Reçension/
(Pjesa e dyte)/
Nga Prof. Sami Repishti/
Me gjithe propaganden e Qeverise greke –dhe perkrahjen nga disa qeveri europiane- e verteta mbi persekutimet e çameve u zbulue dhe u raportue me inisitiava private te disa organizatave nderkombetare per ndihme si dhe nga personalitete politike me sensin e zhvilluem te drejtesise.
Me 12 janar 1923, dy personalitete te Near and Middle East Association (angleze), Edward Gleichen dhe Audrey Herbert, botuen ne fletoren londineze The Times nji pershkrim te gjendjes ne Çameri dhe debimin e forcuem dhe te pashpirte te popullsise shqiptare ne rajonin e Çamerise, okupimin e shtepive te kesaj popullsie dhe pronat tjera, dhe vendosjen e refugjateve greke qe u kthyen mbas disfates se madhe ne Anadoll. Ata i bajne thirrje Qeverise greke qe te ndaloje keto aksione te turpshme, dhe viktimet shqiptare te kthehen ne votrat e tyne stergjyshore, si dhe te paguej kompensim per pasunite e grabituna pa te drejte. Reagimi i zyrtareve britanike ne Greqi ka qene: Qeveria greke nuk ka ushtrue presion mbi myslimanet shqiptare te Çamerise, dhe se ata.”.. nuk vuejne ne duert e grekeve ne Epir”.(f.73)
Kjo situate vazhdoi edhe mbas nenshkrimit te Marreveshjes turko-greke per shkembimin e popullsive (Lausanne, 20 janar 1923), me gjithe premtimet greke (Z. Kaklamanos) se shqiptaret myslimane te Çamerise “…nuk perfshihen ne masat e shpernguljes” me qene se “nuk jane turq” Gazeta The Westminster Gazette, me 21 mars 1923, raporton:” Afer 30.000 shqiptare myslimane, te cilet pak kohe ma pare ishin nenshtetas shqiptare, dhe nuk kane asnji simpati per Turqine, do te transferohen ne Anadoll, ku i pret nji fat i padeshirueshem”(f.74)
Dhe gazeta Korça, me 24 gusht 1923, shkruen:”…Per arsye te nevojes me sistemue refugjatet greke (qe vijne nga Turqia) autoritetet greke perdorojne çdo mjet te mundshem me detyrue çamet te largohen. Vrasje ngjasin çdo dite, ne te gjithe Çamerine me qellim qe te krijohet nji atmosphere paniku. Te rrahuna, vjedhje e vrasjet jane ushqimi i dites. Persona te panjohun, por te njohun nga autoritetet greke kryejne vepra per shqetesimin e popullsise, dhe bajne jeten e shqiptareve te padurueshme; keshtu çamet mbledhin rrobet e leshojne vendin e tyne”(f.75)
Me 22 nandor 1923, Mehmed Konitza, minister i Shqiperise ne Londer, njofton Qeverine angleze se “…ne Çameri, rajon ku shqiptaret jane ne shumice, po jetojne ne nji rregjim terrori. Me vendosjen e Qeverise revolucionare ne Greqi, gjendja e shqiptareve ne Çameri ashte ba e padurueshme, dhe krimet e brigandazhi qe ata i nenshtrohen ashte i vazhdueshem: shtepite e pasunite e tyne jane marre me force dhe refugjatet greke nga Anadolli i kane pervetesue; vuejtjet e tyne jane te papershkrueshme….. E gjithe kjo vuejtje kryehet ne Çameri me gjithe premtimet e . Z. Venizelos se “…Greqia nuk ka as ma te vogelin qellim me ba shkembimin e popullsive myslimane shqiptare. Shqiptaret banojne ne kete zone te veçante te Epirit. Megjithese shqiptaret jane bashkefetare me turqit, ata nuk jane bashkekombas me turqit”.(f.76)
“Para nji situate te ketille” vazhdon nota e Z. Konitza, “Qeveria shqiptare nuk ka alternative tjeter veçse me debue popullsine grekofone ne Shqiperi, e ne vendin e tyne me prue shqiptaret qe jetojne ne Mbretenine greke, tue njohe te drejtat e ketyne te fundit, ashtu edhe te drejtat e atyne shqiptareve qe jetojne ne Shqiperi, por posedojne prona ne Greqi”. (f.77)
Protesta kunder persekutimeve greke u bane dhe nga qytetare private çame mbrenda dhe jashte Çamerise, sidomos ne SHBA.
