Politike – Page 182 – Dielli

Edhe vendimet parimore mund të prodhojnë krizë!

November 1, 2022 by s p

Sado që Qeveria e Kosovës mund të ketë të drejtë në çështjen e targave, kjo megjithatë nuk e arsyeton atë që të abstrahojë aspektet e sigurisë, të cilat janë drejtpërdrejt të ndërlidhura me këtë vendim qeveritar. Përgjegjësia bëhet edhe më e madhe nëse vendimet e tilla prodhojnë edhe njëfarë imazhi të keq te miqtë tanë ndërkombëtarë, të cilët në hapat e mëtutjeshëm të zhvillimeve në terren mund të mos jenë kooperues me Qeverinë e Kosovës, sidomos nëse situata eskalon në veri, me çka ekziston rreziku që Serbia nga një “partner problematik” të shndërrohet në një “aleat konstruktiv”.

Shkruan Mehmet PRISHTINA

Kosova po kalon nëpër një fazë delikate të zhvillimeve, si rezultat i krizës së imponuar sociale e ekonomike nga lufta e Ukrainës (dhe jo vetëm), dhe si rrjedhojë e situatës së brendshme politike, që kryesisht është e varur nga çështjet e pambyllura me Serbinë.

Tash së fundi, me vendimin e Qeverisë së Kosovës janë vendosur disa afate për konvertimin e targave të makinave të lëshuara nga Serbia në ato të Republikës së Kosovës. Sipas qeverisë, nga 1 nëntori deri më 21 nëntor fillon masa e qortimit, deri më 21 janar, do të jetë masa e gjobitjes dhe nga 21 janari i vitit të ardshëm do të përdoren targat provuese për dy muaj të tjerë, pas së cilës datë më 21 prill nuk do të lejohen targa tjera në Kosovë.

“Kjo është mënyra që edhe ta zbatojmë rendin e ligjin por në anën tjetër ta kemi përgjigjen tonë për ndjeshmërinë e shtuar edhe ndërkombëtare sa i përket paqes dhe sigurisë në vendin tonë, por jo vetëm”, tha kryeministri Kurti të premten para anëtarëve të Qeverisë.

Por ky vendim i Qeverisë së Kosovës ka irituar diplomatët dhe institucionet ndërkombëtare. Shtetet e Bashkuara u shprehën të zhgënjyera dhe të shqetësuara që Qeveria e Kosovës ka refuzuar kërkesat e partnerëve ndërkombëtarë për ta shtyrë afatin për zbatimin e vendimit për dhjetë muaj, ndërsa ambasadori amerikan në Serbi, Christopher Hill gjatë një debati në Konferencën e sigurisë në Beograd tha se është i zhgënjyer që për shkak të çështjeve të vogla teknike janë lënë anash tema të mëdha.

Edhe partitë opozitare në Kosovë kritikuan qeverinë e vendit për siç thanë “dëmtimin e interesave strategjike të vendit”.

Bashkimi Evropian ka reaguar ndaj vendimit të Qeverisë së Kosovës sa i përket masave të reja për targat ilegale. BE konsideron se Kosova mund t’i heq gradualisht tabelat KM, por duhet procesi të shkojë me dialog. “Kosova ka të drejtë të heqë gradualisht tabelat KM, por procesi duhet të zhvillohet në mënyrën e dakorduar në dialog dhe të zbatohet në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe konsultative” – thuhet nga BE. Sipas BE-së, vendimi i Qeverisë së Kosovës nuk është në përputhje me marrëveshjet e dialogut.“Derisa, vendimi është një hap në drejtimin e duhur, nuk është në përputhje me marrëveshjet e dialogut, të cilat janë të detyrueshme për të dyja palët” – thuhet më tej në komunikatë. BE përkujton se marrëveshja e vitit 2016 parashikonte proces të renditur dhe të përcaktuar qartë me një afat kohor 12-mujor për procesin e largimit, i cili nuk është ndjekur. Brukseli mendon se është zhgënjyese të shohësh se Kosova nuk ndoqi këshillën e partnerëve për periudhë më të gjatë tranzicioni. “Kosova duhet të lejojë një periudhë më të gjatë tranzicioni. Kjo ka qenë këshilla e vazhdueshme e partnerëve më të afërt të Kosovës, përfshirë BE-në dhe SHBA-në. Është zhgënjyese të shohësh se nuk është ndjekur” – thuhet nga BE.

Sipas BE është e domosdoshme ruajtja e qetësisë. “Ne u bëjmë thirrje të gjitha palëve të përfshira që të përmbahen dhe të shmangin çdo veprim apo retorikë që mund të rrezikojë stabilitetin në terren, veçanërisht në veri të Kosovës. BE-ja do të vazhdojë, së bashku me partnerët e saj, të angazhohet si me Kosovën ashtu edhe me Serbinë. Ne presim që palët të angazhohen në mënyrë konstruktive dhe me mirëbesim për të gjetur një zgjidhje pa vonesa të mëtejshme, në përputhje të plotë me Marrëveshjet e Dialogut” – thuhet në reagimin e BE-së.

Nga ajo që mund të shohim, vërehet se as Brukeli, as Washingtoni nuk janë dakord me mënyrën se si Qeveria e Kosovës ka zgjedhur ta tejkalojë problemin me targat. Këto qëndrime të komunitetit ndërkombëtar janë produkt i analizave të bëra në terren, brenda dhe jashtë Kosovës, sipas së cilave një krizë e përsëritur në veri të Kosovës mund të kalojë në situatë vështirë të menaxhueshme dhe si e tillë ajo mund të hapë probleme të tjera të paparashikueshme që nuk i konvenojnë Kosovës dhe rajonit.

Kryeministri i Kosovës, Albin Kurti parimisht ka të drejtë që po vendos disa standarde shtetërore kundrejt Serbisë, për ta detyruar këtë të fundit ta pranojë realitetin në terren, sidomos në ato zona të banuara me serbë në Kosovë, të cilat bëjnë një jetë paralele institucionale. Qëndrimi i Kurtit për t’i dhënë fund paralelizmit intitucional në Kosovë, është i drejtë, por kjo kërkon një mirëkuptim mdërkombëtar. Tani për tani ky mirëkuptim po mungon, ndërkohë që Parisi dhe Berlini kanë intensifikuar angazhimet në gjetjen e kompromisit në mes të Kosovës dhe Serbisë. Dialogu në Bruksel që pritet të vazhdojë, ende nuk i ka arsyetuar pritjet e diplomatëve të huaj që Prishtina dhe Beogradi përfundimisht të nënshkruajnë një marrëveshje finale e cila do të mbyllte hasmëritë e vjetra dhe do të hapte perspektiva të reja në marrëdhëniet në mes të dy vendeve. Në këtë drejtim, krerët e politikës serbe janë treguar tepër refuzues ndaj çdo ideje që afirmon shtetësinë e Kosovës dhe për rrjedhojë Vuçiqi dhe politikanët tjerë serbë e kanë përsëritur disa herë se “nuk do të ketë marrëveshje me Prishtinën që deytron Serbinë të njoh shtetin e Kosovës.” Me fjalë të tjera, Beogradi çështjen e Kosovës ende e trajton si të ishte problem i brendshëm serb, duke e përfshirë atë si një pjesë të Serbisë në Kushtetutën aktuale, për çka bashkësia ndërkombëtare deri më tani nuk ka bërë ndonjë presion për këtë diversion kushtetues të Serbisë mbi Kosovën.

Problemet e pazgjidhura në mes të Kosovës dhe Serbisë e kanë edhe dimensionin e sigurisë, prandaj vëzhgues e analistë të ndryshëm kanë tërherqur vërejtjen që rajoni mund të shndërrohet në një skenë konfiktesh nëse vendimet politike miratohen pa i marrë parasysh edhe faktorët destabilizues.

Përgjegjësia bëhet edhe më e madhe, nëse vendimet e tilla prodhojnë edhe njëfarë imazhi të keq te miqtë tanë ndërkombëtarë, të cilët në hapat e mëtutjeshëm të zhvillimeve në terren mund të mos jenë kooperues me Qeverinë e Kosovës, sidomos nëse situata eskalon në veri, me çka ekziton rreziku që Serbia nga një “partner problematik” të shndërrohet në një “aleat konstruktiv”.

Kush do ta dëshironte të ndodhë kjo? Kjo pyetje ka të bëjë me çdo anëtarë të kabintetit qeveritar të Kosovës, sidomos me Kryeministrin Kurti, i cili e ka vështirë të mbrojë parime në rrethana kur siguria e vendit varet nga mënyra se si ai iu qaset temave sensitive.

Kur jemi te siguria, Kosova, megjithatë, ka bërë një hap pozitiv, ndoshta të vonuar, pasi që ditë më parë Kuvendi ka miratuar Dokumentin për Strategjinë Kombëtare të Kosovës të viteve 2022-2027. Edhe përkundër vërejtjeve të opozitës, ky dokument megjithatë është hartuar në bashkëpunim me ekspertë të huaj, kryesisht, amerikan dhe vendor si dhe ekspertë me origjinë shqiptare nga hapësirat e BE-së.

