Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini”/

Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini” dhe FNAI – Federata Kombëtare e Shoqatave Shqiptare në Itali, organizuan në Brescia, Itali, në datë 26 Tetor, Konferencën me temë: “Çamëria nga kujtesa tek e drejta ndërkombëtare”.

Mes dhjetra bashkëatdhetarëve, veprimtarëve kombëtarë, përfaqësuesve të njohur të shqiptarëve në Itali dhe në diasporë, referuan ish ambasadorë, studiues dhe shkrimtarë të mirënjohur, si rrallëkush të dimensionuar me jetën e tyre vetiake prej intelektuali tribun në tragjedinë e kombit shqiptar:

Akademik Prof. Dr. Pëllumb Xhufi, ambasador dhe ish-zv. Ministër i Jashtëm, shkrimtari, publicisti dhe ambasadori Luan Rama, Prof. Dr. Marenglen Kasmi, historiani Hajredin Isufi, shkrimtari dhe studiuesi Enver Kushi.

Në fjalën përshëndetëse të mirëseardhjes, 𝐏𝐫𝐞𝐬𝐢𝐝𝐞𝐧𝐭𝐢 𝐢 𝐅𝐍𝐀𝐈-𝐭, 𝐆𝐫𝐚𝐧𝐢𝐭 𝐌𝐮ç𝐚𝐣, tha se nuk ka të ardhme pa kujtesë dhe drejtësi pa të vërtetën. Çështjet kombëtare janë edhe çështje të diasporës. Çështja çame është një nga faqet më të dhimbshme në historinë tonë kombëtare, për fat të keq ende e pazgjidhuar. Ne si FNAI ndiejmë detyrimin të japim kontributin tonë për këtë çështje. Falenderoj Fondacionin Çamëria “Hasan Tahsini”, dhe drejtuesin e saj, zotin Alket Veliu, për këtë bashkëpunim dhe për misionin e madh dhe të vështirë. Zoti Muçaj, falenderoi për pjesëmarrjen edhe Konsullin e përgjithshëm të Shqipërisë në Milano, znj. Anila Pojani, zv. rektorin e universitetit të Breshias,dhe disa veprimtarë të njohur kombëtarë dhe aktivistë të FNAI-t.

𝐊𝐨𝐧𝐬𝐮𝐥𝐥𝐞 𝐞 𝐩ë𝐫𝐠𝐣𝐢𝐭𝐡𝐬𝐡𝐦𝐞 𝐞 𝐒𝐡𝐪𝐢𝐩ë𝐫𝐢𝐬ë 𝐧ë 𝐌𝐢𝐥𝐚𝐧𝐨, 𝐃𝐫. 𝐀𝐧𝐢𝐥𝐚 𝐏𝐨𝐣𝐚𝐧𝐢, tha mes të tjerash: Jam shumë e nderuar të marr pjesë në këtë konferencë, ku mblidhen përfaqësues të dijes dhe diplomacisë shqiptare.Tema e kësaj konference ka domethënie të madhe, sepse lidhet me Çamërinë. Çamëria është pjesë e historisë sonë, që ka nevojë për një trajtim të thellë dhe profesional. Këto aktivitete kanë rëndësi sepse nxisin dialogon dhe shkëmbimin e ideve.

𝐒𝐭𝐮𝐝𝐢𝐮𝐞𝐬𝐢 𝐚𝐫𝐛ë𝐫𝐞𝐬𝐡 𝐓𝐨𝐦𝐚𝐬𝐬𝐨 𝐅𝐞𝐫𝐫𝐚𝐫𝐢, bashkëpunëtor dhe mik i afërt me të ndjerin, etnografin dhe studiuesin e mirënjohur At Antonio Belushi, anëtar i Bibliotekës së vyer që ai ka lënë, e filloi ligjëratën e tij me një sentencë të njohur: “Më mirë të dish se të kesh”. At Antonio Belushi ishte si vëlla me mua. Në librin “Arbërorët një popull i padukshëm” Belushi thotë se ndër arvanitasit e Greqisë – arbërorët, siç ata e quajnë veten – ka hasur në 900 katunde me origjinë shqiptare. Janë katër katunde me emigrantë nga Çamëria që jetojnë në Kalabri. Çamërinë na e dha neve Blioteka Bellushi, tha studiuesi arbëresh Tomasso Ferrari.

Dëshmitari okular, i mbijetuari i gjenocidit, 𝐡𝐢𝐬𝐭𝐨𝐫𝐢𝐚𝐧𝐢 𝐝𝐡𝐞 𝐬𝐭𝐮𝐝𝐢𝐮𝐞𝐬𝐢 𝐇𝐚𝐣𝐫𝐞𝐝𝐢𝐧 𝐈𝐬𝐮𝐟𝐢 tha se “Çështja e gjenocidit nuk ishte diçka spontane. Shpërngulja e popullsisë çame, spastrimi i shqiptarëve të Çamërisë ishte një platformë politike e qeverisë greke. Qeveria greke synonte që në territorin e saj që fitoi pas vitit 1912-1913 të mos kishte të huaj nga feja dhe nga kombësia dhe deshi të krijonte një shtet homogjen. Historia e masakrave greke ndaj popullsisë çame duhet parë në një aspekt shumë të rëndësishëm. Pyetja e parë që duhet të bëjë një studiues është: pse shqiptarët e Çamërisë u masakruan që nga viti 1913 deri në vitin 1940 në këtë mënyrë? Duke folur për arsyen e armiqësisë së grekëve ndaj çamëve Isufi tha se shqiptarët kishin një kombësi tjetër, flisnin një gjuhë tjetër dhe kishin një fe tjetër.

𝐀𝐤𝐚𝐝𝐞𝐦𝐢𝐤 𝐏𝐫𝐨𝐟. 𝐃𝐫. 𝐏ë𝐥𝐥𝐮𝐦𝐛 𝐗𝐡𝐮𝐟𝐢 referoi temën: Çështja çame dhe shteti shqiptar. Çështja çame është çështja që ka dalë në krye të listës pas zgjidhjes së çështjes së Kosovës. Është ora historike për ta kuptuar përfundimisht këtë gjë. Problemi i tërërsisë territoriale apo copëtimit të trojeve shqiptare është një problem i vjetër. Nga mesi shek. të XIX vendet fqinje kishin përpunuar platformat e tyre nacionaliste për shpërnguljen e shqiptarëve. Projekti serb “Naçertania” i Ilia Garashaninit dhe “Megali Ideja” e greke, e Jani Koletit, që përfshinin në kufijtë e Serbisë dhe Greqisë së madhe edhe tokat shqiptare. Sipas këtyre programeve, tokat shqiptare ishin të destinuara të ndaheshin mes Greqisë dhe Serbisë. Në vitet ’20-’30 nga tribuna e Lidhjes së Kombeve, shteti shqiptar ngriti vazhdimisht problemin e mbrojtjes së të drejtave kombëtare e civile të minoritetit çam në Greqi. Nën trysninë shqiptare, edhe pse Kushtetuta greke nuk e njihte ekzistencën e minoriteteve, Kryeministri Venizellos u detyrua të krijojë një organizëm të veçantë, Komitetin për Minoritetet në varësi të drejtpërdrejtë nga zyra e Kryeministrit, i cili duhej të ndiqte gjendjen e minoriteteve, e në këtë kuadër edhe të minoritetit çam në Greqi. Çështja çame u ndërkombëtarizua falë qëndrimit intrazigjent të qeverisë shqiptare, dhe gjithnjë nën presionin e saj, qeveria greke u detyrua të hapë edhe shkollat e para shqipe në Çamëri.

Pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, Shqipëria ndodhej në një pozitë të vështirë për shkak të interesave të fuqive të mëdha dhe pretendimeve territoriale të fqinjëve të saj. Reshtimi në frontin lindor dhe mungesa e marrëdhënieve me Greqinë, bëri që kjo çështje të mos ishte në diskutim për shumë vite. Marrëdhëniet mes dy vendeve ishin të tensionuara për shumë kohë dhe kjo çështje u përdor politikisht. Me gjithë vendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes dy vendeve në 1970, pala greke evitoi kontaktet politike mes dy palëve. “Çështja çame si çështje të tjera me Greqinë, si ai i ligjit të luftës, i njohjes së kufirit, i kthimit të pronave qytetarëve shqiptarë i bllokuar me ligjin e 1940-ës, mbetën të gjitha çështje të patrajtuara me liderët e Athinës”.

