Prof.Dr. Fejzulla Berisha/

Çdo 28 Nëntor është më shumë se një festë; është ringjallja e kujtesës historike dhe e vetëdijes kombëtare për të ruajtur amanetin e të parëve tanë. Është dita kur flamuri ynë i kuq me shqiponjën e zezë u ngrit në Vlorë nga Ismail Qemali, por edhe dita kur Adem Jashari dhe luftëtarët e Kosovës ia dhanë kuptimin e përjetshëm sakrificës shqiptare për liri. Shqiptarët në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi, Preshevë, Çamëri dhe diasporë bashkohen shpirtërisht në një ideal të vetëm: “Shqipërinë e pa bërë, bëje Shqipëri të bërë — bëje ose vdis!” Kjo thirrje është amanet rilindas dhe program kombëtar, që tejkalon kohën dhe kufijtë, sepse është fjala e ndërgjegjes, gjaku i sakrificës dhe shpirti i unitetit.

Fan Noli — apostulli i Shqipërisë së bërë me drejtësi dhe kulturë

Në këtë ditë, nuk mund të përmendet Shqipëria pa përkulur kokën para Fan Nolit — atdhetarit, filozofit, klerikut dhe shtetarit që ngriti idealin kombëtar në një nivel moral universalisht të pranueshëm. Në Boston, në Federatën “Vatra” dhe përmes gazetës “Dielli”, Fan Noli e formuloi filozofinë e tij me fjalë të pavdekshme: “Shqipëria të bëhet, se ndryshe shqiptarë s’ka.” Ai nuk e shihte Shqipërinë vetëm si shtet formal, por si bashkim të drejtësisë, kulturës dhe dinjitetit njerëzor. Çdo shqiptar duhet të jetë qytetar i lirë, dhe çdo institucion në shërbim të popullit. 28 Nëntori është drita e mendimit nolian që ndriçon rrugën e çdo brezi drejt një Shqipërie të bërë me drejtësi dhe dinjitet.

Ismail Qemali — akti themeltar i lirisë shqiptare

28 Nëntor 1912, në Vlorë, Ismail Qemali nuk ngriti vetëm një flamur — ai ngriti ndërgjegjen e një kombi. Në kohën kur perandoritë binin dhe kufijtë ndaheshin sipas interesave të fuqive të mëdha, ai deklaroi me guxim: “Ne nuk duam të jemi as skllevër, as shtojca e askujt. Duam të jemi të lirë në trojet tona.” Ky akt politik shënoi lindjen e Shqipërisë moderne, por jo përfundimin e saj. Amaneti i Ismail Qemalit: “Pavarësia fitohet me flamur, por ruhet me punë, drejtësi dhe bashkim.” Çdo 28 Nëntor na kujton se Shqipëria e bërë është përgjegjësi, jo dhuratë.

Hasan Prishtina — Kosova si themel i unitetit kombëtar

Hasan Prishtina e kuptoi se Shqipëria e pa bërë nuk mund të ishte e plotë pa Kosovën. Në memorandumin e tij historik shkroi: “Nëse nuk i bashkojmë të gjitha trojet shqiptare në një ide, nuk do të kemi as Shqipëri të bërë, as liri të qëndrueshme.” Kosova, e cila u flijua në Konferencën e Londrës, mbeti plagë e kombit, por njëkohësisht burim i pashtershëm i lirisë. Nga Lidhja e Prizrenit, në Lidhjen e Pejës dhe deri në luftën për pavarësi, ajo dëshmon se idealet kombëtare nuk shuhen as nga padrejtësia, as nga koha.

Adem Jashari — përkthimi i amanetit në gjak

Në shekullin XX, amaneti i Vlorës dhe filozofia e Nolit u shndërruan në realitet tragjik dhe heroik në Prekaz. Adem Jashari përktheu me jetën e tij porosinë e madhe të historisë: “Bëje Shqipërinë të bërë – bëje Kosovën të lirë – bëje ose vdis.” Prekazi u bë Jerusalemi i lirisë shqiptare, vendi ku gjaku u shndërrua në drejtësi dhe ku Kosova lindi e lirë. Vlorës iu bashkua Prekazi, dhe Ismail Qemalit iu bashkua Adem Jashari në përjetësi.

Trojet shqiptare — Shqipëria që ende po bëhet

28 Nëntori është edhe dita e reflektimit: A është sot Shqipëria e bërë? Në Maqedoninë e Veriut, Mal të Zi, Luginën e Preshevës, Çamëri — shqiptarët kërkojnë drejtësi dhe barazi. Shqipëria e bërë është ende një proces, që kërkon bashkimin institucional, kulturor dhe strategjik të shqiptarëve në hapësirën euroatlantike. Ky bashkim nuk nënkupton kufij të rinj, por kufij të hapur në mendje dhe shpirt — bashkim të dijes, kulturës, ekonomisë dhe vizionit kombëtar.

Diaspora shqiptare në SHBA — “Shqipëria e tretë”

Asnjë 28 Nëntor nuk është i plotë pa përmendur diasporën shqiptare në Amerikë, e cila që nga fillimi i shekullit XX ka qenë shtylla morale dhe diplomatike e kombit. Në Boston, Filadelfia dhe New York, shqiptarët ngritën flamurin dhe fjalën. Gazeta “Dielli” shpalli misionin e saj: të ndriçojë mendjet dhe të bashkojë shqiptarët. Fan Noli e shihte Amerikën si vendin ku Shqipëria e bërë do të gjente frymëzimin e përjetshëm: demokracinë, ligjin, drejtësinë dhe dinjitetin. Ky amanet jeton sot në çdo komunitet shqiptar në SHBA që mban gjallë kombin me vepra, jo vetëm me fjalë.

Shqipëria e bërë — ideal i bashkimit dhe drejtësisë historike

Shqipëria e bërë nuk është thjesht shtet — është ide, moral dhe bashkim shpirtëror që i jep kuptim ekzistencës kombëtare. Ajo përfshin Shqipërinë, Kosovën dhe çdo shqiptar që punon e jeton me dinjitet në botë. Është bashkimi i historisë me të ardhmen, i Vlorës me Prekazin, i Nolit me Jasharin, i idealit me sakrificën. Vetëm kur ndërtojmë këtë Shqipëri të bërë — me drejtësi, dije, punë dhe unitet — mund të themi se kemi përmbushur amanetin e të parëve tanë.

28 Nëntori — dita kur kombi i flet vetvetes

28 Nëntori është dita kur shqiptarët i flasin vetes dhe historisë me një zë të vetëm: “Shqipërinë e pa bërë, bëje Shqipëri të bërë! Bëje me punë, dije, drejtësi, dhe nëse duhet — bëje me sakrificë, por bëje!” Ky është amaneti i Ismail Qemalit, vizioni i Fan Nolit, ideali i Hasan Prishtinës dhe lavdia e Adem Jasharit. Është thirrja që ngjall çdo shpirt shqiptar në 28 Nëntor dhe në çdo ditë të historisë tonë. Deri sa ky amanet të përmbushet, flamuri ynë do të mbetet kujtesa e së kaluarës dhe premtimi i së ardhmes.

Si arriti Ismail Qemali në Shqipëri për të shpallur pavarësinë.

Ilir Ikonomi

Rreth mesit të nëntorit 1912, Ismail Qemal Vlora u takua me ministrin e Jashtëm të Austro-Hungarisë, Kontin Leopold von Berchtold. Takimi u bë në Budapest fshehtas, sepse austriakët nuk donin që marrëdhëniet e shqiptarëve me Vjenën të nxisnin xhelozitë e Italisë. Kjo ishte pika kulmore e udhëtimit të Ismail Qemalit drejt trojeve shqiptare sepse Konti i dha mbështetje materiale dhe morale për të shpallur pavarësinë. Ai i premtoi t’i vinte në dispozicion një anije që grupi i shqiptarëve të arrinte shëndoshë e mirë në brigjet shqiptare.

Udhëtimi i Ismail Qemalit kishte nisur më 2 nëntor nga Stambolli me një ndalesë të rëndësishme në Bukuresht. Kishte shkuar në Vjenë ku ishte takuar me zyrtarë të ministrisë së jashtme austriake. Iu desh pastaj të merrte trenin për në Budapest, sepse ministri i Jashtëm Berchtold kishte shkuar atje për seancat e parlamentit austro-hungarez. Ishte kthyer në Vjenë ku kishte dhënë intervista për shtypin, por pa e përmendur takimin me kontin. Tani përgatitej të udhëtonte për në Shqipëri. Asgjë nuk ishte e sigurtë, sepse nuk dihej pritja që do t’i rezervohej atje.

Mëngjesin e 19 nëntorit Ismail Qemali arriti në Trieste me tren ekspres bashkë me Luigj Gurakuqin. Triestja, port i lirë i Perandorisë Austro-hungareze dukej e larguar nga trazirat që po ndodhnin në Turqinë evropiane. Ky ishte një qytet kozmopolit me origjinë të hershme ilire, që i gëzohej famës si pikë takimi e njerëzve të artit. James Joyce jetonte në Trieste. Jules Vernes pati jetuar dhe shkruar aty.

Siç dëshmon gazeta vendase Il Piccolo, Ismail Qemali u prit në stacionin e trenit nga Mark Kakarriqi, një shkodran që nuk i kishte mbushur të tridhjetat por që kishte qenë aktiv në kryengritjet shqiptare të dy viteve të fundit. Triestja, sipas planit, ishte vendi ku Ismail Beu do të takohej me delegatët e kolonisë së Rumanisë, të cilët ishin nisur nga Bukureshti më 16 nëntor. Sipas përshkrimit të Il Piccolos, Ismaili u vendos në Excelsior Palace, një ndër hotelet më modernë të Evropës në Riva del Mandracchio fare pranë detit, për të pushuar disa orë.

Nga Triestja, që ishte ndër portet më të rëndësishme të monarkisë, anijet e Lloydit rrihnin çdo ditë brigjet e Adriatikut për të vazhduar deri në Patras dhe në Aleksandri. Mirëpo prej shumë ditësh, anijet nuk ndaleshin më në portet shqiptare, sepse situata ishte e tendosur. E vetmja anije e Lloydit që mund të ankorohej atje ishte Graf Wurmbrand që ishte vënë në dispozicion të qeverisë austriake për shërbime të posaçme. Wurmbrand shkonte e vinte përballë brigjeve shqiptare dhe shërbente për ndërlidhjen telegrafike të konsujve austriakë me qendrën. Sipas zyrtarëve, anija mund të përdorej për evakuimin e personelit austriak dhe të huajve të tjerë që ndodheshin në Shqipëri në rast të një konflikti. Sepse Lloydi, ndër kompanitë më të mëdha të lundrimit në Evropë, merrte para nga qeveria austriake për shumë punë që nuk kishin lidhje me tregtinë e mirëfilltë.

Misioni i Ismail Qemalit ishte njëra ndër këto punë. Ndërmjetës mes tij dhe drejtorisë së Lloydit për të bërë të mundur udhëtimin ishte një këshilltar legate, një hungarez i quajtur Béla von Rakovszky.

Udhëtimi i pritshëm i Ismail Beut bashkë me një grup personalitetesh shqiptare drejt Durrësit nuk ishte aspak i panjohur për shtypin. Dihej gjithashtu që batalione serbe po marshonin drejt Adriatikut, por ishte e paqartë se kur mund të arrinin ato. Gazetat kishin ditë që publikonin deklaratat e Ismail Qemalit, ku flitej fare hapur për atë që ai kishte ndërmend të bënte. Prandaj, kur Ismail Beu arriti në Trieste, disa gazetarë erdhën në Excelsior Palace për ta intervistuar. Korrespondentët, mes tyre ai i gazetës Il Piccolo të Triestes, e pyetën për planet që kishte atë ditë:

ISMAILI: Do të qëndroj vetëm pak orë, sa për t’u takuar me ndonjë mik e për të ngrënë drekë. Pastaj do të marr detin.

IL PICCOLO: A më lejohet t’ju pyes se për ku do të niseni?

ISMAILI: Po. Vapori që do të marr, si rregull nuk ndalon në portin ku dua të zbres, por ia di për faleminderit kompanisë Lloyd e cila do të bëjë për mua një ndalesë jashtë itinerarit. Udhëtoj për në Durrës.

IL PICCOLO: Pra do të shkoni në portin që lakmohet nga serbët?

ISMAILI: Nuk besoj se ata do të arrijnë para meje. Në Durrës po më presin me ankth dhe terreni është përgatitur me shumë durim, tha Ismaili.

IL PICCOLO: Çfarë do të ndodhë pas arritjes suaj?

ISMAILI: Një gjë fare e thjeshtë, por që ne e dëshirojmë me zjarr: Shpallja e pavarësisë së mëmëdheut tonë. Duam ta vemë Evropën para faktit të kryer. Do të formohet një qeveri e përkohshme dhe ndoshta unë do të jem kryetari i saj.

IL PICCOLO: Po malësorët, mirditorët dhe fiset e tjera?

ISMAILI: Ju siguroj se për idenë e pavarësisë jemi të gjithë dakord, kemi të gjithë një mendim. Jemi ne që e filluam luftën kundër qeverisjes së mbrapshtë të Turqve të Rinj dhe morëm Shkupin këtë verë; jemi ne që kemi bërë luftra të vazhdueshme për vite me radhë, prandaj është e drejtë që dëshirat tona të bëhen realitet. Çasti nuk mund të jetë më i mirë se tani. Qeveria turke në Shqipëri nuk është veçse një hije e largët. Lidhjet me Stambollin janë këputur. Çfarë t’ju them më shumë? Në Shkodër, janë shqiptarët ata që po i bëjnë ballë heroikisht rrethimit.