Një prej kritikave të pavend të opozitës kishte të bënte me faktin se ky Dokument i strategjisë kombëtare të Kosovës gjoja është një copypast nga Serbia. Nëse i bëjmë një krahasim këtyre dy strategjive, do të vërejmë se ato asgjë nuk kanë të përbashkët, ndonëse lehtësisht mund të shikohen online edhe strategjitë kombëtare të Kroacisë, Shqipërisë dhe Maqedonisë, ku bien në sy specifikat e secilit shtet.

Në vend se opozita të merret me rrezikun real që vjen nga Serbia, si rezultat i dislokimit të 28 bazave ushtarake në një distancë më pak se 15 km afër kufirit me Kosovën, ajo merret me kritika që nuk ishin në funksion të arritjes së një koncenzusi nacional për miratimin e Strategjisë kombëtare të sigurisë, ku gjithsesi gjate procesit te draftimit dhe te konsulltimit publik do të mund të jepnin kontribut edhe disa ekpert të fushës së sigurisë nga radhet e opozites, siç është, bie fjala Besa Kabashi Rama,Rashit Qala, Hisen Berisha,Anton Quni, apo ndonjë tjetër, të cilët jo domosdoshmërisht duhet të jenë pjesë e nomenklaturës së pushtetit. Madje këtu opozita ka mundur të jetë më këmbëngulëse me kërkesa që në strategjinë kombëtare të përfshihen ekspertë të shquar që tejkalojnë lojalitetet e ngushta politike.

Tani kur Ukraina po dëshmon se është një shtet me kapacitete jo të pakta rezustzese ndaj invazionit rus, shtrohet pyetja se si po sillemi ne si Kosovë kundrejt kësaj krize dhe refleksioneve të kësaj krize në një hapësirë më të gjerë.

Kosova nuk e ka luksin të sillet e papërgatitur ndaj kësaj krize, sidomos kur kemi parasysh se si shoqëri kemi dalë jo moti nga një luftë me pasoja të rënda e që do të duhej të na jepte mësim se si të sillemi në situata të ngjashme. Nëse gjatë luftës së Kosovës nuk ishim të përfshirë të gjithë në betejat e UÇK-së, këtë mund ta bëjmë tani duke formuar një front të vetëm që do të ishte përgjigje ndaj përpjekjeve të jashtme destabilizuese. Ky front duhet të jetë strumbullari i Strategjisë kombëtare të sigurisë dhe nëse vazhdojmë të sillemi duke vepruar pa ndonjë koncept të mirëfillt shtetëror, si përgjigje ndaj situatave emergjente dhe konfliktuoze , atëherë në sytë e botës do të lëmë përshtypje se nuk jemi një shtet i denjë për të qenë anëtar i NATO-s, një kërkesë kjo që po riaktualizohet shumë kohët e fundit. Fundja as NATO nuk pranon në mesin e vet shtete që u mungon strategjia mbrojtëse. Nëse Kosova strategjinë e saj mbrojtëse e mbështet vetëm në kapacitetet e KFOR-it, pa bërë përpjekje që kjo strategji të kombinohet edhe me resurse të brendshme kombëtare, atëherë duhet ta kemi të qartë se dalim shumë joserioz në sytë e botës si parazit që për shtetin tonë po deshka të luftojnë të tjerët.

Prishtinë, 30 tetor 2022

SHQIPTARËT E ARIZONËS FESTUAN 100 VJETORIN E MARRËDHËNIEVE SHQIPTARO-AMERIKANE

October 31, 2022 by s p

Sokol Paja/

Shqiptarët e Arizonës festuan me madhështi 100 vjetorin e marrëdhënieve Shqiptaro-Amerikane. Grupi organizator në Arizona që përfshinte tre organizatat: “Albanian Civic Center of Arizona”, “Albanian Cultural Center Eagle of Arizona”, “Albanian-American Women Association of Arizona”, i rrëfyen Diellit organizimin dhe detajet sesi shkëlqyen në një festë të veçantë për të gjithë shqiptarët e Arizonës me rastin e 100 vjetorit të marrëdhënieve diplomatike Shqiptaro-Amerikane.

100 VITE MIQËSI SHQIPËRI-AMERIKË

Shqiptarët e Arizonës në shenjë nderimi, respekti dhe vlerësimi festuan me madhështi festën një shekullore të miqësisë me aleatin më të madh e më besnik të kombit shqiptar, Amerikën e dashur dhe të ëndërruar. 100 vjetori i marrëdhënieve diplomatike mes Amerikës dhe Shqipërisë është moment i shënuar dhe shumë i veçantë për të dy popujt, shtetet e kombet. Shqiptarët i janë mirënjohës Amerikës pasi në çdo moment që kombi ynë ka pasur nevojë, Amerika është përgjigjur dhe s’na ka lënë kurrë vetëm. Në 100 vjetorin e marrëdhënieve diplomatike mes Amerikës dhe Shqipërisë si popull kemi shansin dhe nderin e madh të trashëgojmë miqësinë dhe të rrisim mbështetjen e bahskepunimin me krenari e dinjitet. Kjo miqësi e ngohtë dhe e sinqertë mes dy popujve do të ndriçojë rrugën përpara në misionin tonë të përbashkët, si aleatë besnik, si miq e si bashkëpunëtorë për të mirën e popujve tanë e shteteve tona. Ky përvjetor shekullor është një bekim dhe urim për 100 vjetorin e miqësisë së shtrenjtë e të shenjtë. Zoti i bekoftë të dy vendet tona të begata.

PROGRAMI I FESTËS QË NGROHU ZEMRAT SHQIPTARE NË TOKËN E PREMTUAR

Festimet që u kremtuan në Arizona, filluan me një program shumë të ngjeshur patriotik dhe artistik. Pas fjalës përshëndetëse të Ambasadores Floreta Luli-Faber, në fjalën përshëndetëse folën: Florim Ymeri, President i Albanian-American Cultural Center “Eagle of AZ”. Të ftuar ishin John dhe Cindy Gillan, miq të Shqipërisë. Dr.Gillan është dentist në Arizona dhe një mik i vjetër i Shqipërisë. Ai është një nga themeluesit e Shoqatës Mjeksore Shqipëri-Amerikë, ku ka dhënë nje kontribut të çmuar në shkëmbimin e eksperiencave mjekësore mes dy vendeve. John e ka vizituar Shqipërinë që në 1995, dhe mbas saj pothuajse çdo vit. Ai meriton një pashaportë shqiptare. Ai ka marre pjesë në demonstratat për Pavarësinë e Kosovës /Dardanisë. Po ashtu ishin të ftuar Philip dhe Sharon Jay, financierë, miq të Shqipërisë. Philip na nderoi me fjalën përshëndetëse. Po ashtu dhe ai ka marrë pjesë në demonstratat për Pavarësinë e Kosovës /Dardanisë në vitet 1997-1998. Prof. Dr. Arben Lasku prezantoi një përmbledhje të marrëdhënieve dipllomatike Shqipëri-Amerikë, që me fillimet e saj. Disa momente interesante nga fjalimi i tij ishin 1819 – Dy gazetarë Amerikanë vijnë në oborrin e Ali Pashë Tepelenës. 1891 – qeveria Amerikane merr leje në Stamboll për hapjen e shkollës shqipe për vajza në Korçë. 1919 – presidenti Wilson mbështet integritetin territorial të Shqipërisë, pengohet ndarja. 1922 – vendosen mardhëniet diplomatike Shba-Shqipëri. 1930 – ndërtohet ambasada e Shba në Tiranë, si e para ndërtesë ambasade e ndërtuar ndonjëherë nga Amerika . 1991 – rivendosen mardhëniet Amerikë-Shqipëri pas 52 vjet ndërprerje. Afërdita Ollomani nga Maqedonia e Veriut lexoi një poezi për Pavarësinë e Kosovës/ Dardanisë, si dhe ndau me të gjithë, ndihmën që ka dhënë familja e saj në kohën e luftës së Kosovës/Dardanisë. Anton Gega agjent imobilar përshëndeti në emër të komunitetit nga Malsia / Mali i Zi, gjithashtu edhe Nora Qorri agjente imobilare përshëndeti në emër të grupit organizator.

