Shkruan: Prof. Dr. Besim Muhadri

Hyrje

Në përvjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, kujtesa jonë historike kthehet me respekt dhe mirënjohje kah figurat e mëdha që, në kohë të zymta për kombin, ndezën pishtarët e dijes, besimit dhe vetëdijes kombëtare. Në themelet e lirisë sonë moderne nuk gjenden vetëm armët e luftëtarëve, por edhe pendat e klerikëve, veprimtarëve dhe intelektualëve që mbrojtën shpirtin arbëror kur rreziku i zhdukjes ishte real dhe i afërt.

Ndër këto figura të ndritura, Pjetër Mazreku, prelati i shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, zë një vend të veçantë dhe të pazëvendësueshëm. Ai ishte një prej atyre ndërmjetësve të mëdhenj ndërmjet Perëndimit dhe arbërorëve të nënshtruar, njëri ndër arkitektët e arsimit shqip dhe, siç dëshmon historiani hungarez Antal Molnár, një nga personalitetet e para që formuloi nocionin politik të Kosovës qysh në vitin 1620. Kjo e shndërron veprimtarinë e tij jo vetëm në një kapitull të historisë kishtare, por në një gur themeli të konceptimit të identitetit dhe shtetësisë së Kosovës.

Në historinë e zhvillimit kulturor, fetar dhe arsimor të shqiptarëve, shekulli XVII shënon një periudhë të rëndësishme të qëndresës shpirtërore dhe kombëtare. Në kushtet e pushtimit osman, kur shkollat shqipe ishin të ndaluara, lidhjet me Perëndimin të këputura dhe asimilimi fetar e kulturor i përhapur, klerikët katolikë u shndërruan në bartësit më të rëndësishëm të ruajtjes së gjuhës dhe identitetit arbëror. Brenda këtij konteksti të vështirë, figura e Pjetër Mazrekut, prelatit të shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, shfaqet si një ndër personalitetet më me ndikim të kohës.

Qëndresa kulturore dhe fetare në shek. XVI–XVII

Qysh në fund të shekullit XVI, një numër i konsiderueshëm priftërinjsh shqiptarë kryenin studimet në kolegjet e Italisë, kryesisht në Loretto e Romë. Edhe pse lutjet dhe meshët zhvilloheshin në latinisht dhe italisht, predikimi shqip, mësimi i fesë në gjuhën amtare dhe botimi i librave shqip shërbyen si armë të fuqishme për ruajtjen e identitetit kombëtar. 

Sipas dokumenteve të Propaganda Fides dhe studimeve të Nikollë Lokës, meshtarët françeskanë ishin mësuesit e parë të shkollave shqipe në Kosovë, Shkup, Gjakovë, Pejë e Zym të Hasit. Ata hapën prefektura dhe shkolla ku mësohej shkrim-leximi dhe gramatika shqipe, duke hedhur themelet e arsimit kombëtar.

Jeta, formimi, veprimtaria dhe kontributi i Pjetër Mazrekut

Pjetër Mazreku (1584–1670) lindi në Mazrek të Hasit. Mësimet i kreu në Kolegjin Ilirik të Loretos në Itali. Ai mbajti pozitat: Kryepeshkop i Tivarit (1624–1635), Vizitor apostolik i Hungarisë, Serbisë dhe Sllavonisë (1631), Administrator apostolik i Serbisë (1634), Peshkop i Prizrenit (1642–1670). 

Një ndër kontributet më të çmuara të Pjetër Mazrekut në kulturën dhe gjuhësinë shqiptare është hartimi i një fjalori etimologjik të shqipes, që konsiderohet si ndër përpjekjet më të hershme të njohura për sistemimin shkencor të leksikut shqiptar. Kjo nismë dëshmon jo vetëm formimin e tij të gjerë humanist, por edhe vetëdijen se gjuha ishte një instrument themelor i identitetit arbëror dhe i mbijetesës së katolikëve nën sundimin osman. Edhe pse fjalori nuk ka mbërritur i plotë deri në ditët tona, burimet e kohës – sidomos relacionet e Propaganda Fides, e përshkruajnë atë si një projekt me vlerë të veçantë filologjike, ku Mazreku kishte synuar të sqaronte prejardhjen e një numri të madh fjalësh, të krahasuara me latinishten, italishten dhe gjuhët sllave të rajonit.

Ky fjalor, i cili mendohet të jetë hartuar në periudhën e shërbimit të tij si kryepeshkop i Tivarit dhe më vonë si peshkop i Prizrenit, paraqet një risi të rëndësishme për kohën. Për herë të parë, një klerik shqiptar merrte përsipër të dokumentonte elementet bazë të gjuhës amtare me aparaturë etimologjike, duke synuar ta mbrojë atë në një hapësirë ku rreziku i asimilimit ishte i vazhdueshëm. Në këtë drejtim, Mazreku paraprin iniciativat gjuhësore të shekujve pasues, duke u shndërruar në një hallkë të rëndësishme në historinë e leksikografisë shqiptare.

