Me rastin e 102 vjetorit të Tiranës kryeqytet,u shfaq premierë në kinemanë Millenium në Tiranë dokumentari “Tirona e zotnive t’papërkulun”. Një iniciative e “Shoqnisë Tirona Autoktone” dhe i mbështetur po prej tyre, ky dokumentar, i realizuar nga gazetarja dhe skenaristja Admirina Peçi, në bashkëpunim me studiuesen Marsida Najdeni flet për historinë e viteve plot shkëlqim të Tiranës kryeqytet, i pasuar me dhunë dhe terror gjatë viteve të komunizmit, flet për qëndresën shembullore të familjeve të mëdha tiranase kudnër regjimit dhe për vitet e shndërrimit total të fizionomisë së qytetit pas renies së regjimti komunist. Dhjetra fate personazhesh të rrallë trajtohen në këtë dokumentar, të gjithë bij të familjeve më në zë të Tiranës, që i përkasin një game të gjerë profesionesh, si jurisë, inxhinierë, ushtarakë, gazetarë, tregtarë dhe mjeshtra në nëj varg sipërmarrjesh, të cilët i bahskoi i njëjti fat i trishtë menjëherë sapo në Shqipëri u instalua regjimi komunist. Historitë e tyre, të mbledhura bashkë plotësojnë tablonë e historisë së kryeqytetit në të gjithë fazat e tij. Autorja e këtij dokumentari Admirina Peçi thotë se “qëllimi i këtij dokumentari ishte të zbulonim një histori të mbajtur në heshtje e shpesh herë të shtrembëruar nga propaganda komuniste, e cila për 75 vite me rradhë e paraqiti Tiranën si nje vend i prapmbetur deri në kohën kur erdhën komunistët në vitin 1945, vit ky, kur sipas tyre nis zhvillimi i qytetit dhe jetës shoqërore në të. Në të vërtetë, faktet, dokumentet dhe dëshmitë e dores së parë, botimet historike dhe shtypi i kohës dëshmon të kundërtën. Tirana që në kohën para se të bëhej kryeqytet ishte ndër vendet më të zhvilluara në Shqipëri, në të gjithë fushat, mjekesi, edukim, tregëti, etj. Pas shpalljes së saj kryeqytet zhvillimi ishte edhe më i furishëm dhe në vitet ’30 madje dhe në vitet e Luftes shënohet kulmi i zhvillimit dhe mirëqenies”. Sipas skenaristes Peçi, kjo u pasua me një valë goditjeje sapo regjimi komunist u instalua në Shqipëri, duke zhdukur menjëherë gjithë elitën e qytetit që i shihte si kundërshtarë dhe si rrezik për pushtetin politk, duke grabitur gjithë pasuritë e familjeve tiranase që në shekuj zhvillonin bizneset e sipërmarrjet e tyre. E duke përsekutuar e survejuar më tej me dekada përmes luftës së klasave këto familje të mëdha të Tiranës”.Studiuesja Marsida Najdeni, thotë në dokumentar se ” kur erdhën në Tiranë, komunistët, gjetën nje komunitet tiranas, i cili numeronte mbi 250 intelektuale te shkolluar në perëndim, gjetën një arkitekture te konsoliduar, te cilen nuk kishin guxuar as arkitektet e famshem italiane ta preknin. Kur erdhën komunistët qyteti ishte i hareshëm, mbizoteronte harmonia, ku jetonin edhe autoktonët edhe te ardhurit. Vendi po ecte përpara. Ndërkohë ata erdhen me terror dhe me dhune, duke shkaktuar mbi komunitetin e Tiranës një masakër të vërtetë”. 15 profile intelektualwsh qw regjimi komunist i pushkatoi burgosi dhe persekutoiNë dokumentarin “Tirona e Zotnive të papërkulun” trajtohen e fatet e rreth 30 intelektualëve dhe sipërmarrësve dhe të familjeve të tyre, por prej tyre vlen të veçohen këto 15 profile, rreth të cilëve lëvrijnë ngjarjet kryesore të këtij dokumentari. Bahri Tufina -Magjistari i orëve që mbeti kryelartëBahri Tufina mbaroi shkollimet plotore në Tiranë dhe ndoqi traditen e familjes duke u bërë një nga sahatçitë më të mirë që ka patur ndonjëherë Shqipëria. Ai njihet si i pari dhe i vetmi shqiptar që ka ndërtuar një orë “made in Albania” dhe e pagëzoi me emrin “Sahat me zile Tirana”. Me vendosjen e diktaturës, familja Tufina do të binte pre e terrorit komunist dhe përveç babait e xhaxhait, edhe vetë Bahri Tufina do të torturohej në mënyrë çnjerëzore.Hamid Begeja – Jeta e vështirë e inxhinierit të diplomuar në MontpelieHamidi kishte kryer studimet në Montpelie si inxhinier komercial dhe ishte kthyer në atdhe në vitin 1932, duke nisur punë në Bankën Tregtare të Napolit. Për disa vite ishte anëtar i dhomës së Tregtisë në Tiranë. Edhe për Hamidin, pavarësisht shkollimit dhe aftësive si tregtar, regjimi komunist kishte rezervuar tortura dhe vite të vështira në burgjet komuniste. Pas burgut, u detyrua të bënte punë të rënda në bujqësi e ndërtim deri në moshën 81 vjeçare.Emin Bakalli – Inxhinieri që kaloi 14 vjet në burgjet e diktaturësKreu shkollen e mesme “Harry Fulltz” dhe punoi ne Ministrinë e Punëve Botore . Ne vitin 1943 diplomohet në Gjermani me titullin “Inxhinier Hidro-elektro-mekanik”. Ishte njohes i mire i gjuheve gjermane, angleze, frenge dhe italiane. U burgos nga regjimi komunist dhe kaloi 14 vjet në burgjet e diktaturës.Ali Begeja – Avokati që vdiq nën torturaAli Begeja ishte avokat, i zgjedhur si kryetar i Bashkisë së Tiranës prej vitit 1922 deri në vitin 1923 dhe deputet i Durrësit në vitin 1937 . Në vitin 1924 Ali Begeja zgjidhet anëtar i Asamblesë Kushtetuese së bashku me Ahmet Zogun, Seit Toptanin, Zija Toptanin, Osman Myderrizin, Rauf Ficon etj. që përfaqësonin qarkun e Tiranës. Në vitin 1927 ishte kryetar i Dhomës së Tregtisë në Tiranë. Pas Luftës, Ali Begeja vazhdoi profesionin e tij si avokat deri në vitin 1947, kur u arrestua me grupin e deputetëve nga regjimi komunist. Në qelitë e hetuesisë së Tiranës iu nënshtrua torturave çnjerëzore derisa vdiq.Ibrahim Begeja – Sqimatari që solli shkëlqimin europian në TiranëIshte diplomuar në Paris për ekonomi tregëtare. Pas studimeve, ai kthehet në Shqipëri dhe merret me tregëti. Hap dyqani “OU Louvre” që ndodhej në rrugën Mbretnore. Dyqani i tij i ngjante më shumë një salloni mode të stilit francez. Vetë Ibrahimi ishte një nga të rinjtë më elegantë të Tiranës. Komunistët do t’i grabisnin gjithë pasurinë. Por ai do të bënte një disidencë të veçantë e nuk do t’i përulej kurrë diktaturës….Fiqiri Llagami – Jeta në