Ese nga Xhevair Lleshi/
Prej brengës i kam të gjitha, pikërisht prej asaj që nuk e dëshiroja të ulur kështu këmbëkryq në jetën time. Herë-herë më duket se po më merr frymën, aq ngushtë më zë. Shpesh më bëhet sikur po më ikën dhe largohet tej, si ai qeni që pasi të kafshon, leh mbyturazi dhe të shikon me vëmendje asgjësuese, o për t’u sulur sërish kundër teje, o për t’u larguar më tej. Ideja se fajtore për gjithçka është brenga ime e pandashme, ma forcoi dita kur më erdhi në shtëpi për t’më ngushëlluar Murat Çepaj, nga Muradia e Vlorës. I prerë në fytyrë, me një hije lojcake të syve, me buzën e sipërme paksa të ngritur lart dhe me buzëqeshjen më të ëmbël midis burrave. Fjalështruar dhe zëulët, ai gjendej kurdoherë krahë teje. U takova me të duke m’u dridhur shpatullat dhe me një ndjesi të hapur dhimbjeje. S’kisha ç’fshihja më. Ishin ditë të pritjes së tmerrshme të kufomës së tim biri nga Italia. Dy javë të tmerrshme, shoqëruar me egërsinë e mahnitshme të pritje-përcjelljeve të njerëzve, të lëndimit të gjithnjëshëm të plagës së hapur. Tmerr më vete. Prisnim me shpresë se nuk do të kishte vonesa, njëlloj si shprehja «në duart e Zotit». U takuam dhe Murati më ndenji afër. Ky do të ishte takimi i fundit midis nesh, sepse do të vinte një kohë tjetër edhe më e egër se kjo dhe ne do të ndiheshim si jetimë të fatit tonë, pa duar e këmbë dhe pa një qeveri mbi krye…
«Ç’ke që e ha veten kështu?» – e pyeti im atë, i mbështetur para vetes mbi dorak, një shkop i gdhendur bukur e me merak ustai. Murati ngriti sytë dhe e pa me vëmendje tim atë, sikur të kishte marrë ndonjë goditje prapa kokës. Vërtet ishte një gjendje që s’të mbante dot me aq mirësi, për më tepër që burri para meje, detari i famshëm, ai që na mbante si ujët e pakët po dukej aq i leqendisur nga kjo dhimbje e hatashme që të çorientonte me gjithsej. Viktima e parë isha unë për momentin, po të mos shkoje në dhomën tjetër ku ime shoqe, nëna e tim biri, pothuajse nuk përmendej fare. E drobitur. Edhe Murati mungonte që ta rrëshqiste gjendjen në teh të thikës e ne të ndiheshim aq fatkeq. «Ah, Murat, biri im, është e tmerrshme, por bëj gajret për mua, për tim bir, për atë njomëzakun që humbi jetën, për…» Zëri i tim eti u përhumb…
E kisha njohur Muratin, kapedanin e anijes, në Vlorë, në një nga pushimet tona të verës në bregdet, gjatë fundviteve shtatëdhjetë. Shkak u bë shoku dhe miku im Qatip Mara, i cili më bëri përshkrimin e duhur dhe unë i përvetësova të gjitha fjalët. U takuam afër drekës, kur sapo doli nga Porti dhe erdhi drejt kabinave të Plazhit të Vjetër. Kishte marrë me vete, si duket nga gjahu i asaj nate, një arkë me sardele. Kurrë nuk kishim parë aq peshk. Dhe nuk vonoi t’i shtronim si duhet drekën, bisedën, studimet, punën, fëmijët dhe të merreshim vesh për bukuri. Ja, iku pesëmbëdhjetëditëshi po thoshte Murati, vjen i riu dhe mblidhemi te shtëpia ime. Zemrën e kishte të madhe, edhe pse nuk kishte shtëpi për vete: i sapomartuar dhe ku ngrysej nuk gëdhihej. Vështirë ta merrje me mend. Gruaja rrinte te prindërit e saj dhe ai në det. Anija ishte shtëpia e tij. Kurse dita kalonte nëpër hijet e pemëve. Gjashtë vjet hije më hije dhe veç ëndërronin për më tej. Ajo kishte mbetur pasuria e tyre. Ta shikoje ç’qeshje e ëmbël ia rrethonte fytyrën prej njeriu të mirë. Urimet, shëndetet me gota rakie (ende s’kishim qullosur në verë!), zëri i vobektë dhe si i ngjirur, madje i mbështjellë si karamelet me letër heshtjeje, barsoletat e bukura me detarë e peshkatarë, toni i ngritur për pjesëmarrjen patriotike, dëshira