PROGRAMI ARTISTIK I FESTËS

Programi artististik permbante valle nga fëmijët Arianna, Isabella, Gabriella, Alexander, Dominick, Emma, Besarah, Brian, Ana, Viktoria, Christina, Andra, Evelyn, Veronika, Klea, Sia, nën drejtimin e Xhesi Fidanit me kengën “Valle Tropojane” dhe “Këngë moj buçit në Male”, me kostumin më të veçantë, krahët e shqiponjës, një projekt i desinjuar dhe prodhuar nga Eliana Nikolla. Aktiviteti për fëmijët, u pasurua dhe më shumë nëpërmjet vizatimeve dhe stickers me flamurin shqiptar, nën përkujdesjen e Doriana Pëllumbi dhe Valbona Pëllumbi. U bë promovimi i filmave me metrazh të shkurtër “ My Secret War” nga Rina Hajra. dhe “The Dark Web”, Ervin Musabelliu, të rinj të talentuar që Amerika i ka dhënë mundësinë të zhvillojnë talentet e tyre. Nëpërmjet “Power Point” që u shfaq në televizor, u paraqitën veprimtaritë e shoqatave në Arizona ndër vite. Një falenderim i veçantë në atë prezantim i bëhej çiftit Remzi e Mary Barollit për kontributin e tyre të çmuar në komunitetin e Arizonës. Po ashtu u shfaq dhe një power point me njerëz të shquar Amerikano-Shqiptarë si Dua Lipa, Rita Ora, Ava Max, Bebe Rexha, Jim Belushi, Eliza Dushku etj. Në program ishte përfshirë një ekspozitë fotografike nga aktivitet e komunitetit shqiptar në Arizona ndër vite. Gjithashtu u pasqyrua një ekspozite nga piktorët tanë të talentuar Engjëll Musabelliu dhe Afërdita Ollomani. Familjet e Remzi Barollit, Arben Laskut, Shahin Berisha, Rusha Hamitit, Rakip Syla kishin përgatitur posters nga kontributi I familjeve të tyre në komunitet, sidomos nga lufta e Kosovës/Dardanisë. Ekspozita fotografike nga aktivitetet e Shoqatave në Arizona ndër vite, ngjalli shumë interes për të gjithë të pranishmit. Në këtë festim nderoi me pjesëmarrjen e tij anëtari i Dhomës së Përfaqësuesve të Arizonës John Kavanagh dhe gruaja e tij Linda Kavanagh. Për miqtë dhe të ftuarit u ofrua ushqim tradicional i përgatitur nga Merita Kraja Idrizaj, Nora Qorri, Djellza Shkodra, famijla Gegaj, Afërdita Ollomani.

MIRËNJOHJE DHE VLERËSIM

100 vjetori i marrëdhënieve diplomatike mes Amerikës dhe Shqipërisë duhet të shoqërohet pa dyshim me mirënjohje dhe vlerësim për angazhimin, punën e palodhur, profesionalizmin dhe shpirtin e festës bashkëpunëtorët që mundësuan gjithçka: Merita, Nora, Djellza , Elonia, Eliana, Oli, Rina, Xhesi, Vlera, Doriana, Valbona, Vjollca, Florim, Arben. Falenderohen anëtarët e komunitetit në Arizona për donacionet në mbështeje të aktiviteteve të tilla. First Interstate Bank me menaxhere Brisilda Hysenaj dhuroi $ 1,000. Prezantueset e programit Rina, Xhesi, Vlera, këto vajza që përfaqësojnë bukurinë shqiptare, shfaqën talent dhe performancë të shkëlqyer për të gjithë të pranishmit. Të gjithë bashkë kanë punuar shumë dhe kjo është edhe nxitje për Shoqatat e tjera që nesër të bëjnë dhe më shumë aktivitete të përbashkëta në diasporë. Kjo ishte një festë madhështore e pritur shumë mirë si në komunitetin shqiptar dhe më gjërë. Zoti e bekoftë Shqipërinë, Kosovën, Amerikën dhe shqiptarët kudo që janë.

Unioni i Gazetarëve Shqiptarë nderoi me çmimin “Karriera” Dalip Grecën Editorin e Diellit 2009-2021

October 31, 2022 by s p

Unioni i Gazetarëve Shqiptarë në mbrëmjen e ndarjes së çmimeve për gazetarët zhvilluar në Prishtinë, ka nderuar me çmimin “Karriera” Dalip Grecën Editorin e Diellit 2009-2021. Unioni i Gazetarëve Shqiptarë ka bërë ndarjen e çmimit për gazetarinë ekonomike “Vangjush Gambeta”, për gazetarët nga Kosova, Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut.

Për shkrimin më të mirë në shtypin e shkruar dhe online në Kosovë, u shpërblye gazetarja e KTV-së Marigona Brahimi.

Çmimi “Reporteri i vitit” iu dha gazetares Ilnica Agolli, ndërsa çmimi raportimi më i mirë i vitit shkoi për gazetarin, Artur Bibe.

Çmimi “Vangjush Gambeta”, iu dha gazetarit Xhenur Iseni, për shkrimin më të mirë ekonomik në shtypin e shkruar dhe online në Maqedonin e Veriut.

Çmimi për shkrimin më të mirë ekonomik në shtypin e shkruar dhe online në Shqipëri, shkoi për Esmeralda Topin.

Gazetares Elisabeta Dosku, iu dha çmimi për shkrimin më të mirë ekonomik televiziv në Shqipëri.

Çmimi “ Karriera” shkoi për gazetarin Dalip Greca, pas vdekjes, përderisa çmimi karrierës iu dha gazetarit Gëzim Baxhaku nga Kosova.

Kurse gazetari Bashkim Tufa morri çmimin “Ismet Bellova”

SHQIPTARET NË LUFTËN BALLKANIKE, SFIDAT PËR MBROJTJEN E TROJEVE SHQIPTARE NGA COPËTIMI

October 29, 2022 by s p

Dr. Paulin Marku/

Në fillimet e shekullit XX-të, çështja shqiptare ishte një problem serioz për Perandorisë Otomane. Zhvillimet në viset shqiptare u ndoqën me interes edhe nga Fuqitë e Mëdha dhe fqinjët ballkanik. Porta e Lartë evitonte me çdo kusht shkëputjen e vilajeteve nga Perandoria Otomane. Ndryshimet legjislative dhe reformimi politik që po ndodhte në politiken e brendshme perandorake, ngjallnin një fare shprese për përmirësimin e marrëdhënieve dhe për plotësimin e aspiratave të pretenduara prej kohesh. Ndër ta, që shpresonin se mund të ndryshonte në plotësimin e kërkesave ishte edhe popullin shqiptar. Komiteti xhonturk apo siç njihet edhe si lëvizja e “Turqve të Rinj”, organizoi një fushate të gjerë politike në vitin 1908 në të gjitha vilajetet perandorake. Ata, nëpërmjet propagandës xhonturke me premtime elektorale të mëdha për ripërtëritjen e Turqisë, me moton “modernizim evropiane” dhe “reforma të mëdha perandorake”, arritën të fitojnë shumicë parlamentare në Stambollit dhe të marrin pushtetin. Programi politik xhonturk u mbështet dhe nga një shumice e konsiderueshme deputetesh nga viset shqiptare. Kjo mbështetje vinte si pjese e premtimeve të shumta elektorale, duke shpresuar se qeveria e re do të sillte ndryshime të mëdha.

Qeveria e xhonturke, e dale nga zgjedhjet e vitit 1908, ndërmori disa reforma, të cilat priteshin të kishin efekt pozitiv në popull. Me nisjen e zbatimit të programit politik, pritshmëritë e shqiptare dhe premtimet që ata kishin marrë para zgjedhjeve nuk përkonin me ato çka Porta e Lartë po zbatonte në terren. Nisma e qeverisë me reforma të thella nëpërmjet politikes centralizuese e rendonte gjendjen e shqiptareve dhe ndezi edhe ma shumë ndjenjat e thella të rilindësve kombëtarë shqiptar për çështjen kombëtare. Këto iniciativa xhonturke, shkaktuan debate parlamentare, midis disa deputeteve shqiptar dhe kabinetit xhonturk. Shqiptaret i kundërshtuan edhe nëpërmjet rebelimeve e kryengritjeve nder vite,1910, 1911 dhe me kryengritjen e vitit 1912. Stambolli nuk mundi t’i shtypte plotësisht kryengritjet dhe ishte detyruar të bënte disa lëshime të domosdoshme dhe të jepte shume premtime. Por, marrëveshja e përkohshme me shqiptaret e gushtit të vitit 1912, nuk zgjati shumë dhe situata në Ballkan sa vinte e përkeqësohej. Po ashtu, përplasja luftarake Italo-Turke dobësonte Perandorinë Osmane. Fuqitë e Mëdha e ndoqën me përparësi luftën dhe situatën në Ballkan. Atyre iu rezultonte se konflikti në Ballkan në vitin 1912 ishte një rrezik i madh dhe ishin të shqetësuar për trazirat. Referuar relacioneve zyrtare dhe raporteve diplomatike, evidentohet se shume prej dokumenteve pohonin se ishin për ruajtjen e “status-quos”. Austro-Hungaria dhe Italia ishin në rivalitet midis shtetesh për të fituar simpati dhe influencë sa më të madhe në territoret shqiptare por kur ishte fjala për mbështetjen e tyre, ato ishin në krah të shqiptarëve. Ambasadori Italisë në Vjene, Avarna njoftonte Ministrinë e Punëve të Jashtme për gjendjen në viset shqiptare dhe pohonte “politika austro-hungareze është për ruajtjen e status-quo-së dhe kjo linjë do të vazhdonte të ruhej”. Po ashtu dhe në njoftimin e ministrit Fuqiplotë italian në Beograd, dërguar Ministrisë së Jashtme përshkruhet situata rreth gjendjes në Shqipëri dhe në Ballkan. Ai e vlerëson shumë serioze gjendjen në Shqipëri, por këto kohë nuk ka vënë re ndonjë fakt konkret që mund ta përkeqësojë gjendjen dhe sipas tij, shqetësimi i krijuar ishte për pasoje të fushatës zgjedhore parlamentare të vitit 1912. Diplomati italian, Baroli shtonte, citoj: “Në anën tjetër, është shumë e mundshme që shtetet kufitare, pa përjashtuar asnjë, edhe pse kanë shpallur qëllimet e tyre paqësore, kanë kontribuar në furnizimin me armë të popullatës myslimane dhe katolike të Maqedonisë dhe Shqipërisë duke i përgatitur për çdo eventualitet. As këto nuk do të bien dakord dhe duke lënë mënjanë xhelozitë, intrigat, sinqerisht do të tregojnë se nuk duan “status quon” të trazuar. Kështu çështja shqiptare do ngelë dhe këtë vit e lokalizuar”. (BAROLI AMAE në AIH, Fondi: Serie Politica “P” (viti 1912), Pako 674, dokumenti 7340, 7341)