diktaturë e gazetarit të Sorbonës Fiqiri Llagami ishte gazetar, publicist, analist dhe kritik letrar. Ai kishte mbaruar për gazetari në një nga universitetet më me emër të Europës, në Sorbonë. Janë me qindra artikujt e tij në shtypin shqiptar të viteve ’30-’40. Një punë madhore e tij është libri me 3 vëllime “Studime kritike mbi njerzit e mdhaj” botuar më 1933 kur ai ishte vetëm 20 vjeç.Vdiq në rrethana misterioze në spitalin e burgut dhe u varros pa u lajmëruar familja.Seit Çoku- Guximtari që sfidoi hapur regjiminSeit Çoku u rrit në një familje, ku regjimi komunist kishte ushtruar persekutim që në ditët e para të vendosjes së diktaturës. Në familjen e tij, tragjeditë do të ndiqnin njëra- tjetrën. Pas vrasjes nën tortura të vëllait të tij Mustafait, Seiti, vendos të arratiset me një kamion të mbushur me armatim, por pa sukses. Në këtë tentativë, ai arrestohet dhe e dënojnë fillimisht me pushkatim. Më pas dënimi i kthehet me 25 vjet. Ai del nga burgu i dërrmuar dhe përpiqet të rikuperojë jetën e tij. Por në vitin 1991, kur regjimi sapo kishte rënë, Seit Çoku ndahet nga jeta, në moshën 65-vjeçare, duke lënë pas djalin e tij ende të mitur, që nuk e gëzoi gjatë dashurinë e të atit.Ymer Begeja, partizani i pushkatuar nga shokët e LuftësYmeri ishte djali i dytë i Xhemal Begesë. Ashtu si i ati edhe ai merrej me tregëti. Në vitet e Luftës ishte aktivizuar me forcat e Frontit Nacional-Çlirimtar, por në vitin 1947, e pushkatojnë pas akuzës se bashkëpunonte me kushërinjtë e arratisur për të rrëzuar regjimin komunist. Ishte vetëm 26 vjeç kur u ekzekutua..Abdulla Saraçi – Ushtaraku i pushkatuar mesnatën e 1 nëntorit 1944Abdullai ishte djali i Ibrahim Saraçit. Shkollën fillore dhe dy rend të Shkollës Qytetse- Rushdije në gjuhën turke i kreu në Kumanovë dhe Shkup. Më pas merr mësime prej Jashar Erebarës dhe Ibrahim Dalliut.Njohës i gjuhëve të huaja turqisht, italishte serbisht, karrierën e tij si ushtarak e nis në vitin 1920 dhe gradë pas grade ai rritet profesionalisht derisa më 1939 merr gradën si kapiten i Xhandarmërisë. Fundi i Luftës së Dytë Botërore e gjen po në pozitën e ushtarakut në rradhët e Xhandarmërisë.Në valën e terrorit komunist mbi familjet e Tiranës, Abdulla Saraçi rrëmbehet me 1 nëntor 1944 nga shtëpia e tij dhe pushkatohet pa gjyq së bashku me kolegun e tij majorin Muharrem Liku. Skënder Halili- Ylli i Tironës, që ja prenë karrierën dhunishtIshte futbollist profesionist, i cili luante si qëndër-mbrojtës. Në karrierën e tij spikat angazhimi me ekipin e Tiranës. Në nivel ndërkombëtar, ai ka luajtur 11 ndeshje me kombëtaren shqiptare. Në gusht 1966, Halili u arrestua dhe u burgos për 11 muaj me një akuzë absurde, gjoja se kishte bërë tregti në tregun e zi dhe pas përfundimit të burgimit u dërgua në galeritë e kromit në Bulqizë. Kjo gjë i dha fund përfundimisht karrierës së tij si lojtar në moshën 26 vjeç. Ai vdiq në dhjetor 1982 nga një sëmundje e rëndë. Halili konsiderohej si një nga mbrojtësit më të mirë dhe modern të futbollit shqiptar. Arben Begeja – Inxhinieri i hidrocentraleve, që Sigurimi e çoi drejt vdekjesArben Begeja ishte djali i Rexhep Begesë. Edhe pse diplomën ia mohuan dhe nuk ia dhanë kurrë, përgjatë gjithë viteve të pjekurisë derisa vdiq ushtroi profesionin e inxhinierit elektrik. U rrit në internim e nën ndëshkime të vazhdueshme, duke e çuar në punë në veprat më të rrezikshme si në Hidrocentralin e Fierzës apo Komanit. Ndërsa punonte në Koman, Sigurimi i Shtetit e bëri viktimë të një intrige, duke e plagosur 34-vjecarin në sy të shokëve të tij në kafenenë e Hidrocentralit të Komanit. Policia dhe Sigurimi nuk i lejuan shokët që ti jepnin ndihmë dhe pas disa orëve dha shpirt nga hemoragjia, duke lënë gruan 22 vjeçe me dy fëmijë 3 dhe 5 vjeç.Xhemal Farka – Gazetari i humorit të hollë, sot pa varr….Ishte satirist, kritik, hulumtues, gazetar në disa prej gazetave shqiptare të viteve ’30, më pas në Zërin e Amerikës në Jeruzalem dhe gazetar në Radio Bari. Diplomuar në Universitetin Amerikan në Bejrut për gazetari, ai u rikthye në atdhe bashkë me miqtë e tij, me shpresën për të kontribuar për vendine tij, por regjimi komunist e burgosi dhe e ekzekutoi pa i bërë gjyq. Ende sot është pa varr, pasi trupi i tij nuk u gjet kurrë.Xhemal Kusi -11 vitet e burg për juristim e diplomuar në VjenëLindi në Tiranë në një familje qytetare. Kryesekretar i Ministrisë së Drejtësisë, nacionalist, përkthyes dhe studiues. Studimet e larta i kreu për Drejtësi në Universitetin Vjenës. Pas vitit ‘44, arrestohet dhe burgoset për tre vjet e gjysëm. Pak kohë në liri, dhe do të arrestohet sërish. Vuan mbi 7 vite burg me akuzën për tradhëti të lartë ndaj atdheut. Nga burgu del i paralizuar, por rehabilitohet pjesërisht dhe arrintë shkruajë dy libra të rëndësishëm për Historinë e Shqipërisë…. Vdiq nga sëmundje akute e mushkërive më 11 Janar 1970 në moshën 70 vjeçare.Mustafa Qosja – Inxhinieri i pushkatuar dy javë para dasmeMustafa Qosja, ka lindur në vitin 1922, në një familje patriotike tiranase. I shkolluar në Bolonja për Ekonomi Biznes e Menaxhim, ai ishte kthyer në atdhe, pas diplomimit sikurse edhe shumë të rinj tiranas të asaj kohe të diplomuar në perëndim. Në vitin 1947, ndërkohë që në familjen Qosja bëheshin përgatitjet për dasmën e tij, dy javë para martese, Mustafain e pushkatojnë. Mit’hat Vorpsi – Fundi enigmatik i një sipërmarrësiU lind në Tiranë. Trashëgoi zanatin e argjendarit të babait të tij dhe me kalimin e viteve, ndërtoi një fermë me 112 hektarë tokë dhe pajisje industriale, të cilat iu konfiskuan në vitin 1948. Në vitin 1951 e arrestojnë dhe që nga ai moment familja nuk e pa më kurrë. Fëmijët e tij u rritën pa baba dhe brenga e madhe që i shoqëron sot nipër e mbesa është jo aq fundi i tij tragjik por më shumë fakti, që s’kanë një varr ku ta kujtojnë…

