Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Search Results for: themistokli germenji

Pandeli Evangjeli,Luftëtar i paepur i tërësisë tokësorë shqiptare

by

Ne Foto: Kryeministri Pandeli Evangjeli dhe Ministri i Brendshëm Koço Kotta.Tiranë 1928/

Shruan:Eugen Shehu/ Zvicer/

Kur fatet e burrave lidhen me fatet e kombit të cilit i përkasin,atëhere çdo rrahje e zemrës së tyre është një gur themeli në kontinuitetin Etnik të popullit.Për më tej ,kur Brenda kësaj rrahjje ngjizen aspiratat shumshekullore të arbërorëve,nga murgujt e decenieve të shkuara shkundet sakaq pluhuri i harresës duke i lënë gjeneratat të mendohen përballë veprës së tyre.Gjeneratat  kurdoherë mendojnë dhe krenohen për veprat atdhetare të paraardhësve të vet.Këtë krenari ata e ndjejnë akoma më të madhe,duke soditur jetën dhe veprën e Pandeli Evangjelit.

Lindi në Korçë,në vitin e largët 1859.Origjina e familjes së tij është në të vërtetë Shalësi i Kolonjës por ngase aty pat qënë shumë i vështirë shkollimi i fëmijëve ,i jati i Pandeliut,Jano,u vendos  në qytetin e Korçës.Dihet tanimë se përpjekjet e atdhetarëve shqipëtarë për çeljen e shkollave shqipe,në mesin e shekullit të 19-të nuk kanë munguar askurrë.Por Porta e Lartë,duke ndjekur politikat e veta skllavëruese nuk lejoi çeljen e shkollave shqipe.Për rrjedhojë Pandeli Evangjeli mësimet e para i mori në shkollat greke,të cilat falë propagandës së Patriakanës së Stambollit patën lulëzuar asaj kohe në gjithë Shqipërinë e Jugut.Në pranverën e vitit 1877,Pandeli Evangjeli mbaroi me rezultate tejet të mira gjimnazin dhe ndonëse propaganda helene bënte çmos të çorientonte shqiptarët,falë edhe edukatës familjare,në shpirtin e djaloshit të Shalësit  kishte bërë fole shqiptarizma.Menjëherë pas mbarimit të gjimnazit,Pandeliu  do të përballej me vështirësitë e jetës ashtu si të gjithë shqiptarët e asaj kohe.Ai e pat kuptuar se për të jetuar në atdheun e vet me nderin dhe dinjitetin e  duhur,duhej medoemos të merrte rrugët e kurbetit,të mblidhte pak para për të hapur ndonjë dyqan apo aktivitet tjetër në Korçën e vet të shtrenjtë.Për këtë arsye në vjeshtën e vitit 1878 ai niset për në Rumani,ku gjen përkrahjen e kolonisë shqiptare të vendosur aty më parë.Në sajë të kësaj përkrahje,Pandeli Evangjeli jo vetëm punoi me nder për disa vite me radhë,por iu bashkua pa kursyer asgjë lëvizjes së shqiptarëve të Bukureshtit për pamvarësinë e atdheut të tyre.Çdo ditë që kalonte,e bënte djaloshin e zgjuar të Shalësit më të ndërgjegjshëm për rolin që duhej të luante dhe kontributin që duhej të jepte në shërbim të kombit.

Në vitet 1986-1987,shqiptarët me banim në Bukuresht e rrethina,u organizuan rreth shoqërisë “Dituria”, e cila pati qëllim rritjen e vetëdijes sonë nacionale.Kjo shoqëri,ndonëse me luhatjet e veta nëpër vite,mundi të shtyp mjaft literaturë në gjuhë shqipe,të shpërndajë atë anekend trojeve tanë etnikë e mbi të gjitha të shndërrohet në pararendëse të ideve autonomiste shqiptare.Në janar të vitit 1896,duke parë aktivitetin e dendur atdhetar të Pandeli Evangjelit,”Dituria” zgjedh kryesine e re dhe kjo me shumicë votash emëron si kryetar Pandeli Evangjelin.Vite më vonë një bashkpunëtor i Evangjelit do të shkruante në memoriet e veta: “Pandeli Evangjeli më mbante gjithmonë pranë,më jepte libra për të lexuar dhe pasi i kisha lexuar më pyeste për përmbajtjen e tyre.Ai kënaqej nga leximi im dhe herëpashere më shpinte në bibliotekën e dyqanit të tij e cila shërbente edhe si zyra e shoqërisë “Dituria”(Th.Mborja  “Kujtime nga lëvizja për çlirimin kombëtar”,Tiranë 1962,faqe 7).

Fundi i shekullit të 19-të ,pas rreziqeve të coptimit të trojeve tanë etnikë,do të potenconte edhe rrezikun e vet egzistencës së kombit tonë.Ka qënë kjo arsyeja që atdhetarët më të mëdhenj shqiptarë të asaj kohe si vëllezërit Frashëri ,Hoxha Tahsim,Naim Veqilharxhi,Koto Hoxhi,Mihal Grameno,Shahin Kolonja,Ibrahim Temo,Mithat Frashëri etj, vinin në dukje rëndësinë e madhe që kishte për kombin gjuha dhe kultura jonë kombëtare.Në këtë plejadë burrash të shkëlqyer nuk do të mungonte tanimë  edhe kontributi i vyer i Pandeli Evangjelit,i cili, në shtypin që botohej asaj kohe në Bukuresht do të shkruante tekstualisht:”Duhet të përpiqemi dhe të hapim shkolla shqipe në Shqipëri,të mësojmë me gjuhën tonë se vetëm kështu do të mundim të njohim veten tonë,cilët jemi e do të na dhëmbet mëmëdheu… Po s’bëmë kështu do të qajmë fatin tonë”(Gazeta “Shqipëria”, Bukuresht 2 gusht 1987).

Ngase në ag të shekullit të 20-të,lëvizja autonomiste shqiptare  vlente të mbështetej veçanërisht me shtypjen dhe shpërndarjen  e teksteve në gjuhën shqipe,Pandeli Evangjeli , në krye të shoqërisë “Dituria” bëri çfar ishte e mundur të përmbushte nevojat e kësaj lëvizjje.Tanimë në adresë të tij ,në shtëpinë e vogël në Bukuresht,vinin varg letrat nga Janina dhe Preveza,nga Delivina dhe Manastiri,nga Shkupi e Prishtina,nga Vlora,Shkodra,madje deri nga mërgimtarët shqiptarë në Amerikë,të cilët kërkonin tekste në gjuhën e mëmës së tyre.Duke bashkpunuar me atdhetarë të tillë si Dervish Hima,Ibrahim Temo,Kristo Dako etj.Pandeli Evangjeli mundi të shtypë mijra tekste në gjuhën shqipe dhe njëherazi t’i shpërndajë këta.

Në pranverën e vitit  1906,fill pas vrasjes  në Korçë të mitropolitit grek Fotit,atëherë kur patriarkana e Stambollit nisi hakmarrjen e verbër ndaj atdhetarëve shqiptarë,vëllezërit Bajo e Çerçiz Topulli,Shahin Kolonja dhe Rexhep Efendiu i Tetovës,kanë bujtur me javë të tëra në shtëpinë e vogël por mikpritëse të Pandeli Evangjelit në Bukuresht,në shoqërinë e përzemërt të tij dhe gruas besnike Maries.Kjo shtëpi në një farë mënyre u shndërrua në shtabin e Komitetit të Fshehtë të Manastirit.Prej aty kanë dalë sa e sa vendime të rëndësishme jo vetëm për Shoqërinë  “Dituria” por edhe  Komitetet e fshehta shqiptare në disa qytete të tjerë.Intuitiv dhe atdhetar,duke parë se kombit të vet i nevoiteshin supe dhe mendje të bashkuara,Pandeli Evangjeli kapërxeu një varg vështirësish dhe jep ndihmesën e vet të çmuar në krijimin e shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit ,në të cilën u përfshinë jo vetëm tri shoqatat kryesore në Rumani por edhe një varg atdhetarësh të asaj kohe,të cilët për një arsye apo tjetër kishin qendruar në hije. Vetëm dy muaj pas krijimit të shoqërisë “Bashkimi”ishin disa prej shoqërive kryesore të shqiptarëve të Amerikës,të cilët donin t’i bashkangjiteshin asaj të Bukureshtit.Në fillim të vitit 1911,athere kur kryengritja shqiptare ishte në prag të shpërthimit të saj, plaku Ismail Qemali dergon në Bukuresht Luigj Gurakuqin,i cili do të kerkonte ndihma për lëvizjen kulmore.Në krye të kolonisë shqiptare te Bukureshtit ,Pandeli Evangjeli jo vetëm që do të kontribonte me të holla nga kursimet e veta familjare,por nuk do të mungonte aspak të trokiste nëpër dyert e emigrantëve të tjerë,duke shtruar përpara tyre çështjen e kontributit për realizimin e kryengritjes.Ndërsa në verën e vitit 1912,athere kur Porta e Lartë u duk se i pranoi kërkesat e parashtruara nga kryengritësit shqiptarë të udhëhequr nga Hasan Prishtina,atdhetari Pandeli Evangjeli nuk mund të entusiazmohej si disa të tjerë.Mbi shpatullat e tij ,kishin rënë një varg mundimesh të osmanllinjve,ndaj me të drejtë ai shkruante në ato momente mikut dhe bashkpunëtorit të ngushtë të tij Mid’hat Frasherit:”Si i vështron zotrote punerat e Shqipërisë ? A do të marrin fund të mirë apo prapë do të na genjejnë?”(Arkivi qendror i shtetit-Tiranë.Fondi 35,dosja 36/5,fleta 1088,dt.19.09.1912).

Dihet tamime se shpallja e pamvaresise së Shqipërisë në 28 nëntor të vitit 1912 , shënoi një kthesë vendimtare për fatet e kombit tone.Vetëm dy ditë pas kësaj ngjarje të lavdishme,kolonia shqiptare në Bukuresht e drejtuar dhe organizuar nga Pandeli Evangjeli,i drejtoi një mocion Fuqive të Mëdha  dhe gjithë opinionit ndërkombëtar ,në të cilën kërkonte pos të tjerave njohjen e Shqipërisë së pamvarur,në të cilën të përfshihen katër vilajetet e saj: Shkodra,Kosova,Manastiri dhe Janina.Njëherazi krahas veprimtarisë diplomatike,nuk munguan edhe aksionet konkretë të mërgimtarëve shqiptarë në Rumani.Në njerin prej takimeve,Pandeli Evangjeli,i cili mbante korespondencë më qeverinë e Vlorës,i informoi bashkombasit e vet për vështirësitë që i dilnin kësaj qeverie.Madje nga ky tubim iu derguar edhe një telegram Fuqive të Mëdha,ku midis të tjerave i kërkohej:”Kufijtë tanë duhet të caktoheshin drejtësisht duke hedhur poshtë pretendimet e shteteve ballkanike mbi krahinat tona”(Arkivi i Institutittë Historisë,Tiranë.Dok.të Vjenës.dok. nr.4835 dt 2 dhjetor 1912).Një ngjarje e shënuar në jetën e atdhetarit Pandeli Evangjeli do të ishte padyshim kërkesa e atdhetarëve shqiptarë në pranverën e vitit 1914 e cila lidhej me kthimin e tij në atdhe dhe për më tepër në qytetin  ku u lind  dhe kaloi rininë e parë,në Korçë.Për hir të së vërtetës duhet thënë se Pandeli Evangjeli pati vënë  një ekonomi të mirë në Bukuresht dhe prania e familjes i sillte veç lumturi,por shpirti i burrit të madh është kurdoherë aty ku e kërkon fati i kombit.Ai lë ngrohtësinë familjare për t’ju përgjigjur kërkesës së atdhetarëve shqiptarë dhe në prillin e vitit 1914 merr detyrën e prefektit të Korçës.Ka qënë sigurisht Themistokli Gërmenji komandanti i forcave vullnetare të Korçës i cili siguroi qetësinë në vend,u dërgoi ultimatumin qarqeve shovene greke dhe në mënyrë tejet ceremoniale mblodhi 4000 vet të cilët e pritën plot dashuri e brohërima prefektin e parë të qytetit.Shtypi i kohës do të shkruante rreth kësaj ngjarjeje pos të tjerave:”Dita e 5 prillit , e shtuna e madhe,ishte një nga më të shënuarat dhe më gazmoret  ditë të popullit korçar,se në këtë ditë erdhi i pari qeveritar shqiptar i kazasë së Korçës z. Pandeli Evangjeli.Zemrat e të gjithë korçarëve ndjenin gëzim të patreguar ,të gjithve buza u qeshte dhe lavdëronin Perëndinë për këtë ditë fatbardhë (Gazeta “Koha” Korçë 17 Prill 1914.)

Që  në ditët e para të aktivitetit të tij si prefekt i Korçës , Pandeli Evangjeli do të ndeshej me një varg vështirësish nga më të ndryshmet .Në marsin e atij viti autoritetet greke me ndihmën e andartëve  grekë patën organizuar në Gjirokastër një kongres i cili shpalli autonominë e Vorio-Epirit ,madje formuan me këtë rast edhe një të ashtuquajtur qeveri të përkohshme.Disa ditë pas këtij aksioni,Athina ndermori edhe një hap tjetër në Himarë,ku me ndihmën e majorit të ushtrisë greke Spiro Milos nga Himara,shpalli autoniminë e qytetit ,përfshi 7 fshatrat që përmblidhte kjo qëndër administrative .Përballë kësaj gjendje,Pandeli Evangjeli u përpoq jo vetëm të luftonte propogandën shoviniste greke por edhe të merte masa energjike ndaj rrëzikut për shpërbërjen e kufijve tanë jugorë.Me largimin e Princ Vidit nga Shqipëria,situata në Korçë ,Gjirokastër,Përmet erdhi duke u përkeqësuar.Ushtritë helene mësynë serish kufijtë shqiptarë,duke dashur të bënin realisht endrrën vorio-epiriote.Në fundmajin e vitit 1914,kur e pa se forcat e vullnetarëve korçarë nuk mund ti bënin ballë sulmeve të hordhive helene, Pandeli Evangjeli,me cilësinë e prefektit të Korçës,i lutej Aqif Pashë Elbasanit ,prefektit të Elbasanit të dërgonte sa më shpejtë përforcime sepse pamvarësia e Shqipërisë së Jugut  ishte më  e rrezikuar se asnjëherë.Në këtë telegram midis të tjerave thuhet:”Sa të mundni më parë dërgoni forca ushtarake ,u lutemi fort … atyre që janë mbledhur të vijnë sa më shpejt të shpëtojnë nderin e Shqipërisë(Arkivi Qendror i Shtetit Tiranë,fondi 68,dosja 5 fleta 75-76).

Ngjarjet e Luftes së Parë Botërore do të përfshinin në rrjedhën e tyre edhe Shqipërinë. Shteti shqiptar pas largimit të Princ Vidit  futet në kaos dhe Pandeli Evangjeli jep dorëheqje në pamundësi të vijojë misionin e vet fisnik.Disa atdhetarë shqiptarë mund ta përcjellin atë deri në Shkup dhe prej këtej Evangjeli niset sërish në Bukuresht.Por edhe këtu ai nuk do të rreshte për asnje cast së punuari për kombin e vet.Në verën e vitit 1915,duke qënë në krye të shoqërisë “Kolonia shqipëtare e Bukureshtit”Pandeli Evangjeli u dërgoi Fuqive të Mëdha  disa peticione ku i kërkonte atyre që të mos nëpërkëmbeshin të drejtat e shqiptarëve.Ndërsa në marsin e vitit 1919,Pandeli Evangjeli do të kryesonte grupin e atdhetarëve shqiptarë në Konferencën e Paqes në Paris.Një tog dokumentash arkivorë na bëjnë me dije se akti i përfaqësimit të Pandeli Evangjelit në këtë Konferencë ishte jo vetëm miratim nga kolonitë shqiptare në Rumani por aty patën firmosur edhe dhjetra personalitete të lëvizjes autonomiste shqiptare nga Gjakova,Drenica,Gjilani,Tetova,Shkupi dhe Manastiri.