Gazeta “Sarajevoer Tagblatt” e datës 12 mars 1912 shprehej se pritej një pranvere me trazira shqetësuese. Këto shqetësime vinin veçanërisht nga malësorët, të cilët bëjnë mbledhje të vazhdueshme. Për këto organizime thuhet se qeveria e Stambollit është në dijeni dhe po merrte masa serioze nëse do të shpërthejnë trazirat. Por, pritej se sapo të shkrihet bora dhe rrugët të jene të kalueshme, do të këtë shpërthejnë revoltat në të gjithë Shqipërinë. Sipas informacioneve që kishin, qeveria ishte angazhuar për të shtypur kryengritjet shqiptare por do të ishte e pamundur të ndalojnë ngjarjet qe do të ndodhnin patjetër. Shqiptaret synonin daljen e shtetit më vete por rreziqet ishin të mëdha, pasi Shtetet e Aleancës Ballkanike ishin të qarta në objektivat e tyre dhe rreziku që i kanosej trojeve shqiptare nga copëtimi ishte i madh. Ashtu, siç ishte parapërgatitur nga krerët shqiptar dhe përcaktuar dhe roli i tyre në organizimin dhe shtrirjen e kryengritjes, e cila do të shpërthente në Kosove dhe do të përfshinte të gjitha trojet shqiptare. Mund të thuhet se kryengritja shqiptare bashkoi shqiptaret nga treva të shumta në kryengritje por nuk arriti të shtrihet në të gjitha trojet shqiptare. Por, vera e vitit 1912 shfaqte një gjendje teje alarmante për autoritetet e Stambollit dhe për diplomacitë e huaja, të cilat e ndiqnin me preokupim të madh zhvillimet në rajon. Nga ana e tyre aleancat ballkanike ishin ne kontakte të vazhdueshme dhe prisnin rastin e përshtatshëm me dobësimin e ushtrisë turke që të realizonin synimet territoriale.

Situata paraqitej alarmante dhe në dokumentet e kohës, edhe pse ne disa raste kemi informacione kontradiktore për gjendjen e trazuar. Por duhet të theksojmë se në tërësinë e tyre, raportet diplomatike evidentojnë se Perandoria Osmane ishte dobësuar për shkak të luftës në Dardanele dhe detin Egje si për shkak te trazirave në Ballkan. Në njoftimin e Sekretarit të Përgjithshëm të Legatës italiane në Beograd, Rinella, dërguar eprorit te tij, ministrit të Jashtëm, San Giuliano shprehej rreth të ardhmes së Ballkanin.

Sekretari i Përgjithshëm i legatës italiane në Beograd, Rinella njoftonte ministrin e Jashtëm San Giuliano, mbi pesimizmin që ka kryeministri serb për të ardhmen në Ballkan, derguar nga Beogradi, më 12 maj 1912, Nr. 507/104 AMAE në AIH, Fondi: Serie Politica “P” (viti 1912), Pacco 674, Citoj dokumentin “Zoti Ministër, Shqetësimet që ka ngjallur këtu situata në Shqipëri, ashtu siç pritej, janë gjithnjë e në rritje për shkak të lajmeve mbi përleshjet mes kryengritësve dhe trupave osmane, të mbërritura në qeverinë serbe nga konsujt e saj. Pikërisht bazuar në vlerësimin e situatës, kryeministri serb më foli dje rreth gjendjes në Ballkan me një shpirt pesimist.”

Me shpërthimin e kryengritjes së vitit 1912, situata në Portën e Larte shfaqej problematike. Ushtria turke mobilizohej për të përballuar situatën dhe vijonte të dërgonte përforcime nga provinca të ndryshme perandorake. Dezertimet e shumta të ushtareve shqiptar për të mos luftuar kundër bashkëkombësve të tyre ishte problem serioz për Ministrinë e Luftës. Dokumenti i datës 31 maj 1912, AMAE, Turquie, Guerres Balkaniques, II, Vol. 230, mars-maj, 1912, AIH, F 204, raportonte mbi gjendjen në Shqipëri. Konsulli i Francës në Shkup, raportonte zotin, Poincare, kryeministër dhe ministër i Punëve të Jashtme për gjendjen në Shqipëri. Ai pohonte se: “janë një numër i madh oficeresh dhe ushtaresh që kanë pohuar se nuk dëshirojnë të shtinë me armë kundër vëllezërve shqiptar”.

Gushti i vitit 1912 shënon një arritje të rëndësishme për kryengritësit shqiptar, të cilët arritën të detyrojnë qeverinë në Stamboll të pranonte 12 prej 14 pikave të paraqitura me shkrim. Shqiptaret pranuan marrëveshje me qeverinë, pa çka se kishte edhe prej atyre qe ishin kundra, por me ndërmjetësimin pajtues të Hasan Prishtinës, ata u binden të pranojnë marrëveshjen. Ftesa e Hasan Prishtinës për shpërndarjen e popullsisë u respektua nga kryengritësit në vilajetin e Kosovës dhe nga pjesa dërmuese e krerëve drejtues në vilajetin e Manastirit dhe të Janinës. Përsa i përket vilajetit të Shkodrës, sidomos Malësia e Mbishkodrës dhe Mirdita nuk pajtoheshin me marrëveshjen e gushtit.

Qarqet malazeze ishin të interesuar që të përshkallëzonte kryengritja. Autoritetet austro-hungareze akuzonin Malin e Zi se ishte nxitës i malësorëve për masivizimin e kryengritjes. Konsulli austro-hungarez, Zambaur njoftonte kontin Berchtold dhe përshkruante gjendjen e malësorëve të Mbishkodrës dhe rrezikun e propagandës malazeze. Në botimin Shqipëria në dokumentet Austro-Hungareze, 1912 Vëllimi V, f. 84 Zambauri pohonte për pakënaqësitë e shqiptareve ndaj qeverise dhe shtonte se shpresat e fundit janë të drejtuara tek Austro-Hungaria, dhe se njerëzit e mençur vazhdojnë të shpërfillin ndërhyrjen e Malit të Zi.

Konti Berchtold, i lutej ambasadorit të vet në Kostandinopoje , që t’i thotë Portës “në mënyrë të serte e energjike” t’i plotësojë dëshirat e malësorëve, që kështu, të mos hidhen në anën e malazezëve, dhe në anën tjetër të kënaqet opinioni publik që gëzonte simpati për Austro-Hungarinë. Sipas Berchtold, këto dy kërkesa nuk i sjellin asnjë dëm Turqisë: I- Lirimi i tyre prej detyrimit ushtarak apo duke bërë Malësinë kufi ushtarak dhe shqiptarët e armatosur të shërbejnë vetëm në kufi. II- Të lirohen prej taksash për një kohë të caktuar, duke qenë se popullsia është shume e varfër.

Në fund të gushtit të vitit 1912, mbreti Nikolla i Malit të Zi kishte propozuar një takim me përfaqësues të lëvizjes shqiptare. Po ashtu, mbreti Nikolla tentoi të bashkëpunoi edhe me klerin katolik me pretekstin kundër Portës së Lartë.

Ismail Qemali ishte i bindur se shpëtimi i Shqipërisë nuk mund të merrej me mend në një bashkim veprimesh me shtetet ballkanike, pasi diheshin planet e aleatëve Ballkanik lidhur me të ardhmen e Shqipërisë.

Ministri i Jashtëm i Austro-Hungarisë Berchtoldt dhe homologu i tij, ministri i Jashtëm i Italisë, San Giulianno ishin te informuar për qëndrimin e shteteve fqinj dhe për pretendimet e tyre, ndaj tokave shqiptare. Austro-Hungaria dhe Italia ishin rivale midis tyre sepse secili shtet donte të fitonte simpatinë dhe mbështetje sa më te madhe midis shqiptareve duke lidhur objektivat e tyre më lëvizje shqiptare në interes të shtrirjes së influencës në Ballkan. Shqiptaret iu kërkonin ndihme dhe mbështetje në qarqet ndërkombëtare pasi i konsideronin në krahun e tyre si shtete që mund të mbronin interesat kombëtare dhe ishin kundër copëtimit të tokave shqiptare.

Ndërsa nga ana tjetër, Serbia, Mali i Zi e Greqi, e kishin kërcënuar hapur Perandorinë Osmane. Synimi i tyre ishte të finalizonin me sukses objektivat e vjetra, në dëm të tokave shqiptare.