Në nderim të shkrimtares Eglantina Mandia (2 dhjetor, 1936 – 11 shkurt, 2022), e cila para disa ditësh u nda nga kjo bote.

Më 11 shkurt në Ëindsor të Kanadasë u nda nga kjo botë shkrimtarja dhe intelektualja e nderuar, zonja Eglantina Mandia. Nuk e kam patur rastin që ta njihja personalisht, por njohja jonë nga larg ka filluar që nga një kohë e largët. Kur isha në klasën e pestë të shkollës fillore në Suharekë/Therandë të Kosovës, viti shkollor 1967/1968, në librin tonë të leximit ishte edhe një tregim me autore, Englantina Mandia. Ishte ky një emër që nuk e kisha dëgjuar më parë, një emër disi i veçantë, kumbues, i bukur e mjaft tingëllues, që më ka ngelur në kujtesën timë që nga ajo kohë e largët e fëmijërisë sime. Dhe që nga ajo kohë e largët nuk e kisha dëgjuar më emrin e saj. Nëpër librari e biblioteka nuk e kisha parë ndonjë libër të saj. Në vitet e mia të gjimnazit (1971 – 1975) në bibliotekën e shkollës sonë kisha rastin që t’i lexoja gazetën “Drita” dhe revistën letrare, “Nëntori”, por as aty nuk e kisha hasur emrin e saj. Në vitin 1988 kam ardhur në Amerikë dhe për një kohë të gjatë nuk kisha informata për shumë personalitete të artit, letërsisë e kulturës sonë, për shumë ngjarje që po ndodhnin në Shqipëri. Atëherë niveli i informimit nuk ishte siç është sot. Dhe shumë vite më vonë, në vitin 2005 apo 2006, në shkollën tonë shqipe në Filadelfia erdhi një çift shqiptar dhe kërkonin një dokument nga shkolla jonë për vajzën e tyre, për të dëshmuar nivelin e saj të njohjes së gjuhës shqipe. Kur i pyetëm për emrin e mbiemrin zonja tha se e kishin mbiemrin Mandia (emri nuk po më kujtohet, por në këtë rast nuk ka rëndësi). Unë menjëherë e pyeta se çka e kishte Eglantina Mandinë, ndërsa ajo m’u përgjigj se e kishte kunatë dhe se Eglantina tani ishte duke jetuar në Kanada. Kaq ishte biseda jonë.