Me 24 shtator 1923, delegati shqiptar prane Lidhjes se Kombeve (LK) Mithat Frasheri, tue ju referue garancive te dhana per pronat e shqiptareve myslimane ne Greqi (Art.VI i Konventes turko-greke, 1 nandor 1913, dhe Art. 17 te Kushtetutes greke qe garanton pasunine e qytetareve ) proteston marrjen me dhune te shtepive dhe pronave te shqiptareve nga Qeveria greke. Si pergjigje, Kryeministri grek E.Venizelos, deklaroi:” Nga Lausanne, une i kam telefonue Qeverise sime tue i terheqe vrejtjen mbi poziten e qytetareve myslimane me kombesi shqiptare, qe te mos konsiderohen si turq…”(f.80) Ne nji mbledhje te Keshillit te LK, 7 shtator 1923, ne lidhje me shkembimin e popullsive, perfaqsuesi shqiptar, Z. Blinishti paraqiti nji raport te gjate spjegues te gjendjes ne Çameri. Pothuesje se çdo dite, protestat e popullsise çame i drejtohen LK me pershkrime te hollesishme te krimeve, grabitjeve, dhe poshterimeve qe ata u nenshtroheshin ne duert e autoriteteve greke.
Njikohesisht, nji Rezolute e LK, ate 17 dhetor 1923, thekson:” Ashte terheqe vemendja e Keshillit mbi deklaraten e bame ne te njejten kohe nga perfaqsuesi i Greqise. Qendrimi i Qeverise greke ashte se nuk ka asnji qellim me perfshi pronat e kombesise shqiptare ne kete skeme te shpernguljeve” (f.100)
Nga ana e saj, Federata Panshqiptare e Amerikes, VATRA deklaron se trajtimi i çameve nga Greqia ashte moralisht barbar dhe ban thirrje per ndihme. Njikohesisht, nji Komision çam i drejtohet Kryqit te Kuq Amerikan dhe organizatave bamirese ne Angli , me qellim te shpetimit te jeteve te grave ,femijve dhe pleqeve, dhe te gjindet nji vend tjeter mergimi, por jo ne Turqi. (f.100)
Si rrjedhim i presionit grek kunder popullsise shqiptare çame, ministri M.Konitza drejtohet Kryeministrit anglez Ramsey MacDonald, me 17 mars 1924,
“Ne qofte se nuk merr nji pergjigje te kenaqeshme (nga Greqia) Qeveria shqiptare do te jete e justifikueme me konsiderue veten te çlirueme nga detyrimet e marruna per minoritetet, ne lidhje me Greqine, dhe do te jete e detyrueme me debue greket qe banojne ne Shqiperi”. (f.106)(Theksi im.SR)
Ne muejin nandor 1925,Mehdi Frasheri, perfaqsues i Shqiperise prane LK sqaron per Komisionin per Shkembimin e Popullsive: “…Zona e Çamerise qe banohet nga shqiptare myslimane, banues ne Greqi, ka qene e ndame ne dy pjese: 52 fshate te vendosuna ne dy distrikte te Maqedonise (greke) e kufizueme me Shqiperine lindore dhe Epirin Perendimor. Te gjithe udhetaret ne Ballkan, kane vene ne dukje karakterin shqiptar dallues te vendit –cilesite fizike, zakonet, veshjen, gjuhen etj. te ketyne banoreve”(f.181)
Ne te njejten kohe, ne emen te familjeve Demi dhe Sejko, nenshkruesi Abedin Haki Sejko i drejtohet LK (Komitetit per Pakicat) me spjegime perkatese per humbjen e pasunive. Ai citon deklaraten e Z. Venizelos, ne 1918, simbas te cilit ne baze te ligjit nr. 2520, jane dhane udhezime per pagimin e pasunive te sekuestrueme simbas çmimit te dhanun nga nji Komision i veçante. Keto kohet e fundit, nji kerkese e re ashte paraqite ne Ministrine e Bujqesise, date 13 gusht 1925, Nr.prot. 105.377. Te vorfenuem deri ne fund, shpresohet se njifare damshperblimi do te jepet per çamet.”