Albert von Manussi, shef i policisë së Triestes, i dërgoi ministrit të brendshëm austro-hungarez një raport prej katër faqesh për Ismail Qemalin. Manussi shkruante se Qemal beu u tregua disi i pakujdesshëm kur ia bëri të ditur shtypit të Triestes synimet e tij, sepse me këtë rrezikonte që zbarkimi i tij në Durrës të pengohej nga grekët, të cilët prej disa ditësh kishin bllokuar Sarandën dhe Vlorën, madje mund të trajtohej prej tyre si rob lufte. “Megjithatë, – shkruan Manussi, – kur ishte deputet i Shqipërisë së jugut, Qemal beu kishte lidhje aq të ngushta me qeverinë greke saqë shpesh akuzohej se paguhej prej tyre. Ai është i bindur se nga kjo anë nuk i kanoset asnjë rrezik, sidomos tani që me pushtimin e Epirit, Greqia shihet si e ngopur dhe ka çdo arsye për të mbajtur marrëdhënie të mira me Shqipërinë.”

“Tani për tani, – shkruante shefi i policisë, – Qemal beu nuk do të mund t’i bënte ballë një pushtimi të Durrësit nga serbët. Prandaj nëse kjo ndodh, ai ka ndër mend që thjesht të protestojë dhe të tërhiqet në male.”

Manussi nuk e thotë në raportin e tij se nga i nxjerr këto përfundime, por ka shumë mundësi që ai ta ketë takuar vetë Ismail Qemalin gjatë orëve që ky qëndroi në Trieste. Një pjesë e mirë e raportit i kushtohet gjendjes në Shkodër dhe, në këtë rast, Manussi mund t’i ketë marrë informacionet nga ndonjë anëtar shkodran dhe katolik i grupit të shqiptarëve. Ky mund të ketë qenë Gurakuqi, si njeriu më i afërt me Ismailin dhe më i informuari. “Qemal beu, – shkruan Manussi, – është mjaft i prokupuar për Shkodrën. Ai ka frikë se ky qytet mund të kapitullojë përpara se qeveria e re e Shqipërisë të marrë zyrtarisht frenat në dorë. Megjithëse vetë është mysliman, Qemal beu e njeh mirë rëndësinë e Shkodrës për gjithë Shqipërinë veriore katolike, e cila nga pikëpamja ekonomike, kulturore dhe fetare graviton drejt kësaj qendre të madhe tregtare dhe pa këtë qytet shumë shpejt do të paralizohej në çdo drejtim. Prandaj ai është i vendosur të lëvizë çdo gur që Shkodra të mos pushtohet nga malazezët.”

“Deri tani, – shkruan Manussi në raportin për ministrinë, – Shkodra ka qenë në fakt më tepër një qytet austriak se sa turk. Austria kishte atje shkolla model dhe institucione të tjera arsimore, paguante për klerin katolik dhe mbështeste bujarisht edhe popullatën e gjerë. Shkodra ishte deri tani pika kryesore mbështetëse e politikës austriake në Shqipëri dhe përkushtimi i popullatës ndaj Monarkisë është mjaft prekës. Humbja e Shkodrës do të ishte shumë për të ardhur keq si nga pikëpamja fetare-katolike, ashtu edhe nga ajo patriotike-austriake; e këtu duhet të kemi parasysh se kjo do t’i bënte dëm edhe interesave tona tregtare. Nëse Shkodra nuk bie në ditët e ardhshme dhe shqiptarët marrin armatime të mjaftueshme, atëherë mund të presupozohet se këta do të inkurajohen dhe do të kontribuojnë me shumicë për ta lehtësuar gjendjen. Aq më tepër që, deri më 16 nëntor, trafiku i postës dhe i njerëzve me Shkodrën nga porti i Shëngjinit ishte krejtësisht i lirë.”

“Qemal beu, – e përfundon raportin Manussi, – tha se me ndryshimin e gjërave në Shqipëri, ai sheh të tejkalohen edhe ëndrrat e tij më të guximshme dhe se Shqipëria nuk do të harrojë kurrë të falenderojë Austrinë për pavarësinë e saj.”

Po më 19 nëntor, Berchtoldi i dërgoi një telegram konfidencial nënkonsullit austriak në Durrës, von Rudnay, ku e njoftonte për nisjen e pritshme të Ismail Beut nga Triestja. “Shkëlqesia juaj duhet ta trajtoni atë me njerëzi, ashtu si edhe patriotët e tjerë. Nëse në një mënyrë ose një tjetër, ata gjenden ngushtë, t’i ndihmoni të hipin në Graf Wurmbrand, anijen e Lloydit pranë Durrësit,” porosiste Berchtoldi. Dhe vazhdonte: “Kjo natyrisht nuk do të thotë që Shkëlqesia juaj të mos e vëzhgoni me shumë kujdes Ismail Qemal beun, pasi siç dihet, besueshmëria e tij politike është e dyshimtë. Nëse ai i hap Shkëlqesisë suaj tema politike, kufizohuni duke i shprehur atij pikëpamjen tonë të njohur që përkrahet edhe nga Italia, mbi ruajtjen e pavarësisë dhe integritetit të Shqipërisë. Gjithsesi mbani ndaj tij një qëndrim thjesht pranues. Meqenëse mes Ismail Qemal beut dhe politikanëve të tjerë shqiptarë ekzistojnë disa mosmarrëveshje, është e rekomandueshme që të mos hyni në diskutime as rreth tyre e as rreth formës së ardhshme të qeverisjes së Shqipërisë, por të theksoni vazhdimisht se në këtë kohë të vështirë, uniteti i plotë i të gjithë krerëve shqiptarë është jashtëzakonisht i nevojshëm.”

Me sa duket, Berchtoldi kishte frikë se mos në Durrës hapej ndonjë konfrontim mes Ismail Beut dhe përkrahësve të Syrja Bej Vlorës apo parisë vendase dhe se mos në këto grindje përfshiheshin edhe austriakët. Kjo mund të diskreditonte premtimin e tij të asnjanësisë në marrëveshjet me italianët.

Deri në këtë pikë ende nuk ishte e qartë se ku duhet të mblidhej kuvendi, në Durrës apo në Vlorë. Durrësi mund të ishte njëra zgjedhje. Nëse Ismaili arrinte sipas planit, pra më 21 nëntor, ai mund ta shpallte aty pavarësinë, pa iu dashur të rrezikonte duke ndërmarrë një udhëtim të gjatë drejt Vlorës. Dhe, në të vërtetë, Ismaili i kishte telegrafuar kushëririt të tij, Xhemil Beut, kryebashkiak i Vlorës, që ta thërriste kuvendin në Durrës.

Problemi ishte se në Durrës, elementët fanatikë dhe proturq kishin ndikim. Pikërisht për shkak të trysnisë së tyre, njerëzit e Syrja Beut nuk arritën ta mbajnë dot konferencën e planifikuar një javë më parë dhe madje disa e lanë fare Durrësin, nga frika e sigurisë për jetën. Durrësi ishte gjithashtu qyteti drejt të cilit po marshonin kolonat serbe, arritja e të cilave ishte çështje ditësh. Vlora ishte një zgjedhje më e përshtatshme për disa arsye. Atje, i biri i Ismailit, Et’hem Beu, luante rolin e kreut të milicisë, ashtu siç ishte zakoni me disa bejlerë dhe agallarë në qytetet e Shqipërisë për të ruajtur rendin. Atmosfera në Vlorë ishte më dashamirëse ndaj Ismailit, të cilin populli e njihte mirë. Aty ai kishte autoritet. Kështu duhet të ketë arsyetuar Xhemil beu kur e thirri kuvendin në Vlorë, me anë të kabllit Vlorë-Otranto. I biri i Ismail Qemalit, Et’hemi, në bashkëpunim me parinë e Vlorës, u kishte dërguar telegram të gjitha qyteteve, edhe atyre të cilat gjendeshin të rrethuara apo të pushtuara, që t’i nisnin menjëherë delegatët e zgjedhur për në Vlorë. Aqif Pasha nga Elbasani duhet të ishte nisur, sipas një telegrami që i kishte dërguar Xhemil Beut. Po ashtu, në Tiranë duhet të ishin mbledhur shumë delegatë, mes tyre edhe ata nga vilajeti i Kosovës.

Mirëpo, edhe Vlora nuk ishte pa rrezik. Pikërisht ditën kur Ismail Qemali përgatitej të linte Triesten, trupat greke kishin zbarkuar në Himarë. Këta ishin kryesisht vullnetarë nga Kreta, gjithsej dy-tre mijë vetë të pajisur me topa dhe mitralozë. Për të ndalur grekët ishin dërguar katër kompani të milicisë shqiptare me nga 150 veta secila: dy në drejtim të Qafës së Llogarasë dhe dy për në Luginën e Shushicës në Kurvelesh. Ndërkaq, luftimet rreth Himarës kishin filluar. Në një raport për Kontin Berchtold, konsulli austriak në Vlorë, Lejhanec, shkruante se trupave të Kurveleshit u ishte bashkuar edhe Eqrem Bej Vlora. Eqremi ishte kthyer më 19 nëntor nga udhëtimi për në Durrës ku nuk kishte arritur dot për shkak se rrugët ishin të pakalueshme. Ai i kishte thënë konsullit se po u bashkohej trupave për të inkurajuar bashkatdhetarët që të mbronin trojet e tyre. Por ai kishte edhe një arsye tjetër: nuk donte t’i ikte nga dora udhëheqja e aksionit politik që po fillonte. Eqrem Beu nuk donte të përjashtohej nga përpjekja e madhe për pavarësinë që pritej të kurorëzohej së shpejti dhe për të cilën kishte derdhur mundin e vet.

Pasditen e 19 nëntorit grupi i shqiptarëve hipi në një avullore të quajtur Brünn, sipas emrit gjerman të qytetit çek Brno. Brünn nuk ishte ndër anijet e mëdha dhe luksoze të Lloydit, por ofronte një komfort të pranueshëm. Për udhëtarët e klasit të parë kishte një dhomë lojrash, një dhomë muzike me piano-bar dhe argëtime të tjera modeste. Në sallat kryesore zbukurimet ishin të kursyera, nuk kishte as llambadarë dhe as piktura të kushtueshme, por kolltuqet prej lëkure të errët ishin të rehatshëm për një muhabet apo një kafe.

Shqiptarët, rreth 15 vetë, ngarkuan në anije valixhe të mëdha si dhe thasë, brenda të cilëve kishte armë dhe fishekë, që disa prej burrave kishin blerë në Trieste. Aty nga ora 14, vapori me flamurin tringyrësh të perandorisë në kiç u shkëput nga bankina, ku kishin hedhur spirancë një mori jahtesh dhe avulloresh të tjera. Qielli ishte i mbuluar me re, bënte pak ftohtë por erë nuk frynte fare. Kur hotelet, pallatet dhe depot në breg fillojnë e mpaken dalngadalë dhe në horizont mbetet vija e zbehtë e maleve, vetëm atëherë njeriu fiton ndjesinë se ka mbetur i vetëm mes masës së madhe të ujit dhe zakonisht priret të mendojë se ku po shkon dhe çfarë të kaluare po lë pas.

Ne nuk mund të dimë se çfarë mendonin këta burra që i kishin hyrë rrugës së panjohur të fatit atë fund vjeshte, sepse asnjëri prej shqiptarëve që morën pjesë në udhëtimin historik, duke përfshirë edhe vetë Ismail Beun, nuk na ka lënë ndonjë përshkrim të hollësishëm. Fatmirësisht, arrijmë të mësojmë disa detaje interesante nga një udhëtar i paidentifikuar që ndodhej në anije. Rrëfimin e udhëtarit, të botuar në gazetën franceze Le Figaro, po e riprodhoj gati të plotë:

“U bëra dëshmitar i një fakti për të cilin Evropa pa dyshim që do të flasë nesër dhe që ndoshta do të ketë një ndikim të madh mbi atë që po ndodh tani në Ballkan. Pasi i hipëm në Trieste vaporit Brünn me destinacion Patrasin, ne duhet të ankoroheshim në fillim në Brindisi, ku do të arrinim në mbrëmje. Por, sapo ishim larguar nga Triestja, në bord u përhapën zërat se do të ndaleshim në Durrës, ku princi shqiptar Qemal bej me suitën e tij që ndodhej mes udhëtarëve, do të zbriste për të shpallur menjëherë pavarësinë e Shqipërisë.

Në fakt, e dalluam Ismail Qemalin në sallat e klasit të parë. Ai është një burrë në një farë moshe. I rrethuar nga një duzinë personash të tjerë, ai duket hijerëndë dhe simpatik. Atë natë, të mërkurën, na konfirmojnë se rreth orës 10 do të jemi përballë Durrësit. Pikërisht në orën e lajmëruar, me hënën që ndriçonte në qiell dhe në një det të qetë e mot të shkëlqyer, shikojmë në largësi dritat e një anijeje, që ishte avullorja Wurmbrand e Lloydit austriak. Brünn ndalet rreth 200 metra larg saj. Hidhen shkallët, pastaj varkat në të cilat zënë vend Qemal beu dhe suita e tij për të shkuar drejt Wurmbrandit. Ja hollësitë që munda të mbledh dhe që po jua transmetoj: Princi shqiptar do ta kalojë natën në bordin e kësaj anijeje dhe nesër do të zbarkojë ndoshta në Durrës për të shpallur atje pavarësinë e Shqipërisë…

Munda të bisedoj për disa çaste me njërin prej njerëzve të suitës së princit, që e flet në mënyrë të admirueshme greqishten dhe italishten. Më tha se qëllimi i misionit të tyre ishte që t’ua jepnin Shqipërinë shqiptarëve dhe se ata nuk prisnin që Serbia të merrte në zotërim ndonjërin prej porteve të lakmuara prej saj. Me sa arrita të kuptoj, pas krijimit të një qeverie të përkohshme, ata synojnë t’ia ofrojnë fronin e Shqipërisë një princi të huaj. Besoj se e gjithë kjo lëvizje nuk është e panjohur për Austrinë, sepse Qemal beu kishte hipur në një anije të Lloydit, e cila bëri një ndalesë të paparashikuar në itinerarin e saj. Pastaj, ai kaloi nga anija Brünn në një vapor tjetër të Lloydit, Wurmbrand, i cili për këtë qëllim priste në det të hapur përballë bregdetit shqiptar.”