Përgjatë  dy viteve të qëndrimit të tij në Paris,Pandeli Evangjeli në bashkëpunim të ngushtë me Ibrahim Temon,Mid’hat Frashërin,Parashqevi Qiriazin,Dhimitër Beratin etj. u përpoq me çdo mjet ndaj sulmeve të egra të fqinjëve tanë shovenë,të cilët kërkonin të zhduknin njëherë e  e përgjithmonë  Shqipërinë nga harta e Ballkanit.Në mënyrë të veçantë si banor i jugut të Shqipërisë dhe si ortodoks ai u përpoq të demaskonte të gjitha demagogjitë e Athinës për përrallat e saj vorio-epiriote.Është i njohur tanimë fakti qe rreth 2000 shqiptarë grekomanë,të cilët ndodheshin në SHBA ,të joshur nga premtimet e Athinës, i dërguan një memorie Konferencës së Paqes , nëpërmjet të cilës , në mënyrë të paturpshme kërkonin bashkimin e Korçes dhe Gjirokastres me Greqinë.Në letrën që Pandeli Evangjeli , u dërgonte  atdhetarëve shqiptarë në SHBA ,midis të tjerave thoshte tekstualisht :”Jam I bindur,se nënshkruesit e një akti të tillë antikombëtar  nuk janë shqiptarë”.(AQSH,Tiranë,fondi 30,dosja 12 , fleta 1)

Në mesin e vitit 1920 ,meqënëse punët në prefekturën e Korçës nuk shkonin mirë,kryeministri shqiptar i kohës Iliaz Vrioni i propozon Pandeli Evangjelit të zerë sërish funksionin e prefektit të ketij qyteti.Pandeliu lë Parisin ,shkon disa ditë në Bukuresht pranë familjes dhe niset përsëri në Korçë.Siç dihet në fillim të dhjetorit 1920, qeveria nën kryesinë Iliaz Vrionit  shpalli zgjedhjet e para parlamentare në qeverinë e pamvarur.Pandeli Evangjeli me këtë rast u zgjodh deputet i Korçës dhe pikëridht në seancën e parë plenare të parlamentit të parë shqiptar ,falë meritave të shquara të tij në shërbim të çështjes sonë kombëtare,Pandeli Evangjeli me vota unanime zgjidhet kryetar i këtij parlamenti.Rreth kësaj ngjarje shtypi shqiptar i kohës do të shkruante:”Z.Pandeli Evangjeli u zgjodh me shumicën e votave president i parlamentit shqiptar.Është e tëpert të bëjmë fjalë duke numëruar veprat  e këtij burri të mençur në tërë jetën e tij,veçse ta urojmë nga zemra dhe të përhirojmë gjithë ata deputetë që çmuan njerinë e merituarshëm”(gazeta “Mbrojtja Kombëtare” nr.35 dt.23.maj 1921).

Pak kohë do të qëndronte Pandeli Evangjeli në këtë detyrë.Në korrikun e vitit 1921 formohet kabineti i ri  ministror dhe kësaj radhe u pa e arsyeshme që Pandeli Evangjeli për shkak të njohurive të thella  në rrafsh të dipllomacisë,për arsye se pati mbrojtur me devocion dhe dinjitet çështjen shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris dhe pasi gëzonte reputacion në kanceleritë evropiane,të emërohet në postin e Ministrit të Jashtëm.Burri i Korçës jep dorëheqjen nga funksioni i kryetarit të parlamentit, i bindur për t’i shërbyer atdheut dhe kombit atje ku e thërrasin.Në funksionin e ministrit të punëve të jashtme,Pandeli Evangjeli do te shprehte në mënytë të dukshme,jo vetëm prirjet e veta atdhetare,por sidomos aftësitë në fushën diplomatike.Një varg takimesh,konferencash , në Shqipëri ,Romë,Paris,Gjenevë dhe Londër do të zbulohen cilësitë e diplomatit të klasit të parë tek burri i mençur i Kolonjës.

Për hir të së vërtetës duhet thënë se në verën e vitit 1921,gjendja në Shqipëri ishte tejet e nderë.Fuqitë e mëdha ende nuk patën caktuar statusin e Shqipërisë ndërsa mësymjet e vazhdueshme të grekëve në jug dhe të jugosllavëve në veri të vendit,kërcënonin dukshëm edhe atë pak territor shqiptar.Në kushte të tilla,dy grupet parlamentare shqiptare formuan koalicionin me emrin “Bashkimi i Shenjtë” nga i cili doli qeveria e re.Me shumicë votash,parlamenti votoi  në krye të kësaj qeverie,si kryeministër z.Pandeli Evangjeli.Edhe në këtë detyrë  ra në sy përkushtimi i madh i kryeministrit shqiptar.Burrit të Kolonjës i duhej të punonte deri në 16 orë në ditë sa për të rregulluar gjendjen e brendshme,aq edhe për të zgjidhur një varg problemesh në rrafshin nderkombëtar,siç ishte njohja përfundimtare e shtetit Shqiptar dhe përcaktimi  definitiv i kufijve politikë.Po tu shtosh të gjithë këtyre problemeve edhe intervencionet ushtarake të Beogradit dhe Athinës,bindesh lehtë për rolin e pazëvëndësueshëm të Pandeli Evangjelit.Pikërisht në këto momente shtypi shqiptar i kohës do të shkruante pos të therave:”Kabineti i ri ndënë kryesinë e z.Pandeli Evangjeli përmbushi tërë shpresat e nacionalistëve shqipëtarë duke punuar në çdo pikpamje me një paanësi shembullore”(Gazeta “Shqipëria e re” Nr.59,11 dhjetor 1921).

Në vjeshtën e viti 1922,situate politike Brenda vendit ishte përkeqësuar,ndaj u votua për një tjetër qeveri,tanimë nën kryesinë e Ahmet Zogut.Në këtë kabinet  Pandeli Evangjeli mori funksionet e ministrit të punëve të jashtme dhe duke qënë në korent të gjithë ngjarjeve politike  dha kontributin e vet të çmuar qysh në ditët e para të marrjes së detyrës.Ai do të jepte dorëheqjen nga kjo detyrë vetëm më 27 shkurt 1924,dy ditë pas dorëheqjes së kryeministrit Ahmet Zogut.Burri i mençur do të largohej në majin e vitit 1924 për në Rumani, duke mos u bërë dot ballë sulmeve dhe shpifjeve të atyre që organizuan në qershor të vitit 1924 grushtin e shtetit.Ndërkaq,ai do të kthehej sërish në atdhe në janar të vitit 1925 ,si deputet i Korçës,i dalë nga zgjedhjet e fundvitit 1924.Më 24 shtator 1925,Kryetari i Republikës  Ahmet Zogu,firmosi dekretin  për emërimin e Pandeli Evangjelit në funksionin e rëndësishëm të Kryetarit të shtetit.Midis të tjerave Ahmet Zogu iu drejtua Pandeli Evangjelit me fjalët:”Jeta e kalueme plot nder,shërbimet tuaja patriotike dhe besnikëria juaj ndaj statutit dhe regjimit,na jep sigurinë  e duhur që kjo periudhë ka për të qënë për  fat  të  mirë të kombit”.(gazeta “Dajti”, Tiranë 30 shtator 1925).

Edhe në detyrën e kryetarit të Senatit Pandeli Evangjeli rrëfen mënçurinë dhe atdhetarinë e vet.Deri në fund të vitit 1928 ,Senati i Shqipërisë nxorri një varg ligjesh dhe dekretesh përmes të cilave rregullohej jeta ekonomike ,politike e shoqërore e shqiptarëve.Brenda logjikës së këtyre ligjeve,ishte padyshim urtësia dhe mendimi i pjekur i Kryetar Evangjelit.Nderkaq në pranverën e vitit 1928 u hodh në Shqipëri ideja e Monarkisë.Nga disa burra të kombit si dhe vet Ahmet Zogu ishte parë e arsyeshme se ndryshimi i rregjimit për vet kushtet e vendit do të mund ti çonte më përpara punët.Në këto kushte duheshin zhvilluar zgjedhje të reja për krijimin e Asamblesë Kushtetuese.Siç dihet zgjedhjet u zhvilluan më 17 gusht 1928,ndërsa më 25 gusht,një javë më pas,në mbledhjen e parë të kësaj Asambleje,Pandeli Evangjeli u zgjodh unanimisht si Kryetar i Asamblesë Kushtetuese.Më 1 shtator 1928,në fjalën e vet emblematike të shpalljes së monarkisë ,midis të tjerave  Pandeli Evangjeli do të kumtonte:”Shqipërisë kurdoherë ky regjim i asht tregue i arsyeshëm për mirqeverimin e saj dhe sa më shumë impozohet sot,kur për t’i dhanë fuqitë mbretnore,kemi Naltmadhëninë e Tij A.Zogun,shpëtimtarin e kombit…”(10 vjet mbretni 1928-1938,Tiranë 1938,faqe 37).

Në vitet 1930-1935 Pandeli Evangjeli do të zgjidhej plot tre herë kryeministër i Shqipërisë.Përkrah Mbretit Zog ai do të vinte në dobi të çështjes shqiptare jo vetëm urtësinë dhe largpamësinë e vet por edhe ato energji të pakta që i patën mbetur.Shtatëdhjetë e ca vjeçar do të vazhdonte të digjej si qiriu që ti bëntë shqiptarët të shihnin më mirë njeri-tjetrin dhe vetë të ardhmen e tyre.Është kjo një ndër arsyet që edhe shqiptarët nuk e hoqën askurrë nga zemra  këtë burrë të Kolonjës.Kështu,kur në janarin e vitit 1937 u bënë zgjedhjet e reja parlamentare,ai u zgjodh serish deputet në Korçë.i prekur,sigurisht,nga dashuria me të cilën shqiptarët përcillnin këtë atdhetar të flaktë,në mbledhjen e parë të Parlamentit në muajin shkurt të vitit 1937,midis të tjerave Pandeli Evangjeli do të shprehej tekstualisht:”Në aktivitetin tonë të vazhdueshëm,me seriozitetin që do të tregojmë… ne do të kemi bërë detyrën tonë me nder,do të kemi plotësuar misionin politik dhe patriotik që na ka ngarkuar populli dhe do të dalim faqebardhë karshi këtij populli dhe kundrejt Mbretit tonë shumë të dashur”.(AQSH Tiranë,fondi 246,dosja 72,fleta 19).

Edhe në vitet 1937-1939,roli i Pandeli Evangjelit në politikën parlamentare shqiptare ka qënë i pazëvëndësueshëm.Ndonëse tek të tetëdhjetë vitet ai do të kishte një qartësi të admirueshme politike dhe për më tej energji të habitshme.Jo rrallë Pandeli Evangjeli do të ishte i ftuar në Oborrin Mbretëror dhe vet Mbreti Zog,për orë të tëra do të bisedonte me plakun patriot.Në dhjetë vitet e mbretërisë shqiptare Pandeli Evangjeli kreu me përkushtim dy funksionet më kryesore ,atë të Kryetarit të Parlamentit dhe të Kryeministrit të vendit.Ka qënë kjo një ndër arsyet që fjala e tij të dëgjohej e përcilllej me respektin e duhur jo vetëm Brenda Oborrit Mbretëror ,por kudo në rrethet e politikanëve dhe atdhetarëve shqiptarë.Në prillin e vitit 1939 Pandeli Evangjeli do të ndjente dhimbjen si gjithë shqiptarët ,por ishte shumë plak të rrëmbente pushkën.U mbyll në shtëpi dhe nuk pranoi të bashkëpunonte me askënd.Ndofta kjo e shpëtoi nga plumbat e komunistëve shqiptarë të cilët sidoqoftë e internuan në Korçë ku mbylli sytë në tetorin e vitit 1949.

Bern -Zvicër

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KONGRESI I PARË I ALFABETIT NË MANASTIR BASHKOI KOMBIN DREJTË PAVARËSISË

by

Nga Prof. Dr. Vebi XHEMAILI/*

Menjëherë pas shpalljes së  Kushtetutës, ku faktori shqiptar luajti një rol të rëndësishëm në jetën konstitucionale të Perandorisë Osmane, nisën përsëri kërkesa dhe konsultime midis rretheve atdhetare për thirrjen e një mbledhje mbarë kombëtare, ku do t’u jepej zgjidhje problemeve arsimore por do të shqyrtoheshin edhe probleme tjera të kohës. Vendosja  e një alfabeti unik u përgatit gjatë kohë nëpër shoqëritë shqiptare u gatua gjerë e gjatë,  shpeshherë midis rilindësve tanë pati edhe polemika tejet të ashpra, pasi bëhej luftë për vendin e parë  se cili alfabet duhet të dominojë në trevat shqiptare. Këto tone polemizuese vazhduan për një kohë të gjatë, pasi duhej kaluar “vija” midis jugut, veriut dhe asaj turke-arabe. Ky tranzicion shqiptar dhe përzierja e pushtetit turk, së bashku me kishën greke, kishin lënë pasoja të rënda në mentalitetin e vetë shqiptarëve, pasi shumica shqiptarëve në këtë kohë nëpër shtëpitë e tyre flitnin me kurajë gjuhën turke, bile disa krenoheshin me turqishten dhe fare nuk donin të dëgjonin për gjuhën e nënës, e cila duhej të ishte si gjuhë zyrtare në Shqipëri. Pas vdekjes së Skënderbeut, gjuha shqipe ishte në margjina të vetë intelektualëve dhe nëpunësve shqiptarë, që flitnin vetëm turqisht dhe krenoheshin me  këtë gjuhë aziatike. (V.Xh.) Për fat të keq të popullit, nëpunësit shqiptarë, apo më mirë thënë, klasa sunduese politike shqiptare e cila luftonte për të mbrojtur interesin e Perandorisë,  kurrë nuk e përdorte gjuhën e nënës, as edhe në biseda private sa për t’i bërë qejfin pushtetit dhe administratorëve turq. Në të shumtën e rasteve edhe këta nëpunës dhe ushtarakë, identifikoheshin me ata, si osmanlinj, duke e  harruar kombin dhe origjinën e vet.

Por, falë rilindësve historiku i kombit dhe Flamuri i Skënderbeut nuk u lanë në harresë, ashtu siç dëshironte politika asimiluese  turke. (V. Xh).

Rilindësit aktualizuan gjithnjë e më shumë këtë çështje kombëtare, problemi shqiptar për gjuhën u aktualizua deri në organet më të larta të pushtetit, aktual turk. Rol të rëndësishëm kanë luajtur disa shoqëri e shoqata të ndryshme kombëtare gjatë epokës së Rilindjes. Ky problem jetik ndër shqiptarë do të përfshijë edhe revistat dhe gazetat e ndryshme të kohës. Në këto momente tejet kritike për kombin shqiptar, kur administrata turke favorizonte vetëm ata qytetarë që deklaroheshin osmanlinj, atdhetarët shqiptarë i thanë jo kësaj politike antikombëtare dhe morën  iniciativën për mbajtjen e Kuvendit mbarëkombëtar në Manastir. Në këto kthesa të mëdha historike, kur ishte në pyetje mbrojtja e identitetit kombëtar, rol historik ka luajtur Klubi Shqiptar i Manastirit “Bashkimi”. Ky klub ndër të parët  ngriti zërin lart, duke i dalë zot kombit brenda dhe jashtë Shqipërisë, u bë një ndër klubet më të rëndësishme që luajti rol të veçantë  në formimin  e klubeve të tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare  në periudhën e regjimit xhonturk.[1] Prandaj, shumë shpejt mori mbështetjen edhe të klubeve të tjera në tërë Shqipërinë etnike dhe të diasporës shqiptare.