Vite më vonë, herë pas here i lexoja shkrimet e saj në gazetën “Dielli”, sidomos fragmentet e librit “Sonate e hënës – rrëfim për një jetë”, që është një rrëfim artistic për jetën dhe veprën e Musine Kokalarit, shkrimtares, intelektuales mendjendritur, politikanes guximtare, të cilën diktatura komuniste e varrosi për së gjalli. Një ditë marsi të vitit 2019, z. Llazar Vero, ish kryetar i shoqatës “Bijtë e shqipes” më tha se shkrimtarja Eglantina Mandia i kishte dërguar disa libra për bibliotekën e shoqatës sonë dhe një libër, “Sonata e hënës”, ma kishte dërguar mua personalisht me këtë përkushtim: “Z. Sadik Elshani, një falenderim për aktivitetin e Musinesë. Eglantina”. Në tetor të vitit 2017 shoqata “Bjtë e Shqipes” në Filadelfia organizoi një veprimtari me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Musine Kokalarit dhe 105 vjetorit të lindjes së Sabiha Kasimatit. Materialin kryesor e mbajta unë dhe pastaj e bëra një shkrim për këtë veprimtari. Shkrimi është botuar në disa gazeta e portale dhe zonja Eglantina kishte patur rastin që ta lexonte shkrimin dhe të njoftohej për veprimtarinë tonë. Në paraqitjen time dhe në shkrim kam pasqyruar jetën dhe veprën e këtyre dy zonjave të jashtëzakonshme, shembëlltyrë e intelektualit të angazhuar me ndërgjegje të lartë kombëtare dhe kisha bërë këtë vlerësim për to: “Janë përmendore, simbole të qëndresës, fisnikërisë, trimërisë shqiptare. Janë mishërim i fjalës “burrneshë”, që populli ynë e ka krijuar për gra të tilla… Ato e meritojnë nderimin dhe adhurimin e çdo shqiptari, jo vetëm për të arriturat e tyre profesionale, por edhe qëndresën, guximin e tyre për t’u përballuar me diktaturën dhe vetë diktatorin. Kur diktatura i kishte gjunjëzuar edhe burrat, intelektualët e shquar të Shqipërisë, ishin pikërisht këto dy gra që e sfiduan regjimin komunist, duke e sakrifikuar edhe jetën e tyre… Populli ynë i ka borxh Sabiha Kasimatit, Musine Kokalarit dhe shumë të tjerëve. Le të jetë kjo veprimtari e shoqatës sonë një shënjë mirënjohje e respekti për jetën dhe veprën e tyre të ndritur.”