për të qenë gjithnjë i pari në çdo «betejë». I tillë ishte gatuar që në vogëli: kripa e detit aq sa duhej, bunaca e admirueshme, dallgët e kreshpëruara sa herë e zinte fortunali në befasi, vështrimi nga malet pranë si për t’iu larguar ngërçit në bisedë, shakatë e ëmbla. Të ishe në det netëve me furtunë do të duhej të viheshe kurdoherë përballë rrezikut. Ata gjuanin shumicën e rasteve brigjeve të Karaburunit, dilnin edhe matanë Sazanit dhe në faqe të Jonit, ngjiteshin sipas rrymës drejt Veriut ose mesit të Adriatikut. Një muskul vertikal e shoqëronte dinamikën e fytyrës së tij kur tregonte dhe kjo i jepte një hijeshi të pazakontë. E pëlqente vëmendjen e të tjerëve. U premtoi të dy djemve të mi se do t’i merrte në anije dhe se do t’iu bënte një xhiro në det. Thua se djemtë i mbante vendi? Dhe Murati aq donte, sa t’i nxiste për t’i futur në valle. E ku nuk vraponte imagjinata e tyre! Kapedanit i ishte mbushur mendja se mund të bënte shumë për dy djemtë dhe ata e pëlqyen menjëherë. Madje arriti puna që i madhi t’i bashkohej vrullit të mikut tonë të ri për një eksplorim të lumit të Vlorës, Shushicës. Se ai lumë qenkej i paeksploruar, de! Mendo ç’peshk do zëmë në zgafellet dhe gjeratoret smerald të kulluara të lumit! Peshk origjinal! Edhe këtë s’e kisha dëgjuar…
Si ajo ditë e parë erdhën edhe shumë të tjera. Atë verë ne kishim zënë po atë kabinë për dy pesëmbëdhjetëditësha radhë dhe do të kalonim gjysmën e muajve të pushimit në det. S’kishte ndodhur tjetër herë. Murati u kthye në njeriun e familjes. Vajtëm ku mundëm. Një mbrëmje e gjeta buzë detit tek po rrinte duke vështruar në thellësinë e bruztë. Ia vura re vuajtjen, madje ai vuante nga një brengë e pashërueshme, por gjithnjë e groposte brenda vetes me një dhimbje të padurueshme. Flladi ia merrte sytë gati të perënduar. S’kishte faj. Ajo që bënte ishte një vuajtje e madhe. Puna e rëndë, por vetvetiu e pëlqyeshme për atë që ishte mësuar me detin dhe me tekat e tij, e kishte bërë të bronztë. Historitë me detarët e mbytur në det netëve të egra e plot stuhi, të drithëronin e të shkaktonin një trazim të madh. Shumë më tepër vuante prej hapësirave që nuk i rrokte dot, prej hapësirave (edhe pse në det) bëheshin përherë e më të pakta. Murati priste të ndodhte diçka e bukur në jetën e tij. Vëllezërit, motrat, nipërit. Mbesat, e ëma, i ati dhe gjithkush tjetër ruanin një vend të madh në jetën e tij. I futur në punë që në vogëli, ai kishte fituar autoritetin e prindit mbi ta. Dhe jo se nuk e luante atë rol. Mundësia, të themi të vërtetën, i jepej shpesh. E kërkonin, e mbanin të mbyllur brenda, e prisnin me beft, i luteshin ta kryente ai dhe vetëm ai një punë, i kërkonin të mundshme e të pamundshme (kërkesat ishin të pafundme!), ai qe rob i kohës që vazhdimisht ndryshonte. Luhej teatër tejet absurd, i varfër, i pa mëshirshëm, teatër i përshkuar nga magjia e lëmoshës, sikur një dorë e një sy i largët në qiellin me yje a me rrufe, i filmonte… Vazhdimisht ndodhte e njëjta lojë e egër. Kush s’ka jetuar në det nuk arrin të kuptojë asgjë nga jeta. Përndryshe edhe kur ke fatin e të tjerëve në duar bëhesh vrasës ordiner. Kurse deti të mban dorën, frymën, të bën tjetër. Edhe malli të merr ndryshe, edhe takimet me njerëzit të nesërmen në Port janë krejt të tjera, habitshëm më të sinqerta, më të bukura, të rralla. Detari i duhet gjithkujt dhe nuk i takon as vetvetes. Sepse ka një brengë të madhe detari, sigurisht ajo s’i duhej më kujt, por njerëzit i kujtojnë gjithnjë me mall bëmat e tyre jo aq të rëndomta. Detarët e mëdhenj të kohëve që njohim nga librat janë vetëm ca të vërteta të mëdha që duhen besuar dhe duhet të të shërbejnë vëlla… Sa bënte vdekja në det, nuk gjeje dot fjalën e duhur për ta thënë. Kur vdisnin detarët rrethoheshin nga një brejtje ndërgjegjeje dhe viheshin palë-palë kurorat për harresën magjepsëse. Në vdeksha në det, thoshte si i përhumbur, kjo do të thotë se Zoti i madh ma ka përmbushur kërkesën…