Thirrja e këtij Kongresi historik u bë në qendrën diplomatike të shqiptarëve në Manastir, prej 14-22 nëntor 1908. Në Kongres morën pjesë përfaqësues të shtresave të ndryshme shoqërore: intelektualë e personalitete të dalluara të Lëvizjes sonë kombëtare, numri i mysafirëve arrinte në më shumë se 300 veta, por nga ata që përfaqësonin të katër vilajetet ishin 50 përfaqësues, prej tyre kishin të drejtë vote 32 ku bënte pjesë edhe Emin bej Shkupi dhe 18 përfaqësues të tjerë pa të drejtë vote, një ndër ta pa të drejtë vote ishte edhe Rog Berisha që vepronte në Shkup.[2]

Në Kongres kishin përfaqësues edhe shoqëritë shqiptare nga Egjipti, Stambolli, Selaniku, Italia, Bullgaria, Rumania dhe Amerika. Sipas raportit të konsullit rus I. Zhivnojevit, në Kongres morën pjesë së bashku myslimanë, katolikë dhe ortodoks nga të gjitha trojet e Shqipërisë Etnike.[3] Në Kongres merrnin pjesë edhe ushtarakë me grada të larta; si gjeneral Fadil Pasha, Zija Pasha dhe valiu i Vilajetit të Manastirit, Hivzi Pasha dhe udhëheqës të çetave shqiptare; Çerçiz Topulli dhe Mihal Grameno.[4] Në këtë Kongres nuk ishte i pranishëm atdhetari i palodhshëm i çështjes kombëtare, Dervish Hima, i cili nuk mundi të marrë pjesë, pasi që turqit e rinj mbanin të burgosur në Selanik, me akuzë se ka kërkuar  ndarjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane, shpalljen e autonomisë së Shqipërisë dhe zyrtarizmin e shkollave dhe përdorimin e gjuhës shqipe.[5]

 

 

Kongresi i Manastirit u hap në mënyrë solemne më 14 nëntor 1908. Në seancën plenare, Kongresin e ka udhëhequr dhe përshëndetur Fehim Zavalani, kryetar i Klubit të Manastirit, ku ishin të pranishëm mbi 400 veta, mysafirë dhe përkrahës të Kongresit.[6] Sipas të dhënave më të reja historiografike dhe dëshmive nga terreni, Kongresin e ka përshëndetur edhe myftiu nga Tetova, Rexhep Nuredin Voka, i cili në këtë kohë ka qenë aktiv edhe në Klubin politik “Bashkimi” të Manastirit.[7] Ky nga viti 1900 mbante lidhje të ngushta me familjen Qiriazi, para se të emërohet myfti në Manastir, për të mësuar shkrimin dhe leximin e gjuhës shqipe.[8]

Nga Manastiri merrte pjesë si delegatë edhe Selahedin Beu[9], sëbashku me Gjergj Qiriazin,  ky i fundit ishte edhe anëtar i Komitetit të Fshehtë Shqiptar për lirinë e Shqipërisë, themeluar në Manastir, në vitin 1905. Në këtë Kongres, Qiriazi ishte zgjedhur për nënkryetar, po ashtu këtë post e mbante edhe në klubin “Bashkimi”. Shtëpia  e tyre ishte qendër e Lëvizjes Kombëtare për çlirimin e Shqipërisë, ku mblidheshin patriotët më të shquar të kohës, si Bajo Topulli, kolonel Halit Berzeshta,  Fehim Zavalani e të tjerë.

Në prag të Kongresit, Rexhep Voka tashmë ishte personalitet i njohur politik, pasi kishte marrë pjesë si përfaqësues i  Tetovës, në Kuvendin e Ferizajt, më 23 korrik 1908. Në këtë Kuvend, Rexhep Voka kishte mbrojtur fuqishëm lëvizjen xhonturke, duke favorizuar “Hyrijetin” dhe ishte shprehur haptazi kundër absolutizmit të Sulltan Abdyl Hamitit. Nga kjo kohë, në qarqet xhonturke, Rexhep Voka gëzonte autoritet të madh si përkrahës i ideve liberale. Ky në saje të qëndrimit pro lëvizjes xhonturke, u emërua në postin më të lartë fetar, myfti i Vilajetit të Manastirit.[10] Ky vilajet, në atë kohë  përfshinte Manastirin si qendër, me disa qytete të tjera të Shqipërisë Lindore, ku bënin pjesë  edhe 2200 fshatra.[11]

Seanca solemne u mbajt në sallën e klubit politik “Bashkimi” të Manastirit.  Në orët e pasdites kishte filluar  seanca plenare e Kongresit, ku delegatët për mirëmbajtjen e punës së Kongresit, me vota të fshehta zgjodhën kryesinë e punës. Delegatët zgjodhën kryetar Mid’hat Frashrin, delegat i klubit të Selanikut dhe Janinës[12], për nënkryetar Luigj Gurakuqin dhe Gjergj Qiriazin nga Manastiri, për sekretar Hil Mosin, Toma Abrahamin dhe Nyzhet Vrionin.[13]

Është me rëndësi të theksohet se Kongresi mbajti gjashtë seanca të mbyllura, tejet sekrete. Më së shumti, këto seanca u mbajtën në hotelin “Liria” të Themistokli Gërmenjit, ku ishin vendosur shumica e delegatëve. Edhe pse Kongresi ishte i monitoruar nga  pushteti i atëhershëm, delegatët arritën të diskutonin në këto seanca edhe për çështje politike. “Në këto seanca u morën vendime të rëndësishme politike në lidhje me statusin juridik-shtetëror të Shqipërisë”.[14] Pjesëmarrësit njëzëri u zotuan se këto vendime me peshë kombëtare nuk do të publikohen, por do të ruhen në sekretin më madh nga vetë anëtarët.[15]

Në ditët e para të mbledhjeve të kongresit dominuan diskutimet rreth zgjidhjes së çështjes së alfabetit unik të gjuhës shqipe. Rexhep Voka, pasi ishte  myfti i Vilajetit të Manastirit, u bë nikoqiri dhe përkrahësi kryesor i Kongresit për alfabetin arab[16]. Rexhep Voka bashkë me Fehim bej Zavalanin ishin nikoqirë  dhe drejtuesit kryesorë të këtij Kongresi. Të dy lexuan referate; Fehim beu lexoi referatin e tij me titull: “Përhapja e civilizimit dhe shkencës në Shqipëri”, ndërsa Rexhep Voka më 19 nëntor, mbajti kumtesën e tij me temë: “Dobitë e bashkimit të të gjithë shqiptarëve dhe bashkëpunimi i tyre me Komitetin xhonturk.[17]

Në ditën e tretë delegatët e zgjodhën komisionin për çështjen e alfabeti.[18] Siç dihet, që në fillim zgjidhja e këtij problemi dominues ndeshi në vështirësi, sepse ende fuqishëm ndiheshin ndarjet krahinore, të cilat luftonin për dominim lokal mbi pjesët e tjera të Shqipërisë. Disa veprimtarë shkuan aq larg sa që tentuan të tregonin alfabetet e tyre të shkruara deri në atë kohë, përpiqeshin me dhe pa argumente të tregonin për lashtësinë e alfabetit të tyre. Ata synonin që alfabeti i tyre të zgjidhet prej Kongresit si alfabet i vetëm i gjuhës shqipe.[19] Por, pas një kohe u qetësua paksa situata, filluan diskutimet koncize dhe të qenësishme nga ana e një pjese të delegatëve të shquar, siç ishin Hil Mosi, Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta e të tjerë. Në këtë situatë për qëllime kombëtare  që ti kontribuojë unitetit  në punën e Kongresit doli në foltore Gjergj Fishta, delegati i shoqërisë “Bashkimi” nga Shkodra. Në diskutimin e tij rreth alfabetit të shoqërisë së përmendur të Shkodrës  tha: ”Unë s’kam ardhur këtu që të mbroj asnjërin nga alfabetet por kam ardhur që të bashkohem me ju dhe do ta pranoj atë alfabet të cilin do ta caktojë Kongresi si më të dobishëm për të mirën e popullit tim”. Këto fjalë bindëse të Gjergj Fishtës lanë përshtypje te delegatët e Kongresit. Pas mbarimit të fjalës së tij delegati i Shkupit, Hafëz Ibrahim efendiu u lëshua drejt tij dhe me dy duar e përqafoi fuqishëm me lot në sy. Ky shembull vëllazëror midis shqiptarëve pa dallim feje e kishte forcuar edhe më fortë unitetin e të gjithë delegatëve në sallë në  ruajtjen e frymës kombëtare të Kongresit.[20]

Në këtë kongres, Parashqevi vepron si sekretare e komisionit të alfabetit që mblidhej në shtëpinë e Qiriazëve në Manastir.[21] Ishte nënkryetare e Klubit “Bashkimi” dhe njëherësh u zgjodh  edhe nënkryetare e Kongresit të Manastirit. Me këtë rast, mes tjerash pat thënë: ”Ky kongres të na nxjerrë faqebardhë dhe me një vëllazëri dhe bashkim të pandarë”.[22]

Konsulli rus, atmosferën e punës në Kongres e përshkruan në mënyrë tejet objektive, pasi diplomacia ruse ishte  e interesuar për të pasur ndikimin e saj në këtë Kongres. Ky, për delegatët deklaron: “Ata, delegatët, në seancat e Kongresit merrnin pjesë me veshje kombëtare, sipas krahinave që prezantonin”. Delegatët e Kuvendit, edhe në mbledhjet e hapura, nuk fshehin  urrejtjen e tyre kundër Turqisë dhe haptazi kritikonin politikën asimiluese të qeverisë turke, e në veçanti me nxjerrjen e ligjit për zgjedhje, “e cila përpiqej me të gjitha mënyrat të asimilojë dhe çrrënjos vetëdijen nacionale të shqiptarëve, duke i ndjekur edhe për gjuhën e tyre”.[23]

Në Kongres u fol edhe për marrëdhëniet shqiptare-greke, ku u konstatua se Greqia po bën me të madhe propagandë kundër kulturës dhe historisë shqiptare. Ajo në Jug të Shqipërisë i trajton shqiptarët për grekë, posaçërisht më lehtë e kishte të asimilojë shqiptarët e besimit ortodoks. Patriotët  shqiptarë të cilët i kundërviheshin kauzës greke, ajo kundër tyre organizonte atentate, duke  vrarë edhe Mitropolitin e Korçës, Fotisin.[24] Shumë delegatë të Kongresit, në diskutimet e veta deklaruan se Greqia po bën haptazi masakrime të papara në territorin e Epirit. Për ta qetësuar atmosferën në Kongres, sipas raportit të konsullit rus, ndërhyri udhëheqësi i Kongresit, Mithat  Frashëri, duke ndërprerë oratorët shqiptarë, ku prekej armiqësia kundër grekëve.[25] Makineria e propagandës greke, në atë kohë vepronte me të njëjtin intensitet edhe kundër vllehve. Këta, për të shpëtuar nga terrori grek u bashkuan me shqiptarët, në luftë të përbashkët kundër terrorit dhe politikës asimiluese greke.[26]

Në atë kohë shqiptarët përveç vllehve, edhe me bullgarët kanë mbajtur marrëdhënie të mira miqësore. Në kongres u folën fjalë miradije për politikën e mirëkuptimit të shtetit bullgar. Sipas konsullit rus, Bullgaria e ndihmonte lëvizjen shqiptare në Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit, ku sipas tyre, Bullgaria kishte interesin e vet politik-strategjik. Ajo duke përkrahur kërkesat e atdhetarëve shqiptarë për Autonomi, shpresonte se do ndërpritej rruga e serbizimit dhe e përhapjes së influencës serbe në luginën e Vardarit. Po ashtu, Bullgaria nëpërmjet nacionalizmit shqiptar mbronte nga Jugu, depërtimin e fuqishëm të helenizimit-ortodoks grek drejt Shkupit dhe Manastirit, që në atë kohë këto dy qytete shqiptare ishin qendra diplomatike dhe administrative të Perandorisë Turke. Prandaj, bullgaria kërkonte aleatë kundër armiqve të përbashkët; Greqisë dhe Serbisë. Kjo ishte një ndër arsyet më kryesore pse diplomacia bullgare ndihmonte atdhetarët shqiptarë në luftën e tyre nacionale për autonomi në disa rrethe të Prilepit, Ohrit, Strugës dhe Manastirit.[27]

Pasi u dorëzuan ftesat në mënyrë zyrtare nga Klubi “Bashkimi” i Manastirit më 14 shtator 1908,[28] xhonturqit në këtë kohë mbanin të burgosur atdhetarin e flaktë të autonomisë shqiptare, Dervish Himën, në burgun e Shkodrës. Me përhapjen e lajmit për mbajtjen e Kongresit mbarëshqiptar, xhonturqit nga frika e masave shqiptare e transferojnë  Dervish Himën në burgun e Selanikut, më 31 tetor 1908. Ata fshehurazi  e nisën rrugës tokësore, natën, nga Shkodra për në Selanik.[29] Hima, më 17 nëntor duhej të dilte para gjyqit, mirëpo, si shënon gazeta “Korça”, kishte kaluar një muaj prej asaj dite “e puna e tij nuk kishte marrë fund, as për të mirë e as për të keq’’.[30]

Dervish Hima, kur gjendej në burgun e Selanikut, pat deklaruar: “Ne kërkojmë që Turqia të na pranojë si komb të veçantë dhe kërkojmë decentralizimin e vendit”.[31] Sipas raporteve të diplomacisë austriake, Dervish Hima,  aty kah  fundi i janarit 1909, u lirua nga burgu.[32]

Në të njetën kohë kur mbahej kongresi i të gjithë shqiptarëve në Manastir xhonturqit, për të frikësuar popullon shqiptar sulmuan me topa dhe dogjën kullat Isa Boletinit  më 21 nëntor 1908. Turqit  sulmuan me 18 topa dhe 5 kompani, ndërsa kullat e Isës mbroheshin vetëm me 14 vullnetarë, beteja zgjati tërë ditën, nga ushtarët e Isës u vranë tre veta dhe u plagosën 5, ndërsa nga pala turke ka pasur shumë më shumë të vrarë, por pala turke nuk ofron të dhëna.[33]

 

* Profesori i Universitetit Shteteror te Tetoves, Prof. Dr, Vebi Xhemaili,  eshte bashkepunetor i Gazetes Dielli.NE FOTO: Ndërtesa e Kongresit në Manastir

 


[1] Historia e popullit shqiptar…, f. 391; Nexhat Abazi, Zhvillimi i shkollave.., f.196.

[2] Raporti i konsullit italian nga Manastiri, dërguar kontit de Visari; nga Shkupi merrnin pjesë tre  delegat; me të drejtë vote ishin të dërguar nga Klubi i Shkupit, Emin Beu dhe Hafëz Ibrahim Efendiu. Ndërsa Rok Berisha po ashtu përfaqësues nga Shkupi  bënte pjesë në grupin e delegatëve pa të drejtë vote, së bashku me Parashqeva Qiriazin, Abdyl Yipn, Lef Nosin Çerçiz Topullin e tjerë; Grup autorësh, Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, Instituti i Studimeve Pedagogjike, Tiranë 2003, f. 175.           

[3] Raport i konsullit rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908; Stjepan Antoljak,  Prillog historijatu albanaca za svoj alfabet, “Gjurmime albanologjike’, nr. 1, Prishtinë, Prishtinë, 1969, fq. 46-48; Historia e Shqipërisë, vëll. II. 1908-1912…f. 10-11.

[4] Po aty,  raport nga Manastiri.Poashtu në këtë Kongres ka marrë pjesë edhe i riu Rauf Fico, që më vonë ka luajtur një rol të rëndësishëm në diplomacinë shqiptare, veçanërisht kur ishte i emëruar në Beograd. Pati disa takime me studentët shqiptarë dhe disa krerë të nacionalizmës shqiptare që vepronin në Jugosllavinë e para luftës, në ngritjen e nacionalizmës shqiptare dhe luftën e tyre për çlirim dhe bashkuim kombëtar. 

[5] Manol Pandevski, Politiçkite partii…, vep. e cit. f. 287; Shukri Rahimi, Shkaqet e konfliktit në mes lëvizjes shqiptare dhe Turqve të Rinj, “Jehona”, Shkup 1968, nr. 6, f. 143.

[6]Shaban Demiraj, i Kongresi i Manastirit…, 87. Në këtë kohë përmendet vetëm një Rexhep Hoxha. Por nuk thuhet asgjë për biografinë e tij. Si ka mundësi të përshëndes Kongresin një person që në atë kohë nuk ka pasur ndonjë funksion shtetëror apo fetar. Ndërsa ky, Rexhep Hoxha ishte  i lindur në Prilep, që  në kohën e Kongresit ka qenë Profesor i Medresesë në Stamboll, e quajtur “Medrese Fatihut”. Shi, Hasan Kaleshi, Disa aspekte të luftës për alfabetin shqip në Stamboll, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1, Prishtinë, 1969, f. 106.

[7]Hasan Kaleshi, Neki problemi izuçavanja kulturne istorije Pologa za vreme turskog perioda,“ Bigorski nauçeno-kulturni sobiri”, Gostivar 1971, f. 182.