Shqiptaret, të udhëhequr nga krerë të lëvizjes kombëtare shqiptare kishin për qëllim që të largonin forcat ushtarake, nëpunësit osmanë dhe të luftonin kundër forcave turke, ndërsa nga ana tjetër kishin për qëllim mbrojtjen e tërësisë së territoreve shqiptare nga pushtuesit serb, malazez, grek e bullgar. Fuqitë e Mëdha ishin të shqetësuara për Ballkanin e trazuar në prag të një përplasjeje. Austro-Hungaria dhe Rusia propagandonin për ruajtje të “status-quos” dhe për të krijuar ura bashkëpunimi edhe nëpërmjet diplomatëve të tyre. Në një komunikim (të datës 23 shtator 1912, në dokumentet Austro-Hungareze, 1912 Vëllimi V, f. 239) pohohet se ministri i Jashtëm Berchtold udhëzonte diplomatin e tij Von Giesl në Cetinë, se Vjena mbështeste ruajtjen e paqes në Perandorinë Osmane dhe shtonte që të veprojë ashtu siç ka vepruar kolegu i tij rus, që të flasë në mënyrë miqësore dhe me vendosmëri, si me Mbretin Nikolla ashtu edhe me qeverinë mbretërore në mbështetje të ruajtjes së qetësisë.

Në telegramin nr. 740 dërguar më, 18 shtator 1912 nga ambasadori i Rusisë në Kostandinopojë, Girs, dërguar ministrit të Punëve të Jashtme të Rusisë, Sazanov dhe i komunikonte se: “për shkak të mobilizimit të shteteve të Ballkanit, Këshilli i Ministrave është mbledhur që në mëngjes dhe pa dyshim do të nxjerre vendimin për mobilizimin e trupave turke”. Sipas tyre, ndoshta ende do te ishte e mundur të parandalohet lufta, pasi Fuqitë iu kërkojnë paqe të dy palëve dhe se do të marrin në duart e tyre reformat në Turqinë Evropiane. Diplomati shprehet se është e domosdoshme që Fuqitë të kenë qëndrim të njëzëshëm.

Pavarësisht këshillave dhe diskutimeve, aleatët ballkanik nuk e respektuan notën e perandorive, Austro-Hungareze dhe Ruse që i paralajmëronte të ruanin paqen dhe të respektonin status quo-në dhe i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Diplomati Girs, pohonte në telegramin nr. 223, të datës 26 shtator 1912, se i ngarkuari me Punë i Malit të Zi, në Kostandinopoje, Pllamenci, kishte dorëzuar detyrën në Ministrinë e Punëve të Jashtme me një note, në të cilën deklarohej hapja e veprimeve luftarake dhe ishte larguar nga Kostandinopoja.

Nëpërmjet telegramit nr. 102, më 3 tetor 1912 diplomati Austro-Hungarisë në Mal të Zi, Giesl von Gieslingen njoftonte Vjenën se qarqet qeveritare llogarisin gatishmërinë e ushtrisë dhe javën tjetër pritet shpërthimi i veprimeve luftarake, në qoftë se Bullgaria akoma nuk do të niste sulmin.

Në lidhje me situatën në Ballkan dhe pasojat e mundshme, Pallavicini njoftonte Vjenën se lufta në Ballkan është e pashmangshme dhe se nuk besonte në suksesin e Fuqive për të penguar shpërthimin e luftës. Ai shtonte se uniteti ndërmjet Fuqive është katandisur në mënyrë që, kur flitet për “ruajtjen e paqes” ose të “status quo-së” të duket se behet fjale për fraza boshe.

Shtetet ballkanike ishin te mobilizuara për të filluar luftën kundër Perandorisë Osmane dhe synimet e tyre ishin të qarta. Një pjese e madhe e interesit të përgjithshëm në këtë periudhe ishte edhe qëndrimi që do të mbanin shqiptaret dhe me kë do të vendosnin të bashkëpunonin në lufte.

Mali i Zi, ishte shteti që veproi i pari, më 8 tetor 1912, i mbështetur nga Aleanca Ballkanike, duke i shpalli luftë Perandorisë Osmane.Sipas njoftimeve zyrtare, malazezet kapërcyen kufirin pranë Gucisë më 8 tetor dhe sulmuan bazat turke duke shkatërruar katër fortifikime.

Pak ditë më vonë, më 17 tetor 1912 Serbia e Bullgaria deklaruan pjesëmarrjen e tyre në luftë, dhe një ditë më pas koalicionit të shteteve ballkanike iu bashkuan edhe Greqia dhe kapërcyen kufijtë e Perandorisë Osmane. Tokat shqiptare ishin kthyer në shesh beteje. Shqiptaret u përballën me sfida të mëdha, me beteja dhe kryengritje të shumta kundër Portës së Lartë, luftës për mbrojtjen e territoreve shqiptare nga fqinjët ballkanik. Austro-Hungaria dhe Rusia evitonin përplasjen e drejt për drejte dhe ngjante se interesat e tyre nuk ndeshen me njëra tjetrën, edhe pse simpatitë e tyre ndaj popujve të Ballkanit ishin të ndryshme. Thirrja perandorake otomane për mobilizimin të përgjithshëm, në përgjigje të shteteve ballkanike për ndarjen e Turqisë evropiane ishte thirrje për çdo njeri të aftë për pushke të mobilizohet të mbroje kufijtë. Malazezet sulmuan Shkodrën. Luftime të ashpra pati dhe në vilajetin e Kosovës, Janinës e Manastirit. Betejat ishin të përgjakshme. Nga fundi i nëntorit luftimet kishin përshkruar të gjitha trojet shqiptare.
Fitorja e ushtrive ballkanike kundër ushtrisë osmane gjatë luftës në Ballkan krijoi një situatë të re për rajonin. Pjesa më e madhe e tokave shqiptare ishte e pushtuar. Elita drejtuese shqiptare, gjendej në rrethana të vështira, pasi Lufta e Ballkanike ishte kërcenim serioz për copëtimin e vendit, si dhe për shkak se konfliktet apo kundërshtitë midis Fuqive të Mëdha mund të shkaktonte një tjetër dëm të madh për të ardhmen e Shqipërisë. Ata shfrytëzuan çdo rrethanë për mbrojtjen e territore shqiptare nga copëtimi dhe për realizimin e ëndrrës shekullore të Çështjes Kombëtare.

Më 28 nëntor 1912 u Shpall Pavarësia e Shqipërisë dhe u formua kuvendi i Vlorës me një qeveri të përkohshme. Ismail Qemali me cilësinë e kryeministrit, dërgoi telegram drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, Austro-Hungarisë, Francës, Gjermanisë, Britanisë së Madhe e Rusisë me anë të cilit njoftonte Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe kërkonte njohjen zyrtare nga ana e tyre. Po ashtu, Ismail Qemali njoftoi Portën e Lartë për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe i dërgoi telegram Ministrave të Punëve të Jashtme të Malit të Zi, Serbisë, Bullgarisë dhe Greqisë për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, me dëshirën për të jetuar në paqe me të gjitha shtetet fqinje.

ETËRIT FRAÇESKANË NË SHQIPËRI PËRGJATË TETË SHEKUJVE ZHVILLIMET E FURISHME HISTORIKE TË KËTIJ URDHËRI

October 29, 2022 by s p

Vula e Provinces Franceskane te Shqiperise-Maqedonise se vjeter

Prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest/

Është bërë tashmë i njohur nga shumë studiues roli shumë pozitiv i Urdhërit të Françeskanëve në Shqipëri për ruajtjen e identitetit kombëtar, kulturës dhe traditës shekullore shqiptare përgjatë sfidave 500-vjeçare të sundimit osman dhe më vonë edhe atij komunist. Shkollat e niveleve të ndryshme akademike në gjuhën latine në territoret shqiptare janë të njohura gjatë gjithë mesjetës, ndërsa mësimi edhe në gjuhën shqipe, sipas dokumenteve të njohura deri tani, në shkollat e hapura nga françeskanët daton që nga viti 1638 (Palaj, Mitologji …, 150). Natyrisht që studimet dhe kërkimet për këtë Urdhër duhet të thellohen, duke ballafaquar gojëdhënat, legjendat me dokumenta, dorëshkrime e burime të tjera që ruhen si në arkivin e Urdhërit Françeskan, ashtu edhe në arkiva dhe në biblioteka të tjera, natyrisht pa lënë mënjanë literaturën e shumtë të botuar nga anëtarët e Urdhërit dhe studiues e hulumtues të tjerët.

Sipas legjendës, françeskanët për herë të parë në Shqipëri i gjejmë që në fillim të Urdhërit të tyre, përkatësisht që në kohën e vetë shën Françeskut, i cili duke u kthyer nga Siria në vitin 1220, ndalet në Lezhë, dhe vë themelet e Urdhërit të tij në Shqipëri. Te Kuvendi i Zojës shën Mëri, në fakt, në gurin sipër derës së saj, ishte gdhendur mbishkrimi: Hoc templum Fratrum Minorum aedificatum est anno Domini MCCXXXX, gjë që të bën të mendosh se kisha është ndërtuar në vitin 1240, por sipas një dorëshkrimi nga viti 1720, të at Lorenzo-s, kjo kishë është më e vjetër sepse mbishkrimi fillimisht sipas tij duhet të ketë qenë në greqisht, e më vonë të jetë përkthyer e gdhendur edhe në latinisht. Po sipas legjendës, Shën Françesku mori me vete nga Lezha një fidan pishe të cilin e mbolli në Venedik në kuvendin Eremo. Kjo pishë, për shekuj me rradhë, u njoh me emrin “Pino di San Francesco”. (Shih Gubernatis, Orbis, lib. V, 414; Fabianich, Storia, v. II, 337; Sirdani, Françeskanët, 12; Gurakuqi, Françiskanët …, 88).