Kushtet pas vitit 1990 kanë ndryshuar – vijoi historiani. Krijimi i shoqatës Çamëria solli një sensibilizim të opinionit shqiptar dhe presion pozitiv mbi qeverinë. Kur qeveritë shqiptare janë në aksion realizohen edhe gjëra. Nuk është e lehtë edhe për Athinën zyrtare të mbrojë tezën e saj për Çështjen çame, siç e sheh ajo, apo të mohojë Ligjin e luftës. Duke njohur Shqipërinë si vend me të cilin është në gjendje lufte, ajo nuk njeh as kufijtë e Shqipërisë. Problemet ngelen të ngrira.

Pas hyrjes së Shqipërisë në BE, kur edhe BE do bëjë reformën e saj dhe të krijohen kushte barazie reale mes Shqipërisë dhe Greqisë, atëhere çështja çame do të ketë perspektivë zgjidhjeje të sigurtë.

𝐒𝐡𝐤𝐫𝐢𝐦𝐭𝐚𝐫𝐢 𝐝𝐡𝐞 𝐬𝐭𝐮𝐝𝐢𝐮𝐞𝐬𝐢 𝐄𝐧𝐯𝐞𝐫 𝐊𝐮𝐬𝐡𝐢 tha se “Popujt kanë kodet e tyre të mirëkuptimit. Çamët dhe grekët, apo dhe vllehët, që kanë jetuar në Epir, kanë ditur që përtej ndasive të propoganduara nga mendje të çoroditura, të shkonin mirë me njeri-tjetrin. Historiani i njohur Hajredin Isufi, është marrë gjerësisht me këtë temë, pra të marrëdhënieve te mira mes çamëve, grekëve dhe vllehëve në Çamëri. Ka ardhur koha, që t’i ringjallim këto marrëdhënie, sepse jetojmë në një kohë tjetër, ku miqësitë dhe jo armiqësitë, lidhjet dhe jo muret ndarëse, janë ato që na bashkojnë.

𝐀𝐦𝐛𝐚𝐬𝐚𝐝𝐨𝐫𝐢, 𝐬𝐭𝐮𝐝𝐢𝐮𝐞𝐬𝐢 𝐝𝐡𝐞 𝐬𝐡𝐤𝐫𝐢𝐦𝐭𝐚𝐫𝐢 𝐋𝐮𝐚𝐧 𝐑𝐚𝐦𝐚 trajtoi temën “Historia e Çamërisë nuk mund të zhbehet nga tentativat negativiste të greqisë së sotme”. Edhe kur historitë janë shkruar nga kronistë të vërtetë, kjo lloj historie kthehet në një makth të vërtetë për politikanët, tha zoti Rama. Shumë krime janë kryer ndaj shqiptarëve të Çamërisë, shumë kërkesa i janë bërë qeversië greke të kërkojë falje, por Greqia vazhdon të këmbëngulë në negacionin e saj. Negacionizëm do të thotë të mohosh një realitet historik. Greqia në rastin e Çamërisë nuk ka zbatuar asnjë detyrim ndaj konventave kundër gjenocidit. Është pikërisht kjo shkelje flagrante e ligjeve dhe konventave ndërkombëtare që Greqia raciste bën presion ndaj shtetit shqiptar, me vend e pa vend, me të gjitha format dhe mënyrat, t’i shmanget detyrimeve strikte ndërkombëtare për krimin e gjenocidit.

Shembulli i Greqisë “demokratike është mëse i turpshëm. Si mund të fshish nga tekstet historike fjalën “çam” e “Çamëri”? Edhe Shqipëria, përmes presioneve të ndryshme nga Greqia, arriti ta zhdukë emrin “Çamëri” nga kurrikulat shkollore. Historia nuk mund të diktohet. Ajo duhet të udhëhiqet nga konceptet moderne. Historia nuk shkruhet me urdhër.

Gjatë 80 viteve të fundit qeveria greke ka vënë në zbatim një plan për të ndryshuar emrat e fshatrave çamë, tha më tej ambasadori Rama. Toponimia ka rënë kështu pre e nacionalizmit. Emërtimi i vendeve është një proces historik, ato kanë ndryshuar vetëm në kohë luftrash. Ky është tregues i luftrave. Një vend demokratik nuk mund të ndryshojë toponimet për t’i përdorur më pas ato si prova historike”.

𝐏𝐫𝐨𝐟. 𝐃𝐫. 𝐌𝐚𝐫𝐢𝐧𝐠𝐥𝐞𝐧 𝐊𝐚𝐬𝐦𝐢 mbajti kumtesën: Bashkëpunimi i gjenerali grek Zervas me gjermanët gjatë luftës së dytë botërore. Napoleon Zervas-i, “arkitekti” i spastrimit etnik të popullsisë çame dhe organizatori i gjenocidit ndaj popullsisë shqiptare në Çamëri, do të rrekej të justifikonte veprimet e tij kriminale me argumentin se “gjatë luftës çamët kishin bashkëpunuar me gjermanët”. Edhe një pjesë e mirë e historianëve grekë pas Luftës së Dytë Botërore kanë mbajtur të njëjtin qëndrim. Kjo gjë nuk është e vërtetë. Ndonjë bashkëpunim sporadik me gjermanët nuk përfaqëson gjithë shqiptarët e Çamërisë dhe sikurse do të shohim më poshtë, Zervas-i ishte vetë një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të gjermanëve.

Bashkëpunimi i Zervas-it me gjermanët është i dokumentuar më së miri në Arkivin Ushtarak të Freiburgut. Po ashtu, ky bashkëpunim është shprehur qartë edhe në studime të historisë ushtarake gjermane.

𝐃𝐫𝐞𝐣𝐭𝐮𝐞𝐬𝐢 𝐢 𝐅𝐨𝐧𝐝𝐚𝐜𝐢𝐨𝐧𝐢𝐭 Ç𝐚𝐦ë𝐫𝐢𝐚 “𝐇𝐚𝐬𝐚𝐧 𝐓𝐚𝐡𝐬𝐢𝐧𝐢”, 𝐀𝐥𝐤𝐞𝐭 𝐕𝐞𝐥𝐢𝐮, falenderoi presidentin e FNAI, Granit Muçaj dhe stafin e ti, për rolin e jashtëzakonshëm në këtë aktivitet, duke i dhënë një pllakatë mirënjohjeje dhe nderimi “për promovimin dhe ruajtjen e vlerave kombëtare në Itali”. Gjithashtu zoti Veliu falenderoi me radhë studiuesit e shquar të panelit: prof Pëllëmb Xhufin, si një zë i fuqishëm pa kompromis dhe mbështetës i hershëm i çështjes çame, prof. Maringlen Kasmin, për studimin mbi kriminelin Zervas dhe kërkimin në arkiva, amabasador Luan Ramën, i cili na ka dhuruar edhe emocione të tjera përmes veprave si “Ode për tempujt që nuk u harruan”, historianin Hajredin Isufi, studiues dhe aktivist që nuk ka pushuar kurrë për studimet çame, por edhe një dëshmitar okular dhe njohës i mirë i çështjes, studiuesin dhe shkrimtarin Enver Kushi, zë i fuqishëm që në ditët e para të krijimit të shoqatës Çamëria, njohës i thellë i kulturës Çame dhe muzeolog, studiuesin arbëresh Tomasso Ferrari, i cili dhuroi një emocion të vecantë, me gjuhën aq e ngjashme me Çamërishten.

Kjo Konferencë, tha zoti Veliu, hodhi dritë mbi çështjen çame dhe Rezoluta tregon se vazhdon tradita e rezolutave, siç ndodhi në vitin 1924, kur çamët iu drejtuan Lidhjes së Kombeve kundër anadallaisë kur, dashakeqësisht, pala greke donte të ngatërronte popullsinë myslimane çame duke e konsideruar turke. Lidhja e Kombeve njohu faktin që në Epirin e Jugut (Çamëri) jetonte një popullsis autoktone shqiptare.