Zoti Llazar më tregoi se bashkëshortin e saj, pedagogun Qemal Mandia e kishte patur profesor të pedagogjisë në unversitet. Pas një kohe të shkurtër me zonjën Eglantina u bëmë miq në Facebook dhe komunikonim hërë pas herë, i dërgonim shkrimet tona njëri – tjetrit. Dhe që në komunikimin e parë ishte mesazhi që më dërgontë për veprimtarinë e organizuar për Musine Kokalarin e Sabiha Kasimatin: “Zoti Sadik, ju falenderoj për dashamirësinë për heroinen Musine Kokalari dhe shkencëtaren e shquar, Kasimati. Janë një krenari kombëtare, ashtu sikurse Aleksander Moisiu për të cilin keni shkruar aq bukur”. Kishim këmbime mendimesh për shkrimet tona, për gjendjen në Shqipëri e Kosovë. Më nxiste që shkrimet e mia t’i përmbledhi në një libër: “Z. Sadik, i lexoj herë pas here shkrimet tuaja që dalin tek Illyria. Nuk e di nëse i keni mbledhur në ndonjë libër, por do ishte me shumë interes ta bënit, sepse janë me të vërtetë shumë të bukura e reale, disi mahnitëse për mënyrën e të shkruarit e mbresëlënëse për pasurinë e jetës suaj. Me nderime, Eglantina”. Nuk është për t’u vetëmburrur, por nuk kam fjalë të përshkruaj atë që ndjeja unë kur lexoja këto vlerësime për shkrimet e mia nga një shkrimtare e nderuar emrin e së cilës e kisha dëgjuar qysh në fëmijërinë time të hershme. Edhe në mesazhet e tjera e përsëriste këtë këshillë për t’i përmbledhur shkrimet e mia në një libër: “Kultura e një kombi nuk krijohet tak fak, ditën që kam lindur unë, siç ndodh me ca pipistrelo. Shkrimet tuaja janë mozaikë që krijojnë një vepër të denjë. Kjo është bindja ime”. 

