NGA AGIM SHEHU*/
Beogradi në vitet ’90 hapi njera pas tjetrës 4 luftra Ballkanike që nga shtrirja dhe dëndësia e krimit kishin përmasat në nisje të një Lufte Botërore. Nuk u kthye e tillë ngaqë forcat e arësyeshme të botës qenë më të shumta se ato me etje lufte.
Edhe përballë kësaj kasapane kaq të përgjakshme Beogradi nuk ka kërkuar ende asnje falje, në të kundërt e barazon veten me viktimat. Kjo do të thotë se Serbia shtetërore jo vetëm nuk është çliruar nga psikologjia e krimit të së kaluarës, por atë psikologji e ruan ende për të ardhmen, që të goditë me të gjitha mënyrat Kosovën e Pavarur. Shenjat nuk mungojnë edhe pse kemi dëshirë që të pushojnë, tanimë si gjë e kotë për të keqen e tyre. Në pritje për të ndërprerë shpifjet e teorizimet luftënxitëse, detyrohemi si shqiptarë që përballë zhurmës së tyre të themi sadopak gjykimin tonë.
Krimet sllave mbi shqiptarët qenë aq të egra e të pandërprera me shekuj ngaqë u mbështetën prej një prapavije zhurmëmadhe teorike, ashtu si predhat fuqinë e marrin nga baroti shtytës brënda tyre. Laboratorë përpunimi të saj janë si qelitë e manastireve dhe zyrat e akademive. Sllavëve në trojet shqiptare u mungojnë rrënjët e lashtësisë. Në dorë si dëshmi kanë vetëm degë të vona historie dhe këto degë, kur vihen t’i tundin u pikojnë gjak shqiptarësh. Për më tepër, Mid’hat Frashëri u thotë se «historia nuk fillon nga mesi por nga rrënjët». Ahere detyrohen që këtë boshësi historie ta mbushin me teori histerie. Megjithatë kjo s’i shqetëson pasi e kanë të tyre filozofinë e Hitlerit: «Kombet bien më lehtë viktimë nga një mashtrim i madh se nga një mashtrim i vogël».
Ky mashtrim ka rrënjë të thella në historinë e tyre. Nga psikologji shpirti u është kthyer në filozofi shoveni aq sa gënjeshtrën e besojnë edhe vetë si të qe e vërtetë. «Koha ‘sllave’ është vetëm një ndodhi në historinë e Shqipërisë» shkruan dijetari i madh Hahn. Meqë kjo ‘rastësi’, të paktën te njerëzit në tokë nuk besohet gjerësisht, ahere thërresin në ndihmën Qiellin: «Dëgjoni ju të Tokës e binduni, Serbia është e bekuar nga Perëndia!..Kosova është Jerusalemi i Serbisë…Kishat sllave në Kosovë e dëshmojnë këtë»…Më tej, teoria e tyre kalon në praktikë. Kosova fitoi Pavarësinë kurse ata krijuan bandat «Garda e Shën Llazarit» etj. për të rifituar Kosovën. Shën Llazari me kryq në dorë udhëheq bandat me thikë në duar. Mbi shënjestrat e pushkëve vënë ikonat. Mirëpo a janë vërtet, me rrënjë e themel sllave kishat në Kosovë? Lëmë të flasin vetë dijetarët serbë me dinjitet shkence e humanizëm fqinji. Më 1885 konsulli serb në Kosovë Simonoviç njoftonte Beogradin: «Manastiret serbe në Kosovë nga Graçanica te ai i Deçanit në Pejë kanë shpëtuar falë kapedanëve shqiptarë që i kanë ruajtur me përkushtim të madh gjatë qindra vjetëve». Studjuesi sllav Petkoviç shton: «Manastiri i Deçanit është ndërtuar së pari nga frati katolik Vita prej Kotorit ilirik mes viteve 1327-‘35» Pra, të paktën themelet janë shqiptaro-ilire. Logjikshëm, për kishat e manastiret në Kosovë duhet të kujdesen dy palët : njëri, shqiptari t’u ruajë themelet kurse tjetri, sllavi – t’u ruaj tjegullat e çatisë. Dante te ‘Komedia Hyjnore’ njoftonte me kohë (thua posaçërisht për sllavët sot): «Krishti s’u tha besnikëve të parë – ‘shkoni e prrallni ëndëra në diell’/ por dha mësim të drejtë e themeltar…» Në këtë përballje të mashtrimit me të vërtetën a duhen dëgjuar dijetarët seriozë apo priftërinjtë sklerozë?! Mirëpo Beogradi ecën në psikologjinë e murgjëve të tij që ende bien erë myk e blozë mesjete. Le të rikujtojmë :
Vepra «Kurora e Maleve» e sllavit Njegoshi frymëzohet nga një masakër mbi myslimanët të cilën populli e njeh si «vigjilja e Krishtlindjeve» ose «çdukja e turqve». Studjuesi Zhak le Goff te vepra «Qytetërimi i Perëndimit» tregon porosinë që nëna sllave i thotë të birit: «Nëse dëshiron të arrish një fitore shkatërro gjithëçka kanë ndërtuar të tjerët dhe tërë popullit që ke mundur merria shpirtin»! Këndej ardhka thënia-proverb e tyre: «shqiptari është i mirë kur është i vdekur».
Me një grykësi të tillë njerëzimi ka të bëjë me ujqër në pamje njeriu, aq më tepër kur dhe bandat i emërtojnë «ujqër»…Nuk është e rastit, pra që ujkun e kanë simbol të herët, ku dhe mitologjinë e kthejnë në teori krimi. Filozofi Reinard Lauer në studimin «Krijesat mitologjike dhe zjarrvënësit» shkruan mes të tjerash: «Sidomos te serbët edhe më parë janë vërejtur prirje që traditat e vjetra mitologjike të ringjallen. Tanimë ata kanë zëvendësuar nderin dhe tërë virtytet e tjera që këndon poezia me spjegim të ri të kushteve të reja». E më poshtë: «Te serbët miti i urryer i ujkut i ka të thella rrënjët. Gjatë krishterimit ai u shkri me kultin e Shën Savës, bir i Stefan Njemajës, peshkop i parë serb dhe themelues i kishës kombëtare serbe. Te sllavët shfaqet dëshira për t’u kthyer në ujk e kjo ka rrënjë të thella. Gjatë kristianizmit kjo etje u shkri me kultin për Shën Savën, e kjo çoi në shkrirjen e bishës me shënjtorin në një gjë të vetme».
Fryma e miteve-ujqër ka frymëzuar një tregim përmbledhur nga Stanisllav Krstiç (1984), siç spjegon R. Lauer: një hajduk «takon në bjeshkë një çift të sapomartuar; i lidh për drunj ku i lë sa të vdesin. Po ashtu u grabit prindërve fëminë dhe e detyron babain ta pjekë në zjarr, ndërkohë motra duhet të këndojë kurse nëna duhet ta hajë fëmijën e vet»! (Përmëndim për kureshtje bindëse publicistin austro-izraelit Leo Frojndrih. Në veprën «Libri i Akuzave» jep dëshmitë rënqethëse të para me sy më 1913 ku barbarizmi mbi shqiptarët është aq i ngjashëm me legjendën e tyre. Citojmë sadopak dëshminë treguar autorit prej banditëve sllavë si mburrje: «…Për fëmijët përdornim bajonetat që të kursenim plumbat. Katër burra i futëm gjallë në gropë e i pushkatuam nga lart…Kur nëna aty pa të birin që nuk lëvizte më, i ra në këmbë ushtarit serb me lutje që ta vriste dhe atë. Ai e lidhi në një pemë sa u tret ; pastaj u ul e ballë të vdekurës hante bukën që i kish rrëmbyer…» Shkrimtari Gjojko Gjogo në një tregim rënqethës për ujkun thotë të pabesueshmen: «Ulërima e ujqërve të malit do jetë gjuha e përbashkët e botës». Shpirtëzimi i ujkut me sllavin lexohet dhe te autorja franceze Ana Yelen kur përshkruan (si në hartime nxënësish filestarë) serbët në Betejën e Kosovës: «…hipur mbi kuaj drite të luftës…pastaj i zuri gjumi në gjakun e tyre pasi luftuan si ujqër » (amatorja «Yeleni» mund të lexohet dhe «Legeni»).
(Na del përpara Ulqini ynë mijravjeçar, i spjeguar së shumti me fjalën «Ujk». Spjegimi i saktë është në të drejtën e historianëve linguistë. Ujkun shqiptarët e kanë vetëm ligësi e mallkim. «Ujkuuu!»…(të hëngërt) i thuhet njeriut të keq; apo «ik, mor hej-ujku» (ngrënie ujku)! Duhen përmëndur dhe dëshmi të tjera që Ulqinin shqiptar e largojnë nga ujku sllav. Studjuesi anglez Hobhauz te Kujtimet (14) shkruan për Ulqinin: «Qenë 6000 trima deti që trashëgojnë zakonin e ilirëve të lashtë, po nga ai liman që në lashtësi thirrej Oleinium…Janë thjeshtë shqiptarë, me aftësi të drejtojnë anije e t’u bien deteve anembanë pa pyetur asgjë përpara». Dr. Sabine Fabijanec shton: «Giovani B. Giustiniano më 1553 spjegon se emri latin i Ulqinit ishte Olchynum», por kjo është temë tjetër).
Në psikologjinë sllavo-greke ujqërit zënë njerëzit. Te shqiptarët njerëzit zënë ujqërit. Do ketë një histori më vete që sunduesi i Gjinokastrës i sh. 14, Zënëbisha ka një mbiemër të tillë, – Zënës bishash (grekët e shqiptojnë «Zene-vizas»)! Qe koha kur mbyllej sundimi i Stefan Dushanit në Shqipëri. Sunduesi i Artës, Gjin Bua Shpata mbante emërtimin e «Buallit» pranë Shpatës. Kaonia (Labëria e sotme) emërtohej me emrin e kaut si shenjtor. Plutarku tregon se para betejës së fundit falltori i tha Pirros së Epirit se ai do vdiste po të shihej në fall që ujku lufton me buallin (kaun). U therën si flijim qetë, e kokat e prera të qeve nxirrnin gjuhën e lëpinin gjakun e tyre. Në luftë Pirrua u vra. Malsorët tanë përshëndetin: «A je burrë!» (Pirro), dhe jo «a je Ujk») !
Kjo botë e ndritur shqiptarësh ka pasur pranë kaq gjatë përrallat e murgjëve sllavo-grekë të bashkuara me fantazitë e shkrimtarëve dhe manifestet e akademikëve të fantaksur. Të tria bashkë kalojnë në teoritë e shtetit. Pas dokumentesh të tilla që janë shpallur botërisht krimi sllav jo vetëm nuk fshihet dot, por citimet dëshmojnë se krimi i tyre nuk është rastësi. Platforma e krimit u zyrtarizua si teori shteti që më 1844 me „Naçertanien“ (Projekti) e Garashaninit, në bashkësi me Megaliidhenë (Ideja e Madhe) greke të Jani Koletit. Serbia e Madhe dhe Greqia e Madhe puqeshin në Shkumbin. Më 1877 në fushatën e hapur kundër trojeve shqiptare princi Milan dha udhëzimin: „Sa më tepër shqiptarë të shpërngulni me forcë aq më të mëdha janë meritat tuaja para atdheut“. Princi serb Mihajllo Obrenoviç më 2 mars 1878 firmosi „Ligjin mbi kolonizimin e të huajve“. Më 3 janar 1880 nën drejtimin e princit Milan Obrenoviç shtohej ligji „Për kolonizimin e viseve të reja“. Më 20 shkurt 1914 Pjetri I Karagjergjoviç nxjerr Urdhëresën e re „Për kolonizimin e viseve të bashkuara Serbisë“. Serbi Jovan Vasiljeviç në „Albanska Liga“ më 1909 teorizon shpërnguljen e shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit: „Pas vendimeve të Kongresit të Berlinit tërë trojet e shqiptarëve t’i kthehen Serbisë e lufta e saj në të ardhmen të kthehet nga Kosova…atje të shtrohet paqja dhe autoriteti serb…Shpërngulja t’u bëhet me forcat ushtarake“. Pas kësaj teorije kthyer në grabitje fqinji serbët marshonin të dehur me thikë në gojë duke kënduar me histeri këngën: „Përpara, përpara, më pret Prizreni/; është imi, te vatra ime do vemi“!