Këtë rrëfim të thjeshtë por magjepsës, po të mos e kisha konfirmuar pjesërisht nga burime të tjera arkivore do ta kisha marrë për një përrallë të bukur. Sepse ai i ka të gjithë elementët e një përralle: Burra që udhëtojnë me një mision të rrezikshëm, zbritje me valixhe në duar mes të detit për të hipur në një anije tjetër, hëna që ndriçon në qiell dhe udhëtarët e tjerë që vështrojnë të habitur skenën.

Bregdeti adriatik është plot të papritura të këndshme. Kur njeriu vjen përmes tokës në Kepin e Rodonit dhe qëndon në majën e kodrës që bie thikë mbi det, e kupton menjëherë se sa bujare është treguar këtu natyra me trillet e saj, duke krijuar herë gjire të butë dhe herë shkrepa të frikshëm. Aty ku kepi hyn në formë gjuhëze në det, domethënë mu pranë majës së asaj gjuhëze, ndodhet një fortesë mrekullisht e bukur me gurë katërkëndësh prej shtufi që e tejkalon përfytyrimin e udhëtarit. Kjo fortesë, e cila thuhet se ka qenë ndërtuar nga mjeshtra raguzianë me urdhër të Skënderbeut, është ndër ato pak dëshmi që tregojnë se në kohët e moçme këtu ka patur jetë. Rreth një kilometër më tej ndodhet Kisha e Shënandout që thuhet se ka qenë ndërtuar nga Mamica Kastrioti, e motra e Skënderbeut. Eshtë vërtet një habi se si ky relik i shqiptarisë i ka shpëtuar dorës së prishësit. Për mua ka qenë befasi kur gjatë një vizite në Shqipëri në vitin 2011, në afreskun që zbukuron murin e absidës së kishës, nën nivelin e dyshemesë, dallova një shqiponjë të qartë me dy krerë, në formën e saj origjinale, ashtu siç e vizatonin në kohën e Skënderbeut.

Ky është simboli i hershëm i Kastriotëve që do të vihej më vonë në flamurin kombëtar. Hulumtuesve u është dashur të gërmojnë për t’i nxjerrë në dritë këto vizatime të rralla dhe kjo nuk është ndonjë çudi, pasi dëshmitë më të rëndësishme të historisë së lashtë shqiptare nuk mund të gjenden veçse nën dhe. Ç’ka qenë mbi tokë i ka shkatërruar barbaria osmane.

E bëra këtë parantezë, sepse duke qëmtuar me kujdes gazetat austriake dhe hungareze të vitit 1912 dhe duke i krahasuar këto informacione me ato që na japin arkivat austro-hungareze, gjeta një hollësi interesante: natën me hënë të 20 nëntorit duke u gdhirë data 21, avulloret Brünn dhe Graf Wurmbrand janë takuar jo përballë Durrësit por në Gjirin e Rodonit për të bërë kalimin e Ismail Qemalit dhe njerëzve të tij nga njëra anije te tjetra. Me sa duket, austriakët kishin zgjedhur Gjirin e Rodonit që puna të mos vihej në rrezik. Ata nuk donin t’ia linin asgjë rastësisë, sepse përballë Durrësit mund të patrullonin anije greke. Me urdhrin telegrafik të pashifruar që kishte marrë nga drejtoria e Lloydit në Tivar, Graf Wurmbrand kishte lundruar për në Gjirin e Rodonit qysh në mesditën e 20 nëntorit për të pritur anijen ku ndodheshin shqiptarët, e cila do të arrinte në mbrëmje vonë. Me sa duket, sinjali radiotelegrafik ishte kapur nga grekët. Pra, këta tashmë e dinin se një grup shqiptarësh do të arrinte në Durrës me një anije të Lloydit. Ismaili dhe burrat e tjerë e kaluan natën në Graf Wurmbrand, e cila herët në mëngjesin e datës 21 nëntor arriti në Durrës. Udhëtimi i shkurtër nga Gjiri i Rodonit nuk duhet të ketë zgjatur më tepër se një orë.

(Përshtatur nga libri Pavarësia – Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit)

Prof. Milazim KRASNIQI/

Vepra “Ferit Pashë Vlora – Një jetë shtet” e autorit Abdulhamit Kirmizi është një biografi e detajuar e vlonjatit më të famshëm të derës së Vlorajve dhe qeveritarit me nam të Shtetit Osman, në periudhën e fundit traumatike të atij shteti gjigand. Veçmas për ne shqiptarët harrestarë e mazohistë, kjo biografi për Ferit Vlorën, kjo mikrohistori brilante, na shfaqet si një dritare në një karakatinë të errët, nga e cila mund të shihet pak përtej hundës. Megjithëse në rastin tonë, nuk është i sigurt të shikuarit përtej hundës, ngase edhe nëse dritarja hapet, por shikimi është i turbulluar nga katarakti i amnezionit, prapë nuk mund të shihet asgjë qartësisht.

Ky studim i historianit Kirmizi fillon me një tabllo mbresëlënëse mbi plejadën e bejlerëve shqiptarë dhe Vlorën, si njëra nga qytetet më zulmmëdha të historisë shqiptare. Pastaj autori skicon familjen e famshme shqiptare Vlora, e cila ka dhënë kontribute të mëdha në qeverisjen e Shtetit Osman, ndërsa në rrëmujën e shpërbërjes së tij, dha kontribut kritik në formimin e vetë shtetit shqiptar, në vitin 1912. Traditat e rrënjosura të bejlerëve shqiptarë, qyteti domethënës i Vlorës dhe dera e famshme e familjes Vlora, përbëjnë kuadrin në të cilin u lind, u rritë dhe u formua Feriti, realisht personaliteti më zulmmadh i gjithë asaj trashëgimie. Megjithëse, nga të dhënat që sjellë Kirmizi, rezulon që nga familja Vlora, kanë dalë shumë qeveritarë të aftë e të fuqishëm për disa gjenerata, që nga Sinan Pasha, Gjejg Sinan Pasha, Kara Ismail Pashë Vlora, Ibrahim Pashë Vlora, Sulejman Pasha, Mustafa Nuri Pasha, (babai i Feritit dhe vëllerërve të tij, Neshetit, Syrjait dhe Namikut), Ismail Qemal Vlora e deri te Eqrem bej Vlora. Secili prej tyre ka lënë një shenjë në historinë e Shtetit Osman, të vendlindjes së tyre, Vlorës, po edhe të Shqipërisë, në historinë e së cilës spikatë më së shumti Ismail Qemal Vlora, si themelues i shtetit shqiptar.

Për të gjitha ato kontribute që shtrihen në qindra vjet, autori në konkluzionet në fund të studimit të tij, për Ferit Vlorën, në raport me derën e Vlorajve dhe të Ali pashë Tepelenës, (me të cilët ata ishin në lidhje familjare) thotë: “ Me një këndvështrim teleologjik mund të thuhet se dyert e Vlorajve dhe të Tepelenajve kanë vazhduar ekzistencën e tyre për shekuj me radhë, për të nxjerrë nga gjiri i tyre këtë njeri.”(502) Po të thuhej kështu në fillim të studimit, mund të tingëllonte si hipotezë që pret të testohet, por kjo thuhet në fund të studimit, ku autori prezenton vlerërsimet finale. Ma merr mendja që secili lexues që do të arrijë në faqen 502, natyrisht duke e lexuar me vëmendje dhe me mendje të hapur, pa paragjykime, do të jetë dakord me këtë vlerësim, sepse biografia e Feritit vetvetiu e imponon këtë përfundim. Pse? Sepse si gjeografia ku ka shërbyer, si postet që ka mbajtur, si rezultatet që ka arritur, si betejat në të cilat ka qenë i përfshirë, (në mosmarrëvshje edhe me sulltan Abdylhamidin me xhonturqit, me Qamil Pashën, me anglezët, etj.) e prezentojnë si një figurë monumentale të historisë osmane e shqiptare, rrjedhimisht edhe të familjes së Vlorajve e të Tepelenajve. Qëndrueshmëria e Ferit Pashë Vlorës në ato beteja të mëdha, ku bie edhe presioni i tij vendimtar mbi sulltanin për ta kthyer Kushtetutën në vitin 1908, si edhe lufta e fortë me xhoturqit, të cilët planifikuan edhe ta vrisnin dhe ia ndaluan kthimin në Stamboll, duket e pashoqe nga paraardhësit dhe bashkëkohanikët e tij.

Për t’u pjekur për ato beteja finale në vitet 1903-1913, Feriti kishte kaluar një jetë në shkollim dhe në detyra shtetërore me përgjegjësi. Sipas të dhënave që sjellë autori, Ferit Vlora ka ndjekur shkollimin dhe ka kryer shërbime në vende si Janina, Kreta, Sofja, Raguza, Dijarbekiri, Halepi, Konja, Izmiri, Ajdëni, Kajroja dhe natyrisht Stambolli. Ka kryer funksione në rangje të ndryshme të administratës osmane, ku më të lartat spikasin funksionet si guvernator në Konja e Izmir, kryeministër në vitet 1903-1908, ministër i brendshëm dhe kryetar i Senatit pas Konstitucionit. Autori ka sjellë shumë dokumente e detaje për të gjitha ato lëvizje të Ferit Vlorës, të cilat si një fije peri i lidhë botëvështrimi i tij modernizues. Ai ishte politikan modernist, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Në çdo detyrë ku u gjend, ai ishte strateg në përpjekjet për modernizimin e adminstratës dhe të jetës sociale të Shtetit Osman. Pasioni i tij ishte ndryshimi i gjendjes, përmirësimi i kushteve të jetës, fuqizimi i shtetit. Brenda këtij vizioni, ai shfaqet si administrator i aftë, i guximshëm, i motivuar dhe i pakorruptuar. Autori ka sjellë shumë raporte, letra e udhëpërshkrime që e prezentojnë me këto vlera unike, në kohën kur administrata osmane dukej e dominuar nga dembelizmi dhe nga korrupsioni, ndërsa shoqëria ishte e atakuar nga vese të këqija dhe nga injoranca. Pas suksesit spektakular si guvernator në Konja, vlonjati ftohet nga sulltan Abdylhamiti II, që të bëhet kryeministër i Shtetit Osman, detyrë të cilën e kryen me pedantëri dhe qëndrueshmëri në vitet 1903-1908, në një vorbull presionesh, intrigash e komplotesh të brendshme e të jashtme.

Autori ka shpalosur aspekte të luftës së brendshme politike në elitat osmane të asaj kohe, e cila ishte shumë tinëzare, por edhe e ashpër. Ferit Pasha e kryen detyrën e kryeminstrit në mes një mali denoncimedh dhe inskenimesh, ku spikatë ndershmëria, besnikëria dhe parimësia maksimale, në aso rrethanash të turbullta. Sidoqoftë, problemet më të mëdha edhe gjatë shërbimit si kryeministër i shfaqen shkaku i çështjes shqiptare dhe lidhjeve që kishte me lëvizjen shqiptare. Në shumë raste vihet nën dyshim nga ana e zyrtarëve osmanë e edhe nga sulltani, për qëndrimet e tij si shqiptar. “Sulltan Abdylhamidi mund të ketë ndjerë njëfarë shqetësimi nga interesi i ethshëm i Ferit Beut për diplomacinë ballkanike, me idenë e mbrojtjes së shqiptarëve”, konstaton Kirmizi. (f.106) Poashtu autori dëshmon se Ferit Pashë Vlora mbante edhe takime në Stamboll me krerët e lëvizjes shqiptare, sigurisht duke influencuar në drejtimet që ajo duhet të ndiqte, pasi Feriti kishte lidhje të shumta me ambasadorë, ministra e burrështetas anëkend Evropës.

Koncepti i tij për çështjen shqiptare, që shihet edhe nga një shkresë e vitit 1898, para se të bëhej guvernator në Konja, është mjaft i ngjashëm me atë koncept që kishin paraqitur më parë Pashko Vasa dhe Sami Frashëri, sipas të cilëve shqiptarët duhet të organizoheshin e të forcoheshin nga brenda, që të përballonin rrezikun nga fqinjtë agresivë ballkanikë. “Principata e Bullgarisë dhe popujt sllavë në përgjithësi, të ushqyer në shpresat e tyre nga linja e veprimit që ka përvehtësuar Rusia në çështjet e Lindjes, po punojnë në mënyrë të jashtëzakonshme për të shkaktuar trazirë në Maqedoni dhe në pranverë për të arritur autonominë e Maqedonisë. (…) Këto nisma që kanë emocionuar edhe qeverinë serbe kërkojnë vëmendje dhe bëjnë të nevojshme marrjen e masave thelbësore për qeverisjen e vilajeteve të Kosovës dhe të Manastirit si dhe kundër synimeve bullgare, prandaj në këtë kuadër përforcoj edhe njëherë raportimet e mia lidhur me nevojën e rritjes së fuqisë aktuale dhe përmirësimin e organizimit mes shqiptarëve, si mjet kryesor për mbrojtjen e të drejtave të shenjta të Perandorisë.” (106) Qoftë dhe vetëm nga ky citat i relacionit të cilin ai ia dërgon sulltan Abylhamidit II, shihet qartë se fryma e angazhimit të tij ishte e ngjashme me të rilindasve të tjerë të asaj kohe, po edhe të Austro-Hungarisë e cila insistonte me ngulm për ruajtjen e statu quosë.

