, e  për këtë  tha Memi sa herë që të qesin kushtrimin këto troje shqiptare  do të çohem prej vorrit për të luftuar  kundër malazezëve… Pasi nderroi jetë Memi , të  afermeve të tij  vendi i vorrit që la amanet  ju dukt i pa pershtateshem (gati si rrugë), ndaj menduan  t’i  hapin vorrin në një vend më të pershtateshëm, por kudo që e provuan doli vetëm shkambë, duke i detyruar të afermit e Memit t’a hapin vorrin vetem aty ku e kishte lënë amanet ai,  pra këtu ku e shohim edhe sot, që nga viti 1860  në Pojanicë, në roje  të këtyre bjeshkëve e trojeve  të Vermoshit, të Kelmendit e Shqipërisë. Vorri i ngjanë  një shkëmbi- piramidë që  rritet bashkë me vitet që kalojnë  nga ajo kohë heroike  e kreshnikut të  pa harruar  Mem Smajli… Vorret në pergjithsi  janë një kujtim i të shkuares , por vorret e kreshnikëve u përkasin të gjitha kohëve, ndaj ky vorr  kreshniku na kujton e dëshmon se jemi popull kreshnikësh , e kreshnikët nuk lindin kudo… Vorri i kreshnikut  Mem Smajli në gusht të vitit 2010 është rikonstruktua  në bjeshkët e Pojanicës, ndaj vorri i kreshnikut  Mem Smajli  vijon t’i ngjasojnë një shkembi të pa lëkundur, të futur thellë  në themelet e shtetit shqiptar… Trupi i Memit pushoft në  paqe , ndërsa shpirti ju bëftë dritë  këtyre bjeshkëve e trojeve , pa të cilat Shqiperia e sotme do ti ngjante një trupi pa “krye…”. 

Bibliografi:

1.Ndër Malet tona ,Kerkime të At Gjon Karmes S.J…

2.Krishterimi ndër shqiptarë ,simpozium nderkombetarë ,Tiranë 16-22 nentor 1999.

3.Aleksander Stipçeviç ,ILIRET ,historia ,jeta ,kultura dhe simbolet e kultit.

4.Zhan Klod Faveirial ,Historia më e vjeter e Shqiperisë.

5.Atë Marin Sirdani , Ndriçime  të historisë ,të kultures dhe të artit shqiptar.

6.Edwin Jacques ,SHQIPTARET…

7.Gjovalin Gjeloshi , Brezni të Kelmendit ,Hasanajt e Selces.

8.Ludwig von Thalloczy ,Të ndodhunat e Shqipnisë prej një Gege që e don vendin e vet.

9.Halil Buçpapaj ,Kreshta historie në Kelmend..

10.Mark Milani ,Jeta dhe zakonet e shqiptareve..

11.Fulvio Kordinjano ,Shqiperia permes  vepres dhe shkrimeve te misionarit të madh italian At Domeniko Pazzi, vll.I +vll.II.

12.At Kolë Berishaj ,Etnografi-3-

13.Tajar Zavalani ,Historia e Shqiperisë.

14.Dokumente të shekujve XVI-XVIII per historinë e Shqiperisë ,vll.III-IV.

15.At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malesisë

16. Hyacinthe Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose i Gegerisë.

17.Trashigimi gojore të mbledhura  ndër bonoret e sotem të Kelmendit nga autori..

V00: Kjo është një kumtese e imja e mbajtur  me 26 gusht 2010 në Pajonicë të Vermoshit (Kelmend), kushtuar kreshnikut Mem  Smajli, aktivitet i organizuar nga Gjergj Palok Dajani (lindë e rritë në Gjermani). Ky aktivitet do të bëhej për një televisor gjerman. Fotot e asaj dite fakeqësish më kanë humbur, ndersa fotoja e vorrit të Memit është marrë nga internet.