Relacionet e Mazrekut – burime të pazëvendësueshme për historinë e shqiptarëve

Një tjetër dimension madhor i veprës së Mazrekut janë relacionet e tij të dërguara Selisë së Shenjtë, të cilat përbëjnë sot ndër dokumentet më të rëndësishme për studimin e gjendjes religjioze, kulturore dhe politike të shqiptarëve në shekullin XVII. Në këto relacione, Mazreku paraqet një panoramë të qartë dhe të argumentuar të realitetit të katolikëve shqiptarë në Kosovë, në viset e Hasit, në Prizren, Gjakovë, Janjevë e deri në viset e Prokuplës. Ai përshkruan me detaje strukturën kishtare, numrin e besimtarëve, rrezikun e islamizimit të detyruar, situatën arsimore, si dhe përpjekjet e klerit për të ruajtur gjuhën shqipe dhe traditat e krishtera.

Relacionet e tij, të shkruara me gjuhë të matur diplomatike, por me shqetësim të hapur për shuarjen e kulturës dhe të trashëgimisë arbërore, kanë sot një vlerë të shumëfishtë historike, gjuhësore, kulturore dhe politike. Rëndësia historike qëndron, sepse ato japin të dhëna autentike për strukturën demografike, fetare dhe arsimore të trevave shqiptare në shek. XVII;

Rëndësia gjuhësore, sepse Mazreku shpesh përfshin terma shqip, duke dëshmuar 

përdorimin e gjuhës amtare në mësimin fetar. Rëndësia kulturore, sepse aty përshkruan zakonet, normat shoqërore, dhe dinamikat identitare të kohës. Ndërkaq ao politike, sepse duke qenë se shumë nga raportet e tij, të cituara edhe nga studiues si Antal Molnár, ato ndërtojnë kuadrin më të hershëm administrativ e etnokulturor të nocionit “Kosovë”.

Veçanërisht i rëndësishëm është relacioni i vitit 1620, i identifikuar nga Molnár, ku Mazreku përdor termin “Kosovë” jo thjesht si emërtim gjeografik, por si njësi të veçantë politike dhe kulturore, duke e lidhur atë ngushtësisht me komunitetin shqiptar dhe me identitetin e tyre. Ky dokument konsiderohet sot si një ndër dëshmitë më të hershme të konceptimit të Kosovës si një hapësirë me identitet të qëndrueshëm historik.

Kontributi arsimor – themelimi dhe mësues i shkollës së Janjevës

Një ndër meritat më të mëdha të Mazrekut është themelimi i shkollës laike shqipe të Janjevës. Sipas dokumenteve të Propaganda Fides, shkolla u hap në dhjetor 1665, me kërkesë të André Bogdanit (nëntor 1664). Në letrën drejtuar Romës, André Bogdani kërkon që mësues të emërohet don Pjetër Mazreku, i përgatitur në Itali dhe me përvojë të gjerë pastorale. Pas Mazrekut, në shkollë shërbeu edhe Gjon Bogdani, nip i Pjetër Bogdanit.

Shkolla e Janjevës u bë ndër qendrat më të rëndësishme të arsimit shqip. Aty mësonin nxënës nga Janjeva, Vushtrria, Prokupla dhe trevat e Trepçës. Mësimi zhvillohej në latinisht dhe shqip, dhe krahas mësimeve fetare jepeshin lëndë të shkrimit, leximit, gramatikës dhe artizanateve. Nxënësit e kësaj shkolle shpesh vazhdonin studimet në kolegje të larta në Itali.

Këto shkolla, të quajtura “laike” nga studiuesi Avdullah Vokrri, përbëjnë themelet e arsimit shqip në Kosovë.

Mazreku figurë e identitetit kombëtar

Historiani hungarez Antal Molnár, ndër studiuesit më të njohur të marrëdhënieve kishtare në Ballkan, e vlerëson Mazrekun si ndër nismëtarët kryesorë të formësimit të identitetit kombëtar katolik shqiptar, por edhe si personalitet që e ngriti çështjen shqiptare në një rrafsh evropian. Studiuesi hungarez atë e cilëson edhe si klerikun e parë që hartoi nocionin politik të Kosovës, qysh në vitin 1620, në një dokument që Molnár e identifikon si dëshminë më të hershme të konceptit politik “Kosovë”. Mazreku, Kosovën e trajton si një hapësirë të veçantë etnokulturore dhe administrative brenda Perandorisë Osmane.

Po ashtu Mazreku ishte ai që nxiti shkollimin e André Bogdanit dhe të nipit të tij Pjetër Bogdanit në Itali, duke krijuar një brez të ri intelektualësh që do të shërbenin si bartës të kulturës dhe identitetit shqiptar. Falë këtij programi vizionar, Kosova u shndërrua, sipas Molnárit, në “djep të identitetit kombëtar shqiptar”.