Nga ky aspekt mua më rezulton që Ferid Pasha realisht duhet të konsiderohet si pjesëtarë i lëvizjs kombëtare shqiptare, si rilindas. Në të vërtetë, kjo linjë atdhetarie e Feritit, e ka lidhjen edhe më të atin, me Mustafa Pashën, i cili sado që kishte shkuar me mandat sulltanor për ta dorëzuar Ulqinin, nuk e kishte kryer atë veprim, meqë e kishte përkrahur Lidhjen, për ç’gjë qe ndëshkuar me mërgim. Autori dëshmon që Mustafa pasha ka qenë i lidhur me Abdyl Frashërin, me Mehmet Bej Vrionin e Abidin bej Dinon, për ta realizuar një “Shqipëri të bashkuar.” Pra, Feriti ishte edhe në traditën e asaj përpjekje në të cilin kishte qenë i inkuadruar babai i tij, si edhe kushëriri i tij, Ismail Vlora, me të cilin e bënte shpesh udhëtimin me vapor, për në lagjen ku banonte. Në tërë atë ngatërresë dyshimesh e intrigash politike në portën e Lartë dhe në Pallat, Ferit Pashë Vlora, shpërfaqet si një strateg, që u ikën kurtheve që ia ngrisin kundërshtarët e fuqishëm. Fjala vjen, në një rast ai kundërshton lidhjen e një rroge për Ismail Qemal Vlorën, pas refuzimit të tij që të shkonte ambasador në Teheran dhe jep vlerësime negative për figurën e tij. Por, në prapaskenë ka elementë që dëshmojnë bashkëpunimin e tyre për çështjen shqiptare!

Kirmizi sjellë dëshmi për angazhimin më direkt të Ferit Pashës Vlorës në çështjen shqiptare, pas largimit nga posti i ministrit të brendshëm në vitin 1909: “ Pasi e la detyrën e ministrit, Ferit Pasha nisi të merrte përgjegjësi brenda iniciativash civile lidhur me kryengritjet në Shqipëri, që morën sërish hov. Për shembull, në fund të nëntorit shtetarët osmanë me origjinë shqiptare u mblodhën nën kryesinë e Ferit Pashës në konakun e Reshid Akif Pashës për të rrahur mendime se si mund të kishin sukses masat e marra nga qeveria. (..) U mblodhën para për ndërtimin e shkollave dhe emrat e dhuruesve u shkruan në listën e komisionit të arsimit. Pjesëmarrësit e dhanë besën se do të mblidhen çdo javë për të mirën e atdheut.” (470-471) Feriti edhe në Parlamentin Osman, në vitin 1909 do të deklaronte: “Edhe unë e them me krenari të plotë se jam shqiptar.” Nga i gjithë konteksti i biografisë së tij politike rezulton se edhe lidhjet e tij më shumta me Evropën (djemtë i shkolloi në Zvicër) ishin të motivuara edhe nga preokupimi që kishte për Shqipërinë dhe shqiptarët. Në fakt edhe shumë nga gazetarët e diplomatët e cilësonin si politikan evropian. Poashtu lidhjet e tij të forta e Gjermaninë dhe me Austro- Hungarinë nuk mund të shihen jashtë faktit që ato shtete kishin një qëndrim më miqësor edhe ndaj shqiptarëve në atë periudhë. Fjala vjen, qëndrimi i Vjenës se duhej të ruhej statu quoja, ishte interes strategjik edhe i shqiptarëve, që të mos i ekspozoheshin rrezikut gllabërues nga shtete ballkanike, që gjë fatalisht ndodhi në vitin 1912. Lidhur me këtë temë, absurd mbetet fakti që ata që u përpoqen ta evitonin atë zhvillim fatal, siç bëri Ferit Vlora, u injoruan nga historia, ndërsa ata që hynë në skemën e armiqve ballkanikë, e cila solli katastrofën e viteve 1912-1913, mbahen si heronj të kauzës kombëtare.

Me një fjalë, nga argumentimi që sjellë autori Abdylhamit Kirmizi, vërtet besoj që Ferit Pashë Vlorën duhet ta trajtojmë si rilindas shqiptar. Sigurisht, shkaku i funksioneve të larta shtetërore në Shtetin Osman, ai adoptoi pozicionin e një rilindasi të fshehur, por historia shqiptare do të duhej ta kishte vendosur në vendin që realisht i takon, si ndihmues i çështjes shqiptare. Pra, krahas faktit që mbetet i pakontestueshëm që në fazën finale ai nuk mori përsipër të bëhej as lideri e as anëtari i atij ekipi që proklamoi Shqipërinë e pavarur, më e pakta që mund të thuhet është që Ferit Vlora ka kontribuar për formimin e kombit shqiptar. Pra, nëse nuk mori pjesë në aktin e proklamimit të shtetit shqiptar, Ferit Vlora mori pjesë në procesin e formimit të kombit shqiptar.

Simbolika e gjithë preokupimit dhe angazhimit të Ferit Vlorës në çështjen shqiptare ishte edhe amaneti i tij (1914), që të varrosej në vendlindjen e vet, në Vlorë. Por, simbolikë, tipike shqiptare, ka edhe në faktin që Esat Pashë Toptani, nuk deshi ta lejonte të varrosej në Vlorë, ndërsa kur e lejoi, të bijve të Feritit u dha leje që të qëndronin në Vlorë vetëm tri ditë. Simbolikë të hidhur shqiptare ka edhe fakti që Enver Hoxha ia hoqi varrin nga Vlora. Simbolikë ka edhe fakti që është i përjashtuar edhe nga historia jonë kombëtare. Kirmizi ka një shpjegim, lidhur me motivin e heqjes së varrit të Ferit Vlorës nga Vlora, por që mund të na shërbejë edhe për arsyen e mospërfshirjes së tij në historinë tonë kombëtare: “ Por varri i Ferit Pashës do të merrte hisen e vet nga politikat e Enver Hoxhes për zhdukjen e trashëgimisë islamo-osmane në Shqipëri duke u zhdukur bashkë me elemente të tjera të ngjashme.” Me këto fjalë, ia ka vënë pikën, si thuhet.

Në të vërtetë, duke përjashtuar Ferit Vlorën nga memoria e nga historia jonë, nuk u zhduk vetëm trashëgimia islamo-osmane, po edhe një pjesë e mirëfilltë e trashëgimisë evropiane, që mishërohej në personalitetin e tij. Pse? Sepse ai ishte personalitet i përmasave evropiane, kishte lidhje zyrtare e miqësore me shumë diplomatë, ministra e mbretër të kohës. Fjala vjen, Ferit Pasha Vlora ishte dekoruar nga Papa me gradën Grand Officier, nga Spanja me urdhërin katolik të Izabelës, me urdhërin e Legjionit Francez nga Franca, etj. Pra, ishte një personalitet i respektuar në qarqet evropiane, për moderacionin dhe prirjet modernizuese që pati si shtetar.

Pasi të lexohet ky libër, vetvetiu shtrohet pyetja: a ka vend për Ferit Pashë Vlorën në historinë tonë kombëtare? Veçmas në kohën e globalizimit, kur figurat e tilla komplekse, me identitete të dyzuara, mund të jenë avantazh për kombet që kanë figura të tilla. Përgjigja është e lehtë: nuk ka vend për një figurë të tillë nëse mbahen skemat e deritashme dogmatike, qoftë marksiste qoftë islamofobike në studimin e historisë. Por, nëse do të aplikohen në të ardhmen paradigmat e tjera studimore, sikundër janë teoritë kulturore dhe të globalizimit, për Ferit Pashë Vlorën do të kishte një vend të spikatur në historinë tonë kombëtare. Protoganisti i studimit, “Ferit Pashë Vlora, Një jetë shtet” ka kohë të mjaftueshme, që të presë me nge, madje edhe pa varrin e tij në Vlorë, deri sa të hapen portat e kësaj historie. Ne kaherë jemi të vonuar. Dhe shumë më të varfër, pa emrin e tij në kujtesë e në histori.

Prof.dr. Shefkije ISLAMAJ/

Rrethanat e vështira historike, shoqërore, politike e kultu­rore, që kanë karakterizuar jetën tonë kombëtare gjatë Rilindjes dhe pas saj, kanë nxitur shqiptarët që të mos reshtin së për­pjekuri për t’u dëshmuar si komb, si popull historik, si liri­dashës dhe si luftëtarë për çlirimin e trojeve të tyre historike. Po lexojmë këtu një mendim të studiuesit francez André Ravry nga studimi i tijpër shtypin shqiptar të viteve 1848-1939, botuar më 1939 në Paris: “Nuk ka shtetësi shqiptare” ka thënë dikur Bismarku. Kancelari i Hekurt është gabuar krejtësisht, sepse në qoftë se ne supozojmë se elementët e një kombësie janë gjuha e përbashkët, vetëdija e solidaritetit historik, kujtimi i vuajtjeve dhe lavdive të përbashkëta, përputhshmëria e inte­resave, ko­muniteti i civilizimit, atëherë duhet të pranojmë se asnjë nga këto elementë nuk u kanë munguar kurrë shqip­ta­rëve”.[2]

Kjo që e thotë francezi AndréRavry dëshmohet fuqishëm në revistën Kalendari Kombiar(Placeholder1) përgjatë plot 31 vjetësh të botimi të saj në Sofje (1897-1908; 1911-1916), në Selanik (1909-1910) e në Tiranë (1926, 1928), drejtuar nga intelektualë, at­dhe­tarë e veprimtarë të shquar e të palodhshëm, siç ishin burrat e mëdhenj të kombit Kristo Luarasi, Kosta Trebicka, Mid’hat Frashëri e bashkëpunëtorët e tyre të ngushtë, në rend të parë Shahin Kolonja, Nikolla Naço e shumë të tjerë. Revista Kale­ndari kombiar përmbledh përpjekjen, dëshirën e idealin e tyre. Përmes saj janë përmbushur gjakimi i atdhetarëve tanë për të mbajtur gjallë frymën e ndjenjën kombëtare të ndezur fuqishëm nga rilindësit tanë të parë e ata pasues, përpjekjen e tyre ngulmuese, serioze e të ndershme për të bërë të pamu­ndurën që të arrihen liria dhe krijimi i shtetit shqiptar. Ata, të gjithë bashkë, vunë themelet e shtetit shqiptar. E kjo nuk do të mund të arrihej pa gjuhën, pa përpjekjen që gjuha shqipe jo vetëm të identifikonte qenien kombëtare, jo vetëm të ndriçonte mendjet e shqiptarëve analfabetë e të mbetur prapa në çdo pikëpamje, po sidomos që përmes saj të faktorizoheshin e të  artikuloheshin ata dhe kërkesat e tyre para shteteve të mëdha ndikuese për gje­ndjen dhe fatin e tyre. Prandaj, në faqet e Kalendarit kombiar gjuha dhe përmes saj arsimimi ishin abc-ja e ëndrrës, e veprimit dhe e sakrificës së tyre mendore, shpirtë­rore, fizike dhe, pa­tjetër, materiale dhe kjo përvijohet nga numri i parë e deri në numrin e tij të fundit të botuar më 1928.

Revistë enciklopedike

Revista Kalendarit kombiar ështënjëra nga revistat e veçanta të periodikut e të kulturës shqiptare, që ka luajtur rol të madh në zhvillimin e mendimit politik, kulturor, letrar e gjuhësor, para e pas Pavarësisë së Shqipërisë. Rëndësia e saj qëndron në kontributin që i ka dhënë pasurimit të dijes e të kulturës kombëtare shqiptare me botimin e shumë shkri­me­ve me tema nga më të ndryshmet, ndër të cilat shquajmë ato me temë politike, historie, arkeologjie e gjeografie kombëtare dhe ndërkombëtare, me tema gjuhe dhe letërsie shqipe dhe të për­kthyer, me tema folklori dhe et­no­logjie, me interes të ve­çantë sidomos për kohën kur u botuan. Një ndihmë të çmue­shme re­vista Kalendarit kombiarka dhënë edhe me botimin e artikujve me informacione shkencore për dije nga më të ndry­shme si pedagogjia, kimia, biologjia, fizika, mjekësia, bujqësia, vete­ri­naria, astrologjia e astronomia, kuzhineria e të tjera. Por, e konsideroj të një rëndësie të veçantë sidomos kontributin e saj në lëvrimin e pasurimin e gjuhës shqipe. Kontributi i atdhe­ta­rëve dhe i veprimtarëve të veçantë, që mbajtën gjallë Kalenda­rin kombiar, shkon në disa drejtime, ndër to po radhisim:

e para, me botimin e shkrimeve të shumtat nxitëse at­dhe­tarie në qendër të të cilave qëndronte vijimisht gjuha shqipe dhe nevoja që ajo të flitej, të shkruhej, të mësohej e mbi të gjitha të duhej e të nderohej; me botimin e shkrimeve për ngjarjet e rëndësishme kulturore e gjuhësore të kohës; me boti­min e artikujve për figura të rëndësishme kombëtare e të huaja, veprat e të cilëve kanë rëndësi të veçantë për gjuhën shqipe dhe për gjuhësinë shqiptare; me botimin e shkrimeve me karakter gjuhësor e letrar, me të cilat i jepet krah zhvillimit, lëvrimit dhe pasurimit të gjuhës e të letërsisë shqipe; me botimin e veprave ose pjesëve të veprave të rëndësishme të trashëgimisë sonë letrare e gjuhësore. Dhe jo vetëm kaq.

E dyta, përmes shkrimeve tematikisht të ndryshme dhe lëvrimit të llojeve të ndryshme shkrimore, përkatësisht ligjërimore, nisur prej lajmit të thjeshtë ose të rëndësishëm e deri te analizat e ndryshme politike, shoqërore, ekonomike, fe­ta­re, prej poezive, prozave poetike, tregimeve, pjesë të veprave dramatike, llojeve të letërsisë gojore – përralla, fjalë të urta e humor,  prej shkrimeve shkencore ose diturore (nga shumë dije e praktika njerëzore), shkrimeve biografike, të dhënave të ndry­shme bibliografike, njoftimeve për botimet më të rëndësishme vjetore nga mbarë diaspora shqiptare e deri te letrat, thirrjet, udhëpërshkrimet, reportazhet, këshillat, nekrologët, parashikimi i motit dhe shkrimet t’i quajmë propaganduese. Kjo lëndë gju­hësore si tekst, kontekst dhe formë  e praktikës shoqërore jep mundësinë e vëzhgimit të shumanshëm të diskursit shoqëror e kulturor të kohës. Në të njëjtën kohë jep mundësinë për të zbuluar diskursin e veçantë që parakupton tekstin, stilin dhe re­gjistrin gjuhësor.