Nëse nuk duam të bazohemi në legjendën e sipërpërmendur, por duam të argumentojmë në bazë të burimeve dokumentare, atëherë mund të themi që françeskanët e filluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri të paktën në fillimin e vitit 1236. Këtë e vërteton bula e papës Gregori IX (1227-1241) e lëshuar më 22 maj 1236 (viti i dhjetë i pontifikatit të tij), në të cilën shkruhet se atje ka “disa rregulltarë të cilët tani vonë kanë shkuar në atë krahinë, me dëshirën e tyre” (Farlati, Illyricum Sacrum VII, 35; Marković, Dukljansko, 98-99). Megjithatë, të gjithë studiuesit dhe historianët që merren me historinë e këtij urdhëri janë të një qëndrimi se, së paku që nga viti 1240 Urdhëri i Françeskanëve ishte aktiv dhe vepronte në territoret shqiptare. (Civezzam, Fabianich, Gonzaga, Gubernatis, Holzapfel, Malaj, Sirdani, Šufflay, Thalloczy, Wading, etj).

Figura e parë qendrore françeskane e njohur në Shqipëri është Gjoni nga Plano Karpini që ishte edhe kryeipeshkëv i Tivarit (1248-1252, Eubel, Hierechia…, v. I, 92). Kur Gjoni nga Plano Karpini u emërua nga papa Inocent IV (1243-1254) si kryeipeshkëv i Tivarit, ishte koha kur pas përpjekjeve të shumta për autonomi nga Raguza (sot Dubrovniku), Veriu i Shqipërisë po i piketonte ndjenjat e shqetësimit jo vetëm kundër Raguzës, por edhe kundër papatit, i cili për shkak te mosnënshtrimit ndaj kryeipeshkvisë së Raguzës kishte çkishëruar disa ipeshkvë të Tivarit. Në këtë kohë, të gjitha ipeshkvitë e Shqipërisë Veriore ishin sufragani të kryeipeshkvisë së Tivarit: Arbëria, Balleci, Deja, Drishti, Prizreni, Pulti, Shasi, Shkkodra, Shurdhahu, Ulqini, ndërkohë që sufragani të kryeipeshkvisë së Durrësit ishin: Kruja, Lezha, Stefanika, Kunavia, Vregu, dhe Vlora. Në këtë situatë Gjoni nga Plano Karpini kishte detyrën e vështirë që jo vetëm të përmirësonte marrëdhëniet e shqiptarëve me papatin por edhe t’i fitonte shqiptarët për papatin dhe t’i drejtonte ndjenjat dhe interesat e tyre kundër armikut të papatit. Shuflai thotë që Gjoni nga Plano Karpini ishte pararendës i një sistemi që më vonë nuk do të zbatohej në asnjë vend tjetër me aq efektivitet sa në Shqipëri: me ndihmën e selisë papnore, Tivari, dhe më vonë e gjithë Shqipëria, do të shndërrohej në një bazë operative të perëndimit kundër ortodoksisë dhe sllavizmit, dhe vetë Gjoni nga Plano Karpini u bë luftëtar i vendosur i të drejtave metropolitane të kryeipeshkvisë së tij.

Gjoni nga Plano Karpini, i zgjedhuri i kurisë papnore për të drejtuar kishën dhe kryeipeshkvinë e Tivarit në shek. XIII, është vërtetuar tashmë që mund të cilësohet pa frikë si një ndër diplomatët më të zotë të këtij shekulli. Kryeipeshkvia e Tivarit iu dha atij si shpërblim pasi kishte kryer me sukses një mision shumë të rëndësishëm diplomatik me mongolët. Këta të fundit, në shek. XIII, ishin ushtarakisht kërcënues shumë seriozë të Evropës. Fakti që kryeipeshkvia e pakonsoliduar e Tivarit u konsiderua dhuratë e denjë si shpërblim për një ndër misionet më të sukseshme të këtij shekulli, flet vetë për rëndësinë universale që kjo kryeipeshkvi kishte për katolicismin dhe më konkretisht për papatin. Ai në fakt kishte qenë vazhdimisht në kontakt me Romën, por papati kishte nevojë për një njeri krejt të besueshëm në krye të kësaj kryeipeshkvie që të mund ta përdorte Tivarin si bazë për të vepruar me sukses të sigurt në Ballkan. Durrësi do të kishte qenë po ashtu një bazë mjaft e mirë, por deri në shek. XIII, me gjithë lidhjet latente me Romën, ai ishte një kështjellë e fortë e ortodoksisë, dhe investimi aty nga ana e papatit nuk ishte krejt i sigurtë. (Lala, Roli i Kryeipeshkvisë…, nr. 26, f. 88-91).

Gjoni nga Plano Karpini (1182-1252) kishte lindur në Perugia, në Piano di Carpine (sot Magione) dhe ishte bashkëkohës i shën Françeskut prej Azizit, murg françiskan që luajti një rol të madh për përhapjen e urdhërit të françeskanëve në Evropën qendrore dhe lindore. (Šufflay, A. Alb. v. I nr. 191; nr. 222; Theiner, Mon. Slav. v. I, nr. 100; Farlati, Illyricum… v. VII, 36-41). Bashkë me Cesarius nga Speyer, ai shkoi në vitin 1221 në tokat gjermane dhe themeloi shumë kuvende franceskane atje. Ne fillim e zhvilloi aktivitetin e tij në Rheinland dhe Sachsen si themelues kuvendesh dhe organizator i urdhërit të françeskanëve dhe prej vitit 1228 udhëhiqte provincat e gjithë urdhërit në Teutoni dhe Saksoni duke e shtrirë aktivitetin e tij deri në kufijtë më në veri dhe në lindje. (Marković, Dukljansko, 189-190; Lala, Roli i Kryeipeshkvisë…, nr. 26, f. 88-91).

Misioni i Plano Karpinit nuk ishte më pak i lehtë në Tivar. Emërimi i tij në këtë kryeipeshkvi nuk ishte as i rastësishëm dhe as privilegj përsa i përket komoditetit. Tivari ishte ndoshta pika e dytë e nxehtë në politikën papnore, pas shmangies së përkohshme të sulmeve mongole. Gjeografikisht Tivari ishte pika më strategjike për luftën kundër ortodoksisë. Kjo ishte pika më jugore që do të mund të shërbente si bazë për aksionet katolicizuese të papatit në Ballkan. Tivari, pra, do të ishte grep për Ballkanin ortodoks, i cili njëkohësisht mund të ishte shumë lehtë i prekshëm nga sulmet e myslimaneve, dhe të bëhej një urë kalimi e tyre për në Evropën perëndimore.

Në shek. XIII, vetë kryeipeshkvia e Tivarit ishte mjaft e ekspozuar ndaj rreziqeve të ndryshme që i kanoseshin qoftë nga kryeipeshkvia e Raguzës (Dubrovnikut), qoftë nga interesat e Serbëve. Kryeipeshkvia e Raguzës ishte e interesuar që Veriun e Shqipërisë ta mbante nën jurisdiksionin e saj dhe për këtë qëllim ajo ishte përpjekur vazhdimisht gjatë shekujve të fundit, dhe jo pa sukses, që të fitonte përkrahjen e papëve. Serbët e kërkonin Tivarin për shkak të pozitës së favorshme gjeografike që do t’u bënte të mundur daljen e drejtpërdrejtë në detin Adriatik. Forcimi i Republikës së Raguzës dhe i Kotorrit, po i detyronte sllavët e jugut që të kërkonin rrugë të reja më pak të kushtueshme për të dalë në Adriatik, dalje këto që në mesjetë ishin vitale për mbarëvajtjen e një vendi. Përsa i përket interesave fetare, ortodoksët ëndërronin ta kishin Tivarin pikënisje të shtrirjes së autoritetit të tyre në Dalmacinë katolike dhe pse jo edhe në Evropë. Megjithatë ky interes i sapopërmendur nuk mund të artikulohej qartë për shkak të shpresave të pakta që linin zhvillimet pro-latine të interesave të kësaj zone.