Një herë më dërgoi një shkrim nga Bardhyl Selimi që e kishte bërë për pedagogun e nderuar, Qemal Mandia, baskëshortin e saj. Në atë shkrim mësova se profesor Mandia kishte qenë mësues në Kosovë në vitin 1943, në fillim në fshatin Kabash (afër Prizrenit) dhe pastaj në Rahovec. Ishte ajo koha kur në Kosovë me nismën dhe këmbënguljen e ministrit të Arsimit, Ernest Koliqi (1903 – 1975) u hapën shkollat e para shqipe në të gjitha trojet shqiptare të çliruara (tokat e lirueme) nga zgjedha serbe. Këtij misioni të shenjtë kombëtar iu përgjigjen shumë mësues nga Shqipëria. Ja, në mesin e tyre paska qenë edhe profesor Mandia. Pastaj më dërgoi edhe një fragment nga libri me kujtime të profesor Mandisë dhe në atë shkrim profesori i përshkruante përjetimet e tij për atë kohë: “U gjendëm kështu midis njerëzve bujarë, krenarë e patriotë me plot fëmijë të zgjuar, të dashur e të etshëm për dije, i respektonin me venerim mësuesit e parë të gjuhës shqipe. Prindërit gjithashtu na pritën në Odat kosovare. Istitucione kuvendi,respekti vetëpërmbajteje,plot shpoti gjith mend. Dëgjonin njëri – tjetrin,e vlerësonin veçanërisht zgjuarësinë e burrërinë. Nxënësit, të zellshëm përparonin çdo ditë në mësime. Gjithë jetën i kam patur në zemër ata fëmijë të etur për dije,që ma përcaktuan njëherë e përgjimonë drejtimin e jetës, mësuesinë. Më mbyshën edhe sot sytë me lot,ku larg nga rëmuja e rremeti.recitonim vargje të Fishtës e Naim Frashërit,të cilët zgjodhën pikërisht atë qytet, kryeqender të Lidhjes së Prizrenit”. Unë në vitin 2016 e kam bërë një shkrim për hapjen e shkollave shqipe në Kosovë, me titull: “Hapja e shkollave shqipe në Kosovë 75 vite më parë, mision i shenjtë kombëtar”. Ia dërgova këtë shkrim zonjës Eglantina dhe ajo më dërgoi këtë përgjigje: “Shumë bukur, Sadik. Prandaj, të kam thënë përmblidhi në një libër, se libri, aq mq tepër i ilustruar me dokumenta, është vetë pavdekësia, jo aq personi që e shkruan, por gur themeli nga forcohet ngrehina e një ndërtese. Pra, historia e një kombi”. Zonja Eglantina përmes shtypit dhe rrjeteve sociale i ka përcjellur me vëmendje veprimtaritë e shoqatës sonë dhe mbarëvajtjen e shkollës shqipe në Filadelfia. Në fillim të korrikut të vitit të kaluar ajo për të gjitha mësueset e shkollës sonë dërgoi disa kopje të librit të saj, “Sonata e hënës”, në shenjë mirënjohjeje e falenderimi për punën e tyre të palodhshme e të përkushtuar për ruajtjen e gjuhës sonë.