Asnji hap nuk ashte marre si pergjigje e kesaj kerkese!
Perseri ne nandor 1925, Qeveria shqiptare i drejtohet LK ku e njofton se Qeveria greke ka vendose shkembimin e 5.000 shqiptareve çame me 5.000 refugjate greke nga Konstantinopoli .” Qeveria shqiptare terheq vemendjen e LK per faktin se ashte e nji randesie jetesore per ruejtjen e paqes e stabilitetit qe kjo popullsi te mos debohet ne Turqi…prej ku ata kthehen ne Shqiperi ne konditat ma te vajtueshme” (f.194_) “Opinioni publik shqiptar ashte shume i shqetesuem dhe tregon shenja se do te hakmerret kunder popullsise grekofone ne Shqiperi”(195)
Dhjete dite ma vone, Shqiperia proteston kunder deportimit ne Turqi te banoreve shqiptare te katundeve Gardhiq dhe Dragumi…nji numer prej 800 vetesh. Nji proteste formale i drejtohet edhe Kryetarit te Konfereneces,, Paris, Z.A.Briand me kerkese per nderhymje me ndalue deportimet.
Kryeari i Komisionit Mikst per Shkembimin e Popullsive, Gjenerali H.M.De Lara, ne nji telegram drejtue LK konfirmon se shkembimi i 5.000 grekeve orthodoks te Konstantinopolit “…do te ishte ne kundershtim me vendimet e marruna ne parim, e me instruksionet e Komisionit Mikst ne lidhje me kete problem, e qe ashte akoma ne fuqi”(f.199)
Me 5 dhetor 1925, shqiptaret e Amerikes i drejtohen LK tue protestue debimin e popullsive shqiptare nga fshatet Gardhiq dhe Dragumi. Firmue: Rexhep Koburi, President, Shoqata Çameria ne Amerike. Dhe, me 20 dhetor 1925, perfaqesueset e fshateve te masiperme i drejtojne nji Peticion LK :” Per hir te Zotit dhe te nderit te LK Z. Drejtor merrni masat e duhuna me pengue kete krim te urryem qe turpnon LK.dhe njerezimin mbar”. (f.203) Firmue Jakup Mahmoud.
Qeveria greke u pergjegj se debimi do te bahet me krijue vendbanime per refugjatet. Ndersa francezet heqin dore nga ky problem qe, simbas tyne, i takon LK.
Ne pamundesi me justifikue debimin e çameve ne Turqi, Qeveria greke paraqet dy arsye te parsyeshme per largimin e tyne:
E para, çamet, ashtu si çdo mysliman, nuk deshirojne me jetue nen nji qeveri jo myslimane, sepse nga klase sunduese ata kthehen ne te nenshtruem; dhe,
E dyta, ata nuk duen shqiptaret e Shqiperise sepe i konsiderojne moderne ne çeshtje fetare. Per ma teper, çamet myslimane kane vuejte shume neper kampe. (shqiptare).
