“Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave: të glorifikimit, të asgjësimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; pastaj është dërmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; dhe, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arsyeshëm, që s’kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij”. /F. Noli, Gjergj Kastrioti Skenderbeu. Tirane, 1967, f. 35/.
Prof. Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies – Budapest
Në “Bayerische Staatsbibliothek, München” të Gjermanisë ruhet njëra prej inkunabulave më të vjetra në botë, nga viti 1454 në të cilët bëhet fjalë për shqipatrët dhe Gjergj Kastriotin Skenderbeun. Kjo inkunabulë deri me sot nuk është studiuar nga asnjë studiues shqiptar, përkundër faktit se ajo është e njohur si burim me vlera të paçmueshme për heroin tonë kombëtar shqiptar dhe mesjetën shqiptare në përgjithësi. Një studim i origjinalit, është mëse i domosdoshëm, për të thelluar njohurit praktike rreth këtij burimi të botuar-shtypur, gjë që drejtoresha e e kësaj biblioteke, prof. dr. Bettina Wagner, ku ruhet ksombla orijginale e ka shprehur hapur duke treguar gatishmërinë e saj si dhe mundësinë që ajo të ribotohet së bashku me faksimilet origjinale edhe e përkthyer e tëra në gjuhën shqipe.
Është vështirë të gjenden personalitete të tilla të shquara nga e kaluara, për të cilët të jetë shkruar aq shumë dhe në vazhdimësi, qoftë në fushën e historisë, të krijimtarisë letrare e artistike, në fushën e studimit të artit luftarak, diplomacisë, etj. sikur për heroin kombëtar shqiptar, Gjergj Kastritotin – Skënderbeun! Shkrimet e para për të datojnë që nga mesjeta, dmth. menjëherë pas vdekejs së tij, ku autorë të ndryshëm, i thurin hymne lavdërimi trimërisë dhe veprës së tij madhështore, ngase ai nuk u përkul asnjëherë, sikurse para ushtrisë së panumërt Osmane, ashtu edhe asaj venedikase, të cilave me forcën e shpatës dhe mjeshtrinë e artit luftarak, u tregoi se lufta për liri dhe mbrojtje kombëtare është e shenjtë dhe nuk njeh sakrfica të tepërta. Vepra e tij luftarake u bë shembull për shumë popuj tjerë, të cilët luftuan gjatë shekujve për liri dhe çlirim kombëtar.
Për të ndriçuar në përgjithësi, një epokë të caktuar apo një personalitet të veçantë, të shquar në histori, siq është Gjergj Kastrioti – Skenderbeu, domosdo duhet mbështetur në burime dokumentare që ruhen nëpër arkiva të ndryshme, qofshin ato të botuara, pjesërisht të botuara apo të pa botuara; të cilat janë si një hallkë ndërlidhëse në mes historisë kombëtare shqiptare, me historinë e vendeve të Balknait, Lindjes së Afërme dhe Evropës në veçanti. Shumë herë, një gjë e tillë është e pamundur, për shkak të mungesës së burimeve të shkruara; po në raste të caktuara, edhe kur ato ekzistojnë, faktori njeri, me veprimet e tija, të njëashme, tendencioze dhe të mbrapështa, ka bërë që shumë fakte, ngjarje e data, të shtrembërohen, të keqë-interpretohen, deri në skajshmëri ekstreme, për qëllime të caktuara. “Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave: të glorifikimit, të asgjësimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; pastaj është dërmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; dhe, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arsyeshëm, që s’kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij”. /F. Noli, Gjergj Kastrioti Skenderbeu. Tirane, 1967, f. 35/.
Luftërat e Gj. K. Skenderbut dhe popullit shqiptar kundër turqëve kishin bërë jehonë të madhe në Europën e shekullit XV. Përveç dorëshkrimeve dhe dokumentave të shumta, dëshmi për këtë, është edhe njëra ndër inkunabulat më të vjetra në botë, që sot ruhet në sektorin e inkunabulavbe, Librit të rrallë dhe dorëshkrimeve në “Bayerische Staatsbibliothek, München” me sign. M. 149 [sign. e vjetër: R. I. 4°], me titull: “Eyn manung der cristenheit widder die durken.” /Türkenkalender/ [Një paralajmërim i krishtërimit kundër turqve]. Inkunabula /libri/ është shytpur në Mainz, nga Johann Gutenberg, midis 12 e 24 dhjetorit të vitit 1454, dhe paraqet një kalendar për vitin në vijim, 1455.