Duke qenë i emëruar nga vetë papa me një titull shpërblim, Plano Karpini pati gjithë mbështetjen papnore për ta ngritur kryeipeshkvinë e Tivarit me sukses në rangun e kryeipeshkvive shumë të rëndësishme. Ai vetë u bë një luftëtar i pathyeshëm për të drejtat e kryeipeshkvisë së tij. Si kryeipeshkëv i Tivarit ai arriti të mbledhë nën jurisdiksionin e tij poste të tilla si primat i Serbisë dhe metropolitan me sufragani Ulqinin, Budvën, Shasin, Shkodrën, Drishtin, Pultin, Sapën, Danjën, Lezhën dhe Arbërinë. Përveç këtyre dioqezave ekzistonin edhe abaci benediktine, pothuajse po kaq të rëndësishme sa edhe ipeshkvitë, por që ishin të varura nga ipeshkvitë respektive. Abacitë benediktine ishin: shën Gjoni i Shtojit në dioqezën e Drishtit, shën Kolli i Bunës në dioqezën e Ulqinit, shën Maria e Rotecit në kryiepshkvinë e Tivarit, shën Mria e Ndërfandënës në dioqezën e Lezhës, shën Pali ose Shpali në dioqezën e Lezhës, shën Sandri i Malit në dioqezën e Lezhës, shën Sandri i Molendinës në dioqezën e Arbërisë, shën Shirgji dhe Baku në dioqezën e Shkodrës, shën Shtjefnit, e Pultit, shën Sofia e Danjës, të cilat i zhvilloi shumë si nga pikpamja e zellit fetar, ashtu edhe nga pikëpamja e ndërgjegjësimit për të drejtat e tyre. (Lala, Roli i Kryeipeshkvisë…, nr. 26, f. 88-91).

Pas vdekjes së Gjoni nga Plano Karpini (1 gusht 1252), në selinë e kryeipeshkvisë së Tivarit kemi në vazhdim edhe dy kryiepshkvë nga radhët e françeskanëve: Gufridon (1253-1254) dhe Laurentin /Hortanus de Portugalia/ (1255-1270), të cilët me sukses vazhdojnë rrugën e filluar nga pararendësi i tyre Gjoni. (Eubel, Hierachia…, v. I, 92; Gams, Series…, 393; Marković, Dukljansko, 190).

Që nga krijimi i kuvendeve të para françeskane e deri në vitin 1402, të gjitha këto i ishin bashkangjitur kustodisë së Raguzës, Provinca e Sllavonisë, me seli në Split përkatësisht në Zarë. Më 13 dhjetor të vitit 1402, papa Bonifaci IX (1389-1404), pas lutjes së provincialit të Zarës, Nikollës, i ndan nga kustodia e Raguzës, Durrësin Shasin, Shkodrën, Ulqinin dhe Tivarin duke themeluar Kustodinë e Durrësit dhe njëkohësisht për territoret të tjera ku vepronin misionarët françeskanë themelohet Provina e Maqedonisë, e cila nënkupton Shqipërinë. Nga viti 1464, pas kapitullit të mbajtur në Pashman të Kroacisë, territoret e kuvendeve të lartëcekura shqiptare, iu bashkangjitën kustodisë së Kotorrit, deri në vitin 1585, kur për territoret e Shqipërisë themelohet një Komesariat me autorizime të veçanta, [Malaj. Djelovanje…, 226], i cili kishte edhe vulën e tij të veçantë me tekst: Sigillum Comissari provincae Ordinis Minorum Regula. Observancie. Lart ishte e shënuar AGP dhe figura e shën Mërisë, ndërsa poshtë S.B. dhe figura e shën Vllahut, shenjtit mbrojtës të Raguzës. [Shih ilustrimin dhe Gonzaga. De origine…, v. I, 53]. Si Komesariat i themeluar i urdhërit françeskan, ai ishte i 31-të me radhë, nën drejtimin e drejtpërdrejtë të udhëheqësit të urdhërit /gjeneralit/ dhe kishte pesë kuvende: Sebastin, Lezhën, Rubikun, Mamlin, dhe Kepin e Rodonit. Pas pushtimit turk, Provinca e Maqedonisë /Shqipërisë/ për shkak të vështërsive të shumta dhe numrit shumë të vogël të kuvendeve, /kishin mbetur vetëm 5 të tilla/, shndërrohet në Kustodinë e Shqipërisë, [Gonzaga, De origine…, 624; Sirdani, Françeskanët…, 35], e cila në vitin 1592, kthehet përsëri në Provincë, me dekretin e papa Klementit VIII (1592-1605), të cilit i paraprijnë vendimet e Kapitullit të Përgjithshëm të Françeskanëve mbajtur në Napoli, në vitin 1589, që kishte një shtrirje territoriale mjaft të gjërë dhe madje përfshinte gjithë provincën e Bosnjës, të Dalmacisë, Dubrovnikut për të arritur deri në detin Jon e në Akajë. [Fabianich, Holzapfel, Sirdani].

Sipas Gubernatis (Orbis Seraphicus…, lib. IV, 414), më 13 dhjetor të vitit 1634, pas kërkesës së ripërsëritur të ipeshkvit të Sapës, Gjergj Bardhit, dërgohen në Shqipëri misionarë françeskanë, për shkak të mungesës së priftërinjve, sepse urdhërat e tjerë ishin larguar nga Shqipëria për shkak të përndjekjeve nga turqit. Mundësimi i qëndrimit të françeskanëve në Shqipëri ndoshta ka lidhje me një ferman të sultan Mehmetit II, një fragment të të cilit po e botojmë më poshtë edhe pse ne jemi të prirur ta shikojmë atë me rezervë. Arsyet për një veprim të tillë janë të shumta. Një ndër kryesorët është se tani për tani nuk disponojmë dokumenta dhe të dhëna të tjera burimore që do të mund të na bindnin për efektshmërinë, zbatueshmërinë dhe aplikimin real të këtij fermani në kohën kur është lëshuar, kur në anën tjetër janë të njohura dhuna, raprezaljet, vuajtjet dhe shkatërrimet në masë të ushtruara jo vetëm ndaj objekteve të kultit, por edhe ndaj klerikëve të të gjitha rangjeve në atë kohë.

Fermani në fjalë, i sulltan Mehmetit II, është lëshuar më 28 maj 1463, origjinali i tij ruhet në Kuvendin Françeskan të Fojnicës, në Bosnje. Sipas këtij fermani, françeskanët gëzonin, të paktën në letër, një lloj të drejte dhe mbrojtje formale. Në ferman ndër të tjera thuhet: “Unë Fatih Sulltan Han shpall para gjithë botës se françeskanët e Bosnjës dhe Shqipërisë, për të cilët del ky ferman, janë nën mbrojtjen time dhe urdhëroj që as njerëzit, emrat e të cilëve shpallen këtu dhe as kishat e tyre të mos shqetësohen e të mos dëmtohen. Ata le të jetojnë në paqe e të qetë brenda perandorisë time. Të gjithë këta njerëz të rënë në gjendje refugjati le të jetojnë të lirë e të sigurtë. Le të kthehen ata në çdo pjesë të Perandorisë e të vendosen e të sistemohen pa frikë nëpër manastiret e tyre. Askush nga rrethi i nderuar i padishahut, nga vezirët dhe nga nëpunësit e mi, nga shërbëtorët dhe qytetarët e perandorisë nuk do të cënojë dinjitetin e këtyre njerëzve dhe nuk do t’i dëmtojë ata. Askush të mos cënojë jetën, pasurinë dhe kishat e këtyre njerëzve, të mos i shohë e trajtojë keq dhe të mos i rrezikojë ata.” [Përkthimi dhe redaktimi i tekstit të fermanit të Sulltan Mehmetit II është marrë nga Shqipëria Etnike. Shkodër, 4. VII. 2001, nr. 2. (http://www. shqiperia-etnike.com)].

Nëse kthehemi disa dekada më herët, p.sh. në shek. XIV, do të vërejmë se misionarët shqiptarë [por jo vetëm këta], shërbenin në tërë territorin e Dalmacisë dhe të Puljes. Sipas burimeve dokumentare vetëm gjatë shekujve XIV-XV, në territorin e Raguzës shërbyen më shumë se 30 priftërinj të urdhërave të ndryshëm benediktinë, domenikanë, françeskanë etj. Këta vinin nga territoret shqiptare si Balleci, Deja, Drishti, Durrësi, Lezha, Pulti, Sarda, Shasi, Shkodra, Tivari, Ulqini. [Šufflay, Jireček, Sirdani, Malaj, Lala, etj.]. Nga Urdhëri i Françeskanëve kanë shërbyer ndër të tjerë: Cipriani nga Tivari në vitin 1288, i cili shkoi te mbretëresha Helena si i dërguar i papës Nikolla IV; Shtjefni nga Shkodra në vitin 1300, i cili është vikar i kuvendit Male Braće në Dubrovnik; Luka nga Tivari më 1340; Ndreu nga Shkodra, guardian në Dubrovnik më 1347; Ndreu nga Durrësi, guardian në Dubrovnik, më 1348, 1371, 1382; Dhimitri ishte kustos në Dubrovnik më 1348, i cili më vonë u emërua ipeshkëv i Stefanikës më 1354 dhe pastaj kryeipeshkëv i Durrësit më 1363; Nikollë Marku nga Ulqini më 1349 dhe 1354; Gjini nga Arbëria më 1349; Minori dhe Sergji nga Durrësi më 1355 dhe 1384; Arnoldi nga Shkodra më 1362; Minori nga Durrësi, mësues i teologjisë dhe provincial i Dubrovnikut më 1377-1385; Gjergji nga Tivari misionar në Tokën e Shenjtë më 1382; Shtjefni nga Shkodra lektor i teologjisë më 1395; Nikolla de Samaxiis, më 1395, ambasador i Gjergjit II Balshës në Venedik, që njëkohësisht ishte dhe doktor i teologjisë; Margarizi (!) nga Drishti më 1406; Nikolla nga Durrësi provincial i Dubrovnikut më 1432, 1437, 1445; të cilit Senati i Dubrovnikut i kërkon në vitin 1432 që të kthente disa libra, që kishin qenë në pronësi të kuvendit të Male Braće; Mateu nga Tivari më 1434, i cili dëbohet nga Dubrovniku për pesë vjet; Ndreu nga Durrësi, doktor i shkrimit të Shenjtë, provincial dhe inkuizitor i Dubrovnikut në vitin 1438, më vonë ipeshkv i Senjit 1443-1456, i cili në vitin 1436, ishte dëshmitar me rastin e promovimit për doktor në Padovë të Gjon Gazulit (ky i fundit ishte për shumë vite rektor i kuvendit të domenikanëve në Dubrovnik), etj. [Malaj, Djelovanje…, 227]; Nikolla nga Arbëria më 1440, provincial i Dalmacisë. Këta priftërinj, në udhëheqjen e kryeipeshkvit, Ndreut nga Durrësi, (1388-1393) në vitin 1391, në Dubrovnik themelojnë “shoqatën” e tyre me emrin: “Sodalitas presbyterorum sub patrocinio S. Petri.”