[8]HHStA, PA XXXVIIi/390, Raport i Konsullit Kral nga Manastiri, më 15.07.1900); Konsulli austriak në raportonte: se Gjergj Qiriazi i cili kishte një librari të “Bible society: ”Në shkurt të vitit 1900 gjatë muajit ramazanit, në dyqanin e tij kishte hyrë një hoxhë që duke u ruajtur e kishte pyetur nëse kishte libra shqip; ai mori ato që lejoheshin, ungji, psallme, etj, dhe meqë ai kërkonte ndonjë gjë tjetër, iu dha së fundmi me kujdes edhe një abetare, sepse ai mund të ishte një agjent sekret, siç ndodh shpesh tani. Hoxha pyeti nëse dikush mund ti mësonte alfabetin dhe u gëzua kur u ftua që të vinte çdo ditë për të mësuar nga pak me vëllain e të zotit të dyqanit. Me një zell djaloshar ai u fut punës dhe mësoi kaq mirë sa që pas disa leksionesh  ai mundte që të lexonte shqip  në mënyrë të mjaftueshme. Shumë shpejtë ai zuri miqësi me patriotët lokalë dhe iku nga Manastiri me një pako të vogla librash (për shkak të mungesave), libra që në shumicë ishin fetarë dhe të krishterë. Ky njeri është Rexhep Çudi  Hoxhë nga Tetova.

[9] Rauf Fico, Shtetar dhe diplomat i shquar shqiptar (monografi), Tiranë 2007, f. 182.

[10] Natalyie Clayer, Në fillimet nacionalizmit shqiptar, Tiranë 2009, f. 561-562.;

[11] Feti Mehdiu, Vilajeti i Manastirit  në Kamus Al-A’Lam, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë 1983, f.240. Në atë kohë vilajetit të Manastirit përfshinte këto qytete;  Manastir,  Prilep,  Florinë, Ohër, Korçën, Starova  Kolonja, Elbasanin, Peqin, Strugë,  Dibër, Mat, Dibra e Poshtme, Krahina e Rrekës,  Kërçova me gjithsejtë  2 220 fshatra. 

[12] Gazeta “Dituria”, nr.3, v,1908, f.41.

[13] “Leka”, nr. VIII-XII, 1937, f. 35.

[14] Manol Pandevski, Politiçkite parti…, vep. e cit. f. 287.

[15] Po aty,  raporti i njëjtë.  Mahir Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe  dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f.. 35.

[16] Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f.152.

[17] “Bashkimi i Kombit” (nacionallno Edinstvo), Shkup 2001, f 20; Ali Vishko, ndante mendimin se ky ka qenë nikoqir kryesor në Kongres në bazë të pozitës fetare që ka pasur në atë kohë. Në fillim poashtu ka qenë shumë i afërt me të gjithë veprimtarët që vepronin në Manastir dhe Shkup. Tetovë, deklarata e tij në dhjetor 2002.

[18] Stjepan Antolak, Prilog historiatu borbe albanca za soj alfabet, “Gjurmime albanologjike”, nr. 1 Prishtinë 1969, f. 48.

[19] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 370-371; Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit Tiranë 2004,  f. 76.

[20] Stavro Skendi, vep. e cit, f. 371.

[21] Gjergj Qiriazi, vëlla i Sevastisë dhe i Parashqevës. Motrat Qiriazi pas luftës jetuan të izoluara në Tiranë nga pushteti komunist,  Sevastia vdiq në vitin 1949 dhe u varros vetëm nga katër gra. Pasi pushteti e kishte shpallur si armike të pushtetit komunist.

[22] Milto Sotir Gura, Kongresi i Manastirit për alfabetin shqip, (nga kujtimet e Mihajll Gramenos), “Bashkimi i Kombit”, Tiranë 12 gusht 1944.

[23] A.M. Shkup, Raport i konsullit  rus nga Manastiri, më 14 nëntor 1908.

[24] Po aty, raporti i njëjtë.

[25] Po aty. Qysh në fillim të Kongresit Mithat Frashëri, Abdyl Ypi, Ferid Ypi, ndanin mendimin  se në këtë Kongres të Alfabetit të shqyrtohet  vetëm çështja e alfabetit jo edhe probleme të tjera të karakterit politikë.

[26] Po aty.

[27] Po aty, raporti i njëjtë.

[28] Nexhat Abazi, Zhvillimi i arsimit…, f.196.

[29]  Raport i konsullit. astro-hungarez  nga Selaniku, nr. 2852, 27 dhjetor 1908.  

[30] ‘’Korça’’ nr.2, 24 dhjetor 1908.

[31] ”Konstituciona Zarja”,1/23, Selanik, më 15 nëntor 1908.

[32] Raporti i konsullit austro-hungarez nga Shkodra, nr. 5, 3 janar 1909.

[33] Raport i konsullit rus nga Manastiri, dërguar ambasadorit rus në Stamboll N.V. Carikov. 24 nëntor 1908. 

Nderim për patriotin Tashko Ilo

by

Personaliteti që rrugëtoi në Korçën e vitit 1908 duke

sjellë me vete këngën “Reth flamurit të përbashkuar”/

 Shkruan:Niko Kotherja/

Studiues/

Një ndër figurat patriotike që ka shpalosur veprimtarinë e vet në dobi të çështjes së atdheut është edhe Tashko Anastas Ilo, për të cilin po botojmë disa shënime biografike.

Në një dokument të vitit 1959, lexojmë: “(…)  Tasi Iloja ose Anastas Iloja (plaku) duhet të ketë vdekur nga viti 1880 dhe se Tashko Ilon e la në bark të sëmës dhe ky u lint pas vdekjes së babajt (…) dhe për këtë shkak djalit që lindi, ja vunë emrin Anastas (emrin e babajt) dhe i thërresin Tashko.”

Emrin e babait të Tashkos, Anastasit, na e përmend  prof. Petraq Pepo në një studim të tij më 1981. Bëhet fjalë për vitin 1866, kur qytetarët e Varoshit të Korçës i dërgojnë Dhimigjeondisë së këtij qyteti një Kanonizëm mbi detyrat që anëtarët e saj duhet të respektojnë.

Personalitetin e tij Tashko Ilo e formoi në luftë për mbrojtjen e çështjes amtare, duke bashkëpunuar në rradhë të parë me vëllain e tij, atdhetarin Spiridon Ilo, e më pas me mëmëdhetarë si Hilë Mosi, Themistokli Gërmenji, Mihal Grameno, vëllezërit Tërpo, Dhimitër Zografin, Asdrenin, etj. Emigroi në Rumani, ku u lidh me rrethet patriotike shqiptare. Fillimisht Tashko anëtarësohet në shoqërinë “Shpresa”. Më pas e shohim si veprimtar të shoqërisë “Dituria”. Këtu lidhet me mjaft patriotë shqiptarë dhe mban letërkëmbim të pasur me ta. Në koloninë shqiptare të Bukureshtit forcon miqësinë me patriotin shkodran Hilë Mosi dhe bashkë me të, Tashko Ilo është i pari që sjell nga Bukureshti në atdhe partiturën e parë të himnit të ardhshëm kombëtar shqiptar dhe fillon ta shpërndajë atë në rrethet muzikure shqiptare. Kjo datohet që në vitin 1908 (“Vepra” Lasgush Poradeci. Tiranë, 1990, faqe 356-373). Mbërritja e tyre në Korçë i dha shtysë krijimit të shoqërisë muzikore “Banda e Lirisë”. Një vit më vonë, më 1909, Tashkon e gjejmë në ballë të punëve me karakter kombëtar në Rumani, nga ku ndihmon me të holla botimet shqipe. Emrin e tij e lexojmë në “Radhoj i emrave ndihmëtarë” në shtyllat e gazetës “Korça”, në botimin e përkthimit të Kosta Jani Trebickës “Genovefa”, më 1908, etj.

Tashko Ilo Korça, me përshëndetje të ngrohta vëllazërore, përcjell lajmin e shpalljes së pavarësisë dhe nga Bukureshti, ku punon si tregëtar, krenohet me vëllain e tij Spiridonin, i cili më 28 nëntor 1912 firmonte lindjen e shtetit të parë shqiptar në Vlorën heroike si delegat i Korçës. “Çdo 28 nëntor, Tashkoja vishej me kustum të ri dhe kravatë të re të kuqe dhe në mëngjez, me dorë në zemër, këndonte himnin kombëtar”- tregon Sanda Ilo, bashkëshortja e tij.

Në korrik 1914, bashkë me Themistokli Gërmenjin, Spiridon Iloja largohet nga Korça për në Vlorë, më pas për në Durrës (ku takon princ Vidin) për të përfunduar në Rumani e për të bujtur te Tashkoja, ku që të dy punojnë papushuar për çështjen shqiptare. Po në vitin 1914, Marigo Posio, kjo grua patriote, kushërirë e parë e vëllezërve Ilo, u shkruan atyre për ndihma financiare në favor të muhaxhirëve të Shqipërisë së jugut, të cilët u detyruan të braktisin vatrat e tyre për shkak të mizorive helene. Ushtritë shoviniste greke kishin vërshuar në tokat shqiptare dhe digjnin me helmin e zemrës dhe me zjarrin e pushkës gjithçka shqiptare që u dilte përpara. Edhe këtë herë Tashkoja e Spiridoni nuk i kursyen ndihmat. Në vitin e parë të Luftës së Parë Botërore ata ndihmuan vëllezërit e tyre në anë ekonomike e morale. Ata, për të kërkuar ndihma, iu drejtuan dhe kolonisë shqiptare të Bukureshtit e në përgjithësi shqiptarëve të Rumanisë. Në këtë kohë të trazuar, Tashkoja ve kurorë me zonjushën e nderuar Aleksandra Petro Ilo, e rritur në daja i saj, patrioti Dhimitër Mole. Aleksandra, ose Sanda e Tashkos siç njihej vite më vonë në Korçë, ishte një intelektuale që zotëronte 6 gjuhë të huaja e që gjithë jetën e saj iu përkushtua organizimit të shoqërive që i shërbenin emancipimit të gruas shqiptare. Ajo ishte nga të parat nxënëse të shkollës shqipe të vashave në Korçë dhe veprimtare e shoqërive patriotike në Rumani.

Në janar 1916 Tashkoja ka qënë nga themeluesit e shoqërisë muzikore e letrare “Lyra”, e përbërë nga shqiptarët e kolonisë  së Bukureshtit. Në statutin e kësaj shoqërie lexohet emri i tij si kontrollor i kësaj shoqërie (AQSH. “Statut al Societatei Muzica Literara ‘Lyra’”, fondi 99, dosja 112, faqe 8.)

Tashko Ilo në çdo moment të vështirë ka qënë pranë popullit të tij dhe ka mbrojtur me forcë interesat e kombit. Synimet shoviniste të shteteve fqinje, për copëtimin e vendit, ai i luftoi me po atë zjarr si dhe pushtuesit otomanë dikur. Ai luftoi energjikisht vendimet e padrejta të Konferencës së Paqes së Parisit në vitet 1919-1920, e cila rishkelte paturpësisht interesat e popullit tonë.

Edhe më pas Tashko Ilo nuk e ndërpreu aspak veprimtarinë përparimtare e atdhetare duke mos lënë pas dore punën si tregëtar.

Në gazetën “Koha”, datë 9 korrik 1921, lexojmë: “Arritën në Korçë nga Rumania me anë të Sërbisë z.Tashko Ilo me zonjën e tij.” Pas këtij viti ata vendosen përfundimisht në Korçë .

Nga viti  1921 Ilo ishte anëtar i shoqërisë “Vatra e Shqipërisë” në Korçë dhe si i tillë ka marrë diplomë ndihme në shenjë mirënjohje ndaj ndihmave të tij monetare kundrejt kësaj shoqërie. Gjithashtu shënohet si inisiator i shoqërisë anonime “Maliq”, shoqëri kjo që ka zhvilluar veprimtari patriotike. Anëtarët e saj u interesuan për ngritjen e nivelit të jetës kulturore dhe arsimore, etj.

Në vitet 1935-1936, me bashkëshorten, ndërmerr për here të fundit një udhëtim në Greqi, Rumani, Turqi e Jugosllavi ku takon dhe njëherë bashkatdhetarët, shokët e miqtë e tij, duke u lënë, si gjithmonë, porositë e një patrioti të shquar.

Më 1939, prefekti i Korçës, Agathokli Xhitom e fton patriotin Tashko Ilo të kontribuojë në mensën e nxënësve të varfër, kërkesë e cila mirëpritet nga Tashkoja dhe që sot dokumentohet në dosjen e materialeve të tij.

“Nga dëshira e madhe e Tashkos – tregon bashkëshortja e tij, Sanda – ne shkuam edhe në Vjenë, ku pamë armët e trimit tonë kombëtar, Skënderbeut.”

Pas vitit 1944, çifti Ilo nuk u vështrua me sy të mirë nga pushteti popullor, sepse ata admironin vendosjen e monarkisë në Shqipëri. Atyre iu shtetëzua shtëpia dhe Tashko e Aleksandra Ilo u strehuan mbi 15 vjet në familjen Kotherja.

Tashko Anastas Ilo, veterani i shquar i lëvizjes për çlirim kombëtar dhe ai që solli për herë të parë partiturën e himnit në Shqipëri, vdiq në gjendje të vajtueshme shëndetësore e mendore në vjeshtën e vitit 1964, aspak i respektuar nga regjimi i kohës, duke mbijetuar në harresën e madhe dhe indiferentizmin dashakeq, duke mos përfituar as titullin e veteranit të lëvizjes kombëtare dhe asnjë shënim që të flasë për veprimtarinë e tij patriotike.

Bashkëshortja e tij Sanda, vdiq në shtëpinë e ish-shtetëzuar më 17 dhjetor 1984, shtëpi kjo që është lënë me testament për zhvillimin e qytetit të Korçës. Sot shtëpia është pronë e Bashkisë së Korçës dhe sot e kësaj dite, kjo shtëpi e ndërtuar në vitin 1928 me material shqiptar, ka dy fasada: pjesën qytetare dhe atë fshatare. Kjo godinë që ndodhet më poshtë se shtëpia e patriotit Themistokli Gërmenji dhe që ka zbukuruar aq shumë kartolina e fotografi, me krenari mban mbi portën e saj pllakën me gërmat “T. T. I. 1928” që do të thotë “Tashko Tasi Ilo 1928”.

Shtëpia e patriotit Tashko Ilo në Korçë.

NJE PERULJE E NEVERITSHME NDAJ GREQISE

by

Nga Rasim  Bebo/ Çikago

Po kalojnë dy dekada, gjatë të cilave në Shqipёri militon prifti famëkeq Anastas Janullatos. Ai u  paraqit këtu me rekomandimin e Kostandinopojës dhe të Athinës si Eksark dhe u pranua me firmën e Ramiz Alisë.  Në mbledhjen e madhe të kishës, ndonëse me insistimin e Athinës për t’u zgjedhur kryepeshkop, një pjesë e konsiderueshme e besimtarëve nuk e pranuan dhe filluan këngën patriotike “Për Mëmëdhenë”.  Por, mas mospranimit, ai doli jashtë nga një deriçkë e vogël prapa kishës, me gjithë shpurën e ardhur nga Athina dhe me disa prifto-renegatë shqiptarë e u përqendruan apostafat në hotel “Tirana”. Ku meqë duhej pranuar patjetër, se ashtu ishte urdhri nga Greqia, kjo pakicë njerëzish, trokitën  gotat dhe uruan Janullatosin, për  titullin kryepeshkop që gjoja “iu dha”, në kundërshtim të hapur me statutin e kishës. A nuk kemi këtu të bëjmë me një Sakrilegj të madh të Janillatosit?… Por dhe një përulje të neveritshme të Qeveris dhe të Akademisë së Shkencave shqiptare?…  A e mendojnë këta, vallë, se kanë lënë një prift të huaj në karrige, si një guvernator ogurzi për t’i drejtuar drejt humnerës!…

Tani së fundi, në Përmet, Janullaltosi na del edhe kundra Gjykatës Kushtetuese, e cila është organi suprem i shtetit.  Në vitin 2004, nga kjo gjykatë u dha vendimi përfundimtar, që pallati i kulturës “Naim Frashëri” do të qëndronte si monument i kombit shqiptar, me emrin e rilindësit të madh “Naim Frashëri”. Por Janullatosi pretendon, se për çështjet e “Shenjta” nuk vlejnë ligjet e shtetit dhe as kushtetuta.  Kështu ai e ktheu shtëpinë e kulturës në kishë pa përfillur asnjeri.  Janullatosi shkoi në Përmet bëri meshën greqisht dhe e quajti pallatin e kulturës “Naim Frashëri”, Kishë e Shën Mërisë së Pazarit.  Dhe prej vitit  2009, pasi futi përkrahësit e tij fshehtas brenda mureve të pallatit të kulturës,  filloi natën të ndërtojë  kishën me hov sa më të  shpejtë për ta bërë fakt të kryer. Kështu, prej vitit 2004 deri sot, qeveritarët  shqiptarë,  Fatos Nano, Sali Berisha Edi Rama kishin  heshtur. U zgjuan nga gjumi letargjik, duke hedhur kunja kundra njëri-tjetrit,  nga mesi muajit gusht  të këtij viti, për të urdhëruar  zyrën  e përmbarimit, të nxirrte jashtë pallatit të kulturës  “Naim Frashëri”, pajisjet e Kishës së Shën Mërisë së Pazarit. Zyra e përmbarimit zbatoi vendimin ligjor të Gjykatës Kushtetuese, për nxjerrjen nga pallati të mjeteve që i përkisnin kishës. Dhe këtu filloi “sherri”  sipas parimit të perëndisë greke Aresit:  Për grekët  lufta dhe shkatërrimi, çmenduria dhe kotësia e njerëzve, që i çojnë në zhdukje reciproke pa ndonjë shkak të vërtetë, përbën një realitet”.  (1).