Inkunabula quhen librat e shtypur gjatë periudhë prej shpikjes së shtypëshkronjë së parë deri me 31 dhjetor të vitti 1500, përkatësisht, sipas vitit të Venedikut deri me 21 mars të vitit 1501. Inkunabula është shumësi i fjalës latine “incunabulum,” që në gjuhën shqipe do të thotë “djep” por që përdoret edhe për “vendlindje” dhe “fillim” dhe u fut në përdorim për të shënuar librat e shtypur gjatë viteve 1450-1500 /1501/, jo më herët se në vitin 1650 kur u festua 200 vjetori i shpikjes së shtypëshkronjës.
Viti 1500 si kufi i emërtimit të teksteve të para si inkunabula është zgjedhur vetëm për asrsye konvencionale, për të treguar kalimin nga një shkeull në tjetrin dhe nuk shënon ndonjë ndryshim thelbësor, në pamjen e jashtme të librave të shtypur nga viti 1501 e në vazhdim. Megjithkëtë, duhet thënë që inkunabulat fillimisht shtypeshin në të njëjtin stil si dorëshrkimet, që do të thotë se në to shkrimi i titujve, ndryshonte nga ai i tekstit, përdoreshin shkurtesa e fjalë në fjali, përdoreshin kolonat dhe shënimet në margina, si dhe rubrikimi në fillim të çdo kapitulli.
Kapaku [kopertina] i librit që sot është standard për të gjithë librat e shtypur, për herë të parë u shfaq në vitin 1480. Deri në atë kohë teksti i librit fillonte menjëher pas titullit që njihej si “incipit.” Të dhënat për botuesin, vitin e botimit dhe vendin e botimit ose gjendeshin në “colophon,” një pjesë në fund të libirt, ose nuk vendoseshin fare. Po t’u hedhësh një sy të gjitha inkunabulave të ruajtuara deri në ditët e sotme, mund të vërehet që vetëm një numër shumë i voglë i tyre kanë të dhëna për vendin e botimit, botuesin dhe vitin e botimit. Kur në inkunabulë mungon viti i botimit, është shumë vështirë të përcaktohet viti i botimit, e një gjë e tillë bëhet vetëm pas shumë analizave dhe kërkimeve të ndryshme krahasuese e kritike qoftë të dokumenteve, qoftë të tipit të grafemave apo të cilësis së letres dhe “filigranes” kur kjo ekziston.
Sot na është e njohur se janë shytpur rreth 40.000 mijë inkunabula në 1.200 shtypëshkronja të ndryshme. Nga numri i përgjithshëm i tyre, për 22.000 inkunabula kemi të dhëna të plota ose të pjesëshme, për vitin e botimit, vendin e botimit si dhe për shtypëshkronjën. Sot na janë të rujatura vetëm rreth 2% të numrit të përgjithshëm të inkunabulave.
Në Shqipëri, Bilbioteka Kombëtare ruan vetëm një inkunabulë, dhe atë të Enea Silvio Pikolominit /më vonë papë Piu II, me titull: “Epistola. De Conventu Mantuano”, nga viti 1473, me sign. BK. An. III/3B. [Ne disponojmë kopjen e skanuar dhe të stampuar të kësaj inkunabule]. Në Bibliotekën e Prishtinë nuk ruhet asnjë inkunabulë, ndërsa libri më i vjetër atje është nga fundi i shek XVI, përkatësisht viti 1589, të cilin autori i këtij shkrimi e ka dhuruar për atë tempull të dijes. Ndërsa për autorë shqiptarë kemi të dhëna të sakta se janë shytpur 5 inkunabula, por të ruajtura janë vetëm 3 të tilla dhe atë në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, në Vatikan, të autorëve: Marin Beçikemi, Mikel Tarkanjoti dhe ipeshkvit të Tivarit, Stefanit nga viti 1483. Katalogu i parë për inkunabula është përpiluar në vitin 1688 në Amsterdam nga Cornelis a Benghem, në të cilin ndodheshin shënime për 3.000 mijë zëra.
Inkunabula për të cilën do të flasim në vijim, fillimisht ishte e lidhur në vëllimit me titull: “Liber Eximiae Raritatis et inter Cimelia Bibliothecae asservandus F. Ev.” [sign.e vjetër: Cgm 369]. Në Bibliotekën Shtetërore të Bavarisë në Mynih inkunabula ka ardhur nëpërmjet Konrad Peutinger, nga manastiri i Jezuitëve të Augsburgut. Emri i Konrad Peutinger, studiuesit gjerman të shekullit gjashtëmbëdhjetë, është tashmë i njohur për lexuesin shqiptar përmes hartave të vjetra romake që sot mbajnë emrin “Tabula Peutingeriana.” Morën emrine tij, sepse dorëshkrimi ishte në pronësi të tij. Sikur ishte zakon në kohën e shtypjes së inkunabulave, edhe kjo ksombëll nuk ka frontespic, por fillon menjëher me tekst. /Shih ilustrimin e faqes së parë, që e botojmë së bashku me këtë shkrim/. Autori i inkunabulës është anonim, edhepse mendohet se mund ta ketë shkruar vetë Johan Gutenbergu.