Vdekja tragjike e Pjetër Mazrekut

Sipas një letre të Pjetër Bogdanit drejtuar Propagandës Fide, më 6 dhjetor 1670, vdekja e Mazrekut ishte e dhunshme, e papritur dhe jashtëzakonisht tronditëse për komunitetin katolik shqiptar. Ai u sulmua dhe u vra barbarisht nga disa ushtarë osmanë pranë brigjeve të Drinit në Prizren. Sulmuesit e goditën me shpatë dhe Mazreku iu këput supi, duke thirrur tri herë në çastet e fundit: “Jezu, Jezu, Jezu…”. Trupi i tij u zhvesh dhe u hodh në lumë, duke simbolizuar jo vetëm dhunën fizike, por edhe përpjekjen për të shkatërruar figurën e tij morale dhe autoritetin shpirtëror që mbante mbi komunitetin katolik arbëror.

Ky akt barbar nuk ishte i izoluar. Rrethanat politike dhe fetare të kohës ishin jashtëzakonisht të tensionuara: Perandoria Osmane ndiqte me kujdes dhe shpesh me brutalitet çdo figurë të shquar katolike që përfaqësonte jo vetëm autoritet fetare, por edhe një identitet kombëtar të pavarur. Mazreku, si kryepeshkop i Prizrenit dhe vizitor apostolik në rajon, simbolizonte lidhjen e drejtpërdrejtë me Perëndimin dhe me Vatikanin, si dhe rolin e arsimit shqip si instrument i vetëdijes kombëtare. Për autoritetet osmane, kjo përfaqësonte një kërcënim të qartë ndaj kontrollit të tyre në Ballkan.

Ngjarja e vrasjes së tij na kujton një ngjarje të ngjashme që kishte ndodhur një gjysmë shekulli më parë, në vitin 1621, kur një tjetër figurë e shquar katolike shqiptare, gjithashtu e lidhur me promovimin e shkollave dhe identitetit arbëror, u vra dhe u mbyt në lumin Drin. Ky veprim i përsëritur, përmes sulmit dhe mbytjes në të njëjtin lumë, tregon një model të dhunës së sistemuar ndaj klerikëve shqiptarë dhe përdorimin e brutalitetit fizik si mjet për të frikësuar komunitetin dhe për të ndërprerë lidhjet e tyre me Perëndimin.

Si Pjetër Budi dhe më vonë Pjetër Bogdani, edhe Pjetër Mazreku mbeti një nga klerikët më të shquar shqiptarë pa varr, duke u bërë simbol i sakrificës, i qëndresës fetare dhe i ruajtjes së identitetit kombëtar në kushte të jashtëzakonshme presioni dhe dhune. Vdekja e tij nuk shënoi vetëm një humbje personale, por edhe një moment kritik në historinë e komunitetit katolik në Kosovë, duke treguar se guximi dhe veprimtaria e klerikëve shqiptarë shpesh hasnin në rezistencë brutale dhe vdekje të parakohshme nga pushtuesit.

Përfundime

Pjetër Mazreku shfaqet sot si një nga kolonat më të fuqishme të identitetit shqiptar në 

Kosovë dhe në hapësirën e gjerë arbërore të shekullit XVII. Ai ishte një strateg i arsimit, një formësues i vetëdijes politike dhe një themelvënës i nocionit të shtetësisë kosovare.

Arsimi ishte instrumenti i tij kryesor i emancipimit kombëtar. Me shkollën e Janjevës dhe përkrahjen e shkollimit të André dhe Pjetër Bogdanit, ai ndërtoi themelet e një elite të re intelektuale arbërore që do të mbante gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare. Në të njëjtën kohë, dokumentet e vitit 1620 të identifikuara nga Antal Molnár tregojnë qartë se Mazreku ishte ndër të parët që konceptoi Kosovën si një entitet politik të veçantë, duke e lidhur fatin e saj me identitetin shqiptar.

Duke e ngritur çështjen shqiptare në instancat më të larta të Evropës së kohës, Mazreku i dha Kosovës dhe shqiptarëve një dimension ndërkombëtar. Vepra e tij është pjesë e themeleve mbi të cilat ngritet sot ndërgjegjja kombëtare dhe shtetformimi modern i Kosovës. Në këtë përvjetor të Pavarësisë së Shqipërisë, kujtimi i tij është homazh për të gjithë ata që ndriçuan rrugën tonë drejt lirisë.

Referencat

1. Barleti, Marin. Historia e Skënderbeut. Versione të studiuara. Faqet 210–212.
2. Loka, Nikollë. Studime mbi klerikët shqiptarë të shekullit XVII. Tiranë: Botime Toena, 1995. Faqet 48–53.
3. Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. London: Macmillan, 1998. Faqet 85–90.
4. Molnár, Antal. Hungarians and the Papacy in the Early Modern Period. Budapest: Central European University Press, 2000. Faqet 112–115.
5. Propaganda Fide Archives. Lettres de Pjetër Bogdani. Roma, 1670.
6. Vokrri, Avdullah. Arsimi shqip në Kosovë – Historia dhe zhvillimi. Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2003. Faqet 72–80.