Më 1937 te programi i tij „Shpërngulja e Shqiptarëve” emërziu Çubriloviq shpall: „Që nga 1918 ka qënë detyrë e shtetit tonë ta fshijë Trekëndëshin shqiptar. Shteti ynë s’e ka arritur këtë. E vetmja rrugë dhe i vetmi mjet për ta kryer ka qënë dhe mbetet forca e dhunëshme e shtetit të organizuar“ (autori akademik vazhdoi si ministër i plotfuqishëm në qeverinë e Titos). Që më shtator 1944 (duke pasur dhe brigadat partizane shqiptare në krah) ai përforcoi „Zgjidhjen e çështjes së minoriteteve në Jugosllavi“ e dha profecinë e vet zyrtare: „Jugosllavia mund të arrijë paqe e të sigurojë zhvillim nëse bëhet etnikisht e pastër. Ushtria duhet të spastrojë me rrënjë e pa mëshirë minoritetet në zonat që duam të kolonizojmë me racën tonë kombëtare“ (Komisari i Divizionit III partizan nga Shqipëria, Ramiz Alia e kreu mirë detyrën që i dha Beogradi, veçanërisht me 8 mijë djemtë kosovarë vrarë pabesisht në Masakrën e Tivarit).
Çubriloviq shton në pikën 4: „Kjo punë do kryer shpejt që Europa të vihet para faktit të kryer“ (këtë bëri Milosheviç). Pika 7: „Shqiptarët e krahinave kompakte buzë kufirit me Shqipërinë paraqesin rrezik të veçantë.“. 8: „Kosova dhe Rrafshi i Dukagjinit janë qendra strategjike të Ballkanit ndaj shqiptarët duhen dëbuar pa mëshirë nga ato troje si dhe nga Pollogu, në mënyrë që Serbia e Vjetër dhe Maqedonia të pastrohen nga shqiptarët duke e ndryshuar etnikisht me rrënjë këtë hapsirë“ e më tej udhëzon: „Por është e pamundur që shqiptarët të zmbrapsen vetëm me anë të kolonizimit shkallë-shkallë…Luftërat janë çasti më i përshtatshëm për zgjidhjen e këtyre shqetësimeve. Ajo që në kohë paqeje kërkon dhjetëvjeçarë a shekuj, me luftë kryhet brënda muajsh a vitesh…Këtë duhet ta zgjidhim tani që është lufta! Ndryshe mund të mos na krijohet më një rast i tillë“ (nëntor 1944). Në zinxhirin kishë-shkencë-shtet u duhej hapur udha dhe banditëve „ujqër“. Më 21 nëntor 1944 Kryesia e AVNOJ-it fali gjithë çetnikët me të cilët pajtoheshin në çdukjen e shqiptarëve, e ata vunë yllin e kuq mbi shenjën e mbretit!
Në janar 1945 Akademiku-ministër shpall teorinë më tej „çdukja e shqiptarëve, gjermanëve e hungarezëve“ ku theksonte: „Dëbimi i shqiptarëve duhet bërë me taktikën e mënçurinë më të madhe sesa dëbimi i gjermanëve e hungarezëve“! Në këto qëllime murgjit kishin manastiret; shkrimtarët – sallonet; akademikët – klubet. I tillë qe klubi serb i Kulturës në Beograd, 1937-39. Aty shkëmbeheshin teoritë si të çdukeshin më shpejt e më rrënjësisht shqiptarët. Citojmë diçka nga diskutimet e tyre thënë botërisht. Dr. B. Panjevac, sekretar i Përgjithshëm i Statistikës Shtetërore, mes të tjerash tha: „Rreziku më i madh yni është një hapsirë (shqiptare) në Kosovë… Kjo pakicë gjuhësore mund të bëhet shumë vepruese, e rrezikëshme nëse nuk marrim me kohë aksion largpamës“. Gjenerali Çemerikiq: „Shpërngulja dhe kolonizimi mund dhe duhen zbatuar vetëm me forcën ushtarake“, plotësim i mendimit të një gjenerali europian përserb, Herri (apo Horri!): – „Ka vetëm një zgjidhje të problemit shqiptar – Shqipëri pa shqiptarë!“.
Orestie Krstiq: „Mjedisi njëngjyrësh shqiptar mund të thyhet me trysni ekonomike kolonizimi, dhe e përkrah mendimin për shpërnguljen e tyre në vise të tjera të vëndit e në botën e jashtme duke ua marrë tokat me dhunë. Të çelet Instituti për shpërbërjen e mjediseve të ngjeshura shqiptare dhe krijimi i fondeve agrare për t’u blerë tokat të cilat, nga ngushtimi ekonomik do detyrohen t’i shesin…Ai që do zgjidhte me sukses këtë çështje do bënte veprën e pavdekëshme për popullin tonë sllav“. Studjuesi tjetër i tyre, Gjeorge Krstiç: „Reforma agrare e kolonizimi kanë ndihur mjaft që të ndërrohet struktura e popullsisë në humbje të shqiptarëve“. Më tej një Gjoka Perina: „Ky kolonizim mund të arrihet vetëm me 470 mijë kolonë serbë duke dëbuar 300 mijë shqiptarë. Si gjë e huaj për ne, këta paraqesin sot rrezik nacional e politik; janë shumë në numur, të fortë e të ngjeshur…Kjo popullsi mbështetet në Shqipërinë (e mbretit Zog) e cila ka ndikim politik dhe zgjon dëshirat tek ata“.
Pashiç luftonte t’i mbushte mëndjen botës, e në gazetën franceze „Le Temps“ shkruante: „Shqiptarët nuk kanë as letërsi e as Abece për gjuhën e vet, pra nuk mund të formojnë një mbretëri njerëzore. Për këtë, Shqipëria të ndahet mes Greqisë e Serbisë“! Studjuesi Protiçiç plotëson: „Ata kurrë nuk janë ngritur gjer në shkallën e një tërësie kombëtare…Në Shqipëri nuk ka asnjë lloj gjurme qytetërimi kombëtar“ (sot Nikoliç i përforcon: „shqiptarët duan shekuj që të mund të bëjnë shtet…“). Përsëritje e teorive më herët të tyre. Vl. Gjeorgjeviç thoshte: „Shqiptarët nuk shfaqin asnjë aftësi për t’u bërë një njësi e përbashkët shteti“. Për kundërvënie bindëse citojmë vetëm dijetarin e njohur austriak Karl Treimer: „Të parët e shqiptarëve të sotëm kanë qënë bartësit e një Shteti të madh të fuqishëm dhe krijuesit e kulturës europiane të Epokës së Hekurit, pra të një kulture me cilësi të lartë“. Dijetari human kroat Milan Shuflaj pohonte: „Shqipëria ish që herët, në qytete e fusha, një shtet e një vënd me të vërtetë i qytetëruar“ (edhe për këtë, serbët shovenë e vranë pas krahësh). Edvin Zhak, historian amerikan shton: „Ky popull i lashtë pelazg shënon një datë më të herët se zhvillimi i qytetërimeve të Greqisë e Romës“ (për sllavët në Ballkan asqë bëhet fjalë, pasi ata gjuanin me kallamë ngjala në moçalet e Uralit“).
Teoricienët sllavo-grekë synonin që shqiptarëve t’u thaheshin degët e vitalitetit gjenetik e historik duke u prerë rrënjët e lashtësisë e duke i poshtëruar si jonjerëz, të huaj për Europën. Për këtë thonin se ‚shqiptarët kanë ardhur nga Kaukazi…‘!! „Një popull ardhur nga Azia në sh. 7-8 pas Kr.“ thoshte që më 1855 Neokli i Athinës. Vladan Gjeorgjeviç plotsoi: „Shqiptarët janë njerëz primitivë që flinin mbi pemë duke u mbajtur me anë të bishtit…“ Mid’hat Frashëri ia ktheu me ironi therëse: „Ndoshta plaku i nderuar, duke shkruar pasazhin e cituar ka patur një reminishencë të origjinës së vet prej majmuni a prej ndonjë lemurjeni që rronte në pyje“. Fishta iu përgjigj: „Kur sllavët erdhën nga shpellat e Uralit, shqiptarët kishin kryer ciklin dymijë vjeçar të qytetërimit të lashtë“. De Rada gjykonte: „Rrënjët e kombit shqiptar janë të lashta, që nga Aleksandri i Madh e Pirrua i Epirit“. Konica më tej: „Kombi i Dioklecianit, i filozofit Julien, i Justinianit, një komb i cili kish një qytetërim të tij kur gjysh-stërgjyshët e francezëve e anglezëve visheshin me lëkurë bualli e rrinin të futur në shpella“.
Nëse këto merren si vetëmburrje shqiptarësh, citojmë më tej të huaj. Dijetari gjerman Stefen Schvarc shkruan duke prerë ushqimin e krimit me teori kriminelësh: „Nuk do lejohet që shqiptarët të mbeten nën Serbi! Ata e kanë paguar me gjak lirinë që kërkojnë..Tre mijë vjet më parë kur ne vareshim nëpër pemë, të parët e tyre, ilirët kishin kulturën e vet“. Shtojmë më tej. Kryepeshkopi Gulielm Adam më 1332 njoftonte Vatikanin ato që pa me sy: „Mbretëria e Rashës (Serbia) e tëra është me shtëpi fshati e kasolle, pa kanale mbrojtëse e pa mure të brendëshme. Ndërtesat e godinat, si të Mbretit dhe të fisnikëve, janë prej kashte e dërrasave. Nuk sheh gjëkund pallate e shtëpi guri…Këto i sheh vetëm në qytetet bregdetare latine (ilire)“. Nga inati moçalor për mungesa të tilla, sllavëve argatë u dhimbnin sytë kur shihnin vepra arti e që nuk rrinin dot brënda bukurive fisnike të tyre. Për këtë, diplomati anglez V. Temperli te „Historia e Serbisë“ shënon: „Sllavët shkatërruan monumentet e mrekullueshme të qytetërimit romak, krijesa gjenie të Perandorëve të mëdhenj ilirë, Diokleciani e Justiniani“. Në të kundërt, për racën shqiptare Hahn thotë: „Në sjelljen dhe të menduarit e shqiptarëve spikat një tipar aristokratik“. Studjuesi James Baker, më 1877 te „Turqia në Europë“: „Një racë e shkëlqyer njeriu nga ana fizike, shqiptari mund të quhet një nga racat më të pastra e më të lashta në Europë“. Tepër e bukur, siç e citon dhe Konica, përshkrimi që gazetari anglez i bënte shkencëtarit gjerman Virhov tek studjonte skeletet e shqiptarëve më 1877. Ai i shihte me gëzim fëmie prej adhurimit e thoshte: „Vështrojini, a nuk janë të bukura, a nuk janë të madhërishme?!..Kjo është raca sipërore, e madje shumë më sipërore se gjithë racat e tjera…“ Gazetari shton: Sa herë fliste për racën shqiptare shprehej me gëzim të tejzakontë duke i prekur përsëri ëmbël e me dashuri kafkat e shqiptarëve, me gishtat e tij prej filozofi e fisniku“.
Teoritë sllave të krimit vazhdojnë në udhën tërë gjak të të parëve. V. Gjeorgjeviç te „Shqipëria dhe Fuqitë e Mëdha“ (publikuar jo rastësisht para Konferencës së Londrës) shpalli: „Shqiptarët nuk janë një komb por një përzierje fisesh pa gen të përbashkët, pa gjuhë të njësuar, pa histori, pa atdhe. Ata s’mund të quhen komb se kombi është një rjedhim politik ndërsa shqiptarët janë ende në një shkallë kulture parahistorike, që nuk kanë as në karakter as në cilësitë e tyre aftësi për t’u ngritur në element përbërës shteti…Për këtë, pavarësia e Shqipërisë apo formimi i një shteti shqiptar më vete është jo vetëm i pamundur por dhe i rrezikshëm për Ballkanin e për Europën“ (Fletorja e Lidhjes së Kombeve botuar në Gjenevë më 1922 vlerësoi të kundërtën për Shqipërinë kur atë po e njihte Konferenca e Paqes: „Jo vetëm që kombi shqiptar ekziston, por qënia e tij është e nevojëshme nga pikëpamja ndërkombëtare“).