Kristo Frashëri shkruan: “Trualli i shtëpisë kulturës, prej 600 m2, e cila mori emrin “Naim Frashëri”, përfshiu dhe truallin e kishës rreth 25 m2. Këto 25 m2 janë bërë mollë sherri. Duan të përmbysin shtëpinë e kulturës, për një kishë shumë të vogël, që qëndronte në këmbë me katër mure të rrënuar.  Ata kërkojnë të zbojnë nga Përmeti Naim Frashërin  për qëllime të errëta. (2)                                 Ku e gjeti kisha e Përmetit kurajon për të sfiduar Gjykatën Kustetuese?  Kjo kuptohet dhe nuk ka dyshim, se prapa Kishës së Përmetit, qëndron Anastas Janullatosi, i cili doli haptazi kundër vendimit të Gjykatës Kushtetuese. Janullatosi filloi presionet me fjalime proteste së bashku me qeveritarët e Athinës, duke bërë shantazh, sikur Përmeti të ishte brenda kufirit grek.  Ndërhyrja e ministrisë së jashtme greke në këtë konflikt, përbën një  shkelje të rëndë diskredituese për veten e tyre dhe kundra çdo dispozite ndërkombëtare. Si mund të bëhet shteti grek arbitër në një çështje të brendshme shqiptare?. A mos vallë të gjithë ortodoksit shqiptare i quan grekë, sipas avazin të vjetër  “Cilindo ortodoks  është grek” ?.  Është e turpshme, kur me emigrantët shqiptarë në Greqi përdoret dhuna fetare për t’u kthyer nga myslimanë në ortodoksë për qëllime shoviniste. Ndërsa nga ana tjetër, zbaton ligjin e Metaksait nr. 1363 të vitit1938, që ndëshkon krimin  e proseletizmit (konvertimit fetar). Nëse ndërron fëne ortodokse, burgosesh menjëherë.  (3

Kristo  Frashëri shkruan:  “Përmeti është një qytet në të ashtuquajturin  “Vorio-Epir”, trevë të cilën Athina e lakmon ta aneksojë. Meqenëse në Përmet nuk ka banorë  grekë, nacionalistet e Athinës përpiqen ta helenizojnë me rrugë të ndryshme, nëpërmjet helenizimit të përmetarëve që banojnë në Greqi, me përhapjen e ritualit greqisht  në kishat e qytetit , me anën e pensioneve sociale nga ambasada greke, me shkollat greke, që “hirësia” mendon t’i hapë së afërmi dhe me rrugë të tjera.  Në këto rrethana, shtëpia e kulturës e cila mban emrin e “Naim Frashërit” nuk mund t’i shërbejë në asnjë çast  platformës heleniste të Athinës. Kjo është arsyeja përse Janullatosi kërkon ta fshijë”.

Të vjen keq kur mendon se Përmeti, qyteti i luleve, i kulturës rilindëse, i këngëve dhe i dasmave të kulturuara, i rakisë së dëgjuar dhe i reçelrave të shijshme, qytet i harmonisë fetare, nëpërkëmbet nga një rrufe greke në qiell të kthjellët. Këtu ka një sakrileg, për ta kërkuar te Janullatosi.

Një veprim tinëzar i rrufeshëm antikombëtar, në këtë shtrirje shqiptare, të quajtur “Vorio-Epir” në qytetin e Korçës, në mëngjesin e 11 gushtit 2012, u gdhi e rrënuar gur mbi gur “Shtëpia Monument Kulture” e Themistokli Gërmenjit dhe e Flamurit që u ngrit më 8-12-1916, e cila u shkatërrua me buldozerë të Korçës të drejtuar nga grekët e Janullatosit. Më 1917 dinakëria greke vrau patriotin Themistokli Gërmenji, sot po kjo dinakëri  hodhi në erë shtëpinë monument kulture e ngrehur për nder të tij. Pas 108 vjetëve, kjo na kujton urrejtjen e grekut  për të zhdukur rilindësit  tanë për helenizimin e Shqipërisë së Jugut .

Prof. Edwin Jacques thotë: “Trupat franceze,  dëbuan grekërt nga Korça më 27 tetor 1916. Komandanti francez, kolonel  De Skoin propozon që krahina të qeverisej nga autoritetet shqiptare. Kështu më 10 dhjetor 1916 nxori një shpallje publike që njihte pavarësinë e “Provincës  Autonome  Shqiptare të Korçës” dhe ngriti flamurin shqiptar. Gjithashtu emëroi si prefekt  luftëtarin patriot  Themistokli Gërrmenjin , heroin e vendit,  që do të bëhej protagonist i një drame tragjike.

Ai doli një administrator i zoti, formoi një këshill qeveritar dhe krijoj policinë dhe xhandarmërinë. Ngriti një sistem postar dhe nxori pulla dhe bankënota shqiptare. Hapi shkolla shqip në të gjithë fshatrat e zonës dhe mbylli të gjitha shkollat greke dhe turke. Hapi dyert t Liceut Francez në zhvillimin e arsimit dhe të shkencës. Me intrigat e kurdisura nga grekët, Themistokliu arrestohet pas largimit të kolonelit francez nga Korça, dënohet me vdekje me pushkatim më 29 tetor 1917. Dhe tani gjeneralët francezë, në kujtimet e tyre, thonë se në gjyqin e këtij patrioti shqiptar, janë bërë gabime juridike dhe detyrohemi të kërkojmë falje para historisë.  (4).

Një ditë të zakonshme, para tre vjetësh, afërsisht në këtë kohë, disa djem azganë zbresin poshtë me vetura, sikur fluturojnë dhe hynë me plot humor në kafenen e Himarës. Mbasi zunë vend në tavolina, porositën bira të ftohta, dhe pritën, por asnjë nga kamarierët nuk lëvizi nga vendi. Ata prapë i thirrën  dhe së fundi u revoltuan:.  “U ka mësuar prifti greke që mos të shërbeni kur u bëhet kërkesa shqip!”…  Pra, kjo sjellje vazhdon në disa kafene në bregdetin tonë, ndofta nga kjo polemikë e nxehte gjeti vdekjen  A. Guma. Dhe nga  polemikat e greqizimit  në  konflikte të llahtarshme, u vranë në valën më të nxehtë të vitit 1997 mbi 3500 të rinj e të reja dhe 11000 të plagosur. Në këtë zallahi gjeti vdekjen e tejdhimbjes  djali i shkëqyer i shokut tim Odisea, “i përjetshëm qoftë kujtimi i tij”. Rrënjët e të gjithë kësaj furtunë në kohë  me diell, na çojnë nga Athina, te peshkop Janullatos dhe koha e papolitizuar do ta zgjidhë këtë llahtari.

Kisha Ortodokse do të vazhdojë të protestojë për Përmetin,  thotë  Janullatosi, në një mesazh në greqisht të publikuar nga Gazeta “Bota sot” .  E bëri greqisht se përfaqëson  0,87%  minoritarë grekë,  në vend ta bënte shqip, që ta dëgjonin,  mbi 15 milionë shqiptarë kudo ku ndodhen.                                 Janullatosi  shkruan:  “Kisha ortodokse do të vazhdojë të protestojë për Përmetin”. Dhe më tej:  “E përsëris  që problemi ynë nuk bën fjalë për një ndërtesë,  por fakti është që kemi të bëjmë me një pëdhosje”. Janullatos,  sikur e keni nxehur shumë  karrigen e pamerituar që rrini, që mos të kesh të bësh  më me përdhosjen, që thoni, duhet të largoheni nga Shqipëria bashkë me erën e keqe të përdhosjes.  Dhe Janullatosi vazhdon:  “Nëse kishat tona ortodokse qenkan kundër qendrës kulturore, siç thonë ata, kush e ka kultivuar më shumë se sa ne në arkitekturë, pikturë muzikë, ndihmë reciproke ndaj njëri-tjetrit më shumë se sa kisha jonë. Pra, për çfarë qytetërimi, e kulture këta kanë ndërmend? që të vënë kumar dhe bilardo aty brenda. Këto janë ngjarje të idhta, dhe ne të gjithë e dimë që të gjithë ortodoksët në Shqipëri marrin pjesë në këtë fyerje që na është bërë”. (5).

Ju  Janullatos, edini shumë mirë historinë,  por e anashkaloni të vërtetën, prandaj po citoj disa pjesë të saj:  Janë pellazgo-Ilirët e djeshëm,  shqiptarët e sotëm, që i vunë themelet e të dyja kishave të Lindjes dhe të Perëndimit që kultivuan arkitekturën, pikturën, muzikën etj.

Ndalimi i Krishtërimit nga Perandori Trajan, si një vepër kriminale kundër shtetit në vitin 111 të e. s., shkaktoi trazira të mprehta në krahina, ku krishterimi kishte ndikim të fuqishëm, siç ishin Azia e Vogël, Afrika e veriut , Galia, Italia dhe Ballkani. Për rrjedhojë  vdiqën aq shumë të krishterë nga ajo që quhet: (Martirologjia e hershme), sa që autoritetet  e kohës, ndërtuan një monument, që mbante fjalët latine “Exticto nomene Cristianorum” (Emri i të krishterëve është shuar).

Iliro – shqiptari,  Perandori Kostandini i Madh  306-337 e. s. lëshoi një proklamatë që i dha fund persekutimit të kristianëve dhe vuri themelet e supremacisë spirituale në të dy kishat e Perndimit dhe te Lindjes.  Proklamata përmëndet nër histori si “Dekreti i Milanit”.  Ky dekret  u ktheu nënshtetasve kristianë të parandorisë të  gjitha të drejtat civile  dhe lirinë e besimit fetar që ua kishin mohuar faltoret si dhe  pasurinë që ua kishin konfiskuar. (6).

Në vitin 325 Kostandini thiri të parin këshill të Nikesë. Perfaqërsimi i 318 peshkopëve nga e gjithë perandoria, ishte me rëndësi,  sepse dëshmoi për shtrirjen e Bashkësisë Krishtere gjatë shekujve.  Kostandini ndërtoi Kostandinopolin nga viti 324 deri ne vitin 334 dhe kryesoi ceremoninë solemne të inagurimit të Kryeqytetit, i cili mori më vonë emrein e tij. Kostandinopoli, grumbulloi gjithë zhvillimin e qytetërimit Përendimor. Mbas shek V-të  (të vitit 476 kur Roma u shkatërrua nga gotët. Ndërsa Kostandinopoli jetoi edhe 1000 vjet më tepër, kur u pushtua nga Turqit më 1453 Shën. im). Roma dhe gjithe Europa Perëndimore  u pushtua nga popuj barbarë (gotët) dhe bota e qytetëruar u mbulua nga errësira e mesjetare. Gjatë asaj kohe, Perandoria Romake e Lindjes, mbajti gjallë traditat e kulturës latine dhe greke te vjetër me prejardhje pellazge.  Atje shpëtuan thesaret e letërsisë të kulturës antike. Kur Evropa u zgjua prej  gjumit të mesjetës, ajo gjeti në bibliotekat bizantine kryeveprat e kulturës  klasike që i dhanë frymëzim intelektual fazës së re të qytetërimit  që është duke vazhduar  edhe sot. (7) Justiniani (527-565), një tjetër shqiptaro-Ilir. ( Përmendet “Kodi i Justinianit”, vepra legjislative, që  është një monument historik i pavdekshëm. )Ndërtoi katedralen e Shën Sofisë, një vepër arkitekture  që e imagjinoi Justiniani vetë dhe që ka tërhequr  admirimin e botës gjatë 14 shekujve. (8).Është vërtetuar se vendi ynë ka nxjerrë dy papë dhe katër shenjtorë:   Papë Inocenti i I-rë, (402-417) Ilir, i 40-ti në radhë.Papa Klementi  XI (Xhan Francesko Albani (1700-1721), i 243-ti në radhë. (9).Shën Martini Ilirjani  316-397. Bazilika ku prehet u bë vend mbrojtje dhe pelegrinazhi, më  i nderuar në gjithë Galinë. Kulti i tij u përhap në të gjithë Francën. Më shumë se 500 komuna mbajnë emrin e tij.Shën Jeromini, Ilir,  347-420. Përkthyesi i pare i Biblës në latinisht. (autor i Vulgatës).   Niketë Dardani, 340-414, njihet si autor i “Te Deum” himni bazë  dhe simbol i krishtërimit; ky artist nga Dardania është një nga themeluesit të kulturës së krishterimit . Vepra e tij më e njohur  është  “Te Deum Laudamos”, përhapur në Europë në vitin 525, dhe mbi të cilën kanë shkruar muzikë kompozitorë të tillë si G.B. Lulu, G. F. Haendel, J. S. Bah, Mozart,  Shubert, Verdi etj. Jan Kukuzeli  1078-1158, muzikant nga Durrësi, një ndër figurat e kishës bizantine, ka krijuar:  hymnet e aniksandrit, këngët e kerubinëve, Psalmi 107, Polilei 117 etj. (10).                     Arqitekt  Mehmet Isai  nga Tepelena ndërtoi Taxh  Mahalin, në qytetin Agres të Indisë në shek. 17, njër ndër shtatë mrekullitë e botës  etj.   Shkrova për këta dishepuj  ILIRO – SHQIPTARË ,  jo. Për t’u treguar juve, Janullaos, por për ta  lexuar priftërinjtë  dhe renegatët  shqiptarë që të ndjekin pas,  për të njohur paraardhësit e tyre. Gjika nga Parga e Çamërisë, familje princore rumune dhe Elena Gjika  “Dora d’ Istria”  poete.Historiani  Arben Llalla thotë: “Historikisht arvanitasit kanë dhënë një kontribut  të madh në gjithë fushat e jetës politike kulturore të Greqisë. Shumë prej tyre përfshihen  në listat e emrave më të shndritshëm , që i dhanë lavdi Greqisë së Re. Këta luftëtarë trima,  heronj të kryengritjes së vitit 1821, jo vetëm me armët e tyre luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët e parë të shtetit grek, që drejtuan Greqinë drejt zhvillimit të jetës evropiane.  Shumica e kryeministrave të Greqisë  ishin arvanitas (shqiptarë) me origjinë nga ishujt  që historikisht njihen të banuar  që nga koha pellazge. Të banuar dhe që banohen  nga popullata arvanitase, si Hidra, Speca, Poros, Salamina etj. ..vetëm nga ishulli i Hidrës kane dalë gjashtë Kryeministra  në shtetin grek”.(11).  “Që nga Pjetri i Parë apo Katerina e Dytë të Rusisë, kishin strategjinë për të dalë në Mesdhe në dy pika mbështetëse:  a. Në ortodoksinë e banorëve të Ballkanit.  b. Në pansllavizmin e territoreve të tyre. Është një fakt historik dërgimi nga Rusia (në atë periudhë që Turqia kishte marrë tatëpjetën), të 17,000 politikanëve dhe priftërinjve ortodoksë në Ballkan, për kundër Ali Pashë Tepelenës  dhe për përçarjen e shqiptarëve. Kisha ortodokse futi përçarjen midis shqiptarëve të krishterë dhe myslimanë dhe nxiti vëllavrasjen.  (12).  “Kryengritja e 1821, ishte një kryengritje e shqiptarëve të krishterë dhe myslimanë për të çliruar trojet nga Turqia. Të bashkonte trojet shqiptare në një shtet dhe të fuste në të dhe Greqinë, që banohej prej 70%  nga shqiptarët.  Kleri ortodoks filloi të zhdukte të gjithë udhëheqësit shqiptarë të revolucionit për krijimin e shtetit grek. Kështu heroin kombëtar Kollokotroni u dënua me vdekje, por për mëshirë u fal. U vranë a po u zhdukën  Andrucua, Karaiskaqi,  Bubulina etj. Valle a nuk është sakrilegji,  në vend të mirënjohjes, që grekut jo vetëm i mungon, por të ngul thikën,  si i pabesë që  është?  (13). Me urdhër të kishës, në vitet 70 të shek. 18 qarkullonte i quajturi “Çoban Baba”, murgu Kozma. Ai predikonte ungjillin duke u premtuar shqiptarëve se do tu falte mëkatet, nëse do të braktisnin  gjuhën shqipe në kishë, shkollë dhe shtëpi. Më 24 gusht 1779 u ekzekutua si agjent politik i kishës greke.