Komiteti Antifashist Çam, në vitin 1946, gjithashtu iu drejtua me një Memorandum Lidhjes së Kombeve, ku kërkuan tre gjëra që kërkohen edhe sot: E drejta për t’u riatdhesuar, kthimi i pronave dhe ndëshkimi i masakrave. Siç dëshmojnë vetë dokumentet e shtetit dhe të Drejtësisë greke çamët jo vetëm nuk janë fajtorë, por po vazhdon gjenocidi edhe sot nëpërmjet mohimit të kthimit në shtëpitë, pronat, varrezat dhe trojet e tyre mijëvjeçare. Ka një përgjigje: Shteti shqiptar nuk po bën detyrën e vet, nuk e ka në axhendën e punës së tij zgjidhjen e Çështjes Çame si problem i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut dhe si Minoritet Kombëtar Shqiptar në trojet e veta në Çamëri.

Në fillim të vitit 2003 zëri Çamërisë u dëgjua në Parlamentin Evropian, tha më tej zoti Veliu. I fundit në radhë mund të konsiderohet edhe memorandumi që 6 eurodeputetë të Parlamentit Europian i dërguan komisionerit përgjegjës për marrëdhëniet me jashtë, Kris Patten, i titulluar “Dhunim i të drejtave të pakicës çame në Greqi”. Eurodeputetët Panela, Dypyi, Turko, Kapato, Del’Alba dhe Dela Vedova theksojnë se në qershor të 1944-ës, 44 000 shqiptarë të besimit musliman, u dëbuan me forcë nga tokat e tyre në Çamëri, me akuzën se kishin bashkëpunuar me pushtuesit italianë dhe gjermanë. Ky dëbim shënon edhe epilogun e genocidit të kësaj popullsie, të cilës, për më shumë, iu konfiskua gjithë pasuria, duke përfshirë këtu trojet e shtëpive, tokat bujqësore, bagëtitë etj. Çamët në Greqi duhet të gëzojnë po ato të drejta, që gëzon edhe pakica greke në Shqipëri – ishte këshilla që grupi i parlamentarëve europianë i propozuan komisionerit të Bashkimit Europian, përgjegjës për marrëdhëniet me jashtë, Kris Patten.

Janë krijuar disa precedentë në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut, por për shqiptarët e Çamërisë nuk ka funksionuar asnjëherë E drejta për t’u kthyer në shtëpi, tha zoti Veliu. Drejtësia evropiane duhet të jetë e njëjtë për të gjithë. Ne shqiptarët e Çamërisë kërkojmë që të njihet e drejta dhe të kthehet dinjiteti i munguar.

Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini” po përgatit një dosje voluminoze me të gjitha dëshmitë për krimet e kryera dhe të pandëshkuara kurrë, një punë e madhe për dukumentimin e tragjedisë. Ne do ta çojmë përpara këtë betejë paqësore deri në rikthim.

𝐒𝐭𝐮𝐝𝐢𝐮𝐞𝐬𝐣𝐚 𝐎𝐫𝐧𝐞𝐥𝐚 𝐑𝐚𝐝𝐨𝐯𝐢𝐜𝐤𝐚 lexoi Rezolutën e kësaj konfernce për çështje çame, e cila u firmos nga pjesëmarrësit në këtë Konferencë.

Rezoluta, duke u bazuar në Deklaratat Solemne, Aktet, Protokollet dhe Konventat e njohura, thekson nevojën e njohjes ndërkombëtare dhe zgjidhjes së problemit çam, duke i bërë thirrje OKB-së, Bashkimit Europian, Këshillit të Europës, OSBE-së, qeverive dhe institucioneve të Drejtësisë Europiane dhe Botërore, të mos lejojnë Greqinë t’i shmanget detyrimeve strikte ndërkombëtare për krimin e gjenocidit dhe të gjejnë një zgjidhje të shpejtë, qoftë në aspektin teknik, qoftë në atë juridik, duke u mundësuar shqipëtarëve të Çamërisë kthimin në shtëpitë, pronat, varrezat dhe trojet e tyre mijëvjeçare. Gjithashtu kjo Rezolutë kërkon nga shteti shqiptar që çështja çame të futet në agjendën e bisedimeve me palën greke, për të hapur një kapitull të ri në marrëdhëniet mes dy vendeve fqinje, dhe ngritjen e një zyre shtetërore për çështje çame. Ndërsa nga shteti grek kërkon të njohë zyrtarisht dëbimin e shqiptarëve të Çamërisë, një ndjesë zyrtare për krimet e kryera, si dhe riatdhesim dhe rikthim të të gjitha të drejtave pronësore dhe qytetare.

Në konferencë, të moderuar nga Dava Gjoka, ndihmuar nga Petrit Aliaj, Ndue Shabaku, Monda Mara etj. përshëndetën edhe veprimtarë nga diaspora dhe trojet etnike.

Beogradi dhe Moska veprojnë në prapaskenë, duke përdorur qeverinë maqedonase si instrument të hegjemonizmit të ri jo më me tanke, por me narrativë; jo më me dhunë, por me propagandë. Fushata kundër subjektit shqiptar që mishëronte frymën e Marrëveshjes së Ohrit nuk ishte konkurrencë elektorale, por hakmarrje historike për poshtërimin që Serbia përjetoi në qershor të vitit 1999. Ky projekt, i konceptuar në laboratorët politikë të Beogradit dhe i miratuar në Moskë, synon të dobësojë faktorin shqiptar, të ngadalësojë integrimin evropian dhe të krijojë një “zonë gri” në Ballkan, ku liria shqiptare do të shndërrohet në objekt kompromisi.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Manifestimi i zhvilluar para disa ditësh të tetorit, në prani të zëvendëskryeministrit maqedonas, ambasadorit rus, përfaqësuesve të shtetit serb dhe autoriteteve lokale të Kumanovës, nuk mund të interpretohet si një rastësi protokollare. Ai përfaqëson një akt politik dhe simbolik me pasoja alarmante, që shpalos tentativën për rivendosjen e hegjemonisë serbe mbi territorin dhe kujtesën historike shqiptare. Ky manifestim është pjesë e një projekti më të gjerë destabilizues, ku Beogradi dhe Moska veprojnë në prapaskenë përmes instrumenteve të qeverisë maqedonase, duke përdorur ceremonitë dhe retorikën si mjete të sofistikuara të pushtetit për të manipuluar kujtesën kolektive dhe për të dobësuar pozicionin politik shqiptar.

Rreziku qëndron jo vetëm në veprim, por edhe në indiferencë. Shqiptarët përballen me një sfidë të trefishtë: mbrojtjen e kujtesës historike, forcimin e vetëdijes politike dhe ruajtjen e unitetit moral e politik, në mënyrë që historia të mos shkruhet pa ta. Ky është momenti i hyrjes në një fazë vendimtare një pikë kthese historike që kërkon vetëdije, përgjegjësi dhe veprim të koordinuar për të mbrojtur lirinë, dinjitetin dhe orientimin euroatlantik të vendit.

Pjesëmarrësit serbë, të shfaqur me uniforma ushtarako-policore, e kthyen vendin në një skenë intimidimi, duke dërguar një mesazh të qartë dominimi mbi kujtesën historike shqiptare. Që nga formimi i qeverisë së dalë nga zgjedhjet e vitit të kaluar, janë organizuar një sërë manifestimesh shtetërore jo vetëm në Zebrenjak, por edhe në qytete të tjera të Maqedonisë të cilat, nën petkun e përkujtimit, kanë promovuar frymën e hegjemonisë serbe dhe kanë synuar normalizimin e pranisë së saj mbi territorin dhe kujtesën shqiptare.

Në të njëjtin vend ku në tetorin e vitit 1912 nisi kasaphana serbe ndaj shqiptarëve, sot vendosen kurora nderimi mbi varret e pushtuesve. Ky akt provokues sfidon jo vetëm kujtesën, por edhe sensin e drejtësisë historike, duke vënë në provë unitetin dhe vigjilencën e popullit shqiptar. Nuk është thjesht një ceremoni, por një paralajmërim i hapur për çdo individ dhe institucion që guxon të harrojë ose të nënvlerësojë rrezikun e rikthimit të pushtetit të vjetër mbi territor, histori dhe ndërgjegje kombëtare.

Historia e vitit 1912 dëshmon këtë tragjedi: trupat serbe hynë në Shkup e Kumanovë me bekimin e Rusisë cariste, duke shndërruar lumin e Vardarit në shtrat gjaku shqiptar. Sot, më shumë se një shekull më vonë, historia po rishkruhet me duartrokitje diplomatike, ndërsa flamujt e ceremonive zyrtare mbulojnë hijen e një narrativi të ri që tenton ta shndërrojë pushtimin në “çlirim” dhe dhunën në “miqësi”. Ky nuk është përkujtim historik, por provokim politik: një strategji për të rikthyer ideologjinë e vjetër sllave në formë të sofistikuar, si pjesë e ndërgjegjes publike të një shteti që po humb busullën euroatlantike.