E lashë të shikonte detin ndërsa tej dy delfinë harkonin kërcimet e tyre të mrekullueshme në ujin e kuqërremtë nga perëndimi. Hijet e mbrëmjes mbështillnin çdo gjë me një butësi të çmendur. Kjo duhej të qe mbrëmje e veçantë tokësore që Murati nuk dilte në det. E habitshme ishte skena e teatrit në det, zërat bëheshin më të thellë, skenografia e dallgëzuar, muzika e thellë dhe me sfond të magjishëm e ngashënjyes që të thëthinte, pa pikën e regjisurës, ndonëse nuk përtojnë ta quajnë si të hollë e të tejdukshme, sigurisht me tonet e një spontaniteti të papërmbajtur që ndillte çudira të llojllojshme plot shije e përkujdesje të panjohura. Enigma të rrethonte ngado. Dhe ti luaje përbindëshin ose njeriun e urtë. Të gërricnin në shpirt ide të llahtarshme po edhe të një ndjenje aq të thellë për hapësirën e pamasë, paqësore ose të xhindosur s’prishte punë, pjesë e lojës sate në atë skenë të paparë… Po, ai ishte Murati, kapedani i detit, që luante në skenën e tij, që sogjetonte të papriturat e erës, të frymës, të shpirtit dhe të magjisë së epërme e sublime. Njeriu dukej aq i vogël, thërrime. Nuk i shkonte asgjë hundëpërpjetësisë, madje kjo e kthente gjithçka me këmbë përpjetë. Pa le meloditë e holla të detit, orkestra e tij e jashtëzakonshme, këngëzimet që buitnin nga thellësia herë me magji shtazarake dhe herë me një shpirt të madh e jashtëzakonisht të kulluar. Dy hapa larg ishte deti i mbyllur dhe mund të dëgjoje belbëzimin e tij të trishtuar. Sepse deti tregon gjithnjë histori të trishtuara. Ka brengë të madhe deti! Aty është origjina e të tërëve. Deti të flet shumë bukur, me një art të madh, kurrë të dëgjuara ndonjëherë në skenat tokësore. Se betejat mbi tokë janë të pashpirta, të ftohta dhe të thata. Sado që përpiqen e rreken tokësorët (ata që rrojnë në stere!) s’e kanë dot sqimën dhe zellin e artistit, të mbyllura në kullën e ndershmërisë, fare pa çmim dhe si të ujdisura me shumë pasion e durim. Kurse deti ka brenda një zemër të madhe dhe shpirt të paepur përkëdhelie. Deti ka ajër madhështor, një zezonë të bukur që të bën për vete dhe të përpin derisa t’i mëson edhe ty sytë e shpirtit. E gjithë kjo madhështi supreme ka një çmim të lartë, shumë të lartë. Aty gjeje kësisoj qetësinë e shumëpritur, të amshuar, të largët, fshehur nga sytë e banalitetit tokësor. Eleganca e detit të përpin, të rrëmben, prandaj dhe ke dëshirën e marrë për të vdekur aty…
Do ta shtronim patjetër darkën, pa sajuar asgjë të tepërt. Asaj darke donim të sajonim enkas gjëra të vogla tërheqëse rrethuar me habi të padurueshme, por të domosdoshme ama. Do të tregonim gjëra të jetuara në det e në tokë dhe ndërkaq e dinim që stima e Muratit do të ishte e pakrahasueshme, e madhe, gati-gati me një elegancë të trashëguar nga deti, sepse ai njeri kishte lindur në prehrin e varfërisë dhe i qe drejtuar detit. Vinte që menatë buzëdetit, fisnikëria e të cilit i jepte për të ngrënë, për të veshur dhe sulej me not brenda tij, zinte peshkun me dorë, gjente gjithë çfarë hidhnin marinarët në thellësi:bidonë të mëdhenj, bidonë të vegjël, disa edhe të mbushur me letra të shkruara, gazeta, revista, najlonë, qeska