Nga Prof. Fedhon Mekshi citojmë: “…shqiptari i kamur panhelenist V. Zhapa, bëri të mundur të çeleshin në Shqipërinë e Jugut 163 shkolla në gjuhën greke vazhduan për 32 vjet 1860-1892”.  “Historia e Shqipërisë” Tiranë 1962 f. 105.

Gjuha shqipe e arvanitasve,  jo që nuk u bë gjuhë zyrtare, por edhe u përndoq nga kleri ortodoks,  çmenduria e të cilëve shkonte deri aty sa u thoshte arvanitasve se  Zoti nuk kupton shqip . Kërshtu vazhdon edhe me mesazhin e Janullatosit sot në gjuhën greke. A nuk është sakrileg kur nuk përdor gjuhën e kombit shqiptar, duke qëndruar në karrigen e kryepeshkopit në Shqipëri?

“Qendrës Studimore Pellazgjike”  dhe Prof. Dr.Mathieu Aref,  që iu dha titulli  “Doktor për shkencat e historisë  së antikitetit (Greqia  antike) të Universitetit  Paris  Sorbonë”, vërtetoi për të nxjerë në dritë figurat e ndritura shqiptare prej lashtësisë  Pellazge e në vazhdim, se semito-egyptianët “grekë”kanë manipuluar duke i quajtur për grekë.  Një shembull,  heroin e Kretës,  nga Konispoli,  Haxhi Mehmet Dalani,  është   shkruar në enciklopedinë greke:  Haxhi Mihal Dalani i vrarë 1828 në Kretë.  Pse ia ndryshuan emrin nga Mehmet në Mihal?…  Po kështu Janullatisi e quan  Skënderbeun  Jorgo për grek. Ka akoma më keq për të folur për poshtërsitë greke: Shumë durohet Prifti Janullatos,  kur arrin të vlerësoj  e të ngrejë çështjet e Shenjta mbi ligjet e shtetit. Harron Janullatosi se është në Shqipëri.  Kur ne kemi Kombin mbi fenë, “feja e shqiptarit është shqipëria”. Ndal Janullatos dhe mos u futë në konflikt me shqiptarët për Kombin,  Naim Frashërrin,  Thimistokli Gërmenjin etj.

Po të lexosh dy librat:  Jorgos Margaritis, “Bashkëpatriotë të padëshëruar” dhe Robert  D’ Kapllan,  “Greqia:  Dashnoria e Perëndimit, dhe Gruaja e Lindjes”, të ngjethet  mishtë dhe të ngrihen flokët e kokës. Në Selenik  më 1913 grekët thyen e bastisën 400 dyqane çifutësh, për shkak të një thashethemnaje, se gjoja çifutët kishin helmuar puset e ujit.  Me 1916 trupat greke pushtuan Selenikun . Me 1917 ra një zjarr i madh që rrafshoi krejt rajonin çifut të qytetit, përfshirë edhe  34 sinagoga. Numri  i të pastrehëve arriti  në 75.448, prej të cilëve 53.757 ishin çifutë. Kur gjermanët pushtuan Selenikun, në prill të vitit 1941, sikur të mos kishte qenë nxitja e agjentëve vendas, as që do t’u kishte shkuar ndonjëherë ndërmend sakrileg i shkatërrimit të nekropolit të lashtë çifut të Selanikut. Selaniku në atë kohë ishte kryeqyteti kulturor i çifutërisë sefardike (spanjolle). Gjermanëve iu deshën dy vjet rresht pune ditë për ditë, për t’i plaçkitur Selanikut çifut thesaret e tij artistike.  U deshën 15 trena të mbushur plotpërplot, për 5 muaj me radhë, për të boshatisur Selanikun nga çifutët e tij. I gjithë qyteti u dërgua në kamp përqendrimi të shfarosjes. U shkatërruan 500.000  varre të varrezave çifute. Mbi këto varre është ngritur Universiteti i Selanikut. A nuk është një  sakrileg i madh që rëndon Kishen Grek?  (14).

Çamëria veson gjak.

Dinakëria greke triumfoi.  Dy javë përpara  masakrës së Çamërisë, u ftuan në një takim  Myftinjtë Hasan Abdullai,  Sali Hafizi dhe kryeplaku Qazim Rexhepi. Takimi u bë në fshatin Popovë. Pala greke (Edesit) kryesohej nga Lefter Shtrungari dhe dy oficerë anglezë dhe kurdoherë i pranishëm Peshkop Dorotheu. Grekët premtuan: “Në Çamëri paqe të plotë!  Njerëzia të mos ikin!  Ju japim fjalën e nderit se nuk do të preket kush as me një lule”.  27 qershori, rojet mbrojtëse të qyteti dalluan se po afroheshin zervistët nga të tri anët e qytetit. Dhespot Dorotheu dhe nënprefekt Kanellopulli vrapuan te myfti  Sali Hafizi dhe i mbushën mendjen për ndërprerjen e qëndresës , pasi zervistët do të hynin në mënyrë paqësore  dhe nuk do të ngacmonin asnjeri. Myfti Saliu e hëngri atë rreng dhe së bashku me despotin u ngjitën në Gallata, ku u bënë thirrje luftëtarëve të ndalonin zjarrin, duke premtuar paqen. Peshkop Dorotheu dhe major Kranai shkuan në mitropoli dhe njoftuan  me tellall:  “Urdhërohen tëre ata që kanë armë t’i dorëzojnë menjëherë, se qetësinë do ta mbajë ushtria. Askush të mos ketë frikë!  Këdo  e quajmë vëlla.  Rreth mesditës, kur ende nuk kishte mbaruar dorëzimi i armëve, kur tregtarët sapo kishin hapur dyqanet,   zervistët grupe- grupe, të drejtuar nga oficerët, u derdhën egërsisht mbi popullatën çame. Ndër vrasësit ishin: prift Andoni, rrobaqepsja Athina, samarxhiu Cili Coni,  Nikoll Rafti etj . Ata qëllonin këdo që shihnin dhe vrisnin këdo që gjenin përpara. Krismat ushtuan me të gjitha llojet e armëve dhe me thika, hanxharë e sopata. O Zot çfarë tmerri!…

Peshkop Dorotheu, i cili kishte qenë garant për mos cënimin e popullsisë myslimane, festonte “fitoren” me komandantët e bandave dhe bekonte krimet e tyre. (15)

Të vrarë dhe të humbur ishin 4700 vetë, shtëpi të shkatërruara dhe të djegura 5800, dhe 85 xhami  të rrafshuara.  U rrëmbye i gjithë produkti ushqimor dhe të gjitha llojet e bagëtive.

I nderuar lexues,  A ka më të madh sakrileg, se e Peshkop Dorotheut të djeshëm, që masakroi Çamerinë dhe peshkopi i sotëm Janullatos, që kërkon të mos njohë ligjin suprem te kushtetutës?. Vallë, kush vjen pas këtij guximi  të Janullatosit?  Aka stomak qeveria Shqiptare dhe Akademia e Shkencave ta durojë?…

Referenca:

1.Aristidh Kola, “Gjuha e Perëndive”, F. 239.

2. Prof. Dr. Kristo Frashëri, “Skandali i Kishës…”, 26-8-2013.

3. Prof. Sherif Delvina, “Mbi Epirin”, f.  97, 236.

4. Edwin Jacques,  “Shqiptarët”, bot. 1995,  f. 401-402;  (7) f. 163.

5. Prof. Janullatos. “Kryepeshkopi i rikujtoi…”,  Gazeta “Bota sot”, 22-8-2013.

6. Tajar Zavalani, “Historia e Shqipërisë”, bot. 1998,  f. 56; (8) f. 68,70.

9. Enciklopedia Britanike Almanak, bot. 2003,  f.731.

10. Prof. Ramadan Sokoli, Gazeta “Illyria” 21-3-2008,f. 28.

11.  Prof. Arben Llalla, internet,  4 janar 2009.

12, Prof. Albert Kotini,  “Çamëria denoncon”, bot. 2002, f. 94,196.

13. Prof. Eleni Kocaqi, “Roli Pellazgo-Ilir”, f. 198.

14. Prof. Dr. Robert D. Kaplan, “Greqia dashnore e …”, bot. 2002, f. 25.

15. Prof. Beqir Mete,  “Tragjedia Çame,  bot. 2007, f.71.                                                            

 

 

Xhevat Korça, FUNDI I NJE KORIFEU

by

Nga Prenjo Imeraj New York/Dielli-arkiv/

Burgu kështjellë famëkeq komunist i Burrelit, do të mbetet në historinë e kombit shqiptar si një njollë e zezë, ku u burgosën, vuajtën tmerret e torturave çnjerëzore, vdiqën e u groposën pa varre, disa nga bijtë më të mirë, nacionalistët më besnikë, antikomunistët më të vendosur dhe intelektualët, më të formuar nëpër universitetet më të njohura të Europës dhe më tej. Aty hoqën të zitë e ullirit, përveç Xhevat Korçës edhe Koço Tasi, Vissarion Xhuvani, Mihal Zallari, Sokrat Dodbiba, Gjergj Kokoshi, Salih Vuçiterni, Sami Bitincka, Nino Kurti, Aleksandër Çurçia, At Pjetër Mëshkalla, Dom Shtjefën Kurti, Gjon Shllaku, Tefik Mborja, Hysni Alimerko, Tahir Hoxha, Leonidha Kume, Qemal Vrioni etj.

Zoti Tomorr Dosti, ish i burgosur politik në burgun e Burrelit, me banim në Tiranë tregon: “Ishim duke ecur nëpër “pajtoz”, në orarin e shetitjes, së bashku me Engjëll Çobën e ndjerë. Na afrohet njëri nga të burgosurit dhe na thotë se, Xhevat Korça kishte shpallur grevën e urisë. Na ra si bombë! Kur Engjëlli e mblodhi veten foli: Po hupim një nacionalist të madh. Xhevati kur e thotë fjalën nuk e kthen mbrapsht !”

Po kush ishte ky burrë, për të cilin po shqetsoheshin gjithë të burgosurit politikë, ndërsa drejtoria e burgut, duke e marrë si lojë, fillimisht heshti?

Ky burrë ishte Profesor Xhevat Korça, i lindur në Korçë më 10 janar 1893. Pas mësimeve fillore në qytetin e lindjes, vijoi gjimnazin me emër të Janinës. I mbrujtur me ndjenja atdhedashurie u aktivizua me armë në dorë në çetat liridashëse të Themistokli Gërmenjit dhe Spiro Bellkamenit, duke luftuar kundër pushtuesve turq dhe çetave shoviniste të andartëve grekë, të cilët kryenin herë pas here krime çnjerëzore ndaj banorëve të trevave shqiptare. Pjesëmarrja në ato çeta do t’i kushtonte Xhevatit dënimin me vdekje si prej turqve edhe prej grekëve. Pas shpalljes së Pavarësisë, në sajë të interesimit të Themistokli Germenjit mbështetur edhe prej Bajram Currit, së toku me disa djem të tjerë, u dërguan nga qeveria shqiptare e atëherëshme për studime në Vjenë, ku Xhevati u rregjistrua në Fakultetin e Shkencave Historike. Rezultati përfundimtar i atyre studimeve ishte i shkallës më të lartë. Gjatë atyre studimeve Xhevat Korça nuk u nda nga aktiviteti patriotik.

Më 15 dhjetor 1918 Xhevati së bashku me studentët e tjerë shqiptarë Jani Basho, Remzi Baçi, Nush Bushati, Raqi Buda, Fuad Asllani, Gjovalin Gjadri dhe Luigj Kakariqi i dërguan presidentit amerikan Ëilson një lutje, për të marrë në dorë të drejtat e kombit shqiptar.

Në vitin 1922 Xhevat Korça ngarkohet nga qeveria shqiptare në Shkodër për të themeluar gjimnazin shtetnor laik të atij qyteti, duke aktivizuar në atë gjimnaz midis të tjerëve edhe profesorët: Anton Paluca, Kostaq Cipo, Kolë Margjini, Gabriel Meksi, Gjergj Kokoshi dhe Simon Rrota.

Si përkrahës i qeverisë së Fan Nolit, pas ardhjes së Ahmet Zogut në fuqi, Xhevat Korça me gjithë familje, u detyrua të largohej nga Shqipëria dhe të emigrojë në Beograd. Duke gjetur aty përkrahjen shkencore të prof. Henrik Bariqit, që ishte albanolog i shquar, u caktua fillimisht lektor i gjuhës shqipe në kursin-seminar të atij profesori. Në vitin 1925 u caktua lektor i gjuhës dhe letërsisë shqipe, ndërsa në vitin 1927-28 mbajti kursin”Gjuha Shqipe për fillestarë”.

Mbas tre vjetësh qëndrimi në Beograd, u bë e pa mundur të qendronte më tutje aty, pasi Zogu pat dërguar dy herë njerëz për ti bërë atentat. U vendos familjarisht si emigrant në Vjenë, ku e vazhdoi punën këmbëngulëse e të palodhur në përkthimin e dokumentave të Arkivit të Shtetit austriak që hidhnin dritë mbi historinë tonë kombëtare, gjë për të cilën punoi plot dhjetë vite me radhë. (Dokumentat e përkthyera nën titullin “Acta et Diplomata Austro-Hungarie, ndodhen në Arkivin s Shtetit në Tiranë në fondin Xhevat Korça).

Pas atentatit që Azis Çami dhe Ndok Gjeloshi i bënë Zogut në Vjenë, Xhevat Korça bëri ç’ishte e mundur që ata të mos gjykoheshin në Vjenën konservative dhe monarkike ku ata do të dënoheshin më rëndë, por me miqt’e tij bënë të pamundurën që gjykimi të bëhej në ndonjerin prej qyteteve industrialë me shpresën se opinioni qytetar republikan e demokrat do t’u shërbente të akuzuarve si mbrojtje që të dënoheshin jo me ashpersin’e menduar. Në këtë kohë bëri bujë të madhe gjesti trimëror i Xhevat Korçës, i cili pa ju dridhur qerpiku, ftoi në duel një avokat austriak. Gazetari në fjalë jo vetëm që Xhevat Korçën e kishte quajtur agjent provokator, por edhe shqiptarët e ikur nga Shqipëria në artikullin e tij i cilësonte si të shitur tek Jugoallavia. Dueli nuk u realizua sepse avokati i trembur i kërkoi falje publike Profesor Xhevat Korçës, madje në të njëjtën gazetë dhe me të njejtën gjatësi shkrimi sikurse edhe ai i pari. Gjatë atyre ditëve ankthi, ndërsa e shoqia e trimit qante duke i thënë se, po e linte rrugëve të Europës me fëmijë të vogël, ai i përgjigjej: “Nuk ka asnjë vlerë jeta jonë po lamë që të na nëpërkëmbin ne si shqiptarë!”

Për shkak të jetës shumë të shtrënjtuar në Austri, gjatë krizës së viteve 30, Xhevati familiarisht u vendos në Fiume të Italisë. Megjithëse Zogu në ato vite ofroi një amnisti për kundërshtarët e tij të dikurshëm, Xhevati qëndroi deri në fund konseguent dhe, nuk ra ndesh me parimet e tij liberale e demokratike.