Aleksandër Çipa/

Demokracia e përfaqësimit u pushtua dhe u poshtërua. Tani nuk ka më asnjë kuptim e asnjë vlerë marrëdhënieje me sovranin. Qytetarët këtë pushtim poshtërues e soditën si diçka të përkohshme dhe kalimtare. Ky është naiviteti i pritmërisë së opinionit publik. Pushtimi dhe poshtërimi i demokracisë zgjedhore dashka kohën e vet që të gjenerojë bindje dhe reagim. Nuk është e njëjtë koha që do pushtimi i përfaqësimit politik me kohën e pushtimit dhe poshtërimit të demokracisë. Tani, domethënë në këtë kohë, jemi realisht në pikun e poshtërimit të demokracisë dhe për këtë, rrjedhojat nuk parashikohen.

Pushtimi i përfaqësimit u çimentua në marrëveshjen e 2008 nga dyshja kryesuese e bipolaritetit partiak në vend. Se çfarë ngjau më pas, kjo tashmë është e njohur. Poshtërimi i përfaqësimeve politike pasoi më intensivisht paskësaj. U zhbënë të gjitha kriteret që ishin “mishi” i demokracisë strukturore. Në partitë tona kryesore u poshtëruan statutet dhe kanonet e trashëguara dhe ato të amenduara. Tashmë pasojat kanë dalë jashtë partive. Poshtërimi i demokracisë dhe më së shumti i përfaqësimeve, ka jashtë pragut të kësaj gjendjeje depresive dhe status quo-je, lindjen e një reagimi të ri publik. Do të ketë disa forma ky reagim refuzues, përbuzës vetëzgjedhës dhe mosnjohës.

Subjekti që vjen do të tejkalojë regjitë e përdorura, të konsumuara dhe të manipuluara të “ mjeshtrave të tranzicionit” dhe mjeshtrave të “ pushtimit të demokracisë dhe përfaqësimit”. Krizat përherë dhe kudo janë shtatzëna me zgjidhje. Nuk është moment për iluzion të ri, por është kapitull i mbaruar për një ndryshim imponues. Kur zhbëhet fjala, kur përdhoset besimi, kur zhelekoset shteti, kur i “ pakënduari bëhet legjislator”, atëhere shoqëria që zvarrit të sotmen e vet, nuk ka më “tapi” për të ardhmen e saj…Ky nuk është trisht i mishëruar në tekst, por një e thënë reflektimi për një realitet që mbart ligjësinë oqeanike të asaj që vjen si pamundësi për t’u kontrolluar dhe mbajtur nën pushtet vetiak.

Ajo që vjen paskëtaj është shpërthim refuzues.

Ky protagonizëm do të vijë nga gjenerata, e cila realisht e përbuz realitetin e mbajtur në përdorim nga ata “ që qeverisin dhe mërzinë” e sotme të njerëzve, siç do të shprehet në një varg të vetin Fatos Arapi-Poet.

Çfarë ka pas pushtimit dhe poshtërimit të demokracisë? Shembje të “hipotekave vendimmarrëse”. Vetëm ky refuzim i menjëhershëm dhe prej shumicës së shoqërisë, zbon pushtimin malinj të demokracisë nga “zotërit “e fuqishëm brenda dhe vasalë para “zotërve” jashtë. Kjo krizë poshtërimi dhe poshtëruesish, po jep shenja të mjaftshfaqjes së sovranit refuzues, të antiriciklimeve stanjative të një shoqërie që e shndërroi jetën e vet “laborator” të së pandryshueshmes dhe të së keqpërdorurës “demokraci hibride”. Në ag të së afërmes, po shfaqen silueta dhe shenja të shumta refuzimesh…!

(AALEA) /

The New York City law enforcement community and the American Albanian Law Enforcement Association (AALEA) are mourning the loss of NYPD Police Officer Dorian Kongoli, age 47, who proudly served at the World Trade Center Command.

Officer Kongoli began his career with the NYPD in 2007, dedicating over 16 years to protecting the citizens of New York City. Known for his courage, professionalism, and unwavering commitment, he was respected by his colleagues and admired by the community he served.

Those who worked closely with Officer Kongoli remember him as more than just a dedicated police officer. “Dorian had a heart as big as his courage,” said one colleague. “He was always there to support his team, mentor younger officers, and lend a hand to anyone in need.”

Beyond his career, Officer Kongoli was a loving husband, father, and friend. His family describes him as someone whose love, kindness, and generosity touched every aspect of their lives. He lived with the same dedication for his loved ones as he did for his city, leaving an enduring legacy of service, compassion, and integrity.

Officer Kongoli’s passing is a profound loss to his family, friends, colleagues, and the entire Albanian-American law enforcement community. The American Albanian Law Enforcement Association extends its deepest condolences to all who are grieving and honors his extraordinary life and service.