Nuk është e rastit që tezave sllave në Veri u përgjigjeshin, si dy pika të ngjashme helmi të njejtat teza greke në Jug. Në prag të Kongresit të Berlinit më 1878 (siç e boton Jani Vreto në „Apologjinë për Abdyl Frashërin“), gazeta greke Neologos në Stamboll botonte me firmë anonim – Një Epirotas: „Çdo popull, që t’i merren parasysh kërkesat duhet të ketë një të kaluar e të japë dëshmi, të paktën për të ardhmen! Por të tillë janë ata popuj që kanë një histori, qënësi politike, letërsi dhe gjithë ato që rjedhin prej këtyre, të cilat i mungojnë popullit shqiptar ardhur nga Kaukazi“. Vazhdon e njëjta frymë greke me gazetën „Estia“ më 8 Nëntor 1934: „…një shtet që u krijua vetëm për arësye diplomatike e që gjer sot nuk ka mundur as moralisht të përligjë qënien e tij“. Mirëpo dhe brënda Greqisë zyrtare, mike besnike e Serbisë, shpifjen e kundërshton shkenca dinjitoze e humane. Enciklopedia e Madhe Greke, vëll. 19, fq. 873 shkruan: „Stërgjyshët e shqiptarëve të sotëm, pelazgët, në periudhat parahistorike kanë jetuar në pjesën më të madhe të botës që njihej ahere, duke zhvilluar një qytetërim shumë të rëndësishëm e duke ngritur vepra me vlerë të tejzakontë“. Tit Livi romak te vepra „A burbe Condita“ dëshmon se etruskët pelazgo-ilirë „…ende dhe nga fundi i sh. 4 para Kr. edukonin rininë romake në shkollat e tyre“. Plotëson studjuesi italian A. Baldaci te vepra „Albania..“: „Vlerësimin e pakundërshtueshëm të Shqipërisë si komb më vete mund ta mohojnë vetëm ata që kanë interesa për copëtimin e saj“. E më tej dijetari francez Ropbert D’Anzheli te „Enigma e Zgjidhur“: „Përvoja e tashme e shtetit shqiptar (të Mbretit Zog) përgënjeshtron plotësisht teoritë serbe të cilat u mohojnë shqiptarëve ndjenjat atdhetare dhe krejt unitetin kombëtar“.
Gjeorgjeviçi teorisë së tij raciste i jepte dhe dinamikë vrasëse: „Sa më e përgjithëshme të jetë përplasja mes krerëve të tyre (shqiptarë) aq më afër i jemi arritjes së qëllimit tonë“. E vazhdon Ivo Andriçi shkrimtar, i cili citon dhe teorinë e Pashiçit shtetëror: „Ne e duam një Shqipëri të pavarur, por një Shqipëri të dobët e të paformuar. Veç koha ka treguar se kjo nuk mund të bëhet. Shqipëria e dobët dhe e paqëndrueshme ka qënë e detyruar të kërkojë ndihma dhe mbrojtje kudo që mund të gjente…Me marrjen e Shqipërisë do çdukej qendra nxitëse për pakicën shqiptare në Kosovë e cila në të ardhmen do tretej lehtë…Pavarësia e një vëndi ndaj vëndeve të tjera ka gjithënjë një kuptim relativ. Vetiu qënia e një shteti shqiptar të pavarur është e pranueshme për ne, por ky shtet duhet të mbetet gjithmonë i dobët e në shpërbërje“. (këtij shkrimtari racist e shoven çmimi Nobel iu dha dashje pa dashje edhe për këto teori të tij vrasëse mbi fqinjin paqësor). Që më 1937 Çubriloviq i zgjaste më praktikisht metastazat e teorisë: „Kjo punë në Tiranë do ecë me vështirësi se këtu do pengojë Italia, por të hollat bëjnë shumë punë! Me anë të fijeve të fshehta mund të vihen në lëvizje njerëzit tanë kyç në Tiranë, që të mos e kundërshtojnë këtë punë“ (ato ‚fije‘ agjentësh janë ende në qeveritë e Tiranës, si pasqyrë e gjëndjes së Shqipërisë sot). Socialisti i dikurshëm serb, Dimitri Tucoviq te vepra „Serbia e shqiptarët“ thotë se s’do ketë vënd si Shqipëria ku të lëvrijnë kaq agjentë të huaj!
Një Klub serb i vitit 1937 shpalli një konkurs të çuditshëm për dëbimin e shqiptarëve: „Ai që do zgjidhë me sukses këtë shqetësim do bënte veprën më të pavdekëshme për popullin tonë“. Fituesi ndër më të çmuarit mori shpërblimin: Dr. Milan Obradoviq, bir koloni serb në Kosovë, merr dekoratë të veçantë për reformat agrare mes dy luftërave Botërore; për shpërnguljen e 255.878 shqiptarëve të Kosovës. Në zyrat serbe po përgatiten dekorata të reja, për fat të keq dhe për shqiptarë’“!
Me teori të tilla Serbia ngushtoi shqiptarët dhe zgjeroi veten. Studjuesi sllav Joavan Haxhivasillaq e pohonte hapur më 1909 për dëbimin e shqiptarëve nga Nishi, Prekuplja, Kurshumlia, Leskovci, Vranja, Toplica, se kjo u bë „që të krijohej nga Serbia një shtet kombëtar i kulluar serb, që të pastrohet vëndi nga ata të cilët nuk janë të krishterë, që aksioni i Serbisë të kthehej pastaj në drejtim të Kosovës e që me rrugë të përdhunët të çdukej popullsia shqiptare“. Në zbatim të këtyre teorive, Serbia me ligjin e 2 marsit 1878 „Për kolonizimin e të huajve“ në tri ditë pushtoi 648 vëndbanime shqiptarësh në Sanxhakun e Nishit, dhe siç e pohon M. Dj. Miliçeviq, „Serbia fitoi 10.972 km. katrorë“.
Në vitin 1939 statistika zyrtare serbe dha 900 mijë shqiptarë në Kosovë. Më 1948 dha 498 mijë. Ku humbën mbi 400 mijë njerëz në 9 vjet kur popullsia e Kosovës ka lindjen më të madhe në Europë e kur vetë serbët qahen se po na mund gruaja kosovare duke na „gjuajtur“ me lindjet e saj prej legjende!? Pa u ngopur me këto, prerja u zgjat më në Jug drejt Kosovës, duke e detyruar Shqipërinë londineze të marrë frymë mundimshëm me një mushkëri. Vrasësit zyrtarë të Fuqive të Mëdha qenë të vetëdijshëm për krimin ndaj një kombi që qe flijuar për Europën, e sidomos për fqinjët mosmirënjohës. Dijetari francez Citrien Robert më 1852 shkruante për shqiptarët: „Kjo racë ka qënë e paracaktuar të çelë bulevardet e lirive greko-sllave“. Mirëpo diplomatët e politikave vrasëse nuk e dëgjuan këtë. Ata vunë në jetë teoritë shovene të Beogradit e Athinës. E. Grej pasi udhëhoqi coptimin e Shqipërisë, në „Kujtimet“ më 1927 pohon me pendim të vonuar e cinik: „Jam i bindur se kur do mësohet çdo gjë, ky vendim do kritikohet e me të drejtë, nga çdo anë…Po për kufijt e Shqipërisë duhet patur parasysh se arsyeja kryesore si u ndanë qe ndalimi i përplasjeve mes Fuqive të Mëdha“. Këtij krimi tej përmasave të besueshme i përgjigjet me tepër dinjitet e zemërim burrështeti dhe senatori francez Justin Gottard më 1921: „Po t’i vëzhgosh lodrat e traktateve të fshehta, është për t’u habitur se si guxojnë i marrin të tillët në duar fatet e popujve, pa gjykim arsyeje e pa pikë vetëndërgjegjeje…“ I ndërgjegjshëm se frymëmarja përmes plagëve është frymëmarja e vërtetë e popujve të coptuar, Gottard shton me zë human Prometheu: „Në të vërtetë është Shqipëria ajo që duhet të padisë e t’u thotë kombeve të mëdhenj – ‚më keni shtypur, më keni shkatërruar, më keni coptuar, jeni ngrënë me njëri tjetrin me copat e trojeve të mia e tani jeni ju ata që po guxoni edhe të më qortoni‘! Kundrejt Shqipërisë kombet e mëdhenj e kanë për detyrë të kryejnë një vepër të drejtë e të ndershme, për të ndrequr dhe të këqiat e bëra mbi ta. Sot ata i detyrohen moralisht Shqipërisë”. Duke dënuar intrigat e vrasjet e duke shkelur teoritë e shpifura shovene mbi shqiptarët, Diplomati, Senatori e Nobelisti francez D’Estorunelles De Costant gjykon më tej: „E kemi lënë Shqipërinë të zhytet përherë e më thellë në pështjellime e anarki…Shqipëria ka të drejtë të jetojë. Populli i saj është europian“.
*Marre nga Libri I Shkrimtarit Agim Shehu, i sapo botuar” «KOSOVA – MADHËSHTIA E NJË MBILEGJENDE» (botues – Z. Naim Kelmendi).
Nga drita e një mësuesi Poet
Mendime dhe mbresa rreth librit “Simfonia e nxënësve”/
Nga Keze Kozeta Zylo/
Libri “Simfonia e nxënësve” “Letërkëmbime të zgjedhura”është një libër unik për nga lloji, i shkruar mjeshtërisht nga dora e një kompozitori poet me moshë relativisht të thyer, 80 vjet…
Mesuesi dhe Poeti i Kombit Shehu me qetësinë olimpike nxjerrë me majën e penës së tij nga shishja prej mishi dhe gjaku ku kishin mbyllur mjaft nxënës Lirine e tyre burgosur. Duke e lexuar gjithë librin me 361 faqe jo vetëm që e lexova me ëndje, emocion, dhimbshëm dhe bukur, por mora dritë nga llambushkat e shpirtit të një Poeti të madh. Në momente të caktuara m’u duk se dëgjova simfoninë e pestë dhe të nëntë të Bethovenit i cili thonë se kur u shurdhua shtrihej në dysheme dhe në kokën e tij ndiheshin valët e tingujve të mahnitshem, ndërsa Poeti ynë troket dhe zgjon me tingujt hyjnorë të GJUHëS SHQIPE tek “shurdhët”, që disa të mjerë duan t’ja humbasin dëgjimin dhunshëm…
Ja si i shkruan një ish nxenes i tij në vitin 1959 E.Isufi: “E ndjej vehten si në shishe… Edhe këtë vit jam në Muzinë si profesor. Përpjekjet për të fituar të drejtën e studimit dështuan para ndjenjës së miqësisë të Shefit të Seksionit së Arsimit-Sarandë, se bursat qenë të rezervuara për njerëz të zgjedhur”… (f.7)
Poeti dikur i internuar me punë në metalurgjik në Elbasan kujton nga lartësia e moshës letërkëmbimin me ish nxënësit e tij, ku ndjen dhe prek nga afër lirshmërinë e tyre ndaj mësuesit të letërsisë, në kohën e diktaturës që datojnë qysh nga viti 1959, çka të kujton thënien e Adams i cili thotë: “A teacher affects eternity; he can never tell where his influence stops”, që përkthehet; “Një mësues prek perjetësinë dhe kur nuk tregon se kur do të ndali influenca e tij”.
Midis letërkëmbimeve të shumta më ra në sy dhe letra e shkrimtarit të mirënjohur të dënuar prej 24 vitesh nga diktatura Daut Gumenit i cili i shkruante: “Jam mërzitur më shumë nga që s’u takuam sesa nga gjurma që më la kamçiku i kuqalashit (zyrtar)…
Vazhdoj leximin dhe në imagjinatën time krijohet portreti i mësuesit poet që me bashkëshorten e tij Zanën për dore qëndronte para zyrave të frikshme të Komitetit Qendror siç shkruan Ai të cilët do të vendosnin fatin e tyre për të shkuar në punë të rënda, në internim… Zana kjo grua intelektuale dhe e mënçur ngrihet para meje si një hyjneshë, si Zanat që qëndronin në malet tona qëndresë, në Olimpin e Tomorrit, Pashtrikut, Gjallices, ndërsa Zana nga dera e madhe e Kokoshajve të persekutuar të Vlorës ruante virgjërinë e nderit dhe të besës së burrit që shkrihej midis botës së magjishme të nxënësve dhe që ishte burim frymëzimi për ta.
Mësuesi i vërtetë mund të prekë retë gjer në qiell t’i ndajë kur grinden dhe me shiun e tyre të puthë butëz tokën e çarë si shegë për ujë, por mund të ndodhë që nxenesi të eci, eci pandalur dhe shpirti i një mësonjësi të vertetë të ngazëllehet dhe të frymëzojë për më shumë. Me humorin e hollë si fijëza ajri në mushkëri nxënësish ndjejmë bisedat nga më të ndryshmet brenda ditarit të një mësonjësi. Ish nxënësja e tij Diana Peza i shkruan nga xhirimet në metalurgjik se për fat të keq nuk u takuam… Do qe gjë e bukur të ngjiteshim dhe konkretisht gjer në majë, kësaj here nxënësja përpara, udhëheqëse si Virgjili e mësuesi pas tij, si Dantja!