Retorika parazgjedhore e kryeministrit maqedonas, e evidentuar që nga zgjedhjet parlamentare të vitit të kaluar dhe e mbështjellë me slogane për “rikthimin e shtetit” dhe “rendin e ligjit”, shfaqet si hapi i parë i një projekti të koordinuar serbo-rus, që kërcënon ekuilibrin politik dhe institucional të ndërtuar me gjak dhe sakrifica pas Marrëveshjeve të Kumanovës (1999) dhe të Ohrit (2001). Gjatë fushatës për zgjedhjet lokale, kjo retorikë u shndërrua në sulm frontal ndaj forcës politike shqiptare të dalë nga lufta e vitit 2001, duke synuar shkatërrimin e saj dhe eliminimin e mburojës institucionale që mbron autonominë dhe integritetin e komunitetit shqiptar.

Ky horizont i trazuar tregon qartë se komuniteti shqiptar rrezikon të zhvendoset nga përfaqësimi i vërtetë; kauzat historike mund të dorëzohen nën ndikimin e jashtëm; dhe vendi mund të zhytet në orbitën e kontrollit të vjetër. Çdo heshtje apo nënvlerësim i këtij projekti shndërrohet në katastrofë institucionale, ku forcat që dikur mbronin të drejtat dhe ekuilibrin mund të fundosën nën presionin e një strategjie të mirëstudiuar dhe të pandëshkueshme.

Beogradi dhe Moska veprojnë në prapaskenë, duke përdorur qeverinë maqedonase si instrument të hegjemonizmit të ri jo më me tanke, por me narrativë; jo më me dhunë, por me propagandë. Fushata kundër subjektit shqiptar që mishëronte frymën e Marrëveshjes së Ohrit nuk ishte konkurrencë elektorale, por hakmarrje historike për poshtërimin që Serbia përjetoi në qershor të vitit 1999. Ky projekt, i konceptuar në laboratorët politikë të Beogradit dhe i miratuar në Moskë, synon të dobësojë faktorin shqiptar, të ngadalësojë integrimin evropian dhe të krijojë një “zonë gri” në Ballkan, ku liria shqiptare do të shndërrohet në objekt kompromisi.

Rreziku nuk qëndron vetëm në veprim, por edhe në heshtje. Heshtja e institucioneve, mediave dhe elitës akademike është bërë pjesë e strategjisë për normalizimin e ndikimit serbo-rus. Antishqiptarizmi po sofistikohet: infiltron tekstet shkollore, simbolet shtetërore dhe ceremonitë “miqësore”. Sot, shqiptarët përballen me armikun brenda sistemit të maskuar si politikë, institucion dhe heshtje kolektive.

Përballë këtij rikthimi të heshtur të hijes serbo-ruse, kujtesa shqiptare duhet të ngrihet si mburojë morale dhe politike. Ajo nuk është nostalgji, por instrument vetëmbrojtjeje kombëtare. Kujtesa duhet të bëhet akt politik një vijë e kuqe ndaj çdo përpjekjeje për të relativizuar të vërtetën historike. Kush nuk e mbron kujtesën, nuk mund të mbrojë as lirinë.

Ky është moment historik i zgjimit kombëtar. Manifestimi i tetorit dhe retorika e “rikthimit të shtetit” janë vetëm simptomat e një sëmundjeje më të thellë që synon të gjunjëzojë faktorin shqiptar. Reagimi duhet të jetë politik, strategjik dhe i bashkërenduar mbi tri shtylla:Kujtesa historike si mbrojtje kombëtare dhe dokumentim ndërkombëtar i krimeve të vitit 1912;Vetëdija politike, e orientuar drejt vizionit euroatlantik dhe shtetit qytetar;Uniteti moral dhe politik shqiptar, përtej ndarjeve, përballë një rreziku që kërcënon vetë qenien kombëtare.

Historia po hyn në një fazë vendimtare: përplasja ndërmjet projekteve destabilizuese dhe aspiratës për stabilitet është bërë më e dukshme se kurrë. Vetëm një vetëdije e koordinuar kombëtare mund të mbrojë orientimin euroatlantik dhe të ndalë ofensivën e projekteve që synojnë ta shkëpusin vendin nga bërthama e vlerave perëndimore.

Në tetorin e vitit 1912, Vardari rridhte i kuq nga gjaku i shqiptarëve; sot, ai rrezikon të rrjedhë i turbullt nga harresa. Ky është momenti i kujtesës, reagimit dhe përgjegjësisë kombëtare. Vetëm nëse politika shqiptare dhe faktori pro-perëndimor e kuptojnë këtë si pikë kthese historike, Maqedonia e Veriut mund të përballet me dinjitet me sfidat e së ardhmes jo si shtet i penguar, por si komb që njeh rrugën e vet dhe nuk lejon që historia të shkruhet pa të.

Nga Rafael Floqi/

Gjatë periudhës së qeverisjes së përkohshme të Fan Nolit, situata e Çamërisë ishte një nga temat më shqetësuese për diplomacinë shqiptare dhe diasporën shqiptare në Amerikë. Sipas gazetës “Dielli”, qeveria e Nolit, menjëherë pas marrjes së pushtetit, ndërmori hapa për të mbrojtur të drejtat e Çamëve, që përballeshin me persekutime të rënda nga autoritetet greke.

Në një memorandum drejtuar Lidhjes së Kombeve, Ministria e Punëve të Jashtme e qeverisë Noli kërkoi që shqiptarët e Çamërisë të përjashtoheshin nga shkëmbimi i popullsive greko-turke sipas Traktatit të Lozanës. Teksti i memorandumit, i botuar edhe nga shtypi i huaj, theksonte:

“Qeveria shqiptare ka bërë thirrje të fuqishme në ndërmjetësinë e Shoqërisë së Kombeve, duke kërkuar që autoritetet greke të respektojnë të drejtën e shqiptarëve myslimanë të Çamërisë për të mbetur në vendbanimet e tyre historike.”

Analiza e veprimeve të qeverisë Noli tregon një qasje të fortë, por edhe të kujdesshme diplomatike. Edhe pse Traktati i Lozanës nuk përfshinte Çamët në listën e popullsive që duhej të shkëmbeheshin, qeveria greke i trajtoi Çamët si turq, duke u përpjekur të zbatojë politika eksproprimi dhe persekutimi. Argondizza, korrespondent i gazetës italiane “Il Popolo”, dhe I Diellit raportonte se:

“Populli i Çamerisë, përveç disa fanatikëve që u larguan në Anadoll, dëshiron të mbetet plotësisht shqiptar dhe nuk hyn në kategoria të popujve të çkëmbyer. Qeveria greke, përkundrazi, përdor mjete të shumta për t’i detyruar myslimanët shqiptarë të lënë vendbanimet e tyre, duke konfiskuar pasuritë dhe shtëpitë e tyre.”

Sipas Argondizzas, përpjekjet e Çamëve për të kundërshtuar shkëmbimin dhe persekutimin ishin të dukshme përpara komisioneve ndërkombëtare, por efektiviteti i tyre ishte i kufizuar për shkak të rezistencës së qeverisë greke dhe mungesës së mbrojtjes ndërkombëtare. Shtypi britanik, përfshirë gazetën “Near East”, evidentonte se qeveria greke synonte të eliminonte minorancën shqiptare dhe të impononte kontroll mbi tokat e Çamerisë, pavarësisht vendimeve ndërkombëtare.

Gazeta Near East ka famën e një prej gazetave angleze që nuk hezitojnë të tregojnë se qeveria greke ka synim të zhdukë minorancat shqiptare. Qeveria shqiptare, përpara një sjelljeje të tillë, nuk mund të mbetet indiferente për fatin e mbi 50,000 shqiptarëve të Çamërisë. Ajo mbylli memorandumin që kërkonte të njiheshin të drejtat e Çamëve nga komisioni ndërkombëtar dhe insiston që shqiptarët e Çamërisë të përjashtohen nga çkembimi sipas protokolleve, duke kërkuar që një dragoman nga qeveria shqiptare të marrë pjesë gjatë investigimeve për popullsinë çame.