Artan Nati/

Shumë thonë se nuk besojnë në Zot. Megjithatë, ata shijojnë perëndimin e diellit dhe e vlerësojnë artin dhe letërsinë nëpërmjet ndjenjave, të cilat nuk kanë lidhje me evolucionin e Darvinit apo racionalitetin njerëzor. Unë besoj se nuk mund të krijosh art pa besuar në hyjnoren. Disa thonë se feja është diçka që ne nuk mund ta vërtetojmë, sepse ne e pranojmë fenë përmes ndjenjave tona, kryesisht ndjenjës sonë të besimit, ose të habisë dhe frikës, duke ndjerë se duhet të ketë një qenie ose krijues të lartë. A mund të ketë art pa besim në hyjnoren dhe a mund të ketë fe pa art? Kjo pyetje është me të vërtetë thelbësore sepse shpesh mendohet se ato janë antagoniste dhe rrallë është menduar që feja dhe arti të jenë të ndërthurura. Sidoqoftë, a mund të ketë vërtet fe pa art, sepse si do t’i transmetonin njerëzit historitë e asaj që kanë parë e përjetuar pa art apo shkrim. Ka shumë mënyra se si feja dhe arti mund të ndërthuren. Për shembull, simbolet për të shprehur emocione të forta. Arti krijoi simbole për llojet e ndryshme të feve. Në të vërtetë këtë diskutim e solli Papa Françesku në fillim të këtij muaji, ku Ai u shpreh se leximi i romaneve dhe poezive është i vlefshëm në “rrugën e dikujt drejt të pjekurisë personale” dhe duhet të inkurajohet në trajnimin e priftërinjve të ardhshëm.

Unë besoj se feja, filozofia dhe letërsia janë thelbësore për përparimin njerëzor, sepse ato gjurmojnë të gjithë realitetin në çdo aspekt të jetës. Feja, filozofia dhe letërsia janë unike si dhe janë prezente e ndikojnë në jetën e njerëzve dhe në kulturën bashkëkohore, duke u mundësuar kështu njerëzve të ndjejnë dhe shohin realitetin e jetës. Disiplina të tilla u mundësojnë njerëzve të mendojnë për origjinën dhe kuptimin e jetës. Filozofia i mbështet pa masë njerëzit që të racionalizojnë jetën. Unë mendoj se filozofia, letërsia dhe feja janë mjete të vetë-zbulimit dhe të vetë-ekzaminimit që gërmojnë nën rrafshin e mendimit drejt sigurisë dhe së vërtetës. Tema të tilla ofrojnë zbulim filozofik, reflektim fetar dhe hipoteza letrare për jetën.

Njerëzit kanë zhvilluar besime dhe ide të ndryshme për të shpjeguar kuptimin e jetës. Njerëzit janë angazhuar në ideologji fetare, justifikim letrar dhe hipoteza filozofike për të zbuluar dhe kuptuar misteret e jetës njerëzore dhe botës.

Feja i udhëzon njerëzit drejt një rendi më të lartë ekzistence nëpërmjet organizimit kolektiv të besimeve, identiteteve kulturore dhe pikëpamjeve të botës. Feja kërkon të përcaktojë kuptimin e jetës dhe ekzistencës njerëzore përmes tregimeve historike, simboleve dhe besimit. Që nga lindja e feve, këto kanë përvetësuar një fokus qendror të mënyrës së jetesës së njerëzve, zgjedhjeve të stilit të tyre të jetesës dhe kufijve të tyre. Duke vepruar kështu, feja është përdorur si një temë kryesore në veprat e letërsisë që nga bota antike, pasi pjesa më e madhe e teksteve të para të shkruara ishin tregime fetare.

Ishte mjeshtëria artistike e Vaso Pashës që duke bashkërenduar artin me fenë i dha kuptim qëllimeve hyjonre për egzistencën dhe identitetin e vetëm të kombit shqiptar, pavarësisht besimeve të ndryshme fetare, të cilat në vetvete ishin përbërës të një identiteti. “Feja e shqiptarit osht shqiptaria” do të ishte motua e shqiptarisë e cila motivoi kombin dhe u kurorëzua me fitoren e pavarësisë në 1912. Kjo traditë e bashkërendimit të artit me fenë si edhe idealit hyjnor në shërbim të kombit vazhdoi më tej te shoqata mbarëkombëtare Vatra. Ishte ky qëllim final që bashkoi të gjithë shqiptarët të besimeve të ndryshme nën flamurin e shqiptarisë, që nën frymëzimin dhe bashkërendimin e fesë me artin si dhe të bashkëpunimit të Nolit me Konicën, i dhanë jetë kombit dhe shtetit shqiptar.