Në këtë libër ka dhe ish nxënës që nuk jetojnë më ndaj dhe publikimi i letrave duket se janë një homazh për Ta. Letra e aktorit dhe regjisorit të shquar Agim Qirjaqi është nje letër mirënjohjeje respekti të veçantë për mesuesin i cili qe i pari që i tha se ju do të bëheni një artist i madh. Agim Qirjaqi i shkruan ndërmjet të tjerash: Ju mbeteni njeri i artit. Të paktën une s’jua harroj ngaqë pikënisjen e aktorit e kam nga ju. Më ngulët sytë si para një zbulimi, më tërhoqët me zor në estradën e gjimnazit e andej mirë keq përfundova ku jam.
Një mësuesi profesionist i besohen shumë gjëra sidomos në se je krijues. Ish nxënësve të tij ju duket ndonjëherë sikur mësuesi i tyre është ndërmarrje botuese, por nga ana tjeter ata i thonë se veç jush nuk mund t’ja tregojë kujt poezitë e mia i shkruan Enver Isufi. Po sjellë dy strofa nga poezia “Gjimnazistja nga fshati”. Ti gjithmonë e heshtur rri në bango/ kur muzika zemrat na rrëmben/ Ti nuk di të hedhësh “foks” e “tango”/ ti nuk di të veshësh dekoltenë/…Ti dhe fundin nuk e ke të ngushtë/ dhe as flokët s’i ke prerë mbi ballë/ dy gërshetat rrahin gjinjtë e ngurtë/ me këpucka fshati tek ngjit shkallë/…
Kujtimet janë pafund dhe me të drejtë ish nxënësit e tij i shkruajnë se duhen natë dimri për t’i treguar.
Ish nxënësi Zeman Lalaj e çmon si një thesar të letërsisë shqipe. Mësonjësi i tyre ishte poet, përkthyes, por mbi të gjitha Njeri! Ata kujtojnë poezitë e tij që futeshin në shpirtin e tyre si Ujëvara Dielli, titull në krijimtarinë e Shehut. Me shpirt kujtojnë dhe përkthimet nga Esenini si: Në Veri kam një mike intime/ Sa të ngjet Shagane, shpirtja ime/ më kujton ajo ndoshta atje/ Shagane, shpirti im Shagane/…
Lalaj i shkruan se tani në moshë të thyer mësova se Gjirokastres i thuhet Gjinokastër dhe argumentimi që ju i bëni emrit të qytetit është sa atdhetar dhe shkencor.
Ata i shkruajnë dhe në intimitet e quajnë nga më të afërmit mësuesin, se një mësues i mirë bëhet dhe prindi i dytë, bëhet shok, mik e vëlla. Ja si i hap zemrën Thoma Zhamo në zemrën e të cilit kishte ngritur folezë një dashuri e veçantë, por e parealizueshme, ndaj dhe i kish shprishur gjumin, ëndrrat dhe i kishte kushtuar këtë poezi dashurisë së hershme të tij: Sytë më mbyllen/ dhe çudi/ po më del perpara ti/ një kordele kaltëroshe/ përmbi flokë roje rri/ Ai shtat mermer i derdhur/ qenkësh art e poezi/ sytë seç m’u hapën prapë/ e përpara s’ka njeri/ humbi vajza flokëartë/ sërish mbetem në vetmi/…
Mbështetem në supin tuaj profesor…
Një nga letrat më të dhimbshme, më prekëse është letra e shkrimtares së njohur Kozeta Mamaqit drejtuar ish profesorit të saj të letërsisë, e cila para pak kohësh humbi tragjikisht birin e saj të vetëm, Sokol Olldashin, që preku zemrat e miliona shqiptarëve, për ikjen në përjetësi shumë i ri, por dhe shumë i njohur si krijues dhe politikan. Letra pikon lot nga syri i Kozetës, është syri i një nëne për birin e saj të shtrenjtë, është lot pikëllues që kthehet në dritë nga parajsa, atje ku ka zënë vendin përreth fronit të Zotit, poeti Olldashi.
Profesori i letërsisë ka pasur komunikim të mëparshëm me Kozetën dhe Sokolin, por me humbjen e Tij, zemra i drithërohet dhe i jep tejet vështirësi për ta ngushëlluar, e megjithatë Poeti e gjen fjalën ngushëlluese dhe depërton në zemrën e plagosur të saj duke u munduar ta shërojë paksa.
Po sjellë disa copëza nga letërkëmbimi: E nderuar Kozeta! E kam pasur tepër të vështirë të të shkruaja për fatkeqësinë tënde që i kalon përmasat e fatkeqësive! Ikja e papritur dhe e pabesueshme e Sokolit në një natë të errët e në mënyrë të errët nuk mënjanohet nga asnjë ngushëllim! I vutë në fëmini emrin Sokol për fluturim të guximshëm në hapësira Lirie, por ai kishte pamjen dhe shpirtin e pëllumbit të butë që kish lindur për Paqe! Nuk e mendoja kurrë që nxënëses sime aq të mirë, me shpirt prej qelqi të hollë, një ditë do t’i shkruaja ngushëllim për një humbje të tillë!… Të mbaj mend kur komentoja tragjeditë e shkrimtarëve…e ti qëndroje me hutim të bukur…Nuk mund të shkonte në mend se një lloj i atyre dramave me Andromakë e Ofeli do të hynte në shtëpi në moshën disi të thyer… Aq më keq mbi dramën e diktaturës që s’ia kishe për borxh njeriu, të shtohej dhe drama në demokraci! Kam bindjen se do më dëgjosh edhe në këtë rast ish mësuesin tuaj!…
Letra e poetit Shehu të kujton Frojdin i cili thotë: “Njeriun e sotëm e trondit jo më pak se grekun antik”
Duke e përjetuar thellësisht komunikimin e tyre më duket sikur letrat vijnë prej botës së përtejme dhe shoh një tragjedi antike në amfiteatrin e Butrintit që luhet nga aktorët modernë shqiptarë…
Përgjigja e Kozetës është sa delikate aq dhe tronditëse, sa e dhimbshme aq dhe poetike, i kalon kufijtë e një letre, është zemër e dhembshur plot art, është një vajtim i thekshëm i një nëneje artiste, sa që parandjen se mund të kthehet në mit në kohë dhe në hapësirë. Letra është si një blatim, nje dhuratë perëndie mbi varret e njerëzve, apo si një boskë, një vazo e bukur antike që mban hirin e të vdekurit në perjetësi.
Përgjigja e saj drejtuar profesorit të letërsisisë është: I dashur profesori im, ju falënderoj për ngushëllimin dhe mbështetjen. I nderuar profesori im i mirë që më ke shkruar me aq dashuri, dhimbje, delikatesë, të më ndjesh, por nuk kam mundur as të lexoj e aq më pak t’ju shkruaja më parë. Jam e dërmuar nga dhimbja…s’dua ta besoj që im bir…Oh Zot, profesor, më fal për këtë moment, por po mbështetem në supin tuaj…Ju falënderoj…që më dhatë forcë…A do të mundem dot, profesori im i mrekullueshëm?!
Ju përqafoj,
Kozeta fatkeqe!
Mbi thinjat e mësuesit ndrin shpirti i bardhë i nxënësve…
Letërkëmbimet me profesorin nuk kanë fund ato janë si pëllumba paqeje në qiellin pafund të shpirtit të një Poeti. Ksenofon Dilo pinjolli i familjes së shquar të Ilia Dilo Sheperit e çmon ish mësuesisn e tij si një mësues brilant të rrallë. Unë kam qenë me fat thotë Dilo sepse kisha një mësues nga më të mirët që kishte Shqipëria dhe ndoshta më tej.
Vlerësimi i mësuesit për ish nxënësin e tij Dilo është tejet njerëzor, duke i thënë se të kishja dhe nxënës dhe shok, koha e vërtetoi. Këto janë fjalë burrash, fjalë bese, njerëz human!
Brenda letrave gjen shkëmbime me ish nxënës që sot janë profesorë, si psh me prof. Republika Zeka e cila jep mendim dhe debaton plot kulturë me profesorin Shehu. Prof.Zeka e vlerëson publicistikën e Tij si të Nolit në mbrojtje të Kombit para synymeve dhe shpifjeve të qarqeve ultranacionaliste greke.
Me një tis humori të hollë përshkruhet dhe komunikimi me ish nxënësin e tij fabulistin Selam Shkurti nga Golëmi. Poeti e çmon talentin e tij se në fabula nuk ka përdorur kërrabë t’i shtrëngosh me zor qe të mblidhet tufa e deleve. Ai i kujton disa nga me të bukurat si: Kë do dërgoni në luftë/ sifetin që lëshon pufkë/ Lufta do burra për kordhe/ jo si ky që lëshon p…”! Kot i pari se ka thënë/ thesi bosh s’qëndron në këmbë”… Qeshi ministri u shkri/ ah golëmas shakaxhi/ holloj peta për byrekun/ në fund i rrah dhe dybekun/…”!
Shkrimtarja Vllasova Musta ish nxënësja e profesor Shehut i quan letërkëmbimet blerim, ngjyra, prek kolosët, tokën dhe qiellin, por mbi të gjitha ato kanë një harmoni shpirti a thua se mund të vijë nga lart?
Musta kishte lexuar “Fjalëurtat” e Shehut dhe kishte marrë lapsin në dorë të nënvizonte më të spikaturat, por kur mbaroi pa se i kishte nënvizuar të gjitha dhe s’kishte lënë asnjë.
Profesori Shehu nga malet me borë të Zvicrës ku emigroi në moshë të thyer ndihet me fat që Progonati e lindi dhe Gjinokastra, kryeqendra e Labërisë, e rriti. Në kalldrëmet e ngushta preku mistershëm imazhet e bulevardeve të mëdha që kish krijuar njerëzimi. Poeti plot kulturë dhe mirënjohje vlerëson gjimnazin “Asim Zeneli” nxënësit e tij dhe si i moshuar sytë dhe veshët i mban me adhurim tek brezat që vijnë, ndryshe është fatkeq ai mësues të cilit nuk ia kalojnë nxënësit. Në fund librin e mbyll me shprehjen e famshme te Kenedit se: “Mos pyet se c’të jep Atdheu, por c’i jep ti Atdheut”! Me këtë motiv sa tokësor dhe qiellor dha jetën Heroi emrin e të cilit mban gjimnazi Asim Zeneli.
Profesor Shehu është siç thotë Ataturku se një mësues i mirë është si një qiri që e konsumon vehten e vet për t’u bërë dritë të tjerëve.
Eshtë e pamundur të përmendësh gjithë emrat e nxënësve në këtë libër, por është më se e mundur të pohosh se pasi e ke përfunduar ke dëgjuar një simfoni të jashtëzakonshme me zëra dhe tinguj të magjishëm gjimnazistësh, ku poeti i mirënjohur tepelenas Petrit Ruka me të drejtë e pagëzoi librin “Simfonia e Nxënësve” dhe mësonjësi i mëncur e degjoi.
Profesor Shehu është siç thotë Ataturku themeluesi i Turqisë moderne se: “Një mësues i mirë është si një qiri që e konsumon vehten e vet për t’u bërë dritë të tjerëve”. Ndaj duke përfunduar shkruaj se lexova dhe ndjeva se Libri është një ujëvarë Drite, është Simfoni!
2 Nentor, 2014
Staten Island, New York
VIGANI SHQIPTAR ALI PASHË TEPELENA
NGA AGIM SHEHU/ GJENEVE/
Rrallë ndodh te popujt në botë si në Shqipëri, që një figurë e madhe e historisë së tij të qëllohet kaq shumë e kaq gjatë me baltë si vigani Ali Pashë Tepelena. Të tjerë edhe kur s’i kanë të tillët, marrin gurë e i bëjnë ‘heronj’. Ne marrim heronjtë e i kthejmë në gurë për t’i shkelur. Sigurisht nuk është thjeshtë rastësi. Kjo bëhet ose nga ‘historianë’ krimba me mungesë kulture e me etje për t’u dukur. Bëhet më tej nga të paguar prej shovenëve fqinjë, armiq të përjetshëm të Shqipërisë, pasi siç gjykojnë dijetarët: “Historia e një vëndi është historia e personaliteteve të tij.” Në krye të kësaj kryqëzate të shëmtuar e të paprerë kundër Pashait Tepelenas është Athina.Mjetet kundër herojve kryesorë të shqiptarëve janë njollosja, përvetësimi dhe heshtja mospërfillëse.