të bukura, foto, takime, sende të çmuara. Të gjitha përfundonin në «tregun» te sofati i portës dhe Murati asaj dite do të ishte i lumturuari i madh: kishte siguruar gjëra të mëdha, një çapë bukë. Kjo mjaftonte sa vetë jeta! E kush ia falte? Deti! Sepse ai ishte fëmija i parë që puthej me detin. Dhe deti e mori, e bëri kapedan. E, me dashjen e tij, anijes i vuri emrin, duke ia gdhendur: «De Rada». S’ka më bukur. Rëndom mungonte estetika mbi stere, kurse në det do të çante dallgët me një pavarësi të kërthndezur De Rada. E tepronte ca me ato që bënte e që pas gjumit të paradites i ritregonte duke ripërtypur mendime. Se njeriu dallon nga kafsha, apo jo? A nuk ripërtyp ushqimin bagëtia? Poo. A nuk ripërtyp mendime njeriu? Poo. Ja, pra. Po ndoshta kjo ishte enigma e tij dhe e detit që e rrethonte. Do të donte që të shkëlqente si në një film që bëjnë regjisorët e mëdhenj me detin. E, ndërkaq, ai ia kalonte çdo regjisori të madh që ishte aty. Ai kurdoherë do të vinte me një shpirt të madh deti, duke zgjedhur melodi të rralla që uturinin përbrenda me një madhështi të pa treguar, si vepër e lartë mjeshtërore, tërë intimitet të madhërishëm shoqëruar kurdoherë me fllad të ëndur nervozizmi. Ngutej, gjithnjë pa kohën e mjaftueshme, i rrethuar nga një brerore pengese e zilie. Një grusht detarësh në De Radën e rij, brenda vetmisë së bukur e të thellë të detit, melodisë së tij plot finesë, shoqëruar me korin asgjësues të frymëmarrjes gjigante, duke përshpejtuar misionin fisnik, famën e lodhur, kryengritjen më të madhe të jetës, kredhur nën hijeshinë e një dashurie asgjësuese, një gjë e rrallë dhe me një ngjashmëri të hatashme me vdekjen, sa që s’duroje dot pa marrë frymë edhe njëherë për herë të fundit dhe sidomos pa buzëqeshur, pa qeshur me të madhe, se buzëqeshjen as e shihte dhe as e dëgjonte njeri. Të paktën të dëgjonin…
Dhe erdhi një ditë që deti e mbajti në gjirin e tij, do të çahej De Rada, ndoshta për t’ia parë burrërinë edhe një herë. Mos qe etur De Rada? Lexonte shumë Murati, kapedani i detit. Romanet e lexuara prej tij janë atje në Çole te shtëpia që arriti ta merrte një ditë. Por librat e Muratit i gjen edhe në Muradie, rrëzë Kuz Babasë, atje ku lindi dhe u rrit, por mund t’i gjeni edhe në fund të detit atje ku fle ende De Rada i tij si i dalë nga mitet. Mua përherë do t’më sillet në kujtesë ajo dëshira e tij për të luftuar në Kosovë, përkrah vëllezërve të gjakut. Kishte një gjë krejt të vetvetishme e të bukur ai njeri. Dhe tani, ka njëzet vjet gati që bisedon me detin. Sozí e njeriut të përjetshëm. Asket i Adriatikut të shenjtë dhe i ujërave të tij! Aty është guva e thellë ujore ku lutet e lutet pa fund për fatin e njerëzve mbi stere dhe kjo kohë e gjatë është sakrificë e skajshme që pret t’i shfaqet shenjti i madh, Bindi i lavdishëm i ujërave dhe Lebetitë e qiellit. Dritë, jeta kërkon dritë. Dhe ai, Murat Çepaj, kapedani i madh i detit, s’mund ta mbante për vete dritën në fund të detit. Por deti sikur t’ia kuptonte qëllimin e ruajti përjetë aty në guvën e tij të thellë e të përshpirtshme. I bekuar do të shpallet një ditë, me siguri. Shtegtonte shpirti i tij nëpër ujëra…
Ndoshta s’do të kridhesha kaq thellë po të mos ishte ajo batutë e tim eti. Kishte parë vërtet një dritë të veçantë në sytë dhe shpirtin e mikut, të cilin e nderonte si shenjë mbarësie, si dalje në dritë… Mos vallë, që nga ai çast edhe ai po nisej, për të parë tej botës sonë, në qiell dhe në det? Vetëm një plak i madh çuditshëm mund ta kuptonte këtë. Diçka përdëllyese.