E treta, nisur nga lënda gjuhësore dhe llojet e shkrimeve mund të thuhet, prandaj, se në Kalendarin kombiar përvijohen qartë stilet funksionale: letrar-artistik, politik-shoqëror, publi­cistiko-gazetaresk, shkencor-mësimor, shkencor-popullarizues. Llojet shkrimore si me lëndën gjuhësore, si me përvijimin e stileve funksionale, përkatësisht me diferencimin e ligjërimeve stilore, kanë ndihmuar dukshëm, cilësorisht dhe sasiorisht, në zhvillimin e gjuhës shqipe të kohës, por edhe në të ardhmen e  saj, në të gjitha rrafshet e gjuhës: në morfologji e sintaksë, në fjalor e neologji, në fjalëformim e frazeo­lo­gji, në terminologji e në estetikë gjuhësore. Në të vërtetë  Kalendari Kombiar në këtë hulli vijoi denjësisht rrugën e rrahur nga zelltarët e mëdhenj rilindës. Do t’u mbeteshim borxh kësaj e revistave të tjerave, të shumta, të botuara në një rreth të gjerë kohor e në një gjeografi të hapur përtej Shqipërisë, nëse nuk do ta studionim me përkushtim të duhur kontributin e tyre të madh, pos të tjerash edhe për atdhetarizmin e tyre  gjuhësor, arsimor e kulturor. Dhe të gjitha këto kanë për autorë një dorë atdhetarësh botues, krijues, përkthyes, redaktorë dhe patjetër grishës të bashkë­pu­nëtorëve, po kështu, atdhetarë e krijues të shpërndarë anë e anë.

Të shohim në vijim më konkretisht se ç’na sjell kjo re­vistë në perëndim të një shekulli e në lindje të një shekulli të ri, të shekullit 20.

Revista Kalendari Kombiar, botim vjetor i shoqërisë “Dëshira” të Sofjes, nisi të botohet më 1897 dhe doli pa shkë­putur deri më 1916, për të vazhduar me nga një numër edhe më 1926 e 1928). Revista kishte karakter politik-shoqëror, letrar-kulturor dhe dituror-enciklopedik. Fillimisht u titullua Ditë­rrëfenjësi, ndërsa që nga viti 1901 kur Mid’hat Frashëri mori detyrë e kryeredaktorit ajo mori emrin Kalendari Kombiar, të cilin do ta mbajë deri në numrin e tij të fundit. Gjithsej kanë dalë 22 numra me rreth 3600 faqe. Deri në Kongresin e Ma­nastirit revista u botua me alfabetin e Shoqërisë së Stambollit, pra numri i vitit 1909 u botua me alfabetin e ri.

Sigurisht se në një shkrim si ky që shënon një ngjarje të rrallë – përurimin e një vepre të madhe jo vetëm me faqet e me jetëgjatësinë e saj, por të madhe me kuptimin, rolin dhe ndi­kimin e saj në një periudhë fortë të rëndësishme të jetës sonë kombëtare, është e pamundur të paraqitet gjithë ajo pasuri përmbajtjesore e gjuhësore-letrare, që mbështillet brenda ko­pe­rtinash të veçanta të katër këtyre vëllimeve të Kalendarit Ko­mbiar, të përgatitura kaq kujdesshëm, me dashuri e ndjenjë të dalluar estetike të atyre që kanë punuar në këtë projekt prej fillimit e deri te botimi i tij. Meritueshëm sepse bëhet fjalë jo vetëm për këtë pasuri kombëtare, por edhe pse bëhet fjalë për nismëtarin e të zotin e Kalendarit Kombiar dhe, njëkohësisht, të zotin e shtypshkronjës “Mbrodhësia”, i cili i ka ditur e njohur mirë standardet e të shtypurit bukur, të çmueshmin Kristo Lua­rasi dhe për të gjithë ata që e kanë ndihmuar për të sendërtuar ëndrrën e madhe të një shtatëmbëdhjetëvjeçari, ëndrrën për ta bërë Shqipërinë e për të bërë shqiptarin. Jo rastësisht në një informacion të tij në Kalendarit kombiar (1903) për librin  L’Albania dhe vepra e Jeronim De Radës, pos të dhënave të rëndësishme për të, ai thotë: “Kjo libre në gjuhën italisht, ka afero 400 faqe shtypur fort bukur dhe me kartë të mirë, kushton 4 frënga”. Në shkrimin përkujtues për Kriston, si e quan Mid’hat Frashëri bashkëpunëtorin e bashkëidealsin e tij të ngushtë, mbeten të pavdekshme fjalët: “Dua të rrëfenj madhë­rinë dhe bukurinë e shërbimit të tij”[3], pra edhe bukurinë, ashtu siç mbeten të tilla edhe fjalët e bashkëveprimtarit tjetër të tij, të Shahin Kolonjës: “kontributi i tij për çështjen shqiptare është më i vlefshëm se kontributi i të gjithë emigrantëve së bashku”[4].

Në këtë shkrim timin do të përpiqem për aq sa është e mundur shkurt të paraqes disa shënime të miat nga leximi i këtyre ditëve të Kalendarit Kombiar për të argumentuar sado pak ato që thashë deri këtu.

Kalendari kombiar është konceptuar përmes rubrikave standarde, ndër të cila shquajmë: Pjesa kombiare, Pjesa ditu­rake, Pjesa letrarishte, Pjesa e Bujkut, Pjesa andej-këndej, Pjesa shtëpiake, Ca vite të përmendurë, Kalendari i bujkut, Festat e tri feve, Yjet rrotulluese, Dheu (toka), Në Shqipëri e gjetkë, Jashtë Shqipërisë, Shtetet e Evropës, Ngjarje të motit, Libra shqip. këto të fundit sjellin të dhëna të shumta jo vetëm enciklopedike por edhe të tjera me karakter arsimor-didaktik, të dhëna  me interes për dijet e jetën në përgjithësi. Fizionomia e revistës është ruajtur gjatë gjithë viteve të botimit të saj.

“Kalendari kombiar” – pasuri përmbajtjesore e pasuri gjuhësore

Në Pjesa kombiare janë botuar numër i madh shkrimesh, në të cilat, ashtu siç e thotë vetë emërtimi i saj, janë trajtuar tema kombëtare, të rëndësishme për kohën, në rend të parë ato për gjendjen politike, shoqërore, ekonomike dhe kulturore të Shqipërisë e të shqiptarëve në përgjithësi. Ndër këto shkrime i konsideroj të një rëndësie të dorës së parë ato që aktualizojnë nevojën për mësimin e gjuhës shqipe, shkrimet ku idealizohet dhe ku trajtohet ajo si tipari më i rëndësishëm i kombit shqiptar. Që në faqen e parë të numrit të parë të Kalendarit, më 1897, Kosta Trebicka zbulon shtysën kryesore të botimi të Kalendarit e ajo është: “dashuria mbë mëmëdhenë dhe dëshira që kemi për të hapurit e gjuhës sonë dalë nga dalë…”. Kështu në këtë ru­brikë përgjatë viteve gjejmë numër të madh shkrimesh të këtyre tematikave nisur nga vetë botuesi i saj, Kristo Luarasi, pastaj nga Kosta Trebicka e autorë të tjerë, kurse më të shumtat janë shkrime të Mid’hat Frashërit, të nënshkruara me pseudonimin Lumo Skendo, për çka kjo revistë me të drejtë duhet të quhet revista e Mid’hat Frashërit, sepse ai mban rregullisht, pos rub­rikës Pjesa kombiare, edhe rubrikat Pjesa diturake, Pjesa let­rarishte, Pjesa e Bujkut, që nuk rrinë prapa për nga rëndësia e tyre nga ato të parat.

Kristo Luarasi, pos që e botoi në shtypshkronjën e vet “Mbrothësia”, që e drejtoi revistën, që hapi rrugë për bashkë­punim e aktivizoi numër të madh shkrimtarësh e gazetarësh, ndër të cilët shquajmë pos Mid’hat Frashërit, Kosta Trebickës e Shahin Kolonjës, edhe Dervish Himën, Hilë Mosin, Jani Vru­hon, Loni Logorin, Josif Bagerin, Visar Dodanin, Papa Kristo Harallambin, Adham Shkabën, Spiro Dinen, Mihal Xoxën, Abdyl Ypin,Spiro Garon, Dhimitër Molen e shumë të tjerë, ai botoi, kohë pas kohe, edhe shkrime me karakter enciklopedik a shkencorqë u drejtohen lexuesve të gjerë,po edhe ndonjë shkrim tjetër si këta: Shkollat kombiare më 1893 në Kolonjë (1901, f. 62); Parathënie e motit 1889 (1909); Dy fjalë – Parathënie e motit 1907; Parathënie 1909;  Negovani,Papa Kristua, Belkameni dhe Papa Vasili (1911, f. 50); Naim be Frashëri (1901, f. 40)e të tjera.  Ndërkaq, ndër shkrimet me interes për çështjen kombëtare, shkollën e gjuhën shqipe shquaj edhe këto të bashkëpunëtorëve të tij të zellshëm: Përharim’i shqiptarëvet, i Luigj Gurakuqit, botuar me pseudonimin Jakin Shkodra; Himara dy qind e tridhjetë vjet më parë (1901, f. 46) i nënshkruar me pseudonimin Joan Kamili; Një copë nga histori e Shqipërisë (1900, f. 49) iKristo Tarfos; pastaj Mëmëdhe­tarëve shqiptarë (1908, f. 60) i Petro Nini Luarasit; Shkaku i të mosmbrodhësuarit të shkronjave shqip në Shqipëri (1905, f. 49), i nënshkruar me Shkronjësi P.; Shqiptarët në Rumani (1926, f. 102) pa autor; Shqiptaret e Morese (1902, f. 72), sipas redaksisë,  autor i këtij artikulli është “një prift nga Shqipëria, i cili punon pa reshtur për lulëzimin e gjuhës shqipe”; Shqiptarët n’Egjypt (1908, f. 49) i Jani Petro Vruhos, i nënshkruar me pseu­donimin Kull. i Firaun-it. E të tjera.

Ndër shkrimet e shumta me interes të Mid’hat Frashëri, që konsiderohet me të drejtë “shpirti dhe mendja” e Kalendarit Kombiar,i konsideroj:Po humbasëm! (1899, f. 49), Gjer kur në gjumë (1906, f. 40), Mëmëdheu (1908, f. 42), Një rrezik  (1908, f. 58),  Kombësia (1912, f. 47),  Ku jemi? (1902, f. 41), Punë dhe shpresë (1911, f. 37), Patriotizma (1916, f. 39); Begati e Shqipërisë (1903, f. 40); Bashkimi bën fuqinë (1904, f. 39) e shumë të tjera, në të cilat autori, nisur nga konteksti politik, shoqëror, historik e kulturor, trajton çështje të kombit, të politikës e të ekonomisë, të gjuhës e të shkollës shqipe. Në shkrimin Kombësia, fjala vjen, autori i referohet librit Para­dokse sociologjike të shkrimtarit dhe studiuesit hungarez me origjinë hebreje Maks Nordau lidhur me konceptin që për­faqëson nocioni komb. Ndër të tjera autori i sillet pyetjes që shtron Nordau: Çfarë e ç’quan kombësinë? A e ç’quan raca, istorija, vendi ku ka lindur? Dhe përgjigjet: Ajo që e ç’quan kombësinë është gjuha. Me gjuhën njeriu bëhet një nga njerëzit e një populli; vetëm gjuha i ep njeriut kombësinë. Duhete që ta kuptojm’ mirë sa rëndësi ka gjuha për njerinë, sa shumë rol të madh lot në formën të mendimeve dhe të ndjenjave të tij. Gjuha bën njerinë.

Mid’hat Frashëri është autor edhe i shumicës së shkri­meve nga rubrikat Pjesa diturake, Pjesa letrarishte dhe Andej-këndej. Në të vërtetë, në çdo numër të revistës ai boton nga 5-6 shkrime me tematikë të ndryshme bashkë me shkrimet e për­kthyera. Kështu, në rubrikën Pjesa diturake përfshihet numër i madh shkrimesh, me interes të padyshimtë jo vetëm për kohën, të dijeve të ndryshme: letërsi, gjuhë, histori, gjeografi, socio­logji, politikë, ekonomi, mjekësi, anatomi, bujqësi, zoologji, botanikë, ndër të cilat shquaj shkrimet mbresëlënëse: Vendi ynë (1898, f.38), Sulotët (1913, f. 51), Ç’thanë të huajt për ne (1900, Shoqërija që do krijuarë (1926, f. 77), Ulqini, (1898, f. 78), Mendim i vogëlë (1910, f. 82), Fjeshtësia është bukuria e një gjuhe (1905, f. 45), Letra mi një udhëtim në Svicrë (1915, f. 122-190).