Johan Gutenbergu (Johann Gensfleisch) ishte ai që shpiku shtypëshkronjën e parë në hisotrinë e njerëzimit rreth viteve ’50 të shkeullit të pesëmbëdhjetë. Shpikja e shtypëshkronjës mundësoi prodhimin e shumë librave në një kohë të shkurtër. Kjo ishte shpikja më e rëndësishme e njerëzimit, që u bë shkak kryesor jo vetëm për suksesin e reformacionit, por edhe për gjithë zhvillimin e shpejtë të Europës në shekujt që do të pasonin.
Ndër librat e parë të shtypur në këtë shtypëshkronjë është një Bibël në gjuhë latine. Bibla e Gutenbergut që u përfundua së shytpuri në vitin 1455, ishte planifikaur tështypej në 200 exemplarë, në letër dhe 30 exemplarë të tjerë në pergamen. Nuk dihet me sakëtsi sa kopje u shtypën, por sot janë të ruajtura vetëm 22 exemplarë, nga të cilat 7 janë në pergamen /një ruhet në Bibliotekën Metropolitane të Zagrebit, të cilën kemi pasur fatin ta konsultojmë dhe ajo është e shtypur në pergamen/.
Shtypëshkronja që shpiku Gutenbergu, u bë shkak që ai të vdiste në varfëri të tejskajshme, megjithëse vinte nga një familje gjermane e pasur dhe e kamur e kohës. Sot seiclia prej ksombllave të Biblave të tija origjinale në pergamen është vlerësuar rreth 100 milion dollarë!, ndërsa ato në letër, me një çmin rreth 70 milion dollarë. Edhe një fletë e vetme origjinale nga Biblat që u shtypën në shtypëshkronjën e Gutenbergut, sot arrin çminim marramendës prej mëse 100 mijë dollarësh, gjë që po të kishte ndodhur në kohën e Gutenbergut, atij do t’i kishte mjaftuar të bëne një jetë “të paktën” solide. Përveç Bilbës, Gutenbergu shytpi edhe libra të tjerë, njëri ndër të cilët është edhe “Türken-Kalender. Eyn manung der cristenheit widder die druken. ” /Një paralajmërim i krishterimit kundër turqëve/.
Radhitës të inkunabulës në fjalë ishin Heinrich Keffer dhe Bechtolf Hanau, më vonë të dy pronarë të shpypëshkronjave të tyre private, /pasiqë kishim marrë zanatin te Gutenbergu/, i pari në Nyreberg, ndërsa i dyti në Bazel. Gjuha e inkunabulës, “Türken-Kalender” është gjermane, përkatësisht dialekt i krahinës së Majnit.
Inkunabula ka gjithsejt 6 fletë, përkatësisht 9 faqe teskt, që kanë nga 21 rrreshta, faqet tjera kanë nga 20 reshta. Në inkunbaulë ka mjaft gabime drejtëshkrimore, /lapsus calami/ por edhe të shypëshkronjës, ndërsa në f. 5, rreshti i fundit është përsëritur dy herë, ashtu si edhe reshti i parë në f. 6.
Të dhënat që përdor në inkunabulën e tij me titull “Türken-Kalender” (në fakt, ky titull pothuajse nuk ka të bëjë fare me këtë inkunabulë, por në burime dhe literaturë, pothuajse është “zyrtarizuar” si titull i librit edhepse, titulli i vërtet është rreshti i parë i inkunabulës “Eyn manung der cristenheit widder die druken. ” /Një paralajmërim i krishterimit kundër turqëve/, autori (Gutenbergu???) i ka nxjerrë nga një burim i shkruar në Romë, më datë 24 tetor 1454, dhe këto të dhëna konsiderohen të sakta dhe shumë preçize, gjë që është vërtetuar edhe nga burime arkivore të Arkvit Sekret të Vatikanit.