Disa njerëz besojnë se arti mund të zëvendësojë fenë, ose se arti dhe feja kanë ndërruar vendet në hierarki. Arti mund të jetë një përvojë që ndryshon jetën që mund të sigurojë një ndjenjë rehatie dhe paqeje, ose të na sfidojë. Mund të jetë gjithashtu një vend për të medituar, reflektuar mbi jetën dhe për të përpunuar filozofi personale. Disa thonë se vazhdimi i artit bashkëkohor mund të ndihet si një fe, me pjesëmarrjen në hapjet e ekspozitave dhe gjetjen e hapësirave të reja duke u ndjerë si një pelegrinazh ritual. Të tjerë thonë se arti është një fe mbizotëruese e vetë-shprehjes, e cila duhet të ketë të bëjë me njohjen e vetvetes, rezistencën ndaj institucioneve dhe shprehjen e ndjenjave.

Disa thonë se arti mund të zëvendësojë fenë dhe të na afrojë me Zotin. Arti mund të na frymëzojë, sfidojë, ngushëllojë dhe mund të na ndihmojë të lidhemi me Zotin. Për shembull, disa thonë se arti mund të na ndihmojë të pranojmë nevojën tonë për shpresë, dashuri dhe shëlbim dhe të na kujtojë vendin tonë në historinë e Perëndisë. Të tjerë thonë se procesi i krijimit të artit mund të na hapë për t’u lidhur me Zotin dhe se arti mund të jetë një dhuratë shpirtërore që na sjell në një marrëdhënie më të thellë me Zotin.

Arti dhe tregimet e shkëlqyera mund të na ndihmojnë të pranojmë gjendjen tonë të thyer dhe nevojën tonë për shpresë, dashuri dhe devotshmëri. Në fund të fundit, arti i madh dhe historitë e shkëlqyera mund të na kujtojnë vendin tonë në histori dhe univers që shpesh drejtohen nga forca të pashpjegueshme ose hyjnore. Ato mund të na ndihmojnë të kujtojmë se edhe kur ndihet sikur errësira mbizotëron, ekzistojnë forca të fuqishme të së mirës në punë në botën tonë dhe ato do të kenë gjithmonë fjalën e fundit.

Është kjo arësyeja që vepra të tilla si “Krimi dhe Ndëshkimi” dhe “Vëllezërit Karamazov” të Dostoevsky-it apo “Lufta dhe Paqja” e Tolstoy-it si dhe poemat e besimit të përshkruara te “Komedia Hyjnore” dhe “Parajsa e Humbur”, njerëzimi edhe sot i studion si veprat më të mira të kohërave dhe gjen përgjigje për shumë pyetje të egzistencës sonë në planet dhe kuptimit të jetës së njeriut si dhe raportin e besimit me artin. Është kjo arësyeja, që mohimi i natyrës njerëzore dhe besimi i njerëzve në një fuqi të mbinatyrshme si dhe raportet e tij me artin, sollën në botë dy nga tragjeditë më të mëdha në botë si fashizmin dhe komunizmin.

Në kontekstin kapitalist të shoqërisë tonë moderne në Shqipëri, paraja supozohet të jetë më e shenjtë se arti dhe besimi, por kjo është marrëzi sepse paraja është vetëm fuqia për të bërë këtë apo atë, gjë që ngre vetëm pyetjen ekzistenciale se çfarë duhet bërë me para dhe pushtet. Këtu përsëri arti dhe besimi dalin në plan të parë në vlerësimin se si paratë dhe pushteti shpërdorohen ose përdoren, se ato janë qëllim në vetvete apo funksion i egzistencës tonë dhe kuptimit të egzistencës sonë dhe i qëllimit tonë në jetë.