Ali Tepelena ai është aq i lartë sa pështymat i arrijnë vetëm te këpucët e i lajnë pluhurin e bronzit-monument. Ngulur në trojet e të parëve Ai u ndodh në kryqëzimin e historive të Ballkanit me të tëra ngarkesat që mbartin popujt e trazuar të kësaj siujdhese. Guximit për t’i përballuar ato erëra mbi Atdheun e tij doemos do t’i paguante haraç. E pagoi të madh haraçin për vete që t’ia lehtësonte atë vendit të tij nga tirania osmane. Brezat që e vazhduan gjer në Pavarësinë e Shqipërisë, me shpatë apo me penë, e ruajtën në kujtesë më tepër si një humbës të fituar se sa fitimtar të humbur.
Dy shekuj me radhë që nga dukuria e tij Ai troket madhërishtnë çdo ndërgjegje të trazuar që ka pjellë koha mbi të. Në horizontin e Ballkanit dhe më larg në Evropë, detyrimisht i dukshëm nga të gjithë, me përmasat e mëdha ai e ka detyruar natyrshëm leximin dhe vlerësimin tij. Shumica dërmuese, gjer personalitete dinjitoze të letrave dhe shteteveduke mos pasur asnjë interes e ngrenë tepër lart. Liliputët kanë synuar ta futin në lente zvogëluese. Të ligjtë, shovenët e më tej vazhdojnë ende ta nxijnë. Bujashkat mbi trungun vigan, më tepër produkt i klimës jashtë tij se i genit tëbrendshëm nuk e zvogëlojnë lartësinë e tij. Kur ra trungu mbi të e rrotull tij mbinë fidanë Shqipërie që ia vazhduan dhe ia plotësuan shqetsimin parësor, një Shqipëri të pavarur të kombit shqiptar, shkëputur nga Perandoria Osmane. Ky vizion shoqëruar me guximin tejnjerëzor që kërkontepër kohën e për të cilin Ali Tepelena dha jetën, mjafton për të mbetur në histori i madh mes të Mëdhenjve. Se qe i tillë, ai do të luftohej për t’u errësuar dhe nga ata që harrojnë se Ali Pashë Tepelena qe pika nisëse e lirisë së tyre.
Mbetet detyrim për shqiptarët, sidomos për institucionet përkatëse që të bëjnë detyrën për figura të tilla. Kjo do të jetëdhe përgjigje për tërë ato shpifje (për fat të keq dhe brenda Shqipërisë) që synojnë të njollosin të parët e ndritur, që qimja i pengon të shohin trarin.Shpifësve do t’u dridhej dora po të kujtonin sadopak këngën e popullit, edhe të rralluar, mbi të: “O gjëmimi që gjëmon”;“Gjarpëri që drodhi dhenë”; “Duro top e kumbara/ moj kalaja mbi bedena/ se lufton me Padishah/ Ali Pashë Tepelena/”; “Njëmijë gegë e dymijë toskë / qëndruan me Ali Pashanë/, ata vunë kryet poshtë / dhe me të me besë u vranë”; “Ali Pasha i kalave…E kish lindur balli i grave”. “Luani i Janinës”…Historia bën të vetën por Ai është i pandarë nga Janina ku bëri rrënjë pasi Mëmë e Bir (Janina dhe Ai) qenë njëri më shqiptar se tjetri e nga kjo krijuan atë harmoni si në jetë dhe në vdekje. Kryeministri anglez Bikonsfild i shkruan të emës: “Isha në Janinë, Kryeqyteti i Shqipërisë”. Kryeministri i parë grek me prejardhje shqiptare, Kapodistria tha botërisht se “Janina është e banuar kryesisht prej shqiptarëve” (e vranë grekët e zinj Mavromihali tek dilte nga kisha në Korfuz). Janë pohime se Janina e Ali Pasha qenë dy sy të një balli e kur flet për njerin nënkupton dhe tjetrin.
Për të vënë duart në kokëështë vlerësimi zyrtar që i jepet te “Historia e Shqipërisë” nga S. Pollo e K. Frashëri: “Ali Pasha ka bërë jetë kaçaku e plaçkitësi…që në rini u regj me jetën e hajdutërisë…akoma 20 vjet në krye të një bande hajdutësh…synonte të përfshinte krahina greke si Thesalinë, Epirin…nuk kish besim te aleatët…” Të bën përshtypje shpërthimi i befasishëm i disa arumunëve në Shqipëri që duke menduar se u bë deti kos për ta në gjëra që s’u takojnë, kanë fyer si askush rëndë figurën e Ali Tepelenës. Brenda nesh në sy tonë shkelin e përbaltin personalitetin e madh të kombit shqiptar në atë shkallë që asnjë shtet nuk do t’i lejonte ta fyenin të ardhurit, aq më tepër kur i kemi quajtur miq e vëllezër. Njëri thotë: “Gjenocidi i pashoq i satrapit të Tepelenës…sulmuan Voskopojën e cila u shkatërrua, u grabit e u rrënua”. Tjetri, K. Goçi shkruan: “Voskopoja – margaritari vllah… nuk iu nënshtruan asimilimit mysliman të Ali Pashës dhe hordhive të tij, e u dogj i tëri”.
Por le t’u përgjigjemi me fjalët e figurave të ndritura të historisë sonë për Ali Tepelenën. Përballë tyre shpifësit e xhuxhërit sidomos zyrtarë e ‘shkencorë’,edhe me një çikë mend do t’u takonte të pështynin publikisht veten. Kurse çdo shqiptari duhet të ndjejë turp që është shqiptar kur i njollosen hapur njerëzit e mëdhenj të tij.
Në ‘Kujtime’ Ismail Bej Vlora gjykon: “Pas një qëndrese burrërore Ali Pashës, Luani i Janinës, iu pre koka”. Në Enciklopedinë e tij Sami Frashëri shkruan: “Mençuria, zgjuarsia, shkathtësia, aftësia politike dhe shpirtmadhësia e Ali Tepelenës kanë habitur Europën. Kryerja prej tij e disa veprave pak si të egra që i lypte koha e atëhershme nuk mund të shlyejë gjithë këto merita të tij dhe nuk ka si njollos një komb”. Ai qe Pasha si do vetë Zoti e me Sulltanin mund të bënte jetën më të lumtur. Mirëpo përtej vetes ai mendoi për Shqipërinë, për popullin e tij. Me rrebelimin madhështor e të habitshëm nga guximi Ai i tha Sulltanit“Ne jemi ‘Shqipëri’.” Në shpirtin e tij i mërmërinte mendimi “Ti Shqipëri më ep nder…” e për këtë qe gati të flijohej. Mirëpo për një pjesë të dëgjuar bejlerësh si në Delvinë, Berat etj. atdheu qe prona e tyre e nuk shihnin përtej gardhit të vet. Ndaj kësaj këmbënguljeje të tyre Ali Pashë Tepelena u tregua i ashpër e i pamëshirshëm. Konica spjegon: “Aliu urrehej se kish idenë e unitetit, disiplinës”. Noli plotson: “T’u shenjtërofshin kockat o Ali, se vetëm ti dije si t’u përgjigjeshe shqiptarëve të cilëve u pëlqen mëndja e tyre”. Është një habi komike e tragjike bashkë te shqiptarët: Pjetri i Madh, megjithë meritat e tij qe një pushtues drejt Europës. Ai bëri thirrjen, se ‘Rusisë i duhet një dritare në Balltik’, dhe e pushtuan me gjak. Pushkini, poet kombëtar e hymnizon te poema ‘Polltava’: “Në shpatën e tij qe e shkruar drejtësia…”. Ali Pasha ynë deshi të ngrinte si shtet më vete kombin shqiptar, dhe s’lënë baltë pa i hedhur!..
Vaso Pasha vlerëson më tej: “Mustafa Bushati i Shkodrës e Ali Pasha i Janinës arritën një shkallë të tillë fuqie që nuk pushoi së shqetësuari Portën e Lartë. Të dy ditën të bashkonin elementin mysliman, krishter dhe bajraktarë në ide atdhetare e në të njëjtën vrull për lavdi ushtarake. Të dy kishin guxuar të synonin ndryshime të pashembullta nga rëndësia”. Më tej pohon disi me pikëllim: “Rivaliteti që ish shfaqur mes tyre ua hëngri kokën më në fund… Preng Lleshi, bajraktar i Mirditës mori anën e Mustafa Pashës kundër Ali Pashës”. Më tej kronika thotë se Ali Pasha nuk e ndihmoi Sulltan Selimin e III-të në fushatën kundër Mahmut Pashës së Shkodrës. Në të njëjtën kohë Aliu me kthjelli të veçanë kombëtare i shkruan atij se “rusët qenë armiqtë nga të cilët duhej të ruhej më shumë”. Së fundi Vaso Pasha përcakton: “Ishin kleftët dhe kapedanët shqiptarë…në shërbim të Ali Pashë Tepelenës të cilët i dhanë Greqisë së re burrat më trima të Luftës për Pavarësinë”.
Faik Konica shprehet: “Ali Pasha pa shkollë, pa shokë, i rrethuar me armiq arriti vetëm me forcën e vullnetit të tij në një shkallë pothuaj mbretërore…nuk pushoi asnjë ditë të rreshtojë një ushtri shqiptare. Mendimi i tij qe çlirimi i Shqipërisë”. E. Çabej shkruan se pas Gjergj Kastriotit “shekuj më vonë Shqipëria u vë veshin veprave të Ali Pashë Tepelenës. Ky shtron nën fuqinë e tij një pjesë të madhe të vendit; fiset më të shumta shqiptare shërbejnë nën armët e tij. Vdekja dramatike e tij në Janinë bashkon në ndjenjën e zisë gjithë Shqipërinë. Kënga popullore shqiptare e vajton dhe sot që prej Çamërie në Shkodër; e prej kësaj edhe kënga popullore greke e aromune”. Me krenari për Ali Tepelenën prof. Aleks Buda përsërit këngën për të: “Moj kalaja me bedena / çfarë luani paske mbrenda / Ali Pasha me shtatë zemra!”.
Do thonë se këto vlerësime të bujëshme e të pakundërshtueshme janë zëra Shqipërie! Ahere po sjellim zërat e huaj të cilat janë të papërballueshme për mashtruesit zvarranikë.
I njohuri kancelar i Perandorisë së Vjenës princi Meternik, bashkëkohës i Ali Tepelenës tërheq vëmendjen për lartësinë sovrane në nivele europiane të tepelenasit të madh. Siç e citon dhe Konica, ai shkruan: “Ali Pasha më dërgoi më 3 mars 1821 një njeri të besës…lutej t’i dërgoja një këshilltar për të bërë një konstitucion e një Kanun themeltar të shtetit për Shqipërinë”. Napoleon Bonaparti shkruan për Pashallëkun e Janinës“një shtet i qëndrueshëm me popullsi e zakone të të gjithë shqiptarëve…Ali Pasha, një kundërpeshë ndaj grekëve e serbëve që qenë ushtri rezervë të Rusisë në Ballkan”. Hygo shkruan madhërisht: “Ali Pasha – i vetmi vigan që shekulli 19 mund të verë kundruall Napoleon Bonapartit…Ai ishte Bonaparti muhamedan”. Pastaj shkruan në poezi: “Një ditë Aliu shëtiste. Kokat gjer në re/ të arnautëve të tij u ulën gjer në dhè./ Një jatagan nën qyrk Aliu kish / dhe pushkë e lartë, bukur mbushur ish./ Kobure tri. Një thikë- hataà!”. Hajne përforcon: “Gëte është ‘Ali Pasha’ i letërsisë gjermane”.