Inkunabula ka gjithsejt 183 (njëqind e tetëdhjetë e tre) vargje, e jo 189, siç shënohet në vepër e K. Biçokut e J. Kastratit, “Gjergj Kastrioti Skenderbeu. Bibliografi 1454-1835.” Tiranë, 1997, f. 53, nr. 1, në mënyrë të gabuar, për shkak se autorët nuk e kanë konsultuar orijginalin, por burime të tërthorta dhe jo të sigurta.
Vargjet e inkunabulës formojnë një apel për popujt e gjithë Europës së krishterë, respektivisht për forcat e ndryshme europiane për luftë kundër turqëve, të cilët në maj të vitit 1453, pushtuan Konstantinopojën, dhe kështu shkaktuan shqetësim për të gjithë botën e krishterë europiane.
Ne kemi pasur fatin të shfrytëzojmë këtë inkunabulë në origjinal, në “Bayerische Staatsbibliothek, München,” por edhe faksimilet dhe mikrofilmin e saj, të dërguar nga drejtoresha e “Bayerische Staatsbibliothek, München” prof. dr. Bettina Wagner, të cilës publikisht i shprehim falëmenderimet dhe konsideratat tona, jo vetëm për këtë, por edhe për informacione të tjera me mjaft interes, rreth inkunabulës, pohojmë se ajo është shumë e veçantë dhe interesante, për studime të mëtutjeshme.
Për të qenë më të saktë, sjellim faksimilin e strofës së tretë, përkatësisht muajit mars të kalendarit të vitit 1455, dhe përkthim në gjuhën shqipe aty ku përmendën shqiparët dhe popujt e tjerë të Ballkanit:
“Perandor i pushtetshëm, fisnik i Trapesundit,
mbret i mbretërisë së Ikermanit, ju raguzinas,
arbërorë (shqiptarë), dhe bullgarë, dalmatinas,
kroatë dhe sllovenë, ju të krishterë të përshpirtshëm,
gjenovezë, ndihmoni kundër sulmeve turke,
që guximi i tyre të turpërohet…”
Duke analizuar me vëmenjde iknuabulën e vitin 1454, mund të shtrojmë pyetjen se cilat ishin njohurit dhe përftyrimet e autorit, për popujt e përmendur në këtë vepër, për sunduesit dhe princërit që luftonin kundër turqëve, në radhë të parë, çfarë njohurish kishte autori për Gj. K. Skenderbeun dhe luftën e popullit shqiptar kundër turqëve?
Sipas frymës së kohës kur u shkrua inkunabula, autori dëshiron të tregoj kulturën, arsimimin dhe njohurit e përgjithshme të tija, jo vetëm në fushën e gjeografisë, historisë, politkës por në fushën e artit të të shkruarit dhe atij luftarak. Në anën tjetër, ne nuk duhet të harrojmë se para vetës kemi një vepër poetike, të shkruar në vargje, e cila fillim e fund ka tendencë politke, respektivisht është një traktat politiko-teologjik me qëllime të caktuara për shtresat e larta të shoqërisë mesjetare europiane, për të mbështetur ata të cilët ishin në vijën e parë të luftës, mendojmë ne, në radhë të parë shqiptarët dhe Gj. K. Skenderbeun.
Në kohën e shtypjes së inkunabulës, Gj. K. Skenderbeu kishte shpartalluar disa herë ushtritë osmane, ndërsa në vitin 1450, kishte mposhtur edhe sulltan Muratin II, në rrethimin e parë të Krujës. Kjo kishte bërë që për të dhe luftrat e tija, të flitej e shkruhej me shumë respekt në Europë. Ndërsa Raguza [Dubrovniku] kishte kohë që ishte një republikë e pavarur me një tradite politiko-kulturore, që ia atribuonte pavarësinë e pushtetit të tij, diplomacisë së shkathët dhe pasurisë së madhe. Në këtë kohë, Raguza dispononte një flotë impozante, e cila, falë mjeteve të mëdha financiare të saj, jo rrallë përfshihej me shkathtësi të madhe, përkrah botës së krishterë, në luftë kundër turqve.
Kërkimet shkencore, dita-ditës po plotësojnë mozaikun portretual të Gj. K. Skenderbeut dhe epokës së tij, me të dhëna dhe informacione të reja, të sakta dhe me vlerë të veçantë, veçanërisht, atëher kur për ball kemi një libër të shtypur – inkunabulë, sikur kjo nga viti 1454. Edhepse në inkunabulë nuk është përmendur drejtëpërdrejtë emri i Gj. K. Skenderbeut, mendojë se përmendja e arbërorëve (shqiptarëve) është shprehja konkrete për të dhe lufëtrat e tija kundër turqëve.