Si shkruanim nën diktaturë*

 

Nga  Shpend Sollaku Noé*/

Është e rrezikshme të jesh poet në kohë diktature. Për nga na­tyra poetët janë lindur të lirë dhe li­ria, në një farë mënyre, është vlera më e rëndësishme që ata bartin përmes vargut. Por të qe­nit të lirë shpesh bëhet edhe kryqi që ata duhet të mbajnë mbi shpinë, sidomos kur, në kushte të caktuara historike, mendimi vetiak imponohet nëpërmjet parimesh të vendosura “nga lart”. Dëshira për të shkruar vargje sipas zemrës e jo sipas parimeve të diktaturës ka qenë fatale për shumë poetë. Ajo në Shqipëri është paguar me burgime të gjata, si në çështjen e Visar Zhitit, por edhe me dënime kapitale – siç ka ndodhur me Trifon Xhagjikën, Vilson Blloshmin, Genc Lekën, Havzi Nelën; me vetmi e përçmim pas dekadash burgimi e internimi si në heqën e stërgjatur të Musine Kokalarit…

Letërsia shqiptare dhe ajo botërore kanë njohur edhe shembuj të panumurt të poetëve të oborrit, që iu nënvunë pushtetit dikta­torial sepse të bindur në idealet komuniste (rasti i shqiptarit Dritëro Agolli) apo në ato fashiste (italiani Gabriele DʼAnnun­zio). Shumë të tjerë i shërbyen regjimit për konve­niencë (shqiptari Ismail Kadare). Këto emra i servir vetëm sa për të përmendur dikë, pasi lista e këmbëlëpirësve, edhe pse ndonjëhere poetë të mëdhenj, bëhet shumë e gjatë.

Ai që merr penën e vendos të hedhë në vargje lirinë apo sklla­vërinë e tij e ka të domosdoshme të ballafaqohet me lexuesin. Dhe për të arritur tek lexuesi ka nevojë të domosdoshme të bo­tojë. Por nën diktaturë kjo nuk është e thjeshtë, duhet tʼi përulesh ose të bëhesh pjesë e saj. Kjo është e papranueshme për poetin e lirisë, por tundimit për tʼu përballur me njerëzit nuk mund tʼi rezistosh. Atëherë kërkohen mënyra të tërthorta për të thënë të vërtetën e për të “tribluar” çensurën.

Njëra nga armët më të efektshme për tʼia arritur këtij qëllimi është alego­ria. Shembujt e përdorimit të alegorisë në poezinë botëro­re janë të panumurt, nga letërsia antike greke tek Dante Ali­ghieri e deri në kohët moderne. Nga letërsia shqiptare sipas mendimit tim, më tipikët alegorikë kanë qenë Mjeda, Asdre­ni, Çajupi, Naimi e Noli – të gjithë një shkollë e vërtetë për tʼiu sh­mangur ndali­meve. Në kohët mo­derne kjo mënyrë u pasurua si­domos nga Kadareja me dykuptimësinë e vargut, që nuk është sipas meje një alegori e mirëfilltë, por që pak i mungon: ajo është më mo­derne, por, si alegoria, të jep mundë­sinë e shpreh­jes së mendi­mit edhe pa rrezikuar shumë zyrtarisht.