Tek i lexoja mesazhet e zonjës Eglantina dhe tani kur jam duke i shkruar këto radhë po reflektoja se sa befasi të këndshme ka jeta. Tani shmë koha pasi e kisha dëgjuar atë emër kumbues, po komunikoja me një zonjë, shkrimtare të nderuar që ishte bërë aq e afërt për mua. Nga mesazhet që kemi këmbyer, nga portrëti i saj fizik dalohen menjëherë tiparet e një zonje fisnike me vlera të larta kombëtare e njerëzore. Nuk është e rastësishme që menjëherë pas rënjes së diktaturës ajo me tërë qenjen e saj iu përkushtua zbardhjes së figurës së Musine Kokalarit, shkrimtares disidente të cilës diktatura ia shkatërroi jetën, por kurrë nuk arriti që ta përkulte, që ta thyente shpirtin dhe karakterin e saj të fortë. E tillë ishte zonja Eglantina Mandia, u njëjtësua me veprën, vuajtjet dhe qëndresën e Musine Kokalarit. Dhe ishte pikërisht figura e Musine Kokalarit që u bë një nxitëse, shkas për vendosjen e kontakteve tona, njohjes sonë. Eglantina Mandia nuk mbeti vetëm një emër kumbues në kokën time nga një kohë e largët, por ajo u bë një figurë shumë e afërt dhe e dashur për mua. Nuk ke si të mos ndiesh dhimbje njerëzore kur dëgjon për largimin e personaliteteve të tilla nga kjo bote. Ngushëllimin duhet ta gjejmë te ajo se kanë qenë pjesë e jetës sonë, nga afër, apo nga larg, dhe se na kanë lënë trashëgim vepra të vlera.

Philadelphia, më 23 shkurt, 2022

Sadik Elshani është doktor i shkencave dhe veprimtar i bashkësisë shqiptaro – amerikane.

Subha Das Mallick

Mother Teresa: The Saint and Her Nation, authored by Gezim Alpion, is one more addition to a plethora of publications on Mother, three of which being by the same author. However, the uniqueness of this book is that, here the author posits Mother first as an Albanian and then as a missionary and traces the landmark decisions taken by her in her illustrious life, to her Albanian roots. For Indian readers and admirers of Mother, this is something new and puts the reverred Mother in a more humane frame. 

Gezim Alpione, a sociologist at the University of Birmingham, takes a dispassionate, academic, almost clinical approach to the story of the tormented teenager Gonxhe Agnes Bojaxhiu living in the city Skopje to her canonization as Saint Teresa of Calcutta.Alpione connects momentous events in world history to events in the lives of ordinary people. On the first page of the first chapter, the reader will find a para:

Of the estimated forty million casualties of the First World War, of which almost half were deaths, atleast two and a half million fatalities were recorded in the Balkans. These figures do not include the silent victims of ethnic cleansing policies pursued by several Balkan countries against some ethnic groups and nationalities from the start of the twentieth century. 

Why does this statistics find its place in a biography of Mother Teresa?  

Because Albanians were often at the receiving end of ethnic cleansing and the tiny country Albania at the receiving end of territorial ambitions of Serbia, Greece and Bulgaria. 

Why is the existential threat faced by the Albanian nation important in the narrative?

The first page of Chapter 7 provides an answer;

Mother Teresa’s parents hailed from Kosova. Both of them were born in the region. The origin of the nun’s grandparents is more complex. While the four of them were ethnic Albanians, there are reasons to believe that they originated at some point from Mirdita, a region in northern Albania.  