“Marrëveshja e Lausannës për çkembimin e popujve aplikohet vetëm për kombësitë turke dhe greke. Editorit të “Near East” mund t’i ketë shkuar mendja tek kanuni grek për eksproprimin ose konfiskimin e tokave të pronarëve të pasur. Kjo reformë agrare do të zbatohet në Çamëri dhe në disa vise të tjera të Greqisë.

Por për patriotët çamë nuk ka rëndësi çfarë ndodh me pronarët e mëdhenj; ajo që ata kërkojnë është që popullata e Çamërisë të mos trajtohet si turke gjatë çkembimit, por si shqiptare.

Dhe këtë gjë e kuptojnë më së miri në minutën e parë. Muajin që vjen, në Gjenevë të Zvicrës, hapet Kuvendi i Lidhjes së Kombeve. Ky guvernw shqiptar do të përfaqësohej, sipas lajmeve të gazetave italiane, nga Kryeministri i Shqipërisë, Peshkop Noli.

Diaspora shqiptare në Amerikë luajti një rol të rëndësishëm në ndërgjegjësimin e opinionit publik dhe në mbështetjen morale e materiale të Çamëve. Shoqëria “Çamëria” organizoi fushata mbledhjeje fondesh, mitingje dhe proteste për të tërhequr vëmendjen e mediave dhe të institucioneve ndërkombëtare. Një thirrje për mbështetje, e botuar në gazetën “Dielli”, apelonte:

“Cdo Çam pa përjashtim, anëtar ose jo i Shoqërisë ‘Chameria’, detyrohet të marrë pjesë në këtë fushatë duke bërë detyrën e tij plotësisht; gjithashtu edhe shqiptarët me ndjenja filantropike nuk duhet të harrojnë detyrën e tyre ndaj vëllezërve të tyre fatkeqë, që sot kërkojnë ndihmë për të mos u dëbuar nga Çameria dhe vendosur me pahir në Anadoll.”

Përveç mbështetjes morale, diaspora amerikane kërkoi ndërhyrje diplomatike, duke i dërguar kabllograme dhe memorandum në Lidhjen e Kombeve dhe qeveritë evropiane, duke synuar ndalimin e eksodit të detyruar të shqiptarëve nga vendbanimet e tyre historike.

Përpjekjet e qeverisë Noli dhe të diasporës nuk mund të shpërfilleshin, por pengesat ishin të mëdha. Qeveria greke përdorte metoda të ashpra: konfiskime prone, dhunë dhe kërcënime për internim, duke shkelur çdo parim të mbrojtjes së minorancave. Për më tepër, Traktati i Lozanës nuk e përfshinte Çamërinë si objekt i çkembimit të popullsive, gjë që nënvizonte padrejtësinë e politikave greke.

Argondizza thekson se:

“Përpjekjet e Çamëve për të kundërshtuar çkembimin dhe persekutimin ishin të dukshme, por efektiviteti i tyre ishte i kufizuar për shkak të rezistencës së qeverisë greke dhe mungesës së mbrojtjes ndërkombëtare.”

Analiza e situatës tregon një ngërç të thellë midis normave ndërkombëtare dhe praktikave shtetërore. Ndërkohë që qeveria shqiptare përpiqej të mbrojë të drejtat e Çamëve, qeveria greke vazhdoi persekutimin, duke përdorur metoda që përfshinin konfiskimin e pronave, dhunën dhe kërcënimet për internim, duke shkelur praktikisht çdo parim të mbrojtjes së minorancave të parashikuar nga protokollet ndërkombëtare.

Në përfundim, periudha e qeverisë Noli dhe veprimet e diasporës shqiptare në Amerikë tregojnë përpjekjen për të mbrojtur të drejtat e një komuniteti të margjinalizuar, përballë sfidave të mëdha diplomatike dhe represionit shtetëror. Ky kapitull historik shërben si dëshmi e rëndësisë së mobilizimit ndërkombëtar dhe roli i komuniteteve diasporike në ruajtjen e të drejtave të popujve të shtypur.

Dhe Trump qesh, ndërsa ata bërtasin.

Nga Rafael Floqi

Nëse protestat e fundit kundër Donald Trump kanë provuar ndonjë gjë, është se rezistenca amerikane di si të bëjë spektakël. “No Kings”, që sipas disa vlerësimeve ishte demonstrata më e madhe njëditore në mbi 50 vjet, nuk kishte më një mesazh të vetëm, por një kor zërash që shndërrohej në kakofoni: nga pankarta që citonin Dhiatën e Re te teoritë e komplotit për Epstein-in; nga flamujt për kriptovaluta te bluzat me mbishkrime në spanjisht që i thoshin MAGA-s çfarë mendonin realisht për të. Ishte protestë për hir të protestës – një ritual publik ku qëllimi nuk ishte ndryshimi i politikës, por vetë performanca e mos-pajtimit.

Dhe në qendër të këtij spektakli… një bretkosë gjigante e fryrë me ajër.

Nëse ka një gjë që lëvizja No Kings ka bërë mirë, është të duket qesharake. Dhe kur them “qesharake”, e kam fjalën absolutisht qesharake. Këta demokratë të zemëruar marshojnë në rrugë kundër dikujt që tashmë ka fituar zgjedhjet me shumicë – po, Trump – dhe e bëjnë këtë me një vetbesim që vetëm të humburit mund ta shfaqin. Ata i thonë “No King Trump”, si të “ No Kings ishte një mbret i paautorizuar, duke injoruar faktin e thjeshtë: presidenti është i zgjedhur ligjërisht, me mandate dhe mbështetje. Kjo është ironia bazë: protesta e tyre përbën një akt rebelimi… ndaj dikujt që nuk po e kërcënon. Dhe në këtë absurditet, No Kings nuk është thjesht një lëvizje; është një teatër për veten e tyre, një shfaqje e vazhdueshme e rebelizmit që nuk ka objekt.

Portland Frog: simboli i absurditetit

Nëse po kërkoni simbolin që përmbledh gjithë kontradiktën e No Kings, mos kërkoni më larg se Portland Frog – bretkosën gjigante të fryrë me ajër që marshon me pankarta “Frogs Together Strong”. Seth Todd, 24 vjeç, themeluesi i padashur i fenomenit, nuk kishte tjetër qëllim përveçse të bënte qesharak presidentin dhe të gjithë agjencitë federale që Trump pretendonte se sfidoheshin nga Antifa. Dhe rezultati? Absolutisht i qeshur.

Ky simbol është më shumë se një mem; ai është filozofi politike në formën e tij më të pastër: absurditeti që duket si rezistencë, por në fakt është spektakël. Dhe në mënyrë paradoksale, Portland Frog e bën opozitën të duket jo vetëm e padëmshme, por edhe e arritshme për pjesëmarrësit e pasigurt – ata që duan të jenë pjesë e lëvizjes, por nuk dinë se çfarë po bëjnë.

Protesta pa ide: spektakli mbi mesazhin

Këtu futet edhe No Kings në tërësi: një lëvizje ku çdo pankartë, slogan dhe meme duket sikur thotë, “Shiko sa rebelë jemi – edhe pse nuk po ndryshojmë asgjë.” Disa protestues kritikojnë pjesëmarrësit e tjerë sepse nuk janë të koordinuar; të tjerë ironizojnë mbi vetë protestën; dhe disa thjesht marshojnë për të qenë të pranishëm. Askush nuk ka përgjegjësi; askush nuk pritet të bëjë diçka konkrete.

Pankartat janë një larmi e çuditshme: citime të Dhiatës së Re, teorira komplotiste për Epstein-in, slogane si “Chinga tu MAGA”, bluzat me kriptovaluta dhe meme që askush nuk i kupton. Një grumbull zërash, ideve dhe simbolesh që nuk bashkohen dot, dhe megjithatë secili ndihet protagonist i vetvetes. Kjo është kontradikta më e madhe: protesta për t’u dukur e fuqishme, kur në fakt askush nuk po shqetëson askënd.

Frivoliteti si taktikë

Sociologët dikur e quanin këtë “tactical frivolity” – protestën që i përgjigjet shtypjes me humor dhe absurditet, siç bënin “Yippies” e viteve ’60. Sot, interneti e quan ndryshe: shitposting në jetën reale.