Pothuejse çdo dite, protestat e popullsise çame i drejtohen LK me pershkrime te hollesisheme te krimeve, grabitjeve dhe poshterimeve qe ata i nenshtrohen ne duert e qeverise greke..
Me 6 mars 1926, delegati shqiptar, Mehdi Frasheri, ne nji leter per Sekretarin e Pergjithshem te LK mbasi numron padrejtesite e Qeverise greke, sidomos rastin e fshateve Kardhiq dhe Dragumi shton se “…mund te çoje ne marrjen e masave te njillojta kunder popullsise grekofone ne Shqiperi. Ne nji rast te ketill nji konflikt ne mes te dy fqinjve do te ishte krejt i mundshem…”(f.217)_
Me 8 mars 1926, Komisioni Mikst per Shkembimin e Popullsive njofton Sekretarin e Pergjithshem se…”ne baze te hetimeve tona ne vend dhe raportet e informacionin qe kemi grumullue, na konsiderojme se popullsia myslimane e Çamerise ne pergjithesi, dhe ajo e Kardhiqit dhe Dragumit ne veçanti,, jane me origjine shqiptare, dhe si rrjedhim jo objekt per shkembim…”(f.219)
Nji jave ma vone, 16 mars 1926, ne Mbledhjen e IV te Sesionit 39 te Keshillit te LK njoftohet se: “…Qeveria greke ka vendose mos me kerkue largimin e 800 personave te masiperm. Popullsia e Çamerise qe nuk ashte shkembye do te gzoje te njejtin trajtim ne ligj dhe ne fakt si çdo qytetar grek. Te gjitha masat e jashtezakonshme, te cilat mund te jene marre nga Qeveria greke per kete popullsi per arsye se u konsideruen material per shkembim, do te abrogohen”. Kjo Rezolute u adoptue! (f.221)
Nji qendrim i ketill, pergenjeshtrohet pa vonese nga trajtimi zyrtar grek i popullsise. Shembull: tue i pergjegj kerkesave shqiptare per shkolla shqipe, Qeveria greke jep kete spjegim:
“…Per sa i perket ankeses se myslimaneve te Epirit se ata nuk kane shkollat e tyne shqipe, ashte e pamundun qe njeriu te mos çuditet, sidomos ata qe njohin mire kete popullsi. Te pa afte çdo kohe per çdo kulture, ata i shmangen sistematikisht çdo perpjekje intelektuale, dhe se jane te kenaqun me disa njohuni elementare fetare, dhe pak turqisht ose shqip qe u mesohet femijve nga hoxhet ne Minare…”f.234)(sic!)
Gazeta e Tiranes Telegraf publikoi me 28 nandor 1927 nji shkrim te Mithat Frasherit – mbrojtesi ma i madh i çameve ne ditet ma te veshtira- ku ne mes tjerash thuhet:
“ Njerezit shpesh here frikesohen gjate nates, ata parandjejne nji katastrofe, jane ne panik. Duan te thrrasin me ze te larte por asnje fjale nuk del nga goja. Duan te ikin me vrap, por kembet e tyre nuk bejne asnje hap…! Kjo eshte gjendja e çameve sot….Nga 80.000 banore shqiptare qe jetojshin ne Epirin grek kane mbete ma pak se 20.000, dhe nga 40.000 shqiptaret ne Maqedonine (greke) as edhe nji i vetem nuk ka mbijetue ne prefekturat e Kastorias dhe Follorines” (f.242)
Me 14 prill 1928, Mehmed Konitza, botoi ne gazeten Telegraf te Tiranes nji thirrje per shqiptaret: “Sa kohe do te durojme te keqiat e Greqise?” ku shkruen:
” …Ne kemi harruar vuajtjet tona nga greket ne 1912-13, vrasjen e 72 burrave te fshatrave te Çamerise, ne kemi harruar djegjen e Masarese dhe vrasjen e te gjithe meshkujve te katundit, ne kemi harruar djegjen e Hormoves dhe vrasjen e te gjithe banoreve, tue perfshire gra e femije, ne kemi harruar djegjen e Panaritit dhe vrasjen e 375 banoreve-burra, gra e femije!