May Officer Dorian Kongoli rest in eternal peace, and may his family and loved ones find comfort in the outpouring of support from all whose lives he touched.

Artan Nati/

E dua Shqipërinë më shumë se çdo vend tjetër në botë. Dhe pikërisht për këtë arsye, e dua ta kritikoj. Sepse dashuria e vërtetë, siç do ta thoshte Camus, nuk është nënshtrim ndaj absurdit, por një revoltë e ndershme ndaj tij. Të duash një vend nuk do të thotë ta përkëdhelësh, por ta ndihmosh të mos e shkatërrojë vetveten. Por në Shqipëri, kjo është pothuajse një herezi.

Elitat tona – shkrimtarët, politikanët, analistët që rrinë pezull midis librave dhe luksit – e kanë kthyer dashurinë për Shqipërinë në një formë estetike të vetë-mashtrimit. Ata flasin për “kombin tonë të lashtë”, për “trashëgiminë e ndritur”, për “shpirtin shqiptar” – por kurrë nuk e pyesin veten pse ky shpirt endet prej tridhjetë vitesh mes varfërisë, servilizmit dhe ankthit të emigrimit. Ata preferojnë të kritikojnë Europën që “na mban jashtë”, Amerikën që “na përdor”, komshinjtë që “na zilirojnë” – sepse kjo i bën të ndihen të mençur pa qenë të guximshëm.

Camus do t’i quante “rebelë të rremë”: njerëz që protestojnë kundër gjithçkaje përveç vetes. Ndërsa Rousseau do t’u kujtonte se qytetari i vërtetë është ai që ka guximin të kritikojë atdheun e vet jo për ta përbuzur, por për ta ndrequr. Ai e dinte se dashuria për komunitetin nuk është pasion i verbër, por marrëveshje morale midis arsyes dhe ndërgjegjes. Në këtë kuptim, patriotizmi shqiptar është ende para-rousseauan: sentimental, por jo qytetar; folklorik, por jo etik.

Në vend që të lindë një “vullnet të përgjithshëm” që kërkon drejtësi, Shqipëria ka lindur një “vullnet të përgjithshëm për alibi”. Faji është gjithmonë diku tjetër: në Europë që nuk na kupton, në histori që na ka ndëshkuar, në fqinjët që “nuk na duan”. Kështu, ne i shmangemi asaj që quhet “mungesë imagjinare e vetëkritikës kolektive”, ose aftësia e një shoqërie për të parë veten si krijuese të institucioneve të veta dhe, për rrjedhojë, përgjegjëse për to.

Shqipëria, në këtë sens, është ende një shoqëri që pret udhëzime nga jashtë dhe miratime nga lart. Elita jonë mendon në terma paternalistë: njëherë kërkon “vëlla të madh” në Bruksel, herë tjetër në Ankara, por rrallë e ndjen nevojën për të qenë vetë i rrituri që merr përgjegjësi për shtëpinë e vet. Kjo është arsyeja pse retorika e “aleatit turk” ka gjetur terren të butë në psikologjinë kombëtare. Ajo i ushqen shqiptarëve nostalgjinë për autoritetin, për dorën e fortë, për “mikun që nuk të kritikon”. Europa të kërkon reforma, transparencë, sundim ligji – pra, të kërkon vetëdije. Turqia të ofron ngrohtësi, ceremonial, dhe një lloj paternalizmi që të liron nga barra e reflektimit. Dhe kështu, shumë shqiptarë ndjejnë më shumë ngushëllim në përqafimin oriental të miqësisë sesa në kërkesat e ftohta të qytetarisë europiane.

Por këtu qëndron paradoksi moral: dashuria që nuk pranon kritikë është dashuri e frikës. Ne i frikësohemi të shohim Shqipërinë në pasqyrë, sepse aty shfaqet jo vetëm varfëria materiale, por edhe ajo shpirtërore: hipokrizia që e quan veten “besim”, korrupsioni që e quan veten “mënçuri”, dhe mediokriteti që e quan veten “traditë”.

Ne kemi ngritur një kulturë të “vetëlavdërimit kombëtar” që ka zëvendësuar kulturën e përgjegjësisë. Dhe shkrimtarët tanë, që duhej të ishin zërat e ndërgjegjes, shpesh janë bërë estetët e këtij vetëlavdërimi. Ata shkruajnë për “tragjeditë e kombit”, por rrallë për komeditë e përditshme të shoqërisë sonë. Ata shohin thellë në sytë e Europës, por shmangin të shohin baltën poshtë këmbëve të tyre.

Në këtë klimë, kritika e Shqipërisë është parë si fyerje, jo si dashuri. Por, në të vërtetë, siç do të thoshte Kierkegaard, dashuria është provë e ankthit: ne duam atë që kemi frikë ta humbim, dhe prandaj shqetësohemi për të mos e humbur. Në këtë kuptim, vetëm ai që kritikon Shqipërinë me ndershmëri e do vërtet – sepse kërkon që ajo të mos mbetet peng i vetëgënjimit.