Me këtë rast po them dy fjalë për shkrimin e gjatë prej 25 faqesh me titullin Vendi ynë, në të cilin autori. Mid’hat Fra­shëri, sjell të dhëna të shumta gjeografie e historie të Shqi­përisë. Shkrimi është shkruar me akribi të lartë shkencore, me gjuhë të pasur e të pastër shqipe e mbi të gjitha me shumë dashuri për Shqipërinë, gjeografinë e historinë e saj. Duke pasur parasysh moshën fare të re të autorit kur u shkrua ky shkrim – 18 vjeçare,. mund të mendohet se ai ka shfrytëzuar edhe dijet, kulturën dhe përvojën e familjes së tij zëmadhe, posaçërisht të Samiut, të ungjit të tij, dhe jo vetëm për këtë shkrim.  Për të provuar ato që thashë, po sjell një fragment nga ky shkrim:

Copë e dheut që ka në jugët mëngën e Nartës dhe Gre­qinë, në veri Malin e zi, Ienibazarin dhe Serbinë, ne perëndim detnë Adriatik dhe Jonienën e nga an’e lindjes zgjatet nga mëng e Selanikut e për ne Vranjët quhet Shqipëri, vend i djem­ve të shqipes; …Mali Sharr ka majën më të lartë nga gjithë malet që janë në sinisin (siujdhesën SH.I.) të Ballkanvet; Lubatini në mes të Prizrenit e t’ Ysqypit, është një majë e lartë 3050 metra, mi faqe të detit. Sharri lëshon degë në veri-lindje dhe futet në Serbi; nga an’ e jugut degët e Sharrit janë: Korabi i mveshur në bredh, në dushk e në bushk …(f. 38)

Shkumbija, që del nga majët e Kolobardhes, shkon afër Elbasanit dhe Peqinit, Shkumbija ndan nga mezi Shqipërinë dhe në veri të tij janë Gegët e në jugët Toskët, që kanë në mes të tyre ndryshim sa kanë dy sytë e një balli.” (f. 40)

Larmi tematike e ligjërimore

Shkrimet e Mid’hat Frashërit nga rubrika Pjesa diturake, siç ishte edhe shkrimi Vendi ynë, mund të merren sot si gjedhe për hartimin e teksteve mësimore historie, gjeografie, biologjie e të tjera. Po kështu, edhe shkrimi Letra mi një udhëtim në Svicrë i Mid’hat Frashërit jep dëshminë për prirjen e dalluar të autorit për këtë lloj shkrimi – udhëpërshkrimin, të cilin do ta përpunojë e pasurojë edhe më tej në botimet e tij të veçanta me këtë lloj shkrimor, të rrallë asokohe në letrat shqipe. E dëshmon këtë mirë edhe fakti se ai, pos të tjerash, shkroi edhe një ditar nga një udhëtim mbresëlënës, i mbetur në dorëshkrim dhe i botuar së fundi me titullin 6 javë në Shqipëri (1909-1910)[5], me të cilën radhitet ndër të parët dhe ndër më të suksesshmit lëv­ru­es të këtij lloj shkrimi. Duke qenë se ai njihet ndër intelektualët shqiptarët që kanë shëtitur shumë  jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shumë vende të Evropës e më larg, kujtimet dhe mbresat e tij nga një udhëtim i tij në Shqipërinë e Jugut, janë pasuri e padyshimtë e letërsisë dokumentare shqipe. Në këto kujtime që përshkruajnë me mjeshtëri të rrallë jetën dhe ngjarjet e Shqipërisë së fundshekullit 19-të, përkatësisht të viteve të fundit të sundimit osman dhe në prag të Pavarësisë së saj, gjej­më shumë të dhëna politike, historike, kulturore, veçanërisht sociologjike e etnografike për Shqipërinë e më gjerë.

Shkrimi tjetër Mendim i vogëlë në të vërtetë është një thirrje drejtuar poetëve, me gjasë i nxitur duke parë cilësinë jo të dëshirueshme të poezive që arrinin për botim në redaksitë e Kalendarit dhe të revistës “Liria” të Mid’hat Frashërit: Vjersha s’duhet të jetë vetëm një varg fjalësh pak a shumë të matura,, thotë ai midis tjerash, po duhet të ketë një mendim të lartë, një mendim të thellë, … një mendim më vete … , të na rrefejë një ndonjë gjë, … dhe të na dëftejë me një mënyrë të bukur. Por, vazhdon autori, në është se  – o shkronjës i dashur – në mendjen tënde nuk gjen as mjeshtëri për bukurinë, as ndonjë mendim ahere – mos u-forco të na beç vjersha, mos kalle vethen tënde dhe këndonjësit e mjerë në mundim.  Atëherë – o miku im – shkro në proze, shkro ne radhe, si edhe unë, a pusho fare.

Një shkrim me temë të ngjashme me karakter udhëzues-praktik është edhe ai i Duçe Jorgobabës me titullin Vjersha (1889, f. 133), sikundë edhe shkrimiFjeshtësia është bukuri në gjuhë, po i Mid’hat Frashërit, aktualizon nevojën e të shkruarit të gjuhës shqipe drejt e bukur dhe nevojën e respektimit të normave nga të gjithë ata që marrin mundin për të shkruar: Një gjuhë për të qenë e gjallë ka nevojën jo vetëm të shkruhet, por të shkruhetë edhe drejt e pa ladhime, për të vazhduar më tej se më e madhja e nevojavet është këto rregullat të përdoren prej të gjithë shkronjësve. Shkrimi sjell shembuj të mjaftueshëm të përdorimit të gabuar të formave fonetike e morfologjike të fja­lëve.

Çështja e përdorimit të tepruar të fjalëve të huaja shtje­llohet në shkrimin gjuhësor-esesistik Shqip, kuvendojme a po çorbë trazojmë (1904, f. 106). Autori shpreh shqetësim dhe qortim për pakujdesinë dhe qëndrimin jo të drejtë ndaj gjuhës shqipe, sidomos ndaj përdorimit tejet të madh të turqizmave dhe greqizmave, të cilat kishin shfytyruar ndjeshëm pamjen e saj asokohe.

Edhe shkrimet me karakter portretizimi ose me karakter përkujtimi të ngjarjeve dhe të figurave të rëndësishme shqiptare e ndërkombëtare, që janë në të shumtën e herës shkrime të Mid’hat Frashërit, ose shkrime të përkthyera nga ai a ndonjë autor tjetër, janë jo vetëm me interes por edhe mbresëlënëse, për çka lexohen me kërshëri e ëndje. Me to i jepet krah lëvrimit të ligjërimit biografik në shqipen. Shquajmë ndër to shkrimin e Mid’hat Frashërit me titullin Kristo, kushtuar Kristo Luarasit, shkruar një ditë pas vdekjes së tij (10 korrik 1934) e që është përfshirë në krye të vëllimit 4 të Kalendarit (1913-1928), një shkrim ky sa vlerësues po aq emocionues, pastaj shkrimet e tij kushtuar Galile Galileut (1911, f 83), Kristofor Kolombos (1910, f. 136), Napoleon Bonapartit (1915, f. 107), Gutenbergut (1909, f. 107), Xhorxh Vashingtonit (1908, f. 85), Zhan D’arkut (1914, f. 151), Oberlinit (1900, f. 116), Stivensonit (1901, 151), Anbrey Herbertit (1926, f. 104), Ferdinand de Lasseps dhe Kanalit të Syezit (1912, f. 119) e shumë të tjerëve. Ndërkaq, shkrimi mbamendës për Edith Durhamin (1912, f. 189) është i Kolë Kamsit, nënshkruar me pseudonimin Komneni, shkrimi tjetër kushtuar Pirros (1907, f. 44), është i Petro Nini Luarasit dhe është nënshkruar me P. Korçari, ndërkaq shkrimi mbi Skënderbeun (1900, f. 10) është i pa autor.

Një numër shkrimesh kanë në qendër vështrimi figurat tona të shquara të Rilindjes – Jeronim De Radën, Konstantin Kristoforidhin, Naim Frashërin, Sami Frashërin, Anton San­to­rin, Petro Nini Luarasin e shumë të tjerë shkrimtarë e veprim­tarë. Gjejmë, kështu, nga autorë të ndryshëm jo pak biografi të shkurtra për veprimtarë të shquar të Lëvizjes sonë kombëtare, por edhe të njerëzve të shquar, filozofë, shkrimtarë, shken­cë­tarë, si fjala vjen shkrimet për Aristofanin (1913, f. 141), Saadiun (1913, f. 151), e të tjerë, të shkruara nga Nastas J. Fra­shëri. Një dorë shkrimesh na i sjellin ngjarjet e rëndësishme historik-kulturore si Lidhjen e Pejës, Kongresin e Manastirit, Kongresin e Elbasanit, Kongresin e Dibrës, hapjen e Shkollës Normale, Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, Luftën e Parë Ballkanike, Luftën e Parë Botërore e shumë ngjarje të tjera të rëndësishme historike e kulturore.

Në Kalendar (1914, f. 92) është botuar edhe një letër e Bajronit dërguar së ëmës nga Preveza më 12 nëntor 1809, përkthyer nga gazeta bullgare “Mir”, në të cilën i shkruan asaj për arritjen e tij në Janinë, si thotë ai, në kryeqytetin e Shqi­pë­risë. Mes të tjerash, aty ai shkruan: Mase i dua shumë shqip­tarët’ këta nuk janë të gjithë myslimanë; një pjesë e tyre janë të krishterë, po përgjithësisht, shqiptarët nuk i japin rëndësi fesë, dhe kjo nuk lot ndonjë rol për të prishur zakonet kombëtare që kanë. (Po aty, f. 95)

Revistë gjuhësore-letrare

Në rubrikën Pjesa kombiare të vitit 1900 (f. 60) botohet Parathënia (E parathënme) e Ëvetarit të dytë  (1845) e Naum Veqilharxhit, titulluar Mbi djemt’ e rinj Shqiptarë!, shoqëruar me shpjegimet e nevojshme të Kristo Luarasit, i cili e quan një zbulesë me rëndësi të madhedhe si një vend i hapur për të marrë pjesë gjithë shqiptarët dhe kështu tutje pra, të përveshin llërët që të gjithë të punojnë për të lulëzuarit e gjuhës sanë shqipe. Këtu Kristo Luarasi boton dhe një poezi të frymëzuar kushtuar, po atij, Naum Veqilharxhit. Siç dihet, këtij Ëvetari, që është gjashtë herë më i vëllimshëm se i pari[6], do t’i humbin gjurmët aty rreth vitit 1915 në Fier, duke qenë pronë e Mit’hat Frashërit e ky i fundit. sipas gjasësh, e ka trashëguar prej axhës së tij Sami Frashëri. Në fillim të viteve ’80, me rekomandimin e Rexhep Qosjes, që i bën Shkëlzen Raçës, një studiuesi të ri asokohe të Institutit Albanologjik e tashmë i ndjerë, që ta kërkojë këtë Ëvetar në Athinë, ky i fundit për fat të mirë do ta gjejë në Bibliotekën Genadion të Shkollës Amerikane në Athinë, më 1982. Nuk dihet nëse është kjo kopja nga e cila është nxjerrë parathënia e saj e botuar në këtë numër të Kala­ndarit, nëse është kopja e humbur në Fier apo ndonjë kopje tjetër, por gjetja e saj, në opinionin shkencor të kohës,u konsi­de­rua një rizbulesë tejet e rëndësishme. Ëvetari u botua në Gjurmimet albanologjike më 1983 nga Rexhep Qosja, shoqë­ruar me një studim të tij të hollësishëm për historikun e përmbajtjen, si dhe me të dhëna të tjera të rëndësishme rreth tij, kurse më 1984 Ëvetari është transkriptuar nga Lluka Nase dhe është botuar edhe në kompletin e veprave të Qosjes më 2010.

Po në Kalendar u botuan edhe Qarkorja e Veqilharxhit (1906, f. 47), Fjalori i Marko Boçarit (1926, f. 115-196), pjesë nga veprat e Pjetër Budit (1905, f. 40) e të Frang Bardhit (1903, f. 33), por edhe shkrimet: Kundër mallkimit të gjuhës shqipe (1906, f. 97)i Petro Nini Luarasit, i nënshkruar me pseudo­nimin Raullasidhe Gjuha shqipe  (1910, f. 42) i albanologut francez L. Lamouche, një shkrim ky dashamirës për gjuhën shqipe, në të cilin, pos që hidhen poshtë të dhënat përçmuese për gjuhën shqipe, jepet edhe historia e saj, kurse, përmes analizës së elementeve strukturore, bëhet përpjekje që të për­caktohet vendi i saj në familjen e gjuhëve evropiane.

Në Kalendar është botuar edhe një shkrim i shkurtër Kombet e vegjël dhe gjuhësia (1903, f.  59) i Holger Pedersenit, në të cilën ai thekson rëndësinë e madhe të gjuhës shqipe për studimet gjuhësore historiko-krahasuese evropiane duke sjellë edhe të dhënën se profesori i njohur i Lajpcigut, z. Brugman, në librin e tij të botuar në Strasburg më 1901, në përpjekje e sipër “për të kthjelluarë gjuhë të tjera” i referohet edhe gjuhës shqipe.

Një rubrikë me rëndësi letrare e gjuhësore është quajtur Pjesa letrarishte ku janë botuar numër i madh poezish, tregi­mesh, prozash të shkurtra, esesh, pjesësh dramatike, rrëfenjash e përrallash shqiptare a të përkthyera dhe shkrime të tjera me karakter letrar, gjuhësor e publicistik. Numri i autorëve që paraqiten me krijimet e tyre artistike në këtë rubrikë është tejet i madh dhe po mjaftohemi duke përmendur disa nga ata të elitës kulturore të kohës: Naimi, Samiu, Pashko Vasa, Luigj Gura­kuqi, Mihal Grameno, Çajupi, Asdreni, Gjergj Fishta, Petro Nini Luarasi, Papa Kristo Negovani, Gjerasim Qiriazi, Hilë Mosi, Salih Butka, Zef Skiroi, Jani Vruho. E shoh të udhës të shtoj se pikërisht në Kalendarin kombiar të vitit 1913, bashkë me shkrimin Shqiptarëve të Mid’hat Frashërit  (f.44), ku shprehet gëzimi për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë e, një­kohësisht, edhe pezmi, pakënaqësia e revolta e madhe e autorit për mbetjen jashtë saj të në pjese të madhe të tokave shqiptare si dhe për zhvillimet politike shumë dëmtuese të fqinjëve tanë e më gjerë që kishin marrë hov veçanërisht pas krijimit të shtetit të ri, u botua poezia zëmadhe Betimi mbi flamur e Asdrenit (f. 50), poezi që u bë himni i tij.

Në Kalendar gjejmë mjaft përkthime të krijimeve arti­stike të autorëve të huaj klasikë e bashkëkohës si Tre korbë të Alfons Dodes, prozën e shkurtër Lavdi jetës (1902, f. 122) të  H. W. Longfellout, përkthyer nga Mid’hat Frashëri, e të tjera. Në rubrikën Pjesa letrarishte edhe vetë Mid’hat Frashëri para­qitet me numër të madh krijimesh artistike, tregime e proza të shkurtra eseistike, me të cilat ai ka luajtur rol të madh në formimin estetik e gjuhësor të krijuesve të rinj e në përgjithësi të lexuesve të kohës, kur u botua Kalendari, por edhe në vitet në vijim.