Siç shkruan Sarah Jeong në The Verge, shitpost-i nuk synon të krijojë kuptim, por ta shkatërrojë atë. Të thotë: “Mos e merr kaq seriozisht. Është veç një bretkosë.”

Por pikërisht ky nihilizëm i lehtë është që e bën protestën më përfshirëse. Kur njerëzit kanë frikë të dalin në rrugë, një bretkosë fryrëse ua heq barrën e rrezikut moral: nuk po shpall revolucion – po bën humor. Dhe në një epokë ku çdo deklaratë interpretohet si sulm, humori është arratia më e sigurt.

Karnavali i absurditetit

Disa mund të thonë: “Po kjo është lëvizje serioze, ata kërkojnë drejtësi, liri, transparencë.” Po, sigurisht, dhe një krokodil mund të premtojë të bëhet politikan. Në realitet, No Kings është një teatër vetë-përmbushës. Çdo pankartë, çdo slogan, çdo meme është një deklaratë për vetveten, jo për realitetin. Askush nuk shqetësohet; askush nuk ndalon.

Në këtë kontekst, Portland Frog dhe No Kings janë pjesë e të njëjtit univers: absurditeti bëhet armë, qesharaku bëhet simbol. Dhe ndërsa protestuesit bërtasin për lirinë dhe drejtësinë, ata po krijojnë një spektakël që është më shumë selfie masive se sa rezistencë reale. Trump mund të qeshë në Oval Office, ndërsa ata bëjnë shfaqjen e tyre teatrale.

Bob Ferguson: një paralelizëm i qesharak

Në këtë absurditet, mendja kthehet te Bob Ferguson në One Battle After Another – një disident që nuk fiton betejën, por e bën rezistencën të duket më qesharake dhe më e afërt. Bob ndez fishekzjarre ndërsa të tjerët çlirojnë burgje për emigrantë; Portland Frog tund pankartën ndërsa askush nuk shqetësohet.

No Kings është versioni real i kësaj filozofie: jo udhëheqje, jo strategji, vetëm qeshje dhe teatrin e vetes. Ata nuk do të rrëzojnë Trump-in, nuk do të ndryshojnë zgjedhjet dhe nuk do të krijojnë një valë revolucionare. Por e bëjnë rebelimin të duket qesharak – dhe në këtë qesharak, ekziston një lloj fuqie morale.

Bretkosa që buzëqesh para stuhisë

A është kjo mënyra e duhur për t’u përballur me autoritarizmin? Ndoshta jo. Por ndoshta është e vetmja që funksionon kur gjithçka tjetër duket e konsumuar. “Portland Frog” dhe Bob Ferguson nuk janë vanguardë të revolucionit – janë shenja të një lodhjeje kulturore që i përgjigjet frikës me tallje, dhunës me buzëqeshje, autoritetit me fryrje plastike.

Ata nuk do ta ndryshojnë botën. Por mund të na ndihmojnë të mos e humbasim mendjen ndërkohë që përpiqemi. Dhe ndoshta, ndoshta, kjo është një formë e re rezistence – ajo që fryhet, kërcehet dhe qesh në fytyrën e absurditetit politik.

Mësimi i absurditetit

Në fund të ditës, No Kings nuk është lëvizje, është karnaval; Portland Frog nuk është lider, është filozof i qeshur. Dhe në këtë kombinim, absurditeti bëhet i fuqishëm: e bën rezistencën më të afërt, më argëtuese dhe ndoshta më të kuptueshme për pjesëmarrësit e paqartë.

Prof.Dr.Fatbardha Fishta Hoxha/

Si rrallë kush i talentuar, krejt i mohuar dhe i harruar është paradoksi që përcolli Lazër Shantojën që me zërin e tij të veçantë bëri të tingëllojë ëmbël fjala shqipe. Poet i vetvetishëm lirik, prozator i hollë, humorist, ky krijues me shkrimet e tij tërhoqi mendjet dhe zemrat e receptuesve në vitet ’20-’30. Ai e shfaq prirjen letrare midis dy luftrave deri sa do të ndërpritet jeta dhe vepra e tij e pambarueme fill pas Luftës së Dytë Botërore. Heshtja e pas luftës ka bërë punën e saj, prandaj dhe hulumtimi, kërkimi dhe interpretimi i vlerave letrare të këtij krijuesi e vë kërkuesin para disa vështirësive jo të lehta që kanë të bëjnë me zbulimin autentik të veprës së tij. Ajo sot në mungesë të çdo lloj burimi bibliografik mund të njihet përmes organeve të shumta të shtypit të kohës, ku Shantoja botoi shumë nga krijimet e tij si dhe nga i botimi i tij “Për natë kazaniash”.

Por sidoqoftë puna për gjurmimin e veprës së një autori jo të zakontë si Lazër Shantoja është e mbushur me plot befasi që të rrëmbejnë dhe te fusin në botën e shkrimtarit që të mrekullon jo vetëm me dhuntinë e vet poetike, por edhe me mendjemprehtësinë, shpirtin e lirë dhe të hapur, nga bukuria e jetës, nga e reja, nga një formë e trajtë të shkruarit transparente dhe ajo që është më e rëndësishme krejt shqipe. Lazër Shantoja vinte nga një familje e njohur dhe e vjetër shkodrane e përmendur për intelektualët që kishte nxjerrë nga gjiri i saj. I ati i Shantojës, do ta fitonte jetesën me mundin e vet si libralidhës. Ndërsa e ëma ashtu siç e përshkruan ai vetë, ndonëse nuk ishte e arsimuar kishte përvojën dhe kulturën e grave të qytetit të vet. Në fundshekullin e kaluar, kur shkrimtari nuk ishte më shumë se 4-5 vjeç, i ati do ta tërhiqte pas vetes të voglin për ta çuar së pari ne kishen e vjeter te fretenve ne Gjuhadol.

Përshtypjet që i la oborri dhe kisha e vjetër Françeskanëve ai do t’i kujtojë vite më vone ne kujtimet e tij që mbushin me lëndë të pasur këdo që do të merret me jetën dhe veprën e Shantojës. Shpirtin e ndjeshëm lirik të të voglit e kanë bërë për vete heret trishtilat, gushakuqtë, trumcakët, dallëndyshet, gardalinat e kanarinat, batet e trapulat e sajuara për to. Atë e kanë rrëmbyer lulet e vendlindjes e mbi të tjera lulemullagat e marshallojat, që në përfytyrimin e tij do të mbetën përherë të freskëta. Në shpirtin dhe mendjen e tij do të fiksohet imazhi i rrugëve të zhurmshme të Shkodrës ku enden siluetat e hijshme të grave dhe vajzave të mbrojtura nga çadrat shumngjyrëshe mëndafshi të Venedikut. Përzihen me zhurmën e rrugës zëri i njohur dhe i dashur për të vegjëlit, zëri i hallvaxhiut, shitësit të qahijëve dhe xhinxhibirrës.

Në shpirtin e tij, do të ngulitet thellë dashuria për Shkodrën, njerëzit e saj, për kishën e Gjuhadolit, për Kuvendin për të cilin vite më vonë do t’i shkruante Fishtës se ato kishin mbetur në përfytyrimin e tij ashtu të gjalla “Plot erë marshalloje e diell Shqipnie”. Qytetin e vet Shkodrën, ai do ta njohë nëpërmjet të gjitha hollësive. Atë nuk do ta intersonte aq e kaluara dhe zulma e saj. Por syrit te tij nuk i shpëton asgjë nga ajo që ndodh përditë. Vite më vonë ai do t’i kujtonte gaztorët e qytetit, ditët e diela kur rrugët e Shkodrës vlonin “tue u hangër rikat e Tepes me të Ballabanës, patat e Arrës së Madhe me ato të Djepaxhinjve” që shndnrroheshin në spektakle gjurmelenese.

Qyteti i Shantojës kishte ne brinje edhe relievin e famshem te njohur me emrin simbolik Malesia e Madhe. Por shpirti i tij lirik do të endej më tepër brigjeve të liqenit dhe të Bunës ku ai dallonte take, sule, lundra e motora që nisnin lundrimin drejt Durrësit e Vlorës. Atij nuk i hiqen nga mendja për shumë vite ditët kur bregut të Bunës frynte karjeli, kotecat e mbytur ne uje, grate që lajnë petkat e i rrahin me pirajka bregut të lumit, ndonjë gjuetar që nxjerr rrethin me ndonjë kubël brenda. Peisazhi i vendlindjes që ndrit e vezullon në vetëdijen e shkrimtarit të ardhshëm do të jetë ndoshta shumëçka që do ta mbajë të lidhur fort me këtë qytet të çuditshëm, që natyra edhe njerëzit e kishin bërë aq dritëshpërndarës e mrekullues nën hijen e madhërishme të Rozafatit të moçëm.