Patriotizmi i verbër nuk është dashuri për atdheun, por frikë nga humbja e vetvetes — e statusit, e privilegjeve dhe e iluzioneve që na mbajnë të qetë në një gjumë kolektiv. Ai është një mekanizëm psikologjik mbrojtës, një mënyrë për të mos parë realitetin në sy. Kur dikush thotë se “e do vendin e tij” me një ton agresiv, shpesh ai në fakt po mbron jo tokën apo njerëzit, por një version imagjinar të vetes, të ndërtuar mbi mite, flamuj dhe ndjenja të rreme madhështie.

Në thelb, patriotizmi i verbër është një formë ankthi ekzistencial. Njeriu lidhet me kombin jo për ta kuptuar, por për t’u strehuar brenda tij, si një fëmijë që mbyll sytë nga frika e errësirës. Atdheu bëhet një pasqyrë narciziste ku individi sheh vetëm veten e idealizuar. Ai që ka frikë se mos humbet privilegjin e të qenit “pjesë e një kombi të madh” nuk do as reformë, as kritikë — sepse çdo kritikë e sheh si rrezik për vetë identitetin e tij. Filozofikisht, ky patriotizëm është një akt mohimi: mohim i së vërtetës, i ndryshimit, i përgjegjësisë. Ai jeton nga nostalgjia dhe iluzioni, si një ideologji e rehatshme që i jep kuptim boshllëkut. Por dashuria e vërtetë për atdheun fillon vetëm aty ku mbaron frika — kur njeriu guxon ta shohë vendin e tij pa maska, ta dojë pa mit, dhe ta kritikojë siç do një mik të dashur që ka devijuar nga rruga.

Në këtë kuptim, patriotizmi i verbër nuk është dashuri, por varësi; nuk është krenari, por frikë; dhe mbi të gjitha, nuk është virtyt, por iluzion që mban gjallë një rend që ka frikë nga e vërteta.

Të kritikosh vendin tënd është akti më i lartë i patriotizmit moral. Është mënyra e vetme për ta çliruar dashurinë nga hipokrizia. Shqipëria nuk ka nevojë për më shumë flamuj në stadiume, por për më shumë reflektim në institucione. Nuk ka nevojë për më shumë poetë që thurin himne, por për më shumë qytetarë që bëjnë pyetje. Dhe mbi të gjitha, nuk ka nevojë për më shumë fajtorë të jashtëm, por për më shumë përgjegjësi të brendshme. Shqipëria nuk ka nevojë për shkrimtarë që recitojnë parrulla disidence. Në promovimet e tyre, ku librat nuk shiten, por ekspozohen si relike të persekutimit, ndodhet zakonisht edhe një parullë e madhe — “Shkrimtari Disident” — që ndoshta do të ishte më e sinqertë po të shkruhej “Disidenti që tani s’ka asnjë kundërshtim”. Sepse paradoksi është se ata që dikur u dënuan për një poezi, sot nuk guxojnë të thonë asnjë fjalë kundër pushtetit. Një fjalë kundër politikanëve, kundër korrupsionit, kundër absurdit të përditshëm — asnjë. Heshtja është bërë stili i tyre i ri letrar.. Nuk ka nevojë për poetë që këndojnë himne për plagët e kombit, por për qytetarë që bëjnë pyetje pa frikë. Dhe mbi të gjitha, nuk ka nevojë për armiq imagjinarë jashtë kufijve, por për ndershmëri dhe përgjegjësi brenda vetes. Satira jonë kombëtare nuk duhet të jetë dekor në sallone letrare, por pasqyrë e vetvetes.

Rama, me stilin e tij të pandryshueshëm, duket se nuk gjen asnjë njollë te vetja apo qeverisja e vendit — për të gjitha vonesat drejt Europës, faji, sigurisht, është i Europës vetë. Po ashtu, shkrimtarët tanë “elitare” preferojnë të gërmojnë në plagët e Perëndimit sesa të përballen me plagët e ndërgjegjes shqiptare. Dikur ishin zëra të disidencës kundër regjimit komunist; sot, heshtja e tyre është disidencë ndaj vetes. “Disidenca” është bërë një markë për kopertina librash, një etiketë që shitet më mirë se ndershmëria intelektuale

Vetëm atëherë kur elita shqiptare të mësojë ta kritikojë Shqipërinë jo për ta poshtëruar, por për ta rritur, mund të lindë një moral i ri publik – ai që Castoriadis do ta quante “shoqëri autonome”. Një shoqëri që e do të vërtetën më shumë se lavdinë, dhe që kupton se dashuria pa kritikë është një formë tjetër e mashtrimit.

Deri atëherë, ne do të vazhdojmë ta duam Shqipërinë në mënyrën më të rrezikshme: me zemër, por pa mendje.