Pos për botimet e Mbrothësisë, libra e gazeta shqipe, në Kalendar, gjejmë njoftime të shumta edhe për botime të alba­nologëve të njohur anë e anë Evropës e më gjerë, si fjala vjen njoftime për botimet e Joklit, Majerit, Vajgandit. Natyrisht njof­ti­met më të shumta janë për botimet e të autorëve shqiptarë, ndër të cila po përmend:  Vehbijen e Tahir Efendisë, Lahutën e Malcisë e Anzat e Parnasit të Fishtës, Vargnimin n’gjuhën shqipe të Luigj Gurakuqit, Bardhën e Temalit të Pashko Vasës, veprat e Mihal Gramenos e të tjera.

Në Kalendar janë botuar deri edhe njoftime për vdekjet e njerëzve të shquar të kombit dhe më gjerë, si fjala vjen për vfekjen e Jeronim De Radës më 1903 (1904, f. 26), të Herber Spenserit, po kështu më 1903 (1904, f. 30), të Sami Frashërit më 1904 (1905, f. 3), për vrasjen e Papa Kristo Negovanit më 1905 (1906, f. 32), helmimin e Petro Nini Luarasit më 1911 (1912, f. 26), vrasjen më 1906 të Spiro Jovan Kosturit në Selanik, i vrarë edhe ky për çështjen e gjuhës shqipe (1907, f. 2), e shumë të tjera, por edhe njoftime publicitare si këto:

HOTEL & RESTAURANT “LIRIJA”(më parë Sulltanie). Në Manastir në udhën 10 korrik është një vend i mirë, ka dhoma të paçme, të mobiluara mirë, shërbime të shpejta … ju sigurojmë që do të mbeteni të kënaqur. Vëllazërija Germenji – Manastir(1910, p.n.).

Ose:

BLINI LIBRAT e zotit Mihal Grameno Oxhaku, Var’i i Pagëzimit dhe e E puthura. Këta tre romane shigjetare janë shkruar me një gjuhë fort t’ ëmbë dhe janë të parat romane në gjuhët tonë, andaj vraponi t’i blini, sa pa sosurë, do të ndjeni një shije e një zbavitje dhe do të mësoni gjëra të ngjara me rëndësi, vetëm për 6 groshë që të tri copët. Adresa: Mihal Grameno – Korçë. (1910, p.n.).

Disa nga ky lloj i shkrimeve publicitare do të mund të shërbenin si gjedhe edhe sot – si duhet të shkruhet një njoftim a reklamim saktë, shkurt, shqip e pa fjalë të huaja,

Siç dëshmohet nga shkrimet e shumta dhe të llojllojshme të botuara në Kalendarin kombiar, Mid’hat Frashëri si autor, publicist e si redaktor letrar e gjuhësor, është kujdesur jo vetëm për përmbajtjen e tyre dhe jo vetëm për mendimin e lartë e për mendimin e thellë, po si thotë ai vetë në shkrimin Mendim i vogël, është kujdesur posaçërisht edhe për bukurinë e këtij mendimi. Kjo më detyron të them se gjuha shqipe në këtë re­vistë dhe, sidomos, në shkrimet e Mid’hat Frashëri, shpreh zhvillim, pasurim dhe estetikë.

Pasuri leksikore

Në faqet e Kalendarit janë botuar edhe lista fjalësh shqip që, siç thuhet, nuk “para dihen”, të quajtura Fjalëtore të vogla. Kështu në një Fjalëtore të tillë botuar më 1909 (f. 55) janë përfshirë edhe këto fjalë: anësi, paanësi, dorëzënës, mefshtësi, nënurdhës, venom (therror) etj.Meqë jemi te Fjalëtoret duhet të them edhe këtë: këto katër vëllime të KalendaritKombiar i sjellin një pasurim të ndjeshëm shqipes, veçanërisht në rrafshin leksikor. Edhe me një hetim sipërfaqësor mund të vërehet se janë përdorur numër i madh fjalësh pak a shumë të panjohura a krijimesh gjuhësore vetjake të autorëve të ndryshëm. Këto fjalëkrijime flasin shumë për dashurinë dhe përkushtimin e autorëve të shkrimeve të tyre ndaj fjalës dhe gjuhës shqipe, për përpjekjen e tyre të madhe për pastërtinë e gjuhës, por edhe japin mundësinë të vëzhgohen prirjet e zhvillimit të gjuhës shqipe në një periudhë të rëndësishme të historisë së saj të jashtme e të brendshme. Puna e tyre në  këtë drejtim përforcon mendimin se ata janë vazhdues të denjë edhe në fushën e krijimtarisë gjuhësore. Duhet të theksoj se numri më i madh i njësive leksikore për të cilat e kam fjalën janë nxjerrë nga shkrimet e Mid’hat Frashërit në rubrikën Pjesa kombiare, e si­do­mos nga rubrika Pjesa diturake. Duke qenë se në këto shkri­me trajtohen tema të ndryshme nga dije të shumta shkencore, autori ka qenë i detyruar të marrë nga gjuha popu­llore ose të krijojë vetë njësi leksikore, fjalë të reja, por edhe fjalë me veçori terminologjike për terma, nocione, dukuri a gjendje të ndryshme. Numri i tyre është vërtet shumë i madh dhe meriton vëmendjen e studiuesit të gjuhës. Sa për ilustrim po përmend një numër të tyre të vjela gjatë leximit të Kalendarit rreth katër­mijë faqesh:

emra: përsërilindje, përcipje (sipërfaqe), përfaqe (sipër­faqe),përndarje, përfjalim, shpengim, vetëqeverim, vetëfjalim (monolog), vetëurdhërim,nënurdhërim, besëtar, shëtitar, dër­gimtar,shërbestar,urdhërimtar, mësimtar, bimëtar, ndih­më­tare, mësimtare,ultare ((arbërisht – ulëse, karrige) stërvitor, mendjetor,folëtor (folës), plotësore, pasjetore,pjellëtore,  bib­le­tore,detore,anijetore,pikëlore,uratore,kremtore,begatore,pesëdhjetore,njëkombës, kombdashës,bashkëkatundarë,bash­kë­mbledhje, bashkëzëshm/e-ja (bashkëtingëllore), kryeçarje, ko­­të­­­sidashës, njerëzdashës, mbarësidashës,mbarëdashës, ma­ce­dashëse, mikdashës, kotmadhështi, paraprindë, mendje­dyshonjës,historishkrues (historian),bimëtregonjës (botanist),tymjak (oxhak), lindjak (i posalindur), pamendëri,njëkombësi, shumëkombësi,mortësi, punëtorësi, mjerësi, keqësi, gjakësi,lirësi,parësi,djemuri,pamëri, shumëfarësi, pashpresësi, më­simtari, plotëri, keqbarazi, mirëbënjësi, miliunist (milioner), ngajë (shkak),mirërrojtje, mirënjojtje, drejtdukje, vendlermi (vendilindje) rrotullohësit (planetet), kryeushtar, kryeftillonjes, fluskaujë, mirërrojtje, moskamje,squkë (vë) – klloçkë (vë), etj.; fjalëterma dhe togfjalësha terminologjikë: qendrak  (bosht i tokës, diametër), gjakvjellje, ujëqitje, ujëderdhje, dëmtar, grunar (hambar gruri), lindëtore, barëtor (farmacist), zgjedhje deputore (e deputetëve), mesdëbonjë (qendërikës), meshqëse,thartor (uthull), palët (shtresat) e dheut, djathë i parrahur, lule djathi, mullëz, djathë baxho (djathë pa ajkë ose djathë i mazitur, siçquhet në Kosovë), arëpunonjës, pemëtore,përmbjell (shar­toj), të përmbjellurit (të shartuarit), përmbjelltore (shartim), sytë e kalemit (e biskut – e prerë e biskut), të përmbjellët me të çamë, të përmbjellët me të bashkuar, të përmbjellët nën lëvozhgë, të përmbjellët me burbuqe,pulë miskate, dallëndyshe e detit, shekë (sh.sheqe dhe sheka – lloj ene druri), tundjesë (tro­bolicë (në Gegëri, mutinë (sllav.), stopan, vedër, mapë, grivë, stap, bimçe (lloj ene), kullore, kënaçe, dhemasje (matëse e largësisë), fuzat e gjakut, kakusha (mjek. pluska, shika), ge­mat e gurmazit, fyzat e frymës, kopshte kafsharake dhe bimarake (për kopshtet zoologjike e botanike), gjilpërëz (pjesë e lules),gojëz, lugëz, farëz, fletëz,degëz, purtekëz, gjilpërëz (pjesë e lules), guhak,truzë (truri i vogël), xhongël (rrudhë e trurit), ngrohmasje (termometër),uratëz, faqezë,fëmijëz,trajtëzë ,fle­tëz, krymëza,etj.;

mbiemra: (i) përmesëm (mesatar), përndërkryer (i, e), përmoçme (e), zakonisur (i),ndërdyshëm(i),hijeruar (i),tërë­ndriçim (i), forthijshëm (i), kafshët (i) (plehe të kafshta), i bimët (helme të bimëta), shkumbëkurorëzuar (i), paanët (i), papamët (e), gjysmëshpirtme(e), fatbardhshme (e), shumë­kohshme (e), ujëtor (i lëngët), vjetëroke (antike), vjedharake,diturake, maja­ra­ke, (moshë) çunarake, motarake, foshnjarake, burrërarake, pleqarake, plakarake, plakarishte, vezëtore (pulë, që ka brenda vezë),shpirtengjëll, shpirtiriq, shpirtndritur, shpirtdjallëzi, shpirt­lugat, shpirtkërmill, shpirtpakë,shpirtlumtur, zemërpak, zemërmjerë, zemerduronjës,  zemërndyer,dorëhollë,mendje­shkurtër,mendjepakë, sysëmurë,  farëzuzari, gënjeshtërmadhe, mirëmosnjohës,pësimadh,nakarmëshenjtë, vendzënës, vetë­urdhëronjës, mallkimdhënës, etj.;

folje: përgjykoj, përnderoj, çpërnderoj, shpërkufizoj, mi­rë­ditësoj, mirësoj, lajmësoj, brumëzoj,hirështoj,fjalëtoj (flas), nënurdhëroj,pingulizohet, ngajoj (shkaktoj), përngroh, tër­sjell,etj.;

ndajfolje: bashkëzëshëm, kombërisht,frymërisht (shpir­të­­risht), lëndërisht (materialisht), tërthorçe, së mbrashti, së mbari, së sipërmi, së poshtërmi, kurdoheras, vazhdasi, ngul­mazi , brinjazi, shquarazi, sindekur, etj.

Veçori gjuhësore që bien në sy gjatë leximit të Kale­ndarit Kombiar janë edhe përdorimi i dendur i shumësit te emrat me –ra, -ëra, -ta, -na, -ka (+deminutivë) te të dyja gjinive: mbretërira, kopshtra, barishtëra, plaçkëra, anëra (anë), vadëra, bimëra, copëra, pemurishta, farëna,plaçkurina, bukurina, këpucka, duarka,fustanka,deriçka, vrimçka etj.; dhe përdorimi i dendur i emrave foljorë: të vjelurit, të mble­dhurit, të mbrehtit, të sosurit, të punuarit, të mësuarit, të lë­ruarit, të mbjellurit, të përmbjellurit, të shartuarit, etj. Ja një shembull:Të mbyllurit e shkollavet, të ndaluarit e mësimit shqip në shkollat e qeverisë, të kyçurit e klubevet … (1911, f. 40)

Po kështu, bie në sy paraqitja e dendur e varianteve fonetike, përkatësisht e varianteve sinonimike:

emra: pafuqësi – pafuqi; turpsi – turpni; poshtësi – poshtëri; mjekni – mjekësi; tregësi- tregëri; pleqësi – pleqëri; pamendëri – pamendësi; punëtori – punëtorësi; diplomatëri – diplomaci; plotëri- plotësi; shalqi – sharqi; hidhësi – idhësi; qytetari – qytetëri;kusarëri – kusari; vobëzi – vobektësi; shqiptarësi – shqiptarëri; pastri – pastrim;mundëtar – mundës; notëtar – notues; shëndet – shëndetje; dritesore – dritare; mortje – mortësi; mirënjojtje – mirënjohje; paditje – padije; njohë (a) – njohje; tru-ri – tru-ja,e ndërdyshmja – mëdyshja,  barna – barishtëra: grek – greqishtar (që flet greqisht) etj.;

mbiemra: i nevojtur – i nevojshëm;i bimët – bimor; bimake – bimore, damtore – e dëmshme; i helmët – helmues;i forcijshëm – i fortë,  mungimët (i) – i munguar, i qytetçëm – i qytetëruar etj.;

folje: fjalëtoj – flas, vogëlsoj – vogëloj; madhoj – zmadhoj; nguret-nguroset; kuqet – kuqërohet, etj.;

Përdorimi i sinonimeve vërehet sidomos kur përdoren fjalët e huaja. Në ato raste shumë shpesh jepen të dyja fjalët – fjala shqipe dhe fjala e huaj, turke ose greke, këto të fundit në kllapa, ndërkaq ka raste kur fjala shqipe jepet në kllapa: dobi (qar, fajde), radhua (defter), shëronjës (heqim); shtrëngatë (furtunë); shpresë (ymys); shkak (sebep), qeveri (hyqymet), be (prokopi); kllapa (parantezë), pazar (treg), heqëz (sirtar), shumëgjuhësh (poliglot), patate (kërtolla), tërfil (jonxhe), fasule (groshe), etj. Ja një shembull: Pse pra hyqymeti (qeverija) s’i ep lirin’ e gjuhës shqiptarëve, se kjo gjuhë na i bëhet mur i hekurt armiqve e s’le të hedhin shtekun … (1890, f. 65); … çdo e ligë që i vjen vendit ka për shkak (sebep) vetëdijen e ligë të shqiptarëve që janë pas qeverisë; … duke tërsjelltur (me tafra ontas) nga gjuhë të tjera … (1900, f. 62);

Përdorimi paralel i fjalëve shqipe ose të konsideruara si të shqipes, krahas fjalëve turke a greke, është i kuptueshëm dhe i pajtueshëm me misionin e patriotëve shqiptarë – përdorimi i fjalëve turke e greke është tejet i shprehur në këtë kohë, siç dëshmohet edhe në tekstin në vijim: Zaptija që na rreh, bimbashi që bëhet një me hajdutin e na rjep, kajmekami që na vjedh, mytesarifi që na çpërnderon, alaj-beu që na tmerron, pothuaj gjithnjë janë shqiptarët e më të paktët halldupë(1890, f. 48). Ka raste, më të rralla, kur përdoren njëkohshëm dy fjalë shqipe sinonime ose që ndihen a përjetohen si të tilla, njëra prej tyre në kllapa: pikset (trashet), shpesh (dendur),etj.