Kur radioja italiane komunikonte pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste më 7 prill 1939, gazetarët Italianë që shkuan për ta intervistuar në banesë si emigrant politik antizogist, e gjetën Xhevat Korçën duke qarë me ngashërime për humbjen e lirisë. Duke ruajtur etikën morale u drejtohet gazetarëve me urtësi: “Ju lutem na lini në hallin tonë dhe largohuni nga banesa ime. Ju na e pushtuat vëndin!” Po atë ditë Xhevat Korça kapërxeu urën që ndante Fiumen italiane me qytetin jugosllav Sushak, ku çensura fashiste nuk arrinte për të kontrolluar shërbimet postare dhe i telegrafoi Mbretit Zog, kundërshtarit politik të hershëm, që të hapte kufijtë për t’i lejuar patriotët e ikur të kthehshin e t’a mbronin bashkarisht atdheun. (Këto dy dëshmi janë të dokumentuara nga dëshmitarja Zonja Lejla Bumçi në Gjygjin Special të viti 1945 me kryetar Koçi Xoxin dhe prokuror Bedri Spahiun).

Në vitin 1940 ai do të pranojë emërimin si anëtar i Këshillit të Shtetit së bashku me Riza Danin, Sejfi Vllamasin, Omer Nishanin, Fuad Asllanin, Dhimitër Beratin etj. që në fakt nuk kishte as edhe një funksion juridik por vetëm teknik. Gjatë nji mbrëmjeje që kishte organizuar Mëkëmbësia me intelektualë shqiptarë, Xhevat Korçës i afrohet Ndihmësi i Mëkëmbësit të Mbretit, Lorusso Attoma dhe i thotë:

-Profesor, nga ju presim tashti, si kundërshtar i regjimit të Mbretit Zog që kini qenë të na shkruani për fashizmin dhe për të mirat që po i sjell ai Shqipërisë-.

Situata u bë e nderë dhe, askush nuk pipëtinte në grupin ku ata ndodheshin, se të gjithë e njihnin Xhevatin, që e thoshte haptas atë çka mendonte. Kur ai foli, tha :

-Zoti Attoma duhet ta dini se që më 7 prill 1939 penës s’ime i është thyer maja-! Intelektualët, midis të cilëve aty pranë ishte edhe Omer Nishani, heshtën. Për çudinë e të gjithëve ky njeri, që pas luftës u bë president i Shqipërisë komuniste, dy ditë më vonë do të shkruante në gazetën “Tomori” një artikull të gjatë që përfundonte me këto fjalë:

Kur miku i tij Mustafa Kruja u emërua kryeministër në vitin 1942, Xhevat Korça pranoi postin e Ministrit të arësimit, por me dy kushte:

1-Gjuha italishte të hiqej si gjuhë e detyruar prej shkollave fillore të Shqipërisë dhe Kosovës.

2-Të lirohen prej kampit të internimit të Ventotenes në Itali të gjithë arsimtarët shqiptarë të internuar si kundra-italianë.

Kuptohet që pas gjithë këtyre ngjarjeve dhe për faktin tjetër që, dikur Xhevat Korça kishte qenë anëtar i KONARE-s, fashistët italianë të mos kishin besim tek ai. Gjenerali Dalmazzo, K/Komandanti i forcave italiane në Shqipëri, kishte lëshuar një qarkore tepër sekrete për ta gjurmuar në çdo lëvizje si person me tendenca komuniste gjë që nuk qëndronte fare, pasi veprimtaria e Xhevat Korçës ishte vetëm atdhetare shqiptare.

Patrioti Beso Gega I qé lutur Xhevat Korçës ta ndihmonte për të liruar nga burgu fashist të bijën Liri Gega, duke i thënë se ajo ishte vetëm kundra-italiane dhe jo komuniste. Xhevati ndërhyri tek ministri i Brendshëm Mark Gjomarkaj si edhe tek kryeministri Mustafa Kruja, i cili e njihte mirë Beso Gegën si patriot, për të nxjerrë Liri Gegën prej burgut. Kryeministri hezitoi shumë pasi e dinte veprimtarinë terroriste komuniste të Liri Gegës por megjithatë e liroi. Për ironi të fatit vite më vonë, kur u bënë bashkë në burgun e Ri në Tiranë, Beso Gega tërë seriozitet i drejtohet Xhevat Korçës: -Ti mirë e ke që je në burg. Ti tradhëtove jo vetëm detyrën tënde kur ma lirove vajzën nga burgu, por duhej edhe mua të më kishe arrestuar në vënd, kur ndërhyra për të-. Xhevati vetëm se u habit nga ato fjalë, pasi ai nuk e dinte se komunstja Liri Gega e kishte mohuar babain e saj.

Gjatë veprimtarisë së tij si minister Xhevat Korça bëri çkishte në dorë së bashku me kolegët e tij për themelimin e Institutit të Studimeve Shqiptare që, nën drejtimin e Mustafa Krujës, mblidhte figura të shquara si Ernest Koliqi, Xhevat Korça, Anton Paluca, Aleksandër Xhuvani, Lazër Shantoja, Karl Gurakuqi, Anton Harapi, Dhimitër Beratti etj. Qëllimi i atij Instituti ishte krijimi i një bërthame akademike për ti shërbyer shkencës së albanologjisë dhe më vonë edhe themelimit të një universiteti shqiptar. Ishte vendim i kësaj Kryesije Instituti që përmëndëm më lart, caktimi si Gjuhë e Njësuar Normative Shqipe e folura e qytetit të Elbasanit gjë e cila u ligjërua sapo Mustafa Kruja u bë Kryeministër dhe Xhevat Korça ministër i Arësimit ku, me qarkoren, (Nr.61-datë 20 Shkurt 1942), drejtuar të gjitha shkollave të mesme të Shqipërisë e të nënëshkruar nga vetë ministri i Arësimit Xhevat Korça, njoftoheshin drejtorit’e atyre shkollave rreth Gjuhës Normative Shqipe dhe urdhëroheshin të përdoreshin si tekste zyrtare Sintaksa edhe ai i Gjuhës Shqipe me autor Atë Justin Rrotën. E nuk mund të mos zihet në gojë edhe se si, përgjatë diktaturës, kurrë nuk u zu në gojë fakti se jo pak, por tridhjetë vite para atij që u quajt Kongresi i Drejtshkrimit, (20 – 25 Nëntor 1972), në shkollat e Shqipërisë mësohej Guha e njësuar Normative Shqipe!

Vrasja e Qazim Koculit në Vlorë e shtyti Mustafa Krujën dhe Xhevat Korçën të japin dorëheqjen në shënjë proteste, se mendohej që italianët kishin gisht në vrasje, pasi Qazim Koculi kishte qenë komandant ushtarak i kryengritësve në Luftën e Vlorës më 1920.

Ardhja e regjimit komunist në Shqipëri në nëntorin e vitit 1944 e gjeti Xhevat Korçën jashtë politikës, në shtëpinë e vet në Tiranë. E arrestuan bashkë me djalin e tij të madh Gencin, pasi ky i fundit ishte inkuadruar në batalionin nacionalist “Besnik Çano” e kishte luftuar në Kosovë kundër çetnikëve dhe partizanëve jugosllavë.

Në prill të vitit 1945 Xhevat Korça doli përpara gjyqit special të kryesuar nga Koçi Xoxe dhe me prokuror Bedri Spahiun. Qëndrimi i tij ishte më se dinjitoz. E akuzuan si tradhtar dhe i shitur tek Italia fashiste. Xhevati tërë bindje i u drejtua trupit gjykues:

-Po të gjeni qoftë edhe një rrjesht të vetëm të shkruar, apo një fjalë të thënë pro fashizmit nga ana e ime, do ta pranoj pa as edhe një kundërshtí dënimin më të rëndë që do të vendosni-.

-Ke shpërdoruar fondet e F.A.P.I.-t, (fondet e Ministrisë së asaj kohe), ulëriti prokurori!

Kur Xhevat Korça paraqiti dokumenta se, nga ai fond u dha nga një rrogë shtesë gjithë arsimtarëve pa përjashtim, si në Shqipëri edhe në Kosovë, prokurori komunist u ndie përsëri:

-E ke bërë për ti afruar arsimtarët me fashizmin!

Xhevat Korça me zë të lartë iu drejtua Prokurorit:

-Paskeni konsideratë të lartë për mësuesit shqiptarë, me që mendokeni se me një rrogë u korruptuakan dhe ndërruakan idealet e tyre- !

Për Xhevat Korçën trupi gjykues komunist vendosi dënimin me vdekje (ishte dënimi i katërtë me vdekje se përveç turqve dhe grekëve e patën dënuar edhe austriakët). Në fakt, më vonë dënimi kapital iu kthye me burgim të përjetshëm dhe e futën në burgun kështjellë të Burrelit, të cilin e përballoi me trimëri e qëndrueshmëri të pa shoqe si edhe dinjitet të lartë.

Tregonte dikur një bashkëvuajtës, Tomor Alikua : Në vitin 1949 Xhevat Korça ndodhej i shtruar në spitalin e burgut së bashku me një farë Teme Shehu. Një oficer i lartë i Sigurimit që shkoi për inspektim, u thotë të burgosurve me ironi:

-Ku jini o baballarë të Kombit…

Xhevat Korça hazër xhevap i a ktheu:

-Le t’ua lemë historianëve për të gjykuar-! Ai drejtues i lartë në ministrinë e Punëve të Brëndëshme dha urdhër dhe menjëherë e nxorrën Xhevat Korçën nga spitali edhe e kthyen në burg.

Xhevati vërtet vuante vetë, por më shumë vuante për bashkvuajtësit e tjerë të burgut. Përpara syve të tij, për çdo ditë parakalonin të vdekur, që varrmihësit gardianë me një batanie i groposnin tek qershia famëkeqe e burgut të çfarosjes të Burrelit. Ishin djem e pleq fatkëqinj që nuk i duronin dot torturat dhe kushtet e tmerrëshme të atij burgu kobsjellës…

Të burgosurit në burgun e Ri të Tiranës kanë pasë dëshmuar për një bisedë interesante të zhvilluar në qeli midis Mehmet Shehut dhe Xhevatit, mbas Gjygjit Special, gjatë së cilës u dukën qartë jo vetëm guximi e burrëria e Xhevat Korçës por edhe inteligjenca dhe kultura e tij në krahasim me atë drejtues famëkeq të hierarkisë komuniste. Si Ministër i Punëve të Brëndëshme vete Mehmet Shehu të vizitojë burgun e Ri. Kur u fut në kaushin ku ndodhej edhe Xhevati, të cilin e njohu dhe i drejtohet me keto fjalë :

-E more Xhevat Korça, u binde më në fund se ne luftuam për kauzën e drejtë kurse ju e kishit gabim-?

Xhevati replikoi diçka për këtë çështje e pastaj diskutimi u pleks duke i u drejtuar njëri tjetrit, Memeti me Xhevat, kurse ky i fundit me Zoti Ministër. Në vazhdim fillojnë e diskutojnë marksizmin teorik. Mehmeti ulet në krevatin portativ të të burgosurit dhe në vazhdim, i habitur nga përgatitja teorike e Xhevat Korçës në fushën e fillozofisë materialiste, fillon i drejtohet me profesor. Pas kësaj edhe Xhevati fillon e i drejtohet ministrit në emër, Mehmet. Jo vetëm të burgosurit e kaushit por edhe shoqëruesit e Ministrit nuk pipëtinin por, ndiqnin me kureshtje debatin. Pas një çasti diskutimit shtyhet në fushën e zbatimit të Revolucionit të Tetorit në Bashkimin Sovjetik. Mehmet Shehu dëgjon me vëmëndje si diskuton Xhevat Korça dhe pas pak i drejtohet duke e pyetur:

-Po ti profesor, si e njihke kaq mirë Revolucionin e Tetorit-? Ai shtangu kur Xhevat Korça i u përgjigj “… E ke lexuar ti Mehmet librin “Dhjetë Ditë q’e Tronditën Botën” të John Reed-it ? E pra dije se unë e kam përkthyer”. Atëherë Mehmet Shehu kthehet dhe i thotë “… duke e njohur kaq mirë teorinë komuniste si u gabove e nuk u bëre me ne? Atëbotë i kthehet Xhevat Korça dhe i thotë : “ Pikërisht pse e njoh kaq mirë si teorinë edhe zbatimin në Rusi të kësaj teorije, u bëra antikomunist i vendosur!”

Situata u tensjonua menjëherë. Mehmet Shehu u zverdh në fytyrë, u ngrit vrik në këmbë, i hodhi Xhevat Korçës një shikim tërë urrejtje dhe u largua pa e përshëndetur.

Jeta e burgjeve ishte e tmerrëshme. Aty mungonin edhe sendet më elementare për një jetesë minimale të atyre njerëzve të mjerë. Por burgu tashmë famëkeq i Burrelit shquhej si i veçantë mes të gjithëve. Xhevat Korça me kurajon që e karakterizonte i drejtohet një ditë drejtorit të burgut lidhur me mungesën e plotë të të drejtave të burgosurve sa i takon përkujdesjes shëndetësore, duke e paralajmëruar se në qoftë se nuk merren masa për t’i përmirësuar ato, ai do t’i jepte fund jetës së tij me grevë urie. Por drejtori injorant dhe indiferent i burgut i mori ato fjalë si lojë dhe, nuk u dha fare rëndësi.

Qëlloi që pas dy ditësh u paraqitën tek dera e burgut bashkëshortia e Xhevatit me njërin nga djemtë. Patën sjellë edhe pak ushqime për njeriun e tyre të dashur, aq sa me fukarallëkun e tyre mundnin t’i ruanin për t’i çuar në burg. Ata nuk e dinin se ai ishte futur në grevë urie. Me këtë rast, hafijet e burgut e njoftuan drejtorin, i cili vetëm në atë çast e mësoi se, Xhevat Korça kishte filluar grevën e urisë. I alarmuar shkon në kaushin ku ndodhej Xhevat Korça dhe i bën presion të burgosurit, i cili jo vetëm nuk lëkundet në vendimin e tij, por i kthehet drejtorit: “Unë kam bërë e kam thënë se do t’ju kundërvihem me grevën e urisë, e vetmja armë që kam, dhe nuk heq dorë nga ajo. Po lermëni t’i takoj për herë të fundit gruan dhe djalin.” Drejtori i bindur se do ta thyente, nuk pranon, dhe i thotë të mendohej deri të nesërmen. Duke e shikuar drejtorin me mospërfillje Xhevat Korça i thotë: “Ju nuk dini as ç’është burrëria e gjithashtu nuk e kuptoni se çdo të thotë fjalë e dhënë. Po paçi faqen e zezë!”

Drejtori priti deri të nesërmen me shpresë se i burgosuri do ta kthente mendjen. Por kur hafijet e tij i thanë se Xhevat Korça nuk pranon ta ndryshojë vendimin e marrë, nga njëra anë u nxori familjarëve haber se nuk do kishte takim nga që ishte marrë një masë disiplinore kundër Xhevat Korçës, ndërsa nga ana tjetër njoftoi menjëherë drejtorinë e përgjithëshme të burgjeve për këtë rast të pa precedent. Dy ditë më vonë Kadri Hazbiu sosi në Burrel dhe të burgosurin e pabindur e shoqërojnë në drejtori. Dëshmija që vazhdon është dhënë nga Avokat Xhevdet Kapshtica si edhe nga zoti Reis Hasho, të dy bashkëvuajtës në të njajtin kaush me Xh.Korçën. Fillimisht Kadri Hazbiu kishte filluar ta marrë me të mire Xhevat Korçën duke i bërë edhe premtime, po kur u bind se i burgosuri qëndronte i pa lëkundur në vendimin e tij, filloi nga presionet dhe kërcënimet. Xhevat Korça e dëgjoi i heshtur deri në fund dhe në vazhdim foli tërë vendosmëri: “Dëgjo këtu more Kadri Hazbiu!! Ti e ke kot që mundohesh të më thyesh me presione. Unë, me vendimin që kam marrë, nuk jam më në mes të gjallëve e si pasojë as që ekziston për mua as ti e as Enver Hoxha! E di se si më duket mua tani Enver Hoxha? I vooogël”(dhe aviti gishtin tregues gadi sa nuk e cikte gishtin e madh të dorës) e i thotë se”kaq të vogël e shikoj unë tashti E. Hoxhën! Po kij mëndjen se pikërisht ty ai ka për t’a hequr kokën nga trupi!”