Kronika e kohës njofton se “Mbreti Gustav i Suedisë në udhën për Jerusalem u ndal në Prevezë, të piqej tërë nderim me Ali Tepelenën”. Bonaparti i shkruan vëllait në Napoli duke vlerësuar çiltër: “Ju duhet të vazhdoni të keni marrëdhënie me Ali Pashën dhe t’i bëni të njohur se unë jam mësuar me keqardhje që ai nuk ka më ndjenjat e para për mua”! GjetkëBonaparti shkruan: “Unë e shoh me keqardhje që ata lejojnë të përlyhet flamuri ynë nga Ali Pasha dhe anijet e tij, komandanti i anijeve të mia të hidhet mbi anijet e tij e t’i ç’dukë!”. Në këtë këndvështrim Pukvili shkruan: “Është më lehtë të bësh marrëveshje me një oborr të madh se me Ali Pashën. Ali Pasha na bën një luftë të drejtpërdrejtë dhe më shkatërruese se Anglia”.Më tej e cilëson atë, se “i kundërvihet paqes pa dashur të marrë vetë pjesë në luftë. Ai kërkon të përfitojë nga ajo për të rritur zgjerimet e tij dhe për të çimentuar pavarësinë e tij. Po e shoh në revoltë të hapur kundër Sovranit të tij. Unë herë e kërcënoj atë herë e përkëdhel po tani i kam humbur shpresat fare”. Gjetkë thotë: “Në kohën e Sulltan Selimit të III unë kam parë të grisen e të shkelen me këmbë pa pikë nderimi fermanet e Sulltanit”. Nga ana e saj Porta e Lartëmë 1810 i shkruan Francës të vërtetën e madhe dramatike shkaktuar guximshëm nga Aliu: “Ju po e shihni gjendjen tonë, ne nuk mund ta ndëshkojmë dot atë!” Studiuesi i njohur gjerman Fallmerajer vlerëson lart: “Në lashtësi shqiptarët i udhëhoqi Pirroja, në mesjetë Skënderbeu, në kohën e re, Ali pasha”. Studiuesi A. Blunkamp më 1882 gjykon: “Aliu… ka qenë njëgjigant dhe zhdukja e tij nga mezi i një populli të cilit ia hoqi barbarinë la një boshësi të madhe”. Më 1868 studiuesi Spenser përgjithëson: “Ali Pasha kish energjinë dhe kurajon e racës së tij, një shqiptar i vërtetë që po të kishte arritur të flakte zgjedhën e osmanëve, më në fund vendi do të përparonte nën sundimin e tij”. Studiuesi A. Slade më 1823 shkruan: “Ali Pasha është heroi i shqiptarëve, temë e këngëve të tyre që i robëronte pavarësisht nga despotizmi i tij, me një influencë qës’e kish pasur askush që nga koha e Skënderbeut”. “Njeriu është më i sigurtë në shtetin e Ali Pashës se në rrugët e Londrës” i shkruan në letër Bajroni nënës. Më tej shton: “Ali Tepelena thirri një luftëtar shqiptar, Vasilin i cili si gjithë shqiptarët është trim, i ndershëm pa masë dhe besnik” dhe shton: “Vasili e Dervishi të cilët i caktoi Vezir Aliu të më ruanin i thanë mjekut kur isha sëmurë, se po të mos më shëronin do t’i prisnin gurmazin brenda një kohe të shkurtër”. Historiani Erhart kur zbriti në Artë gjykoi hapur e saktë: “Para meje shtrihet toka e Pirros, e Skënderbeut, e Ali Tepelenës”.
Në udhën për Jerusalem, Baroni Ifubset shënon në kujtime: “Urdhërat e rrepta që veziri i Madh (i Sulltanit) i dërgon atij ai nuk i dëgjon fare. Aliu shpall e komandon në Shqipëri si senjor i madh në Kostandinopojë”. Gjetkë Gëte shkruan: “Ali Tepelena në krye të shqiptarëve kundër osmanëve myslimanë, u bashkua me grekët krishterë e me shqiptarë të pamposhtur, trima, çajnë mes osmanëve ku mbjellin vdekjen”. Studiuesi E. M. Vogne më tej: “Trevat e Janinës ruhen me zili nga shqiptarët që nuk pranojnë ligjin nga asnjë zot tjetër. Epirotët e vjetër të Pirros, tëAleksandrit, të Ali Tepelenës e të Mehmet Aliut nuk u shpërbënë. Ata mbetën luftëtarë të pakrahasueshëm që i siguruan fitoren dhe ruajtjen e pushtetit gjithëfitimtar të Lindjes”. Publicisti gjerman Arnold gjykon: “Ali Pasha – në fillim shtypës e më pas shok armësh i helenëve. Ditët e karnavaleve në jetën publike një maskë veçanërisht e dashur qe ajo e Ali Pashë Tepelenës”. Gabriel Remerand thotë: “Emërimi i Ali Pashës thyente traditë e zëvendësonte autoritetin e pashallarëve të bindur te Porta e Lartë me atë të një njeriu të vendit, të një kryetari fisi ambicioz”. Uliam Plomer Ali Tepelenën e quan “Diamanti i Janinës”. Personalitetet franceze Bessier dhe Pukvil i shkruajnë Tajleranit: “Ali Pasha është një burrë i matur që llogarit mirë dhe nuk nënvlerëson asgjë. Nuk ka asnjë arsye të dyshojmë në besimin e tij”. Dhe Bonaparti i shkroi Ali Tepelenës si të barabartë: “Unë i jap shumë rëndësi miqësisë suaj! Unë do pres me kënaqësi gjithçka që do vijë dhe nga ana juaj!”.
Është e njohur një vjershë e shpifur që i vihet në gojë Ali Pashës, kinse me urrejtje gjaku kundër të krishterëve: “Çaush bej, Çaush Hormova/ dyll e dhjamë të kullova/ po dot fenë s’ta ndërrova!”. Për të qeshur e për të qarë! Ç’është ky i krishterë me myslimanizma – dhe ‘bej’ dhe ‘Çaush’ me të cilin po merret Pashai i madh!? Ai u martua me krishteren Vasilika dhe ajo mbante ungjillin e vinte në kishën e lirë karshi oborrit të Pashait. Luftëtari dhe miku më besnik i tij qe ortodoksi nga Lekëli, Thanas Vaja. Kapedanë të tjerë të ngushtë të tij e të krishterë qenë ‘vëllemër’ me të si Andrucot etj. Dhe të huajt pohojnë të vërtetën: Historiani gjerman Gervinus: “Ali Pasha nuk bënte asnjë dallim mes myslimanëve e krishterëve”. Anglezi Hjuz përmend: “Një Dervish i tha Aliut që të vriste 30 të krishterë, dhe Aliu e dëboi me urrejtje atë”. Alfred Lemaitre plotson: “Në pallat të Ali Tepelenës ku fëmijët shqiptarë myslimanë mësonin Kuranin përmendësh nën kontrollin e një turku të mësuar, të rinjtë grekë mësonin gramatikën e tyre me një prift ortodoks”. Dijetarja rumune me origjinë shqiptare Dora D’Istria shkruan: “Aliu… ish njeri i jashtëzakonshëm nëse e krahasojmë me veprat e shekullit tonë”. Gjetkë ajo vlerëson duke e quajtur Ali Pashën Bir dhe përfaqësues gjenetik të Labërisë: “Labëria e Aliut nuk është e përkëdhelur nga Qielli si luginat e bukura të banuara nga çamërit…” Dijetari Le Konté de Gobino vlerëson më 1905: “Ali Tepelena ish njëri nga njerëzit më të shquar të kohës së tij”. Studiuesi dhe personaliteti rumun Nikolla Jorga shkruan: “Asnjë tjetër në Perandorinë Osmane nuk qe bërë kaq i fuqishëm sa ky shqiptar toskë. Ai mendoi të krijonte një shtet të ri, të aftë për progres… reformator i madh në kuptimin evropian… i ngjashëm me Skënderbeun i cili u përpoq si edhe Ali Pasha t’i hapte një vend botës perëndimore në Gadishullin Ballkanik…kurioz i pazbërthyeshëm për atë që nuk e njeh Lindjen, e cila po ashtu është plot të kundërta sa dhe vetë jeta, sa dhe natyra”. Historiani Finlej shkruan: “Aliu ish në krye tënjë kombi luftarak dhe kish shpresa tëbazuara për të ngritur një fron të pavarur në Shqipëri”. Studiuesi italian T. Kandileri thotë: “Aliu nuk duhet të krahasohet me qeveritarin ideal europian por me pashallarët e tjerë të Perandorisë Osmane. Një shqyrtim i saktë i hollësive të qeverimit të tij tregon se kurrkush nuk mund t’i afrohet sadopak përsa u takon aftësive të tij”. Në maj1820 “Revista e Debateve” në Paris shkruan: “Rebelimi kundër Sulltanit është në karakterin e një njeriu të tillë. Dihet, ai nuk do përkulet para sundimtarëve të tij, dhe akoma më pak para armiqve të tij në Stamboll”. Më tej revista shkruan: “Cilido qoftë fundi i tij Ai do mbetet një njeri me të cilin do merret historia, dhe shkatërrimi i tij nuk do t’i fshijë efektet që shembulli i ngritjes së tij ka prodhuar në mendjen e kombit shqiptar, më luftaraku nga gjithë sa ka sunduar Turqia”. Funksionari i Carit rus E. Gollubinski thotë: “Atdheu i tij, qyteti i Artës nuk gjendej në Perandorinë e Kostandinopojës po në një principatë të lirë shqiptare që qe pushtuar nga turqit më 24 mars 1449”. Kronika osmane shënon: “Qëndresën më të madhe na e kanë bërë shqiptarët, Ali Tepelena, Mustafa Bushati, Z. Poda, T. Buzi, Gjoleka”. Kjo në një kohë kur Porta e Lartë, siç shkruan përfaqësuesi francez Morier, “i vendoste rusët në kufi me Ali Tepelenën që t’i merrnin pushtetin”. Pushtuesi rus admiral Ushakov shpallte: “Nuk e ndaj fitoren me Ali Tepelenën” edhe sepse e dinte që kontributi i tij qe vendimtar në çlirimin e shtatë ujdhesave. Studiuesi udhëtar Evans shkruan në “Letra ilire” më 1878: “Fustanella e bardhë dhe e gjerë… jeleku bojë karafili është veshja më e shkëlqyer në Europë…Këta janë me të vërtetëbashkatdhetarët e Skënderbeut e të Aliut të Janinës, raca më luftarake dhe më e pamposhtur e cila i qëndronende Sulltanit”. Hobhauz, mik i Bajronit shkruan kur ishte pranë Pashait: “Nuk kish këngë që të mos bërtisnin e të mos mbanin zërin me një energji të veçantë kur përmendej emri i Aliut”. Pukvili kujton për Aliun kur iku nga Porto Palermoja në Janinë: “Himarjotët, pas tregimeve me kujtime të çuditëshme kënduan, kërcyen e pinin për shëndetin e udhëheqësit e prijësit e si mbaruan, shtrinë dorën për të na përshëndetur”. Duke i parë nga afër këto këngë e valle, anglezi Holland shkroi: “Ashtu kërcenin luftëtarët në kohën e Pirros”. Për këta njerëz Hurshit Pasha që rrethoi dhe vrau Ali Tepelenën me kurth, më 1822 shkruan: “Me gjithë thirrjen që u bëra shqiptarëve dhe zotimet për t’i bashkuar me trupat e mi, nuk munda t’i bëj për vete”. Pukvili kujton më tej: “Ali Pashë Tepelena, i shkathët si Ai, rrinte në krye të kërcimtarëve të valles ‘komitçe’ ose ‘pirrike’”.