Lazër Shantoja ndjek mësimet fillestare e të mesme në seminarin e Jezuitëve në Shkodër duke u dalluar për mendjen e mprehtë dhe zellin e rrallë. Studimet e larta për teologji dhe filozofi i kryen në Austri. Kthehet në Atdhe dhe shërben si famullitar në Qelëz, Sheldí dhe Rjoll. Me emërimin e Lazër Mjedës si arqipeshkëv, Shantoja merr detyrën e sekretarit të tij. Fillimet e tij letrare i shënojnë shkrimet në “Kalendarin e veprave pijore” si dhe në revistat “Agimi” dhe “Përparimi”. Janë ato poezi, prozë publicistike e përkthime, ndër të cilët vlen të përmendet shkrimi “Poeti i Kabashit” kushtuar rapsodit Prendush Gega. Në fillimet e tij letrare hyn edhe vëllimi “Për natë kazanash” që të kujton edicionet e xhepit me 180 faqe në format të vogël 10×14 që ai botoi në serinë e Veprave Pijore në Shkodër, më 1919. I përbërë nga katër pjesë, ky libërth i Shantojës përmbledh lojëra, anekdota, kasha e lasha shqiptare marrë prej gojës së popullit, sidomos malesorëve dhe fjale të urta të cilat shkrimtari i quan fjalë arit.

Ai kërkon që me këtë libër të zbavitë sidomos të rinjtë, kur shkruan se qëllimi i këtyre pak fletëve është “m’cil e qesh” për të cilin ai thotë: “kam me kenë konend per mund tem n’kjofte se me këto fletë kam me mujtë me i ndihmue djemnisë së dashun me kalue ndonji sahat n’nji argetim të pafaj të qetë e të frytshëm”.

Duke botuar kete liber, ndonëse nder të rrallët e llojit, dhe mos i vetmi, Shantoja e dëshmon veten liberal e përparimtar. Të tillë ate e kishte berë formimi që mori në seminarin jezuit që dallohej për jetën e gjallë artistike dhe sportive. Te tille e kishte bere kontakti me kulturen evropiane. Ne shpirtbutësinë e tij prej kristiani të devotshëm nga e cila buronte nje gaz i natyrshem dhe i shendetshem,nuk ndjehej asnje gjurme fanatizmi ose ngurtesimi te mykur. Në vitet ’20 ai boton tubëzën e tingëllimeve “Zog Malit” kushtuar njeriut qe i eshte perkushtuar persosjes se shpirtit njerzor me devocionin e prijsit ne udhen e besimit tek zoti.

Kontributi letrar i Shantojës në poezi dhe në prozë dallohet për gjallërinë e stilit në gazetën famëmadhe demokratike “Ora e Maleve”, ku shkrimtari luan rolin e oratorit zyrtar të grupimit politik “Ora e Maleve”. Në 51 numrat e gazetës ai shfaqet pothuajse rregullisht me shkrime. Pas numrave të parë të gazetës, që hapin rubrikën humoristike “Ora në valle”, që me sa kuptohet janë prodhim i dorës prej mjeshtri të Fishtës, është Shantoja që do ta mbajë gjallë këtë rubrikë me shkrimet e tij ku spikat mendja e hollë vrojtuese që di të qendisë stilin me xixa humori, siç do të shkruante shumë vite më pas me plot dhimbje dhe adhurim për të Ernest Koliqi. Përveç këtyre shkrimeve, kryearikujt “Burmat e Shtetit”, “Kacaleci i Shqipnis”, “Të dy shtretën të përmendun”, fjalimi i mbajtur në Vlorë mbi varrin e Avni Rustemit, mbi varrin e Ramiz Dacit në Dibër, fjalimi i mbajtur ditën e flamurit në ballkonin e Bashkisë në Shkodër 1924, mund të futen pa mëdyshje ndër gjërat më të bukura të publicistikës dhe oratorisë shqiptare.

Përveç shkrimeve të shumta botuar në këtë organ na shfaqet Shkodra demokratike e viteve ‘20 me përplasjet e konfliktet e rrymave dhe grupimeve politike dhe pas saj gjithë Shqipëria. Jashtë fokusit të humorit dhe ironisë së Shantojës nuk mbetet asnjë hollësi e jetës sonë kombëtare në ato vite. Ka në këto shkrime të Lazër Shantojës aq informacion të dendur që e jep të plotë atmosferën e përballjes së grupimit politik të Popullores me Opozitën në krye të së cilës qëndronte Luigj Gurakuqi. Dhe është për t’u shënuar se gjithë kjo eshte bere në një kulturë dhe tolerancë të habitshme. Me një humor të këndshëm ai tallet ëmbël me kundërshtarët si në poezi dhe në fjalorin e tij humoristik që shënon një nga gjetjet e tij krijuese që sjellin efekte tek receptuesit. Ai nuk le pa qesëndisur kur ia do puna dhe simotrat organe të shtypit që dilnin asokohe në Shqipëri. Ka në shkrimet e tij tharm të vërtetë komik jo të stisur që krijon situata komike si kjo që ai zbulon në një poezi që i drejtohet Fishtës: “Por kam ndie se të janë çue peshë/Vllaznia, Shpresa, Republika/Mos çaj kryet. Vijo me qeshë!”/Çoua shpinën shika-shika/Janë fletore pa randësie/Qesh e njesh e tjeter s’duen/Kush i kndon nëpër Shqipënie?/Pyet ma mirë: Po kush i shkruen?”

Shantoja dëshmonte se e urren tiraninë dhe aspiron me të gjithë forcën e shpirtit lirinë dhe barazinë. Në shkrimet e tij me problematikë të gjerë ai thekson se “ligja fal liri”. Në fjalorin humoristik të tij nuk mbetet asgjë pa u shqytuar hollë. Sa per ilustrim: Në shpjegimin e fjalës deputet ai shkruan se janë “ata njerëz të zgjedhun prej popullit dhe qeverisë me shkue e me ndenjtë në Tiranë”. Këto shkrime me tehun e mprehtë e me kthjelltësi e kanë pasur shumë të frytshëm receptimin në kohë, por edhe më tej. Ngjarjet e dhjetorit 1924 e tronditën thellë Shantojën që për pak kohë gjendet në burg dhe më pas së bashku me shumë demokratë të tjerë merr udhën e mërgimit politik duke qëndruar fillimisht në Jugosllavi e më pas në Austri e Zvicër. Në Vjenë nxjerr gazetën e përmuajshme “Ora e Shqypnisë” që fillon të dalë në janar 1928 në 8 numra gjithsej me 12 kolona çdo numër. Kjo gazetë mbahet kryesisht vetëm prej tij. Në kryeartikullin e numrit të parë ai shkruan: “Për ditën e 24 Dhjetorit kthehet Ahmet Zogu në Tiranë… Atë ditë, numri i mbramë i Orës mbet në shtypshkronjë. ‘Ora e Maleve’ heshti.”

Ai nuk mungon të japë vlerësimin e tij për këtë organ me të cilin është i lidhur një nga momentet më vepruese në jetën e tij politike e letrare cfarë dëshmon vetëdijen e devocionin e tij të vecante në dobi të përparimit të vendit të vet në udhën e zhvillimit demokratik. Si në të gjithë shkrimet e Shantojës edhe këtu bie në sy një frazë e përpiktë por teper e zhdervjellet e ndertuar mbi bazën e opozicionëve semantike që spikatin fort theksin logjik të mendimit. “Ora e Maleve”, shkruan ai, nuk kje vetem një fletore, as nuk kje fletorja e Shkodrës, “Ora e Maleve” kje fletoreja e Shqipnisë. Nën flamurin e saj luftuan patriotët ma të kulluet, në shtyllat e saj shkruen pendat ma të bukura, nën aspiraten e saj nderuen parlamentin kombetar oratoret ma ne za. Ishta fletorja e Luigj Gurakuqit. Fletorja qe i u gjindte ne canten e diplomatit te huj e ne shtrajcen e malesorit tone”. Dhe duke shpalosur qëndrimin fisnik të botimit të “Orës së Shqypnisë” që në shume ane eshte vazhdim i “Orës së Maleve”, Lazër Shantoja me përkushtim dhe me pasion atdhetari e demokrati i drejtohet asaj: “Dil në dritë o Ora e Shqypnisë, o pajtorja e dëshmoreve, o ndihjtarja e heronjve, o mbrojtja e luftëtarëve, o hylli i mergimtarve, o mnera e tiranve. Del dhe ngadhnjo!”