Nga Dr. Bledar Kurti/

Në një kohë kur bota duket e vetëizoluar, me individin kryeulur për nga aparati i celularit, kur e bukura e vetë gjeneza e lindur dhe ndjesitë e brendshme të pafundme humane shpesh humbasin kontaktin me natyrën, identitetin, dhe me rrënjët, shumë figura artistike të lidhura apo me origjinë durrsake në këtë tetor po përçojnë një mesazh të rëndësishëm në të gjitha anët e globit. Pas veprës së saj Të Lirë, Lea Ypi po i paraqet botës në shumë gjuhë librin e ri Të Poshtëruar, Gëzim Myshketa, vazhdon të shkëlqejë në skenat më të njohura operistike botërore, shumë figura të tjera po krenojnë qytetin dhe kombin në zemrat e qytetarëve të botës, duke kumbuar fort të vërtetën e patjetërsueshme se arti është ura midis lokalizmit dhe universalizmit, materies dhe frymores, reales dhe koncepteve krijuese që ceken e ndihen vetëm përmes sirtarëve të pavetëdijshmes dhe përtej dyerve të perceptimit.

Durrësi i pasqyruar në reflektimin e çelikut të Helidon Xhixhës, çelësat e Alfred Mirashit dhe ndërtesat e konceptet ikonike të arkitektit Indrit Hamiti.

Në këtë tetor, tre personalitete të njohura të artit dhe arkitekturës, Helidon Xhixha, durrsaku me emër të madh ndërkombëtar, Alfred Mirashi “Milot” i lidhur ngushtësisht me Durrësin, si ish student në shkollën e mesme artistike “Jan Kukuzeli” dhe Indrit Hamiti, arkitekti i godinave ikonike në Durrës, kanë arritur të tejkalojnë jo vetëm kufijtë gjeografikë, por edhe ato perceptualë, duke e vendosur artin dhe krijimtarinë bashkëkohore në qendër të vëmendjes ndërkombëtare.

Më 10 tetor, Xhixha dhe Mirashi prezantuan veprat e tyre në Muzeun e Artit të Guandongut në Guangzhou, Kinë. Në ekspozitën e organizuar nga kjo galeri, e titulluar “Rifrazioni e Dritës – Yan Laichao & Milot” kuruar nga. Ji Shaofeng, çelësat e Mirashit, pasaporta artistike e tij, që tejkalojnë fiziken, kohën e validetit, e madje edhe kufijtë e kombeve, hapin portat e metafizikës. Kujtojmë se “metafizikë” nga greqishtja e vjetër: “meta” (përtej) dhe “physika” (natyra, fizika), pra, realiteti përtej asaj që perceptohet nga shqisat, është konsideruar gjithnjë si një pelegrinazh abstrakt i qenies, për të cilin Mirashi i ofron botës çelësin, mjetin e afërt e të prekshëm për ndërlidhjen e realiteteve, i stilizuar në forma të panumërta për të gjitha ndjesitë, idetë, fantazitë, shpirtrat, zemrat, kombësitë, kohët dhe kufijtë e panumërt real apo perceptual. Çelësat e Mirashit hapin kafazet e mendjes njerëzore, prangat e shpirtrave të ndrydhur, vargonjtë e skllavërisë krijuese, zinxhirët e fajeve historike të epokave të shkuara dhe portat yjore të së ardhmes. Çelësat e Mirashit hapin kapitë e vetë kohës.

Bukuria e artit të kulluar është thjeshtësia. Simbolika e çelësit i shërben si mendjeve kërkuese eshtu edhe njerëzve të thjeshtë, pasi çdo individ mban një çelës (shtëpie, zyre, etj) një “momento mori” që të kujton rëndomësinë e jetës vdekatare, por celësat e Mirashit janë një “momento vivere” që kujtojnë vendmbërritjet e pafundme përtej horizonteve të gjithësisë e plotësisë.

Në këtë event të rëndësishëm në Muzeun e Artit të Guandongut në Guangzhou u inaugurua edhe skulptura monumentale “Obelisku i Dritës”, e artistit më të njohur durrsak në botë Helidon Xhixha.

Dimë nga historia se obelisku shërbente si një monument falik për të lartësuar e përjetësuar fitoret dhe arritjet e lavdishme të faraonëve, mbretërve e perandorëve vdekatarë por Xhixha përlëvdon lavdinë dhe përjetësinë e dritës, si burimin e pashtershëm të jetës. Dritën, forcën sublime e të pamanipulueshme që jetëzon kombet, ushqen vëllazërinë njerëzore e është omniprezente si pasqyra e vetme e ekzistencës dhe e së vërtetës.

Ky tetor shënon triumfin e përsëritur artistik të Xhixhës në Kinë. Pas një serie të gjatë suksesi të prezantimit të veprave të tij në hapësirat më monumentale botërore, në Bienalen e Wuhan-it 2024, vepra e tij “Koka e kolonës së çelikut” u vendos jashtë pavijonit Qintai, dhe u dhurua për muzeun. Xhixha dhe Mirashi u shpallën fitues të bienales së Wuhan-it 2024 duke na krenuar sërish ndërkombëtarisht, si ambasadorët tanë më të mirë të artit e kulturës në botë duke ndihmuar që Shqipëria, dhe Durrësi, mos të jetë thjesht vend origjine, por gjenezë reale kulturore ndërkombëtare.