Ne kemi harruar djegjen e nji pjese te Shqiperise se Jugut qe nga Delvina deri ne Korce qe detyroi shpernguljen e me shume se 150.000 shqiptareve te cilet jetuan per dy vite te gjata ne ullishtet e Vlores, varreze per shume te mjere qe vdiqen nga uria…”(f.253)
Me 5 qershor 1928, perfaqesuesi shqiptar prane LK, Mehdi Frasheri, tue fole para Keshillit te LK mbrojti te drejten e prones private ne Çameri. Tue i u referue Traktatit te Athines (1913), ai thekson pergjegjsine e Qeverise greke per moscenimin e pronesise ne krahinat e aneksueme gjate Luftes Ballkanike (1912-13). Artikulli 5 Traktatit te Athines thote:” Te drejtat e fitueme deri ne diten e pushtimiit te territoreve te marruna, si dhe vendimet gjyqsore dhe aktet zyrtare nga organet kompetente te autoriteteve otomane, do te respektohen, dhe nuk do te preken deri sa te hidhen poshte ligjerisht.
Art. 3- par. 2 dhe 3- Asnjeri nuk do te çvishet nga prona e tij, krejtesisht ose pjeserisht, direkt ose indirect, me perjashtim kur e kerkon e mira publike, dhe mbasi te jete shperblye ne menyre te pershtateshme….Me rastin e shpronesimit ose te marrjes ne njenin nga dy shtetet, qytetaret e njenit vend nuk do te trajtohen ndryshe nga çdo qytetar i nji vendi te trete.” Z. Frasheri citoi nji deklarate zyrtare greke: “ I lutem Sh.T. (Mehdi Frasherit) te besoje se keto probleme (te prones) do te shqyrtohen me te gjithe vullnetin e mire. Posa te bahet ky shqyrtim, une (perfaqsuesi grek) do te informoje legaten shqiptare ne Athine me qellim qe te gjindet nji zgjidhje e kenaqshme” (f.262-263) Z. Frasheri numron, megjithate, 16 ankesa çame te cilat Qeveria greke nuk tregon interesim me pergjegje.
Menjihere mbas ketij premtimi solemn dhe zyrtar grek, fillon shpronesimi ne mase dhe i plote i fshatareve çame, ne kundershtim flagrant edhe me legjislacionin grek, ne fshatet Mleninas, Neohora, Karvunari, Grika, Gurza, Rigadula, te banueme nga çamet.
Me 29 nandor 1934, perfaqesuesi shqiptar ne LK, Z. Lec Kurti, i drejtohet Sekretarit te Pergjithshem tue e njoftue se Qeveria greke nuk ka respektue klauzolat e Traktatit te Sevres mbi minoritetet, dhe thote:
“ 1) Mungojne plotesisht shkollat per shqiptaret çame, qofte ato publike qofte te veçanta per shqiptaret.
2) merren masa represive mos me lejue reklamimin e te drejtave te çameve
3) Megjithese pakica shqiptare ne Greqi ka respektue besnikerisht ligjet e Greqise, asnji perpjekje, sado e vogel qofte, nuk ashte ba nga autoritetet greke me ju njohe qofte edhe te drejtat ma elementare.”
Dhe keshtu vazhdon politika greke e spastrimit etnik ne Çameri deri ne prak te L2B, periudhe kur u moren te gjitha masat per asgjasimin fizik, te plote, te Çamerise nga popullsia shqiptare.
(Shenim: Per hollesi ma te medha per kete periudhe lexoni:”Punimet e Seminarit te Pare Kulturor MBI ÇAMERINE, (New York-Shkoder:”Phoenix,” 2002)pergatite nga Sami Repishti)
( v i j o n )
================================================================