Në faqet e këtij organi ka shumë shkrime të tij, por shquhen kryeartikujt kushtuar Kosovës, Hasan Prishtinës, shkrimet e rubrikës “Ora në valle” që ai kërkon të mbajë gjallë serish dhe në mërgim dhe rubrika e fejtonit “As në tokë as në qiell” ku ai përfshin proza të shkruara plot frymëzim e mall që ia jep mërgimi si “Femi shqiptari në lulishte të hueja”, “Unë në Arkandje” etj. Në kryeartikullin për Kosovën, ai shfaq hapur mendimin e tij për një zgjidhje të drejtë të problemit kombëtar shqiptar. Përfshirja e katër vilajeteve perëndimore të Turqisë evropiane të banuara kryesisht nga shqiptarët, përbënte ëndrrën e parealizuar të atdhetarëve shqiptarë të Rilindjes. Ishte ky problem i hapur që u sillte brengosje të madhe edhe shqiptarëve të shekullit XX. Ndërsa në kryeartikullin kushtuar Hasan Prishtinës,ai boterisht merr ne mbrojtje figurën e patriotit dhe demokratit kosovar me të cilin e lidh një miqësi e ngushtë.

Vitet ’30 janë vitet të ngjeshura në krijimtarinë e Shantojës. Përveç bashkëpunimit me organet si “Hylli i Dritës” dhe “Leka” ai merret me përkthimin e veprave të Gëtes. Pas botimit të këngës së 4-të të poemës së Gëtes “Hermandi dhe Dorotea” më 1932 tek “Hylli i Dritës” ai e boton të plotë si vepër më 1936, përkthim i cili pritet me vlerësimet më të mira nga kritika e kohës. Vlerësime absolute ai ka marrë nga Noli dhe do të shprehte për të më vonë Norbert Jokli. Por në këto vite le gjurmë të pashlyeshme bashkëpunimi me “Ilyrinë” që del në Tiranë më 1934, ku shquan tubëza e tingëllimave “Për një puthje të vetme” që me tekstin, nënteksinn dhe kontekstin e saj, të cilën autori e boton me pseudonimin Lilian dhe do të zinte një vend të veçantë në poezinë shqipe të viteve ’30. Ka në këtë krijim të përbërë nga pesë tingëllima aq ndjenje dhe impresione jete, sa,sic e dëshmon Koliqi më vonë, ngjallën reagim në mjedisin fanatik të Shkodrës. Por poeti e dëshmon veten në lartësi të një mendimi të ri, të një arti të ri që e shquan transparenca në të gjitha kuptimet.

Ndonëse ai i është përkushtuar me devocion te admirueshem misionit te shenjte fetar, ai eshte njeri si gjithe te tjeret dhe eshte prekur nga nje ndjenjë e vetvetishme fisnike, njerëzore e dashurisë. Por ndjenja e moshës rinore përtërihet kur poeti vite më vonë ndesh në mërgim vashën e ëndrrave që ka lënë vetëm një kujtim të bukur në shpirtin e tij. Tingëllima e 5-të e tubëzës është një poezi brilante thurur me ndjenja të thella të dala nga fundi i shpirtit të poetit, tek i cili zotëron vetëdija dhe arsyeja. Dhe kujtimi i vetëm dhe i pakthyeshëm mbetet një puthje lamtumire përgjithmonë. Ashtu si në tubëzën “Zog Malit” autori tregohet mjeshtër në instrumentimin e mendimit poetik në vargjet 11-rrokëshe dhe në trajtën klasike të tingëllimës.

Ai ka krijuar edhe vargje dhe vjersha të tjera që në fillimet e tij letrare, por në këtë varg dhe në këtë vjershë shkëlqen si mjeshtri i adhuruar prej tij, Mjeda. Duke shfrytëzuar potencialet e mundshme ritmike që i japin variacion dhe muzikalitet vargut 11-rrokësh, ai e përdor atë edhe në përkthimin me aq sukses të poemës së Gëtes “Hermandi dhe Dorotea” përkthim që do të mrekullonte Norbert Joklin për lakueshmërinë dhe forcën imitative të vargjeve te vepres se poetit te madh gjerman. Por nëse vargjet e“Hermandi dhe Dorotea” kane nje gurgullimë disi të përshpejtuar ne saje te tekstit në rrokjet 3, 6 e 9; njëmbëdhjetë rrokshi i tubëzës, “Për një puthje të vetme” me theksa ritmik në rrokjet cifte rjedh me një melodi të ëmbël ashtu siç mund të shkruante një njohës i mirë i melosit klasik e popullor siç ishte Shantonja.

Vitet ’30 shënojnë një bashkëpunim të dëndur të shkrimtarit, që tashmë jetonte në Zvicër, me revistën “Cirka” (1936-1938) në Shkodër. Boton në këtë revistë rregullisht. Terheq ne to vëmëndjen rubrika “Kodra mbasi bregut” dhe ndrit, si do te vleresonte me vone Koliqi, stili plot hir e xixa humori iShantojës. Në këtë organ është botuar edhe një shkrim interesant që meriton një shqyrtim të veçantë, “Shkrimtarët e rinj”. Në këtë shkrim ai shqiptohet për aq të përfolurën “Shterpësi letrare” në atë kohë, për rolin e poetit dhe të artit të fjalës, për kërkesën për një art dhe stil të ri në letërsi. Në të gjitha këto anë ai shfaq prirjen e tij drejt një arti dhe letërsie transparente e moderne. Ai kërkon me ngulm qe letersia të funksionoje me një stil të ri të thuket e konçiz, që në letërsinë shqiptare njihet si stil freng. Ai jep rendesi të veçante gjuhes, ketij mjeti te mrekullueshem te njerzimit.

Është koha kur ai vepron gjallërisht, si çdo të bënte Koliqi më vonë, që të njihej Shqipëria dhe shqiptarët, sepse flet e shkruan lirisht të tri gjuhët e Zvicrës. Të kësaj kohe janë edhe shkrimi kushtuar Nanës, botuar tek “Cirka”, shkrim me vlera të veçanta si dhe letra e pabotuar drejtuar Fishtës me rastin e 60-vjetorit të lindjes, që u botua më vonë, kur as Fishta, as autori nuk jetonin më, në revistën “Shêjzat” nga Koliqi. Janë këto proza me vlera të rralla në letërsinë shqipe që e vënë shkrimtarin jo vetëm në majën e poezisë e llojit publicistik dhe epistolar sa që e bejne që Koliqi ta krahasoje me Konicen për forcën e fjalës së tij artistike. Por vitet për të cilat ai shprehet “jemi të dënuem t’i kalojmë në dhe, e midis gjindjve të huej” ai vuan shumë sepse sic thotë vetë në një nga shkrimet e tij “unë e kishëm Shqipninë në zemër”.

Nëna e tij plakë që e shoqëroi birin e saj në mërgim, që nuk njihte asnjë gjuhë të huaj me bisedat e kujtimet e saj i sillte atij atë më të afërtën e më të shtrenjtën e asaj Shqipërie, Shkodrën e tij të dashur. Është ky mall, kjo ndjenjë e fortë lidhjeje me vendin e tij që e bën atë të kthehet në Atdhe, më 1940. Zgjidhët anëtar efektiv i Institutit të Studimeve Shqiptare dhe vendoset në Tiranë. Ka ne këtë fazë të fundit të jetës së tij edhe ndonjë veprim të pafalshëm por jo të pashpjegueshëm për veprën e tij si patriot që gjithësesi nuk e përligj fundin e tij tejet tragjik, për të cilin do të mund të flitej ne nje shqyrtim te hollesishem per vepren e tij qe meriton plotesisht te dale ne driten e njohjes e te vleresimit kritik për vlerat dhe vendin e veçantë qe ze në letërsinë shqiptare midis dy luftrave.