The book is as much about the troubled history of the Albanian nation as it is about this citizen of the nation who decided to turn her back to her motherland and move to an alien land to serve her Jesus. 

The book is divided into three parts. Part 1 deals with the Albanian history, Part 2 deals with Mother’s Albanian roots and Part 3 is about her life in India and rise to sainthood.

Mother Teresa was born on the eve of the Albanian independence from the Ottomans, which was proclaimed on the 28th of November, 1912. She was named Gonxhe. Later she was given the baptismal name Agnes. The author goes into a lengthy explanation on why naming their daughter Gonxhe was an act of defiance on the part of her parents and why Agnes was chosen as her baptismal name. He even quotes a letter written by a Parish priest in Skopje, where he addresses her as Gonxhe atleast four times. 

If anything, this is indicative of the depth of research undertaken by the author and the diverse records and documents he has delved into to thread thread the story of the saint and her nation. The author repeatedly refers to the phrase ‘dark night of the soul’ that he found in Mother’s private writings released released after the year 2000. This phrase is a euphemism for doubt in God’s existence. Alpione uses the term spiritual aridity to explain Mother’s state of mind. At one place he writes that in Mother’s heart there played a duality between unflinching love for Jesus and doubt about God. 

In 1922 Mother Teresa told her mother that she wanted to become a nun. She referred to this as a ‘first call’ from God. Alpione argues that this prescient moment should not be seen exclusively through a religious lens. He argues that behind the teenager’s decision lay the tragic, violent and untimely death of her father. She found in Jesus a Father who would never abandon her. Her decision to leave for India sprang from violence and discrimination she experienced in Skopje:

The ongoing discrimination and victimization of ethnic Albanians in Skopje by Yugoslav authorities during her first eighteen years, could not have escaped the attention of this sensitive young woman. Nor could she have failed to notice the ongoing persecution of Albanian Catholic priests that intensified in the late 1920s.  

For Gonxhe Agnes, going away was a must. Her very survival depended on breaking free. 

In India, discrimination did not leave her. She was discriminated against by the Irish Loreto nuns – as revealed in her private writings made public after 2000; she was not given teaching assignments in the prestigious Loreto schools or Loreto College. Instead, she was assigned to St. Mary’s School in one corner of the sprawling campus of Loreto Entally. In this school Indian nuns taught in Bengali. The students constituted grils from poor homes, many of them from the slums in the neighbourhood of Loreto Entally. 

Sister Teresa got her second calling in 1946, when she was 38 years old. This was a calling to start her own order of nuns, Missionaries of Charity. In the last chapter of the book ‘Skanderberg and Mother Teresa: Two Unlikely Albanian Heroes’, the author draws parallels between Mother and a fifteenth century Albanian military man. The chapter begins with a quote from Mother’s Nobel Peace Prize acceptance speech in 1979, where she said ‘by blood and origin I am all Albanian’. The author writes:

Before this moment she is not known to have mentioned in public that she was Albanian. She also never reiterated this aspect of her identity thereafter.

Having written this, the author foregrounds Mother’s Albanian roots, first by comparing her with the Albanian hero Skanderbeg and then by recounting Mother’s visit to Albania in 1989, when Albania was still under Communist regime and later her subsequent visits to her motherland. After the 1979 Nobel Prize, the Albanians started taking pride in Mother’s Albanian roots and started projecting her as a national hero, like Skanderberg. The author informs us that the Albanian Govt even wanted to bring Mother’s remains back to her motherland, but the Govt of India vehemently opposed. 

Mother’s missionary activities in India are not the subject of this book. But what the book offers is a detailed history of the Albanian nation – something that has fallen off the radar of world historians. Indian readers are barely aware of Mother’s Albanian roots because Mother never reminded us of her roots. But this book forcefully establishes Mother’s Albanian identity and persuades its readers to view Mother in a very different light. Gezim Alpion steers clear of journalistic sensationalization or hagiographic deification. His academic objectivity and arguments based on irrefutable evidence deserves applause and the book deserves a close reading and reading between the lines by Mother’s admirers and critics alike.