Të burgosurit e kaushit filluan të shqësohen çdo ditë e më tepër për jetën e bashkëvuajtësit të tyre. Ai as hante dhe as pinte. Organet filluan të dobësohen, fuqitë dalë e nga dalë po i shteroheshin, por mendia gjithmonë e kthjellët. Filluan t’i afroheshin me radhë, e t’i luteshin për ta ndërprerë grevën e urisë, për hir të jetës, të families por edhe të tyre, që tani ishin si vëllezër në vuajtje e mendime. Xhevat Korça vetëm heshtëte, duke vazhduar në qëndrimin e tij promethean. Miqtë më në fund i drejtohen Patër Mëshkallës, një klerik shumë i nderuar dhe me kulturë të gjërë, për të cilin dihej se Profesor Xhevat Korça kishte shumë konsideratë. Duke filluar nga dita e pestë e urisë, Patër Mëshkalla nuk flinte natën, por i rrinte tek koka mikut të tij. Dukej dhe ndihej se ai dhe Avokat Xhevdet Kapshtica ishin më të shqetësuarit për jetën e Xhevatit. Ditën Patër Mëshkalla ecte nëpër kaush me duar të kryqëzuara dhe lutej për jetën e mikut të tij derisa më në fund vendosi: U afrua me ngadalë tek qoshja e Xhevatit, u ul në gjunjë e duke i a lëmuar kokën i lutet me përgjërim: “Xhevat, të lutem mos i a shit shpirtin shejtanit tue dekë në grevë ûje. Kishte me kênë nji mëkat!” Xhevat Korça me zë të zvargur po bindës përgjigjet: “Padre, të kam ditur mik i cili nuk do që të turpërohem. Si mi thua këto fjalë tashti që po më lenë forcat fizike, do të më lerë llogjika e si pasojë edhe vullneti, e ti më fton të bëhem lojë e këtyre rojeve të burgut të tallen e të thonë se unë nuk e mbajta dot fjalën?” Patër Mëshkalla u prek thellë, e përqafoi Xhevat Korçën e të dy të përlotur u ndanë nga njëri tjetri!

Në atë burg ishte edhe Gjergj Kokoshi, një ish koleg dhe i njohur i vjetër i Xhevat Korçës, por fillimisht me idera të dyshimta e komuniste. Duke filluar nga dita e parë kur e sollën Gjergj Kokoshin në Burgun e Burrelit, Xhevat Korça nuk i kishte folur as një herë Gjergjit. Arësyeja ishte thjeshtë politike. Kur gjatë viteve të luftës ai kishte qenë profesor në gjimnazin e Tiranës, kishte nxitur shumicën e nxënësve të dilnin partizanë në mal në luftë kundër okupatorit. Për Profesor Xhevat Korçën, Profesor Gjergj Kokoshi kishte ndikuar në triumfin e komunizmit në Shqipëri e bile fillimisht, duke qenë edhe në postin e Ministrit të Arsimit në qeverinë e Enver Hoxhës, e prandaj as i fliste me gojë.

Të gjithë ishin të preokupuar për këtë fakt sepse asnjërit nuk i vinte mirë, që dy intelektualë të njohur, tani bashkëvuajtës në të njëjtin burg , të mos i flisnin njërit tjetrit. Avokat Xhevdet Kapshtica pat ndërhyrë një herë tek Xhevati për ti folur Gjergj Kokoshit dhe përgjigja e Profesor Xhevat Korçës kishte qenë e prerë: “…Nuk e kuptoj fare rëndësinë që i jepni faktit në se i flas unë Gjergjit apo jo. Unë e kuptoj se me sa duket, Gjergji e ka kuptuar gabimin e tij në radhitje të tijën nga ana e së ashtuquajturës Nacional-Çlirimtares, po ç’rëndësi ka ky pozicionim i tij sot? Ai e nxiste rininë të mbushte radhët e çetave partizane aso kohe dhe me mish e me shpirt u predikonte një të ardhme, të cilën sot, ai vetë Gjergji, e kuptoi se ishte e gabuar! Po kujt i shërben ky kthjellim i vonuar i tij? E keqja u bë dhe pendimi i Gjergj Kokoshit nuk i vlen më askujt e aq më pak historisë!…”

Në ditët e fundit të jetës së Xhevat Korçës, i nxitur nga të burgosurit e tjerë, Gjergj Kokoshi pranoi të shkonte e t’i fliste Xhevat Korçës e kështu t’a bindëte të hiqte dorë nga greva e urisë. Gjergji pranoi dhe u drejtua me hap të ngadalshëm për nga qoshja ku prehej i dobësuar Xhevat Korça. Gjithë të burgosurit e tjerë po ndiqnin me vemendje te madhe lëvizjet e profesor Gjergj Kokoshit. Kureshtja ishte e madhe se si dhe ç’farë do t’i thoshte profesor Xhevat Korçës në çastet e fundit të jetës së tij Gjergj Kokoshi për t’ia mbushur mëndjen të hiqte dorë nga greva e urisë ? Pasi qendroi pak çaste në këmbë, duke kundruar me dhëmbje kolegun e tij, u përkul dhe i foli miqësisht duke i a zgjatur dorën. Dora i ngeli e shtrirë për disa çaste. Më në fund Xhevat Korça vendosi dhe i a dha dorën. Ata që e ndiqnin skenën menduan se më në fund Gj.Kokoshi do të ishte shkaku që t’a bindëte Xh.Korçën të hiqte dorë nga greva e urisë. Mirëpo Gjergj Kokoshi vazhdoi : “Ti Xhevat po e mbyllë jetën me kapak florini. Edhe un kisha dashtë me e pasë ket guxim si edhe ti por fatkeqsisht nuk e kam at burrni. Prandej qindro i fortë e mos u lëkund në vendimin t’and”! I a shtërngoi për të fundit herë dorën dhe u largua.

Të gjithë të burgosurit e kaushit e përjetuan jo vetëm me dhimbje por edhe me krenari fjalën e Gjergj Kokoshit, që ishte njëkohësisht jo vetëm vlerësim për karakterin e Xhevat Korçës, por edhe një lloj pendese dhe faljeje, sado që tepër e vonuar, ndaj atij njeriu të pa epur.

Xhevat Korçës më në fund i shteruan forcat. Pak ditë më vonë nga kjo ndodhi, ai e dha frymën e fundit mbështetur në gjoksin e Avokat Xhevdet Kapshticës. Kështu pushoi së rrahuri zemra e Profesorit dhe Nacionalistit të shquar, njëkohësisht antikomunistit të vendosur Profesor Xhevat Korçës. Ishte një rast i pa precedent. Kurrë ndonjëherë më parë nuk pat ndodhur që ndonjë i burgosur politik të vdiste me greve urie. Atje në burgun kështjellë komunist të Burrelit, Xhevat Korça i ngriti vetes një monument pavdekësie.

Për ironin e fatit, vite më vonë, Mehmet Shehu do vritej apo “vetëvritej” pa lavdi. Kadri Hazbiut shokët e tij komunistë do t’i a prisnin gjuhën dhe pastaj kokën, kurse përmendorja e Enver Hoxhës, pas vdekjes, do të tërhiqej zvarrë rrugëve të Tiranës, si shprehje e urrejtjes ndaj njeriut më të urryer të Kombit Shqiptar.

Prandaj Profesor Xhevat Korça e meriton plotësisht të quhet :Korifé i Nacionalizmit të Ndritur Shqiptar.

Drejtori priti deri të nesërmen me shpresë se i burgosuri do ta kthente mendjen. Por kur hafijet e tij i thanë se Xhevat Korça nuk pranon ta ndryshojë vendimin e marrë, nga njëra anë u nxori familjarëve haber se nuk do kishte takim nga që ishte marrë një masë disiplinore kundër Xhevat Korçës, ndërsa nga ana tjetër njoftoi menjëherë drejtorinë e përgjithëshme të burgjeve për këtë rast të pa precedent. Dy ditë më vonë Kadri Hazbiu sosi në Burrel dhe të burgosurin e pabindur e shoqërojnë në drejtori. Dëshmija që vazhdon është dhënë nga Avokat Xhevdet Kapshtica si edhe nga zoti Reis Hasho, të dy bashkëvuajtës në të njajtin kaush me Xh.Korçën. Fillimisht Kadri Hazbiu kishte filluar ta marrë me të mire Xhevat Korçën duke i bërë edhe premtime, po kur u bind se i burgosuri qëndronte i pa lëkundur në vendimin e tij, filloi nga presionet dhe kërcënimet. Xhevat Korça e dëgjoi i heshtur deri në fund dhe në vazhdim foli tërë vendosmëri: “Dëgjo këtu more Kadri Hazbiu!! Ti e ke kot që mundohesh të më thyesh me presione. Unë, me vendimin që kam marrë, nuk jam më në mes të gjallëve e si pasojë as që ekziston për mua as ti e as Enver Hoxha! E di se si më duket mua tani Enver Hoxha? I vooogël”(dhe aviti gishtin tregues gadi sa nuk e cikte gishtin e madh të dorës) e i thotë se”kaq të vogël e shikoj unë tashti E. Hoxhën! Po kij mëndjen se pikërisht ty ai ka për t’a hequr kokën nga trupi!”

Të burgosurit e kaushit filluan të shqësohen çdo ditë e më tepër për jetën e bashkëvuajtësit të tyre. Ai as hante dhe as pinte. Organet filluan të dobësohen, fuqitë dalë e nga dalë po i shteroheshin, por mendia gjithmonë e kthjellët. Filluan t’i afroheshin me radhë, e t’i luteshin për ta ndërprerë grevën e urisë, për hir të jetës, të families por edhe të tyre, që tani ishin si vëllezër në vuajtje e mendime. Xhevat Korça vetëm heshtëte, duke vazhduar në qëndrimin e tij promethean. Miqtë më në fund i drejtohen Patër Mëshkallës, një klerik shumë i nderuar dhe me kulturë të gjërë, për të cilin dihej se Profesor Xhevat Korça kishte shumë konsideratë. Duke filluar nga dita e pestë e urisë, Patër Mëshkalla nuk flinte natën, por i rrinte tek koka mikut të tij. Dukej dhe ndihej se ai dhe Avokat Xhevdet Kapshtica ishin më të shqetësuarit për jetën e Xhevatit. Ditën Patër Mëshkalla ecte nëpër kaush me duar të kryqëzuara dhe lutej për jetën e mikut të tij derisa më në fund vendosi: U afrua me ngadalë tek qoshja e Xhevatit, u ul në gjunjë e duke i a lëmuar kokën i lutet me përgjërim: “Xhevat, të lutem mos i a shit shpirtin shejtanit tue dekë në grevë ûje. Kishte me kênë nji mëkat!” Xhevat Korça me zë të zvargur po bindës përgjigjet: “Padre, të kam ditur mik i cili nuk do që të turpërohem. Si mi thua këto fjalë tashti që po më lenë forcat fizike, do të më lerë llogjika e si pasojë edhe vullneti, e ti më fton të bëhem lojë e këtyre rojeve të burgut të tallen e të thonë se unë nuk e mbajta dot fjalën?” Patër Mëshkalla u prek thellë, e përqafoi Xhevat Korçën e të dy të përlotur u ndanë nga njëri tjetri!

Në atë burg ishte edhe Gjergj Kokoshi, një ish koleg dhe i njohur i vjetër i Xhevat Korçës, por fillimisht me idera të dyshimta e komuniste. Duke filluar nga dita e parë kur e sollën Gjergj Kokoshin në Burgun e Burrelit, Xhevat Korça nuk i kishte folur as një herë Gjergjit. Arësyeja ishte thjeshtë politike. Kur gjatë viteve të luftës ai kishte qenë profesor në gjimnazin e Tiranës, kishte nxitur shumicën e nxënësve të dilnin partizanë në mal në luftë kundër okupatorit. Për Profesor Xhevat Korçën, Profesor Gjergj Kokoshi kishte ndikuar në triumfin e komunizmit në Shqipëri e bile fillimisht, duke qenë edhe në postin e Ministrit të Arsimit në qeverinë e Enver Hoxhës, e prandaj as i fliste me gojë.

Të gjithë ishin të preokupuar për këtë fakt sepse asnjërit nuk i vinte mirë, që dy intelektualë të njohur, tani bashkëvuajtës në të njëjtin burg , të mos i flisnin njërit tjetrit. Avokat Xhevdet Kapshtica pat ndërhyrë një herë tek Xhevati për ti folur Gjergj Kokoshit dhe përgjigja e Profesor Xhevat Korçës kishte qenë e prerë: “…Nuk e kuptoj fare rëndësinë që i jepni faktit në se i flas unë Gjergjit apo jo. Unë e kuptoj se me sa duket, Gjergji e ka kuptuar gabimin e tij në radhitje të tijën nga ana e së ashtuquajturës Nacional-Çlirimtares, po ç’rëndësi ka ky pozicionim i tij sot? Ai e nxiste rininë të mbushte radhët e çetave partizane aso kohe dhe me mish e me shpirt u predikonte një të ardhme, të cilën sot, ai vetë Gjergji, e kuptoi se ishte e gabuar! Po kujt i shërben ky kthjellim i vonuar i tij? E keqja u bë dhe pendimi i Gjergj Kokoshit nuk i vlen më askujt e aq më pak historisë!…”

Në ditët e fundit të jetës së Xhevat Korçës, i nxitur nga të burgosurit e tjerë, Gjergj Kokoshi pranoi të shkonte e t’i fliste Xhevat Korçës e kështu t’a bindëte të hiqte dorë nga greva e urisë. Gjergji pranoi dhe u drejtua me hap të ngadalshëm për nga qoshja ku prehej i dobësuar Xhevat Korça. Gjithë të burgosurit e tjerë po ndiqnin me vemendje te madhe lëvizjet e profesor Gjergj Kokoshit. Kureshtja ishte e madhe se si dhe ç’farë do t’i thoshte profesor Xhevat Korçës në çastet e fundit të jetës së tij Gjergj Kokoshi për t’ia mbushur mëndjen të hiqte dorë nga greva e urisë ? Pasi qendroi pak çaste në këmbë, duke kundruar me dhëmbje kolegun e tij, u përkul dhe i foli miqësisht duke i a zgjatur dorën. Dora i ngeli e shtrirë për disa çaste. Më në fund Xhevat Korça vendosi dhe i a dha dorën. Ata që e ndiqnin skenën menduan se më në fund Gj.Kokoshi do të ishte shkaku që t’a bindëte Xh.Korçën të hiqte dorë nga greva e urisë. Mirëpo Gjergj Kokoshi vazhdoi : “Ti Xhevat po e mbyllë jetën me kapak florini. Edhe un kisha dashtë me e pasë ket guxim si edhe ti por fatkeqsisht nuk e kam at burrni. Prandej qindro i fortë e mos u lëkund në vendimin t’and”! I a shtërngoi për të fundit herë dorën dhe u largua.

Të gjithë të burgosurit e kaushit e përjetuan jo vetëm me dhimbje por edhe me krenari fjalën e Gjergj Kokoshit, që ishte njëkohësisht jo vetëm vlerësim për karakterin e Xhevat Korçës, por edhe një lloj pendese dhe faljeje, sado që tepër e vonuar, ndaj atij njeriu të pa epur.

Xhevat Korçës më në fund i shteruan forcat. Pak ditë më vonë nga kjo ndodhi, ai e dha frymën e fundit mbështetur në gjoksin e Avokat Xhevdet Kapshticës. Kështu pushoi së rrahuri zemra e Profesorit dhe Nacionalistit të shquar, njëkohësisht antikomunistit të vendosur Profesor Xhevat Korçës. Ishte një rast i pa precedent. Kurrë ndonjëherë më parë nuk pat ndodhur që ndonjë i burgosur politik të vdiste me greve urie. Atje në burgun kështjellë komunist të Burrelit, Xhevat Korça i ngriti vetes një monument pavdekësie.

Për ironin e fatit, vite më vonë, Mehmet Shehu do vritej apo “vetëvritej” pa lavdi. Kadri Hazbiut shokët e tij komunistë do t’i a prisnin gjuhën dhe pastaj kokën, kurse përmendorja e Enver Hoxhës, pas vdekjes, do të tërhiqej zvarrë rrugëve të Tiranës, si shprehje e urrejtjes ndaj njeriut më të urryer të Kombit Shqiptar.

Prandaj Profesor Xhevat Korça e meriton plotësisht të quhet :Korifé i Nacionalizmit të Ndritur Shqiptar.(Dielli-Arkiv)