Alegoritë dhe dykuptimësitë u përpoq tʼi shfrytëzonte edhe brezi i poetëve me të cilin edhe unë nisa përpjekjet e mia në të thënën e të vërtetave. Një pjesë e mirë e atij brezi përqafoi dik­taturën, e shfrytëzoi atë për të bërë karrierë, shpesh në kurriz të të tjerëve poetë, duke spiunuar apo sabo­tuar poezinë e konkurrencës. Një pjesë tjetër, në të cilën mendoj se përfshihem, u për­poq të mbijetonte. Dhe për tʼi dalë mbanë dëshirës që të matej me lexuesin, zgjodhi mënyrën e tërthortë për tʼu shprehur, atë të alegorisë apo të dykuptimësisë. Por tashmë edhe çensorët nuk ishin më ata të pagdhendurit e dikur­shëm: ata ishin specializuar në­për universitetet e nëpër zyrat e diktaturës edhe për të zbërthyer ale­goritë e dykuptimësitë. Dhe as unë as ndonjë tjetër nuk ki­shim kredencialet e Kadaresë. Më fatkeqët prej këtij tipi të di­zidencës përfunduan pas hekurave; unë dhe ndonjë tjetër qemë më me fat, patëm shokë besnikë dhe i shpëtuam burgut, pasi nuk flisnim kur ishim më tepër se dy vetë (zyrtarisht, për të të dënuar du­heshin të paktën dy dëshmitarë). Por hakmmarrja e diktaturës mbi mua u shpreh ndryshe: me mënjanimin shoqëror, me mosdhë­nien e të drejtës për të studjuar, me dërgimin në Sazan për tre vjet, në kohën kur kisha mbaruar me rezultate shumë të mira të dymbëdhjetë vitet shkollore apo kisha filluar të botoja, edhe pse me pikatore, që në moshën katërmbëdhjetë vjeç. E sidomos ajo hakmarrje u shfaq me mohimin e të drejtës për të botuar. Gazeta «Drita», në të cilën kisha filluar të kisha cikle poetikë që herët, ra në dorë të poetëve të qeverisë, të sjellë aty nga rrethet apo Tirana për të pasur gjithçka nën kontroll. Në «Zërin e rinisë» vunë një tjetër, njeri i sigurimit të shtetit. Arritja e tij në atë gazetë shënoi edhe fundin e bashkëpunimeve të mia në atë organ. Për të marrë mendime rreth pastërtisë morale e talentin e atyre që vinin nga Lushnja, ishte dikush tjetër, i lindur në qytetin tonë, që, për të thënë pak, hante e pinte me ata të Tiranës dhe shtrembëronte të dhënat e poetëve lushnjarë sipas këndvështrimit të Ministrisë së Brendshme.

I armatosur me alegorinë apo me dykuptimësinë,  unë arrita të kem vetëm një fitore: të vetmin libër poetik të botuar në Shqi­përi: “Mëzat e kaltër”.

Në fillim ky libër titullohej “Sfinksi”. Në vitin 1976, për  “Sfinksi”- n Ismail Kadaré i shkruante shefit të poezisë: «I dashur I.N., autori i këtyre vargjeve është një djalë … Ju kër­koj, nëse është e mundur, të bëj reçensionin e këtij libri». Kërkesa e  Kadaresë u hodh poshtë.  “Sfinksi”-t iu mohua botimi dhe mua mʼu bë presion të kthehesha në klishenë tradicionale të realiz­mit socialist. Në shkurt 1987, pas njëmbëdhjetë vitesh çensure, arrij ta botoj me titullin “Mëzat e kaltër”. Por, ndërsa po shkoja në Lidhjen e Shkrimtarëve që tʼi gëzohesha suksesit, në Klubin e Lidhjes pëshpë­ritej fati i tij: Në karton! I lajmëruar nën zë nga një tjerër autor i ri (T. K.), mësova se, pasi e kishte botuar, çensori kishte vendosur menjëherë ta zh­dukte librin tim për nxirje të realitetit nëpërmjet alegorirash të rrezikshme. Çʼtë bëja? Bashkë me të fejuarën, që më priste në koridor, renda në Kombinatin Poligrafik e, duke iu lutur tipogra­fëve, të trembur prej “urdhërave nga lart” (Ky libër  nuk  duhet  absolutisht  të qarkullojë!), arrita “të vjedh” një kopje të vetme. Kur drejtori i “Naim Frashëri”-t, (G. B.) i vendosur, ngulte këmbë që libri nuk duhej të qarkullonte, unë nxora kopjen e “vjedhur” prej palltos. Ai i befasuar, pas orësh polemike, më detyroi të pranoj  një “kompromis”: të lejohej të qarkullonte libri, por pa varg­jet e kriminalizuara! Unë nuk shkova më të interesohesha për fatin e atij vëllimi. Por nuk më kish shkuar kurrë në mendje ajo që do të ndodhte vërtetë: Në variantin e dytë të “Mëzat e kaltër” ishin grisur poezi të tëra, të tjera ishin sakatuar dhe shumë vargje ishin shkruar nga njëri prej redaktorëve (F.M)! Aq banale ishte bërë girsja, saqë duken qartë edhe faqet “e reja” të ngjitura mbi “të vjetrat”. (majtas në fq 5 – titulli me kryq sipër – ka qenë poezia ime dhe është zëvendësuar me vargje të shkruara nga redaksia. Po ashtu në faqen 6 ka qenë poezia “Revolta e maleve”, grisur e zëvendësuar me vargje të shkruara nga redaksia si vazhdim i poezisë “Popujt si deti” e kështu me radhë gjatë vazhdimit të librit.). E vetmja kopje e plotë e këtij vëllimi gjendet në arkivin tim. Sidoqoftë, nuk mund të harroj mbrojtjen që më bënë, edhe pa më njohur, shkrimtarët Nasho Jor­gaqi e Fatos Arapi, që u shprehën kështu në mbledhjen e Këshillit Botues: «Të dërgosh këtë autor të ri në karton do të thotë inkuizicion mesjetar!»