Kalendari sjell edhe lëndë të pasur frazeologjike, por edhe njësi gjuhësore folklorike, sidomos fjalë të urta e lloje të ngjashme me to, si fjala vjen: Plasi dheu, doli dushku, m’i madh dhëndëri se krushku. (epigram popullor); Morrat na hanë dhe sqimat na mbajnë (1904, f. 97); Më mirë të flesh urët (unët), sesa të zgjohesh me hua. (1904, f. 98); Dhelpraqë fle, s’gjuan pula. (1904, f. 95); Kur ndahet pusi, ahere dihet vleft’ e ujit. (1904, f.97);  Që kur kam një dele e një lopë, bota më nderon. (1904, f. 95); Madhështia i mbyll derën njeriut. (1904, f. 97); Ujku s’ha mish me porosi. (1904, f. 95); Kush bëhet mjaltë e han mizat. (1905, f. 147); Barra është e lehtë ndë sup të tjetrit. (1905, f. 147). E shumë të tjera.

E gjithë kjo lëndë e pasur dhe e larmishme nga ana për­mbajtjesore, e gjithë kjo lëndë e pasur dhe e larmishme gjuhë­sore e letrare,  botuar në revistën Kalendari kombiar ka ndikuar ndjeshëm që të zhvillohet e pasurohet gjuha shqipe, të pasu­rohet e të lëvrohet gjuha e letërsisë, gjuha e publicistikës, gjuha politike dhe gjuha shkencore.

Përfundim

Në përfundim duhet të thuhet se në përvjetorët, që do të shënohen vit pas vitesh për Kalendarin kombiar, nderimi e mirënjohja duhet t’u shkojë të gjithë atyre veprimtarëve e zelltarëve të cilët me ko­ntributin e tyre të madh atdhetar, me veprimtarinë e krijimtarinë e tyre të shquar gjuhësore, letrare e diturore, edhe botore, kanë shënuar historinë e çmueshme të kësaj reviste, pa të cilën nuk mund të hartohet asnjë histori e plotë e zhvillimit të publicistikës sonë dhe sidomos asnjë histori e lëvizjes sonë për liri, për çlirim, për shtetësi, për gjuhën e për arsimin shqip.

Një mirënjohje e një përlavdërim i veçantë u shkon edhe botuesve të Fondacionit Arsimor Kulturor Humanitar ALSAR dhe kryetarit të këtij fondacioni z. Mehdi Gurra, Këshillit botues, prof.  dr. Genc Luarasit për përgatitjen e materialit për botim dhe të gjithë atyre që kanë bërë punë me përkushtim të rrallë që lexuesi shqiptar ta ketë në dorë në një botim kaq të veçantë Vjetarin Kalendari kombiar.

*Botuar në librin “Shefkije Islamaj -Shkrime të saj dhe shkrime për krijimtarinë e saj”. Instituti Albanologjik, 2018, f. 17-38.

---

[1]Më 2017, në 120 vjetorin e daljes së tij, u ribotua në katër vëllime kolana e plotë eKalendarit kombiar (1897-1928), nga Fondacioni ALSAR, Tiranë.

[2]Aurenc Bebja,Një studim i rrallë francez për shtypin shqiptar të viteve 1848 – 1939,  22 Shkurt 017. Burimi: gallica.bnf.fr / Bibliothèque natio­nale de France, sipas Aurenc Bebes nga Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania);Linku: https://www.darsiani.com/la-gazette/nje-studim-i-ralle-francez-per-shtypin-shqiptar-te-viteve-1848-1939/.Sipas gjurmuesit të palodhshëm të arkivave Aurenc Bebes, me origjinë shqiptare e që jeton në Francë, studiuesi francez André Ravry më 1939 ka botuar një studim për shtypin shqiptar të viteve 1848-1939, brenda dhe jashtë Shqipërisë, në revistën e Universitetit të Shkencave të Shtypit të Parisit, në numrin 3 të muajve korrik-shtator 1939. Shkrimi ka  karakter analitik dhe gjendet në Bibliothèque nationale de France.

[3] Mid’hat Frashëri, Kristo, Parathënie, Kalendari Kombiar (1913-1928), ALSAR, Tiranë, 2017.

[4] Dr. Laurant Bica, Kristo Luarasi dhe Frashërllinjtë, Parathënie, Kalendari Kombiar (1903-1907), ALSAR, Tiranë, 2017.

[5]Mit’hat Frashëri, 6 javë në  Shqipëri, përgatitur nga Uran Butka. Plejad, 2016.

[6]Rexhep Qosja, Ëvetari i dytë (1845) i Naum Veqilharxhit – dokument i rëndësishëm i Rilindjes Kombëtare, “Semantika e ndryshimeve historiko-letrare”, Vepra X e Kompletit, Prishtinë, 2010, f. 146.

Gazetari dhe shkrimtari Sami Milloshi çeli ekspozitën e dytë të artit në Kolegjin Wheaton në Norton, Massachusetts. Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri më 22 dhjetor 2025. Janë rreth 40 piktura të formatit të madh, disa edhe miniatura. Motivet janë kryesisht landscape — pamje nga natyra.

Intervistë e piktorit Sami Milloshit dhënë Kryeredaktorit të Gazetës “Dielli”, Sokol Paja

1. Cilat janë veçantitë e ekspozitës së dytë të piktorit dhe shkrimtarit Sami Milloshi? Si u prit në Boston nga publiku dhe artdashësit amerikanë?

Së pari, do të dëshiroja t’ju falënderoj përzemërsisht, i nderuar zoti Paja, për ftesën për të folur mbi pikturën time. “Dielli” është një emër i madh i publicistikës shqiptare dhe ju po e mbani gjallë me dinjitet këtë emër emblematik. Unë vij në pikturë nga bota e letrave — jam shkrimtar dhe me një çerek shekulli mbi supe si gazetar aktiv në shtypin e shkruar shqiptar. Duket pak e çuditshme sesi i hyra pikturës. Tetë vjet më parë, i bëra një pyetje vetes: “Çfarë do të bësh kur të dalësh në pension?” Përgjigjja ishte: “Merreu me pikturë.” Dhe ashtu bëra — vajta, bleva kavaletin, paletën, penelat dhe bojrat në një dyqan arti në Brockton, Massachusetts.

Kur vajta të paguaja te arkëtarja, i thashë:
— Please wish me good luck, I am going to be a painter! (Të lutem, më uro fat, sepse kam vendosur të bëhem piktor).
— Good luck! (Paç fat) — më tha ajo dhe qeshëm.
E fillova me shumë dëshirë. Ditë pas dite u bënë disa punë. Meqë ende vazhdoj të punoj në Kolegjin Wheaton në Norton, Massachusetts, i kërkova presidentit të kolegjit të hap një ekspozitë. Ishte viti 2018 — një vit e pak pasi kisha filluar të pikturoja. Natyrisht isha fillestar, por plot pasion, sepse më kishte rrëmbyer piktura. E hapa ekspozitën në qendrën kulturore të kolegjit. U pëlqye.

Presidenti Dennis Hanno madje bleu piktura për zyrën dhe shtëpinë e tij. Blenë edhe disa profesorë dhe studentë. Gjashtë muaj më pas, m’u dha e drejta të flisja për pikturën time në mbledhjen vjetore të profesoratit dhe stafit tjetër të kolegjit (rreth 400 veta). Pas asaj dite, si të thuash, u bëra i njohur si “piktori i kolegjit”. Bëja piktura dhe i shisja po aty. Kjo që kam hapur tani është ekspozita e dytë, e hapur po në Kolegjin Wheaton, tashmë në mjediset e bibliotekës ku edhe punoj.

2. Sa do të qëndrojë e hapur ekspozita? Sa piktura janë? Cilat janë motivet artistike?

Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri më 22 dhjetor të këtij viti. Janë rreth 40 piktura të formatit të madh, disa edhe miniatura. Motivet janë kryesisht landscape — pamje nga natyra. Por unë nuk jam piktor realist; unë pikturoj shpirtin tim përballë natyrës. Pse ky vend? — më pyet ti. Sepse ky vend, Amerika, është vend i çudive. Unë kurrë nuk do të isha bërë piktor në Shqipëri. Por Amerika është vendi ku njerëzit që ndjekin një ëndërr bëjnë çudira, duke e shndërruar të pamundurën në të mundshme — pra, në një realitet të prekshëm.

Një mik imi, profesori i matematikës Luigj Gjoka, ish-deputet, ka thënë se: “Te ti, Sami, u zgjua një ëndërr e fjetur e fëmijërisë për pikturën dhe u bë realitet në moshën e burrit.” Ky është, për mua, përcaktimi më i saktë estetik i asaj çfarë ka ndodhur me mua si piktor dhe si krijues në tërësi.

3. Cilat ishin reagimet e amerikanëve mbi veprën tënde krijuese?

Jashtëzakonisht inkurajuese. Amerika ka një veçori: është një mjedis gjigand inkurajues. Një kolege në bibliotekë më tha sot: “Ngjyrat e pikturave të tua më bëjnë të lumtur.” Presidentja e kolegjit, Michaele Whelan, tha se “këto piktura janë perla impresioniste”. Kam shitur me dhjetëra piktura nëpër Amerikë, thjesht përmes komunikimeve të drejtpërdrejta. Por kënaqësinë më të madhe ma japin studentët kur blejnë pikturat e mia.

4. Cilat ishin reagimet e shqiptarëve mbi veprën tënde krijuese? A ju kanë mbështetur shqiptarët e Bostonit? A ka motive shqiptarie kjo ekspozitë?

Kanë qenë reagime pozitive. Në një manifestim kulturor në Kishën Shqiptare në Worcester kam shitur disa piktura. I kanë blerë vëllezërit e famshëm artistë Geg dhe Ndoc Delia. Po, ka pak motive shqiptare, por jo aq sa do të dëshiroja të kisha. Sa i takon mbështetjes së shqiptarëve të Bostonit, mund të them se kam vetëm përkrahje individuale miqsh, por nuk ekziston ndonjë përkrahje si komunitet. Ata as që e dinë se unë jam edhe piktor…

5. Cilat janë mesazhet kryesore që i jepni publikut në këtë ekspozitë?

Paqe me veten, paqe me natyrën, paqe me njerëzit që të rrethojnë. Unë kam tashmë një ide më të qartë për artin: Arti është një univers i vetëm, ku interferojnë të gjitha llojet e artit, pavarësisht formës së shprehjes — qoftë pikturë, letërsi apo muzikë. Një poezi e mirë mund të shfaqet si pikturë, ashtu sikurse një pikturë mund të lexohet si poezi. Ka piktura që tingëllojnë si muzika e Vivaldit…

6. Cilat janë planet për ta vazhduar më tej këtë ekspozitë në shtete të tjera të Amerikës? Po në Shqipëri a keni plane?

Jo, nuk kam ndonjë plan për ta hapur ekspozitën në shtete të tjera të Amerikës. Por kam një ëndërr ta hap një ekspozitë në Shqipëri. Megjithatë, pasi të mbaroj punë me këtë ekspozitë, dua të merrem me botimin e një libri të ri me tregime. Ky është projekti im afatshkurtër tani për tani.

7. Cili është gjykimi juaj mbi mbështetjen që komuniteti, ambasadat, biznesi dhe organizatat patriotike shqiptare i japin artit, kulturës dhe letërsisë në mërgatë

Nuk kam ndonjë informacion të hollësishëm për mbështetjen që jep komuniteti apo ambasadat e të tjerë. Por, sa shoh në përgjithësi, e perceptoj si një vetizolim “alla shqiptar”, që as nuk tenton të integrohet sado pak në këtë mjedis kaq bujar amerikan. Shqiptarët mblidhen në darka e dreka, japin çmime kot së koti për të përkëdhelur gjoja sedrën patriotike. Por, kur vjen puna për fakte konkrete integrimi, këto duhet t’i kërkosh me qiri për t’i gjetur. E gjitha kjo vjen sepse qeveria shqiptare, dhe për rrjedhojë ambasadat e saj — përfshi edhe këtë në Washington — nuk kanë veçse një vizion të mjerueshëm për emigrantët shqiptarë, që janë në numër sa një Shqipëri e dytë.

Ajo që nuk shkon është koncepti klientelist që ka qeveria shqiptare për emigracionin. Është e turpshme. Qeveria e Tiranës mjafton të shohë Kosovën, me çfarë respekti i trajton emigrantët, dhe gjithçka mund të kthehej në rrugë të mbarë. Shkurt, unë nuk kam shpresë se kjo qeveri aktuale e Tiranës mund të ndryshojë ndonjë gjë për së mbari. Nevojitet një ndryshim rrënjësor që ta kthejë fytyrën nga interesat kombëtare shqiptare dhe të mos mbetet peng i agjendave globaliste antikombëtare.

Fotot nga Bujar Veselaj

@followers