Çelësi i Tokës

Një vepër tjetër që e krenoi Shqipërinë ndërkombëtarisht është “Çelësi i Tokës” vepra e mrekullueshme arkitekturore e Alfred Mirashit dhe Indrit Hamitit e cila u prezantua në konkursin ndërkombëtar në Arabinë Saudite. Ky projekt është një pllakë monumentale dhe instalim skulpturor që përfaqëson trashëgiminë e pasur kulturore dhe shpirtin e Arabisë Saudite dhe botës arabe. Artisti Alfred Mirashi dhe arkitekti i njohur durrsak Indrit Hamiti kapërcyen identitetin e tyre gjeografik duke hyrë thellë, mrekullisht e denjësisht në bërthamën e kulturës së lashtë e moderne arabe.

Projekti i prezantuar “Çelësi i Tokës” është një ankorë poetike, frymëzuar nga poeti saudit Princi Badr bin Abdulmohsin, vargjet e të cilit pasqyrojnë shpirtin e kësaj hapësire: “Ne jemi populli i fillimit, dhe drita që hap rrugën. Nga rëra u ngritëm, dhe për te yjet tani ne shkojmë.” Poezia e tij na kujton se progresi duhet të qëndrojë në thellësi kulturore, dhe mençuria e së kaluarës është një dritë për drejtimin e së ardhmes.

Skulptura qendrore përbëhet nga një çelës gjigant, duke simbolizuar pikërisht këtë: “Kultura është çelësi për një të ardhme të përbashkët globale.”

Amfiteatri i përshtjelluar shpalos se si shumë shtigje të historisë bashkohen në një kulm në formën e një vorbulle, me rrjedhën e tij të qetë drejt pikës së takimit, me secilin shteg që simbolizon kontributet e çmuara të kulturës arabe në çdo aspekt të jetës në historinë dhe qytetërimin botëror, duke i ftuar njerëzit të mblidhen, të reflektojnë, të flasin, ashtu siç bënin dikur paraardhësit në tregjet e zhurmshme dhe forumet e hapura të të mësuarit.

Vepra krijon një urë kohore, duke lidhur të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen në një vizion mbresëlënës. Është një monument për të kujtuar se shumë kohë para se bota moderne e sotme të merrte formë, studiuesit arabë hartonin yjet, llogaritnin algjebrën, shkruanin poezi të përjetshme dhe tregtonin ide nëpër kontinentet e tjera.

Vepra integron më së miri motive arkitekturore arabe, shkallë fluide rrethore të amfiteatrit që tregojnë unitet, dialog dhe bashkim kulturor. Dallohet një orientim i hapur drejt horizontit, që evokon eksplorimin, lidhjen dhe pafundësinë e shtrirjes intelektuale arabe; një homazh, një arenë publike reflektimi, bashkëveprimi dhe festimi.

Ky projekt është një hapësirë ​​për mbledhje të komunitetit, ngjarje kulturore dhe dialog global. I projektuar si për vendasit ashtu edhe për vizitorët ndërkombëtarë, një urë lidhëse midis qytetërimeve. Sheshi bëhet një muze i gjallë, duke treguar se si kultura arabe vazhdon të formësojë vlerat dhe aspiratat globale. Bota arabe gjithmonë i ka hapur dyert shkencës dhe bukurisë. Dhe përmes kësaj vepre, shprehet qartësisht edhe një herë, se bashkë me të kaluarën e saj të lavdishme, ajo vazhdon të jetë një çelës drejt së ardhmes.

Elita jonë krenare

Ky tetor na dëshmoi se kur disa artistë nga një qytet ose një vend që për shumë njerëz nuk konsiderohet “qendër arti” arrijnë të ekspozojnë në hapësira dhe evente të mëdha ndërkombëtare ata po thyejnë kufij të perceptimit. Ata po e thyejnë mitin se “arti i madh” lind vetëm në metropole, se vetëm aty lind fuqia për të vendosur standardin. Xhixha, Mirashi, Hamiti tashmë e kanë përdorur forcën e krijimtarisë së tyre dhe vetë artin si një mënyrë për të forcuar pozitën e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare jo më si dikur, një vend konsumator i kulturës, por si kontribuues dhe ideator i standardeve të reja. Dje, ne i referoheshim gjithmonë mjeshtërve ndërkombëtarë duke drejtuar gishtin, mendjen dhe nderimin përtej kufijve, ndërsa sot, ata janë ndër ne, midis nesh, pranë nesh, lindur këtu, në Durrës, Shqipëri, trevat tona, elitë krenare kombëtare por me ndikim të madh në çdo rrëzë të globit.