Me pëlqimin dhe këshillin e Urdhërave të Domenikanëve dhe Françeskanëve në vitin 1291, u rindërtuan dy dioqeza të pastra shqiptare, ajo e Shurdhahut dhe e Sapës. Por veprat bamirëse nuk kanë munguar asnjëherë prej dhe ndaj tyre. Si ilustrim sjellim dy shembuj shumë domethënës, për kohën dhe vetë personalitetet që bënë këto vepra. Helena, mbesa e Enrik Dandolës, dogjit të Venedikut, ishte martuar me Shtjefnin, zhupanin e madh të Serbisë (Stjepan Prvovjenčani); Helena tjetër, e martuar me Uroshin I, mbretin e Serbisë, ashtu sikurse edhe e para, shquhen për bamirësi dhe favore të ndryshme ndaj Urdhërit të Françeskanëve, në Shqipëri, ndër të tjera edhe për rindërtimin e kuvendeve, abacive, kishave dhe manastirve të ndryshme, p.sh. në vitin 1288, Helena, mbretëresha e Serbisë, së bashku me të motrën e saj, Maria de Chau, ndërtuan kishën dhe kuvendin françeskan të shën Mërisë në Shkodër, kuvendin e shën Markut në Ulqin, kuvendin e shën Françeskut në Tivar, etj. [Sirdani, Françeskanët, 16, 19, 66), dhe shumë institucione të tjera religjioze të cilët Balaan i numëron deri në 30.

Pas vitit 1677, misionarët françeskanë filluan të vepronin në katër prefektura apostolike. Në atë të Kosovës (Serbisë), Maqedonisë, Pultit dhe Kastratit. Sipas relacionit të V. Zmajeviqit, nga viti 1702, [Bartl. Quellen…, v. 20/II dhe AFP, SR. Albania, v. IV], provincial në Shqipëri, me seli në Kepin e Rodonit ishte at Martin Gjonima. Nga vdekja e këtij në vitin 1719 e deri në vitin 1827, Provinca humb autonominë e saj dhe provincialët emërohen direkt nga udhëheqësi i rendit, [Malaj. Apostolsko…, f. 268]. Gjatë kësaj kohe kemi 37 provincialë të ndryshëm, në mesin e të cilëve ishte vetëm një shqiptar, at Anton Kryeziu nga Lezha, më vonë edhe ipeshkëv i Lezhës.

Një gjendje e tillë zgjati deri më 3 tetor të vitit 1832, kur papa Gregori XVI (1831-1846) me Bulën e njohur: Felicis recordationis, e shndërroi këtë provincë në Mision Apostolik, i cili mandje ndahej në Prefektura. Me një dekret të udhëheqësit të përgjithshëm të Urdhërit Françeskan, at Luigj Lauer, bashkon më 31 janar 1898 tërë Misionin Apostolik Françeskan në Shqipëri nën një Komisar të Përgjithshëm Provincial “ad instar.” Këto misione ishin të ndara në këtë mënyrë: Epiri: me Durrësin, Lezhën dhe Sapën si dhe kuvendet në Bizë, Laç, Lezhë, Rubik dhe Troshan; Pulti në dioqezën me të njëjtin emër me kuvendet në Dushman, Kir, Nikaj-Merturi, Planë, Shalë, Shosh, Toplanë dhe; Kastrati, në kryeipeshkvinë e Shkodrës me kuvendet në: Bajzë, Grudë, Kastrat, Kuç, Podgoricë, Rapsh, Selcë, Traboin, Triepsh, Vukël, dhe; Maqedonia me seli në kryeipeshkvinë e Durrësit me kuvendet në: Bajzë, Bishkash, Lurë, Pëdhanë, dhe Janinën në Jug të Shqipërisë dhe prefektura e Serbisë me qendër iepshkvinë e Shkupit me kuvendet në: Gjakovë, Pejë dhe Zym afër Prizrenit. Gjatë kësaj kohe kemi 12 prefektë, nëntë nga Italia dhe tre nga Bosnja. Meqenëse Urdhëri Françeskan e kishte marrë veten mjaft mirë, me anë të një dekreti të veçantë të Selisë së Shenjtë, më 23 prill të vitit 1906 (i cili u zyrtarizua më 6 qershor 1906) Misioni i Françeskanëve në Shqipëri, përsëri shndërrohet në Provincë Misionare me emrin e vjetër SS. Annuntiationis. [Sirdani]. Provincial i parë shqiptar i kësaj province ishte at Pal Doda.

Në vitin 1638, françeskanët në Pëdhanë hapin shkollën e parë, për të vazhduar pastaj në vitin 1639 në Blinisht të Zadrimës; po në këtë vit (1639) hapet edhe një Gymnasium në të cilin mësohej gjuha shqipe. Këto vatra diturie u mbyllën nga turqit në vitin 1648. Në vitin 1698, në Shkodër, at Filipi, hap një shkollë tjetër, ku po ashtu mësohej veç italishtes edhe gjuha shqipe si dhe shkrim-lexim e katekizëm. Një pohim të tillë, mjaft domethënës e gjejmë edhe sot kur shkruhet: “… qenë pikërisht priftërinjtë dhe klerikët françeskanë … që hapën shkolla ku u mësuan njëkohësisht edhe italishtja edhe shqipja.” (K. Çefa, Të dhëna…, 2007, 18).

Kontribut të veçantë për Urdhërin e Françeskanëve në Shqipëri kanë dhënë edhe pjesëtarë të tjerë, joshqiptarë, të këtij Urdhëri, të cilët jetuan dhe vepruan në këto troje, duke ndarë të mirën dhe të keqen me popullin dhe besimtarët e devotshëm. [Për kontributin e françeskanëve shqipatrë të shihet studimi ynë në dorëshkrim për Urdhërin e Françeskanëve në pëgjithësi]. Për shkak të natyrës së këtij shkrimi, po përmendim vetëm disa më kryesorët, së bashku me ndonjërën nga veprat e tyre më kryesore, ndërsa për të tjerët do të flitet në studimin i cili është në dorëshkrim. Këta janë: Leo da Citadella. Dictionarium epiroticum. 1671; Bernardino Quintiano. Dottrina cristiana epirotica. 1675; Francesco Maria da Lecce. Dizionario italiano-albanese. 1702; i njëjti: Osservazioni gramaticali nella lingua albanese. 1716; Didaco da Desio. Gramatica albanese. 1722; Onofrio. Akte pagëzimi. 1739; Bonaventura Prucher. Manuale catechistico italiano-epirotico. 1752; Dario Bucciareli. Gramatica della lingua albanese, 1862; i njëjti: Udha e Krygjës. 1862; Dotrina e krishtenë. 1877; Francesco Rossi da Montalto Ligure. Regole gramaticali della lingua albanese. 1866; i njëjti: Vocabolario epirotico-italiano. 1875; i njëjti: Vocabolario italiano-epirotico. 1876, me 2.353 faqe; Leonardo de Mardino da Greci. Mundimi i Jezu Krishtit. 1875; i njëjti: L’arpa din un italo-albanese. 1881; Tommaso Marcozzi da Rapino. Kempis o t’oergiaamit e Jezu Krishtit nga Gersena. 1881; i njëjti: Moji i Majit i Nançe. 1881; Francesco Melchiori da Bieno. Sulle e rregulla e të Tretit Urdhën. 1896.

Sprova jonë për këtë studim përfundon në fillim të shekullit XX, përkatësisht vitin 1906, kur aktivozohet përsëri Provinca e Shqipërisë. Natyrisht edhe pas këtij viti ka shumë ngjarje, personalitete dhe veprime të shumta të Urdhërit Françeskan, të cilat më vonë do të botohen në një studim të veçantë.