Disa prej poezive të grisura i kam edhe botuar më vonë në Itali e SHBA, disa akoma jo. Kam shtuar në antologjinë time të fundit – “Honet”- edhe disa të pabotura ende, ashtu siç kanë qenë, pa ndry­shuar as edhe një presje, më tepër për tʼu treguar poetëve të rinj sesi ishim detyruar të shkruanim nën diktaturë, sesi përdorn­im alegoritë apo dykuptimësitë për tʼiu shmangur çen­surës, edhe pse shpesh pa sukses. Ndoshta këto shënime kanë vlerë edhe për tʼu thënë poetëve të sotëm sesa e çmuar është li­ria e të shkruarit në demokraci, që imponon vetëm një rregull të paluaj­tshëm: vetëçensurimin në emër të cilësisë artisti­ke.

*Marrë prej librit  “”Honet” të Shpend Sollaku Noé

***

Disa nga poezitë e grisura apo të ndaluara nga libri “Mëzat e kaltër” (shkruar në vitet 1971-1985)

Shkëmbi

tashmë

u gërrye,

por

edhe

dallga

është

e vdekur.

Të zgjohesh

në fund

të greminës,

sa

të rënda

eshtrat!

Lëkundem,

por nuk rrëzohem,

në gjuetinë e zhgënjimit të ardhshëm.

Panteoni në black-out, zhuzhimëmadhe

kremtohet lavdia e kacabujve.

Qiellit zvarrisen retë shterpa

me një hirnosje të shtirur premtojnë shi.

Nje ditë…

Një muaj…

Një vit zvarritje…

Toka më kot zgjat buzët të pijë.

 

Herë jam njëqind, herë jam një hiç

herë degë e gjelbër, herë gjemb i thatë,

herë prush i ndezur, herë hi i ftohtë,

herë dallgë e egër, herë batak.

Herë hapësirë, herë vrimë e errët,

herë majë kreshte, herë gozhdë këpuce.

Jam fluks verbues o llampë e djegur,

apo jam veç një ëndërr e humbshme?

Një rriskë horizonti i egër, trysës,

një mashtrim i pafund gri,

me një të çarë momentale gërvishtëse

të minifluksit të shpresës.

Pas tij – fundjava shtrigë

me buzët në trajtën e gërshërës.

***

Një cigar që djeg gishtat,

kjo dritare e mbyllur korriku,

truri i lodhur që sʼguxon të mendojë,

gjuri që sʼbindet,

tranzistori i mekur

dhe kjo këngë që e njomi qerpikun

me tingujt që treten prekshëm tek kujtimi

më thonë sa rrallë, sa rrallë

e paskam ndjerë gëzimin.

 

***

Djajtë më flasin rrok

dhe shpirti më kot kërkon qetësimin,

dhe muskujt drithërimin,

dhe zemra tundimin.

Djajtë flasin rrok.

Ej, çliromëni, qafën nga vargonjtë,

të mbys gulçimin që sʼmbytet

të shpirtit rebel

të dremitur në qoshen e plogët.

***

Asgjëja përpirëse sundon

mbi librin e pluhurosur,

dhe lulja gjethezverdhur rënkon.

Tingull i plagosur,

gjethe që nxiton të vdesësh

në shurdhërinë kumbonjëse,

kthemani, kthemani gjumin e trembur

dhe ëndrën e fjetur dhe britmën e arratisur

tek vërtitem në shtjellën rraskapitëse

pa qenë aspak krijues i boshit.

 

Zëri i vardurit dëgjohet

qartë

mes drurëve,

në vesh – nanurisja e ëmbël.

Por pylli i gjithë bisedon:

flet dhe bari,

dhe marinëza,

flet dhe kaçja dhe drizat,

paçka se duket

sikur sʼkëndojnë, përshembull, lisat.

Mbaji vesh kur dita më nuk do të jetë e qetë,

mbaji vesh kur të grinden me erën.

Qielli im – trari i kalbur,

blerimi – trung pa hije,

lulja – pistil e thekë të pafrut.

Fytyra ime

– negativ

i një filmi të xhiruar me ngut.

Gjuha ime

– udhëtim shkurtalaq

nga qumështi i holluar

tek kafeja surrogato.

 

Humnera

– një pirg dheu

me fëmijëri të plakur.

 

Po gjaku, pse mʼu zbardh gjaku?