E më poshtë, kur qeveria ruse i ndërhynte në punët shqiptare: “A do na lejohej neve të ndërhynim në punët tuaja? Pse ju ia quani të drejtë vetes kërkesa të tilla?” Hygo i bën vlerësim tjetër të lartë në lartësi Europe: “Aliu qe i vetmi personalitet i shekullit për t’u krahasuar denjësisht me Napoleonin. Sunduesi i Janinës dhe Perandori i Francës shkonin përbri njeri tjetrit si tigri me luanin”. Tepër bukur e jep historiani Hofman: “Aliu qe përbindëshi më romantik që ka parë historia, një nga tmerret më të bukura që ka lindur natyra”. Ferdinandit të 4-t i shkruan me botë kulture të adhurueshme: “Shkëlqesi, duke qenë i sigurt se madhëria juaj e njeh përparësinë që rrjedh nga qytetërimi i shqiptarëve…t’i jepni nga ana juaj nder e mbrojtje mbretërore, gjë qëështë e nevojshme që ai (i riu shqiptar) të fitojë dije. Unë bazohem më tepër në dashurinë tuaj se në porosinë time. Do jem shumë i kënaqur nëse do të arrija të jem në borxh te shkëlqesisa juaj. Vezir Aliu”. Bessierit i shkruan me vizion të gjerë prej shtetari kombëtar për Bonapartin: “I ofroj këtë shpatë të Khanit të madh të Krimesë Napoleonit të Madh i cili u hakmor aq mirë kundër rusëve në Austerlic”. Tjetër saktësi në marrëdhënie tregtie, Bonapartit i shkruan dhe me një lloj humori nga Korfuzi: “Derdh paratë të marrësh grurin! Aliu!”Ka dhe shumë ngjarje të tilla në botën intime të Pashait të madh thënë lirshëm prej tij në biseda dite, shpesh me humor të hollë Tepelene. Në një rast pakënaqësish me Francën i dhuruan një kuti të bukur ari prej Bonapartit, e Ai u tha me nënqeshje ironie: “Nuk kam mall as për kutinë, as për të zotin e saj!..” Për arsye kundërshtimi, ushtarët e tij dogjën një shtëpi në Zagori. E zonja, e pajtuar me fatkeqësinë u ul karshi flakëve e po ngrohej qetësisht. Vanë ia thanë Aliut atë që panë e Ai, me adhurim për të zonjën burrneshë urdhëroi që t’iaq ngrinin shtëpinë më të re nga sa e kish…Pyeti një njeri, se me cilën anë të kundërshtarëve qe! Ai iu përgjegj se s’qe me asnjë palë, nga ta shpinte ryma. Pashai që i kish inat asnjanësit urdhëroi ta lidhnin në një trung, ta shtinin në lumë e ryma ta përcillte nga të donte!..Mjeshtrit himariotë i thanë se kalanë e Palermos, dhuratë për të shoqen-Vasilikën ia kishin ndërtuar për mrekulli! Ai dyshoi e u tha mjeshtërve të futeshin në kala pasi do t’i provonte muret me të shtëna të fuqishme topi. Ata panë njeri tjetrin e kërkuan të bënin koregjimet…
Kur i pa kokën madhështore vënë në kamare në Stamboll, historiani R. Volsh shkruan citimin te koka e tij: “Këtu pushon koka e të famëshmit Ali Tepelena, pashai i Janinës që gjatë 50 vjetëve punoi për Pavarësinëe Shqipërisë”.
Sa herë del figura e tij, pothuaj nuk lihet pa u përmendur si ‘mizor’ etj. E këtu kihet parasysh dënimi tepër i ashpër që u bëri kardhiqotëve. Sigurisht nuk jemi me ato dënime të tmerrshme. Por nuk duhet harruar koha kur u bë e sidomos arsyet pse u bë. Kardhiqotët i kishin dhunuar e fyer si burracakë të pështirë vatrën aq të shenjtë për shqiptarin, familjen, nënën dhe motrën. Akt i pafalshëm sidomos për krahinën e tij. Ato ia lanë amanet marrjen e hakut e ai nuk mund ta harronte. Nëna e tij, Hankua qe një zonjë sovrane Tepelene sa e hijëshme dhe me ndjeshmëri njerëzore. Kënga popullore e përjetëson në vargje të paharrueshme si vajtore e rrallë sa kur qante të vdekurit si në elegji Iliade ndodhte e jashtëzakonshmja: “Hanko, mos shko nëpër varre/ se të vdekurit i ngjalle/, të gjallët i vdiqe fare!..” Shtojmë se në çështje nderi Ali Tepelena edhe si Pasha mbeti besnik i vëndlindjes, nuk kish harem. Dëgjoi që lavirja greke Frosina arriti të futej gjer te gjiri i të birit, Myftar Pashës, e i ati e mori atë dhe e hodhi në liqen (grekët e bënë ‘heroinë’ e i thurën këngë mallëngjyese).
U gjet rasti e u pyet ambasadori grek në Tiranë, Rokanis e për Ali Pashë Tepelenën ai u përgjegj me mospërfillje cinike e injorante: “Ka ndihmuar në artin e kulturën greke”. Kaq. Asnjë vlerësim për ndihmën vendimtare të tij në Pavarësinë e Greqisë. Mirëpo dijetarë të huaj nga çdo anë e të çdo vlere vlerësojnë të vërtetën, se një nga motivet e prerjes së kokësështë ndihma vendimtare që Aliu i dha Filiqi Eterisë për Pavarësi, tok me një yllësi të tërë të ndritur të figurave shqiptare, heronj për lirinë e Greqisë. Pukvili, mik i grekëve dhe armik i shqiptarëve shkruan megjithatë: “Duhet t’i kushtohet Ali Pasha Tepelenës fillimi i kryengritjes greke”. U. Miler më 1895 shkruan: “Pashai i Janinës ish-pararendës i Revolucionit grek”. Studiuesi i njohur J. Irmscher më 1965 shkruan: “Filiqi Eteria predikonte, kundër mendimit të Rigës se kisha jo kombësia do formonte bazën e saj, dhe eteristë të zellshëm qenë gati t’i propozonin shqiptarit Ali Tepelena fronin e Konstandinit (perandori i fundit i Bizantit), mjaft që ai të pagëzohej”. Mendelson – Bartoldi gjykon: “Ali Pasha i dha shtysë shpërthimit të Revolucionit grek. Lëvizja e tij kundër Sulltanit dhe organizata e fshehtë greke “Filiqi Eteria” përgatitën në radhë të parë Revolucionin e vitit 1821”. Dijetari Bartoldi plotëson: “Ali Pasha shtypi Mesjetën dhe i hapi rrugë qytetërimit. Në Shqipëri e në Greqi duhet të ndërhynte forca e Aliut që këto vënde të kalonin në kohën e re”.
Para këtij vlerësimi të bujshëm si një vërshim meteorësh mbi figurën e madhe të tij mbeten me baltë të pistë në fytyrë ata që e shajnë. I tillë mbetet dhe ambasadori grek i cili mesa duket e ka të saktë mbiemërin “Rokanis” (që ‘rokanis’ me fjalë). Pas tij vinë dhe shërbëtorët e vet të tipit Panajot Barka kur shton shpifjen se ‘Ali Pasha dogji Voskopojën ngaqë ajo po ia kalonte Janinës” (një grekoman me virus grek në çdo qelizë bëhet arbitër i qyteteve shqiptare!) Fushata e gjatë zyrtare e Athinës kundër viganit Ali Pashë Tepelena bëhet për të përligjur pabesinë e tyre që nuk e ndihmuan atë në çastin vendimtar siç bëri Ai për ta. Populli grek thotë nëmënyrë intuitive një këngë: “Arvanites peremeni/ pu in’ Ali Tepeleni?!…” (Arvanitë o fatkeqë/ ku është Ali Tepelena?).
Vazhdojmë më tej mestudjues objektivë grekë që me logjikë objektive kundërshtojnë dhe mashtruesit e tjetërsuesit e historisë brënda tyre?Shkencëtari grek Kosta Biri shkruan: “Të kujtojmë… se fara e tyre dha figurat më të shquara në Kryengritjen greke, një Xhavellë, një Miaul, një Marko Boçar, një Bubulinë… një Ali Tepelenë. Përsa i takon trimërisë, kryelartësisë, karakterit, këto janë cilësi të njohura për shqiptarët, të njohura edhe nga ata të cilët nuk ushqenin simpati për ta”. Dijetari Aravantinoi, i njohur si antishqiptar vlerëson: “Është punë që nuk mohohet dot, Ali Pasha kish vënë që me kohë në mend të bërit e një mbretërie shqiptare”. Më tej shton: “Ideja e rimëkëmbjes kombëtare greke nuk do zhvillohej dhe as do përparonte me të tillë shpejtësi nëse nuk do gjente truall veprimi kaq të begatë e të përgatitur nga duart e Aliut”. Studiuesi P. Rodhaqi duke hymnizuar Pavarësinë e Greqisë shton: “Kjo ështëhistoria e lëvizjes së Ali Tepelenës i cili luajti një rol aq të madh e të rëndësishëm si në shpërthimin e revolucionit ashtu dhe në përfundimin e tij”. N. Zhegu më tej: “Shteti i Ali Pashës kish karakter përparimtar për kohën”. Në “Kleftët dhe Arvanitët” 1975, P. Rodhaqi shton: “Ali Pasha shkëputi realitetin shoqëror nga mesjeta e feudalizmi dhe i hapi rrugë qytetërimit”. S. Aravantinoi përcakton më tej në hapsirën e qytetërimit grek: “Aliu vendosi rendin dhe e forcoi atë; i dha shtysë përpara tregtisë e industrisë së vendit. Në asnjë kohë tjetër të mëparshme nuk u ndërmorën vepra të tilla botore që u bënë prej tij në të katër anët e vendit ku ai qeveriste”. Vurnas në “Burime greke”: “Prej asnjë pashai tjetër grekët nuk u respektuan në shkallë të tillë, në kundërshtim me ligjin osman, se nga Ali Pasha”. Duke polemizuar me falsifikatorë Dh. Hasioti shkruan në mbrojtje të Ali Pashës: “Kush tjetër u rrezikua e luftoi tre vjet të tëra në dobi tëgrekëve veç shqiptarit nga kombësia, Ali Pashë Tepelena?”. “Njeriu është më i sigurtënë shtetin e Aliut se në rrugën e Londrës”, shkruan Vurnas Tassos.
Para të tilla vlerësimeve që mund të zgjaten shumë ç’mund të thonë shpifësit në shtypin tonë e mediet tona? Le t’u përgjigjemi me fjalët e Konicës: “Është turp të ndodhen njerëz të lindur shqiptarë që përpiqen të pakësojnë fytyrat që i dhanë shkëlqim Shqipërisë, në vend që të përpiqen të rrëfejnë se fajet e atyre fytyrave ishin faje të asaj kohe, vlera ish vlera e tyre… Po kur mendohemi se çfarë shqiptarë janë ata që duan të mbulojnë me këlbaza emrin e Luanit që i vuri sëpatën Turqisë, shpejt ngushëllohemi”.
Me figurën që i ngriti vetes Ali Tepelena nuk i shpëtoi vëmendjes as të personaliteteve historike e shkencore, as të krijuesve. Mëson diçka nga veprat që janë shkruar për të nëpër botë me adhurim, dhe ndjen pikëllim si ato nuk i njeh populli i tij! Dikur Teodor von Haupt ka shkruar melodramën në tre akte “Ali Pasha” më 1825. Po këtë vit, tri drama në një titull “Pjesë nga jeta e Ali Pashë Tepelenës”, autorë gjermanë. Albert Larzing ka shkruar operën e parë për Luanin e Janinës. Më 1823 në Paris u luajt melodrama “Ali Pasha”. Më 1840 në të famëshmen Skala të Milanos jepet baleti “Ali Pasha i Janinës”. Autori E. Schul jep veprën “Ali Pasha – despot i Janinës”. Kronisti Ibrahim Mensur Efendi boton veprën kronike“Kujtime për Ali Tepelenën”. O. Grimaldi jep baletin “Rrënojat e Janinës”. Melodrama “Ali Pasha” me autorë M. Aleksandër e H. Alfred, koreografi i Renancit, Paris 1822, “Ali Pasha nga Janina” – opera e Gustav Albert Lorcig 1924. Veprimi pantomimik “Ali Pasha i Janinës – 1840, krijim i G. Golceranit. E me radhë, pa përmendur artet figurative.
Sa pak në Shqipëri! Sa keq është shikuar biri i madh i tij që e nderon kaq gjerë bota! Një vepër e mrekullueshme e shkrimtarit Sabri Godo, e denjë për figurën e Aliut ka zënë vënd në fondin e veçantë të artit shqiptar. Po ashtu, një studim i gjerë monografik qindrafaqesh për Ali Tepelenën me burime të rralla tëpanjohura nga studiuesi Ilir Ushtelenca. Poema brilante e poetit Pertrit Ruka për kokën e prerë të Ali Pashës të cilën ai e ka sjellë në vëndlindje mbi krahët e baladës. Është për t’u nderuar në mënyrë të veçantë nisiativa e djemve të vendit në Tepelenë që me bujari të paharrueshme e nderuan me një monument nga mjeshtri i madh Mumtaz Dhrami Birin e madh të tyre e të gjithë kombit shqiptar.