Shihte i përmalluar, ndërkohë që lotët dhe britmat i la mënjanë. Po refuzohej diçka e madhe dhe e padrejtë, duke mbajtur mbi krye një kurorë xigluese fjalësh. Janë kurorë e bukur fjalët dhe Murati i ardhur nga thellësia e asaj që aspironte, ndjente që velej shpejt prej dëshirës që të dëgjonte atë që gatuajnë raste të tilla të rënda fatkeqësie. Ai mund ta kuptonte kotësinë e gjërave pa peshë dhe, ndonëse synonte larg, me një dritë të paimagjinueshme, hidhte dritë mbi vetveten. «Më dhemb shumë kjo gjëmë!» «E, prandaj janë gjëmat, për të dhembur e për të provuar burrat» Pas këtyre fjalëve të tim eti, Kapedani mori frymë thellë. T’ia ndije frymëmarrjen e kuptoje menjëherë brengën e thellë, drobitjen e madhe, si diçka të pandreqshme. Një hije thjeshtësie thuajse ia përshkoi fytyrën e dhembshuruar, brenda përdëllimit dhe dritës që ruante përbrenda. E kam vërejtur me shumë kujdes fytyrën e atij njeriu ato çaste. Vërtet të kaplonte një ëndërrim i çartur si sensacion i fortë, ndoshta për hir të tensionit të rëndë të vdekjes. M’u bë se po mendonte çastin e rëndë të asaj çfarë kishte ngjarë, po edhe ëndërrimin e tij për detin dhe guvën në thellësi të tij.
E dallova se ai donte të shprehej përsëri, por e shtypi dëshirën e brendshme e të pa shprehur, që nganjëherë humbet e tretet teksa kërkon të shpërthejë e ngashënjyer pse jo prej dritës së fuqishme që buron vetiu. Sa e kam njohur atë çast nuk pata kurrë mundësi ta njihja më parë. Një çast vlen sa një jetë. S’mund të të mashtrojë e as të lërë në baltë, sepse mendimi nuk vithiset në humbëtirat e brendshme. Jeta vjen një ditë dhe merr tatëpjetën, por mbetet në një hir të mjaftueshëm për të arritur tek suksesi. «Faleminderit Murat, biri im», tha im atë. «Burri i fortë në të keq duket dhe fjala e tij mbahet mend…» «S’të ngushëlloj dot, baba…» «Fjalë që vjen erë deti, bir. Të ka hije!» Dhe mua, meqë ishte takimi i fundit, ajo hije burri më mbeti në mendje, kur deti nuk e nxori në breg kapedan Muratin dhe e mbajti në thellësinë e mrekullueshme të gjirit të të tij të errët, duke rënkuar thellë herë pas here me një sqimë dhe elegancë të përsosur. Shpesh më bëhet se takimi me të ka qenë thjesht një ëndërr e mrekullueshme, sidomos pse më tingëllojnë ende ato fjalë të fundit. Njeriu mbahet mend edhe prej një fjale, sigurisht nga ato që mbajnë erën e detit dhe vijnë nga shpirti i tij përfund thellësisë, që u bë shtrati i përjetshëm i kapedanit Murat Çepaj…
Tiranë, më 22.02.2016