Si një epigram mbi Monumentin e tij do të shkonin fjalët e madhërishme që Ai i tha konsullit rus Flori: “Unë e urrej Divanin tim dhe Qeverinë time. Unë e parashoh vdekjen e tyre. Unë dua të rroj me nder në këtë sundim të vogël që drejtoj e dua të vdes si njeri i nderuar”
Per poetin Agim Shehu në prag të 80 vjetorit të lindjes
Ti gjak virgjin i racës sonë/ në duel me çdo mbretëri/ sa vriteshe në Fushë-Kosovë/ Ringjalleshe në Çamëri. Nga libri “Mëngjez Kosove” A.Shehu/
Nga Keze Kozeta Zylo/
Në portën e një poeti kombëtar mund të shkohet dhe pa trokitur siç ndodh rëndom, ta vizitosh, të bësh foto me poetin, t’i publikosh, të marrësh vetëm energji pozitive prej tij, se kjo racë poeti veç këtë lloj energjie njeh, por të shkosh realisht në portën e Labërisë, apo në Zvicër ku jeton azilanti politik poeti tepelenas Agim Shehu ka ca kode të shenjta, që jo kushdo mund t’i zbërthejë.
Perëndia i dha bekimin e parë në Progonat të Tepelenës, në zemër të Labërisë, ai erdhi si një kalorës magjik, si Pegasi i Poezisë me flatra mbi malet kryelartë që bisdojnë vetëm me Zotat. U rrit me ninullat e nënës labe, me këngën e burrave trima, nën Hënën që i varej si llambë e florinjtë, ku shkrepëtinin vetëtimthi poezitë e përkryera të djaloshit që merrte natyrshëm udhën e dritës. E në këtë udhë shterëzonin metaforat që kishin fole të argjendtë vetëm në shpirtin e një poeti si Agim Shehu dhe lindnin Zotat e rinj. Rritej poeti, ecte labirintheve të kohës, herë vraponte si kalë i hazdisur, herë heshtëte si një Sokrat i urtë, herë takohej me Bajronin në ëndrra, e herë ngjitej në kala me Ali Pashanë. Nga kalaja kundronte pamjen madhështore të Tepelenës me ujërat e mëndafshta të Vjoses, dhe si vegim i vinte përshkrimi mahnitës i Bajronit, poetit botëror i cili u magjeps nga pamja tepelenase kur e vizitoi.
Lirika e hollë dhe fine e poetit ka rrëmbyer zemrat e mijëra lexuesve të vërtetë, por jo të pushtetarëve çmimdhënës, dhe kjo është meritë e krijimtarisë së tij që s’ka tërhequr vëmendjen e pushtetarëve, pasi çmimet e tyre janë kthyer në tinguj funebre për atë lloj art që ata publikojnë me së shumti. Por çuditërisht apo diçka hyjnore është se poetët e gjejnë ngushëllimin tek poezia dhe ja si shkruan:
“Shpërblim për këngët s’mora, as nuk prita/ kolegët në pushtet i kisha prita/ Një vjershë e dashur m’u bë kupëz vere/ ku piva një gëzim që s’e arrita. Nga poema: (Bisedë me rubairat).
Librat e tij janë bashkimi i trevave shqiptare paçka se Europa plakë dhe fuqitë e mëdha famëkeqe e ndanë dhe e copëtuan si zemrën e poetit që e hodhën në moshën e bardhë të pleqërisë tutje dhe larg Atdheut. Arti i poetit Shehu është një shkollë e nivelit të lartë, është një Harvard shpirtëror aty ku Baladat e Lirisë së Kosoves dhe Shqipërisë trondisin kontinentet me aktet e tragjedive që janë luajtur mbi popullin shqiptar. Foshnjat e Kosovës të lidhura në djep mbahen mbi shpinë të poetit ndaj dhe ai përvajshem ligjëron me kuje labi: Dhe sot i vranë në prag shtëpie/ nga tym i predhës u thinj Zoti/ Te syr’ i nxjerrë i një fëmije/ përmbys po rrotullohet globi. Kushdo që e lexon Baladën për Kosovën, me siguri Zoti i shfaqet thinjur, meket përballë kanibalëve serbë që hanë sy fëmijësh. Metaforat e poetit janë gjerdanë në gushën e bukur të Atdheut, janë hymn për trojet tona ndaj dhe i këndon: Ti gjak virgjin i racës sonë/ në duel me çdo mbretëri/ sa vriteshe në Fushë-Kosovë/ Ringjalleshe në Çamëri.
Poeti është një patriot i madh, e do demokracinë nuk e kupton atë pa Kombin dhe ja si thotë në librin me 1000 proverba që ka krijuar në mërgim: “Demokracia pa kombin është si lule në kostumin e të vdekurit; nëse kombi është treni, demokracia janë shinat mbi të cilat ecën treni; i pari është mjet i udhës; i dyti, ‘kombi’ është qëllimi”.
Hapat e poetit prekja e tokës së Kosovës i bëhet drithërimë, ka hyrë në gjirin e saj dhe aty mbeti përgjithmonë. është poeti që i ra pashë më pashë Atdheut me penë për më shumë se gjysmë shekulli dhe për këtë ndihemi me fat që të jetojmë brenda kësaj kohe së bashku me Poetin. Shkëlqimi i penës së poetit bën që edhe gurit t’i jap jete, edhe guri të rrahe si zemër fëmije. E ndjejmë këtë në librin “Argjendi i Gurit”, nje libër që i kushtohet Gjirokastrës, ngase poeti erdhi aty për studime qysh në moshën 13 vjeçar. Sot poeti i ngre përmendore të artë qytetit të bukur të Gjirokastrës ashtu sic di vetëm një kryepoet. Poeti Shehu ka vuajtur rëndë në kohën e diktaturës, jo vetëm si dhëndër në derën e njohur të Kokoshajve të Vlorës nga ka origjinën Zana e tij fisnike si bijë në këtë derë të madhe të persekutuar, por njëkohësisht dhe për qëndrimet e tij aq të vendosura dhe të prera karshi diktaturës, ndaj ai dhimbshem kujton dhe proteston në mërgimin e tij duke ikur larg, larg, por është aq brenda në bërthamë të Atdheut: Mirupafshim Shqipëri/ Ika se të dua shumë/ se desha të jem gjallë/ dhe ca kohe për ty/… Natën e mirë tokë shqipërie/ Sot jam një meteor i djegur/ që këputet e s’di ku bie/… Aty lashë lopatën time të punëtorit/ në vitet me dënim të zi/ Lashë pa bërë vizitën e fundit/ në varret e prindërve të mi/…Poeti Shehu është një intelektual erudit, që duhet të vihet atje ku e kanë vendin Elita dhe Burrat e Kombit.
Ai është një publicist i jashtëzakonshëm që nëpërmjet opinioneve dhe qëndrimeve të tij karshi bishës serbe dhe fashistëve grekë, lexuesit kanë njohur më nga afër problemet, kalvarin e vuajtjeve, dredhitë e politikanëve të huaj dhe dallkaukeve ballkanas që duan si e si ta rënojnë kulturën e Kombit shqiptar dhe ta shkatërrojnë Shqipërinë. Pena e tij në këto raste kthehet shpatë e Skënderbeut dhe bëhet mburojë, kala e patundur për Shqipërinë, bëhet nagant i Isa Buletinit dhe shark legjende i Selam Musait, sy shqiponjë e akademikut ushtarak Asim Zenelit që vëzhgon nga mali lirik i Trebeshinës së Mezhgoranit dhe flamur kuq e zi i Ismail Vlorës:
Bënë udhë të gjatë/ te ingilizi vinin/ Ismail Qemali Isa Buletini/ Hynin dy shqiptarë/ brenda në pallat/ njeri luftëtar/ tjetri diplomat. “Marre nga Naganti i Isa Boletinit”.
Qëndrimet e shkrimtarit karshi realitetit të hidhur janë të një kryepoeti patriot që zgjon dhe civilizon lexuesin, ndërkohë të sjellë aq pranë mendimin e shkrimtarit disident botëror Salman Rushdie i cili thotë: “Puna e nje poeti është të përmendë të papërmendurit, të verë gishtin mbi mashtrimet, të qendrojë në anë të përparimit, të fillojë argumente, të ndryshojë botën dhe ta ndalojë atë nga gjumi letargjik”.
Ndonëse është e pamundur të permblidhen në një esse të vetme krijitmaria, librat poetik, publicistika, reflektimet tona karshi veprës së autorit përsëri mbi flokët e argjendta të një 80 vjeçari reflekton mahnitshëm dritëza e hënës së Progonatit, edhe pse ajo është larg, larg Zvicrës ku jeton Poeti vitet e Tij. Poezitë e tij sjellin të gjallë heroizmin e popullit, luftën e Tij që s’iu nda kurrë. Selam Musai ngeli Lugjesh në ato vite si Veri, furtune ndaj dhe e fryemëzon poetin në çdo qelizë poetike të shpirtit të tij aq të pasur:
Buzët ti te kënga/ ballin te liria/ Lule Selam Labi, Selam Salaria/ Çdo tufan zbërthyer/ gjoksin ty ta gjeti/ sharku si legjendë/ telave të mbeti. I lexoj dhe i them përmendsh dhe prapë emocionohem, se jane vargje që të japin Atdheun, historinë në pëllëmbë të dorës, janë vargje që i bëjnë sfidë historisë së deformuar të zhvirgjëruar nga pseudot e ndryshëm, çka më kujton Platonin i cili thotë se poezia është më afër të vërtetës vitale se historia.
Në nderimin që organizoi Bashkia e qytetit të Tepelenës dhe populli i saj duke i dhënë titullin “Qyetar Nderi i Tepelenës”, shkrimtari Shehu nëpërmjet një letre falënderimi ndërmjet të tjerash iu kujton bashkatdhetarëve historinë e famshme të këtij qyteti nga e ka dhe origjinën: “Nuk është e rastit që Tepelena “e vogël” me densitet aq të madh trimërish e atdhedashurie nxori një vigan të tillë si Ali Pashë Tepelena.
Burri që si askush tjetër nga fqinjët guxoi e brenda Perandorisë së madhe e të frikshme osmane krijoi shtetin e vet me qendër kryeqytetin shqiptar të kohës, Janinën. Me veprën e tij të madhe Rilindësve u dha në duar idenë e fjetur se: “ne jemi Shqipëri më vete” e u vlerësua aq lart në botë sa Hygoi e quajti “Bonaparti Muhamedan”.
Agim Shehu është një krye lirik që me vargjet e tij herë të përkëdhel si fijëza Hëne Progonati e herë të qeras si një amvisë e bukur me mjaltë taze nga hojëzat e nje shpirti poetik. Qysh në rininë e hershme të befason me figuracionin e dendur metaforik apo dhe paralelizmin figurativ që përdor midis dy lëndëve ekstreme letërsi dhe matematikë, por dhe aq të lidhura pazgjidhmërisht me njera tjetrën. Le ta ndjekim në poezinë: “Të dashurohesh nga nje matematikan” poezi që ndihet dhe duket sikur skuq honet dhe lëshon bisqe nën trungje të vjetra: “Ty po të drejtohem, vajze moj syzesë/ më do a po s’më do kjo është hipotezë/ Pamja jote e ëmbël, posi teoremë/ kur të shoh përpara sikur zgjidh problem/ Ti je elegante si ekuacion/ mesi yt i hollë posi ypsilon…
Poeti tretet dhe shkrihet si nje copë akulli përballë dashurisë hyjnore: Më trete formulë më shkrive të gjallë/ si një copez akull në plus njëqind gradë/ Folëm shpirti im, shpirt me maksimum/ se pa ty s’kam gjum as në minimum…
Kontrastet dhe antitezat e përdorura e bëjnë dhe më të bukur dhe dashuria fshihet si yjet nën gjirin e poetit.
Krijimtaria e tij eshte nje Diell që ndriçon botën e errët, shkrin akullnajat cinike që varren si degë të plakura gati në pëgërje, dhe me majën e penës së artë ngjyer në qerpik të syrit shkruan historinë. Librat e Shehut jane si malet hijerendë të Shqipërise që s’tronditen kurrë nga tërmetet, por ato vetëm dëshmojnë dhe mbrojnë çka të kujton shkrimtarin e famshëm amerikan Walt Whitman i cili thotë: Unë veproj si gjuha që është e lidhur në gojën tuaj, nje minierë që fillon të jetë e lirë…
Ja pse Agim Shehu është një kryepoet dhe duhet t’i jepet titulli “Nderi i Kombit”.
Në intervistën që kemi pasur në New York me poetin dhe bashkëshorten e tij fisnike Zana, ende në memorje më rri zëri i tij, si zëri i një Perëndie, apo i nje mësuesi të urtë dhe të mençur që fjala i rrjedh ende si ujëvarë mahnitëse edhe në këtë 80 vjetor të bukur Kryepoeti.
Janar, 2014
Staten Island, New York